Jama/całość
| <<< Dane tekstu | ||
| Autor | ||
| Tytuł | Jama | |
| Wydawca | Lwowski Instytut Wydawniczy | |
| Data wyd. | 1928 | |
| Druk | Drukarnia „Sztuka” | |
| Miejsce wyd. | Lwów | |
| Tłumacz | Aleksander Powojczyk | |
| Tytuł orygin. | Яма | |
| Źródło | Skany na Commons | |
| Inne | Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI 
| |
| ||
| Indeks stron | ||
|
ALEKSANDER KUPRIN
JAMA
powieść w dwóch tomach.
Lwów 1928.
Lwowski Instytut Wydawniczy Przekład autoryzowany A. Powojczyka
Wszelkie prawa zastrzeżone. Odbito w Drukarni „Sztuka“ we Lwowie
pl. Strzelecki 2. — Telefon 42-68.
|
Bardzo dawno już, przed zaprowadzeniem kolei żelaznych, na najdalszem przedmieściu wielkiego miasta na południu; z pokolenia w pokolenie zamieszkiwali woźnice, zarówno rządowi jak i wolni. Stąd całą tę dzielnicę nazywano Osadą Jamską, lub też Jamską, wreszcie Jamkami a przez skrócenie Jama[1]. Z biegiem czasu jednak, gdy lokomocja parowa wyparła przemysł przewoźniczy, dziarscy woźnice wyzbyli się stopniowo swych zuchwałych narowów i młodzieńczego rozmachu; chwycili się innych zawodów i zwolna rozprószyli się w różne stron. Jama jednak na długie czasy — aż po dzień dzisiejszy — zachowała o sobie złą opinję, jako dzielnica awanturnicza, pijacka i niebezpieczna w nocy.
Tak już złożyły się okoliczności, że na ruinach starych domostw, w których dawniej zamaszyste i rumiane żony żołnierzy i ponętne czarnobrewe wdowy po woźnicach handlowały pokątnie wódką i wolną miłością, poczęły stopniowo, za zezwoleniem władzy, powstawać jawnie domy publiczne, domy podlegające urzędowemu nadzorowi i dla których opracowano specjalnie szereg surowych przepisów. Pod koniec ubiegłego stulecia obie ulice na Jamie — Wielka Jamska i Mała Jamska — były zajęte wyłącznie przez domy publiczne. Prywatnych domów pozostało tu niewiele — pięć lub co najwyżej sześć; w domach tych zresztą znajdują się szynkownie, piwiarnie i sklepiki, zaspakajające potrzeby miejscowej prostytucji.
W trzydziestu z górą zakładach, jakie się tu znajdują, panuje niemal identyczny tryb życia i zwyczajów; różnicę stanowi przeważnie opłata, pobierana za krótkotrwałą miłość, co oczywiście wytwarza różnicę pewnych zewnętrznych szczegółów, polegają na doborze mniej lub więcej pięknych toalet, mniej lub więcej wytwornych lokali, urządzonych z większym lub mniejszym przepychem.
Największym szykiem odznacza się zakład Treppla, znajdujący się tuż przy wjeździe na Wielką Jarnską, w pierwszym domu po lewej stronie chodnika. Jest to stara firma. Obecny jej właściciel nazywa się zupełnie inaczej i jest nietylko radnym miasta, lecz nawet i członkiem zarządu. Dom, w którym mieści się zakład, jest dwupiętrowy, pomalowany na kolor zielony i biały; styl budowy pseudo-rosyjski, z rzeźbioną ornamentacją na froncie, z kogutkami, z zaostrzonemi szczytami; schody wyścielane dywanami z białym chodnikiem pośrodku; w przedpokoju stoi wypchany niedźwiedź, trzymając w wyciągniętych łapach wielką tacę drewnianą do biletów wizytowych; posadzka w sali tanecznej froterowana, okna osłaniają ciężkie różowe firanki z jedwabiu i tiulowe zasłony, wzdłuż ścian stoją szeregiem białe złocone krzesła i lustra w pozłacanych ramach. Dwa eleganckie gabinety, wyścielane dywanami, w nich — kanapy i miękkie atłasowe taborety. W sypialniach płoną różowe i niebieskie ample, na łóżkach jedwabne kołdry i czyste poduszki Lokatorki tego domu ubierają się w balowe dekoltowane suknie lub też przebierają się w kostjumy maskaradowe, udając huzarów, paziów, rybaczki, gimnazjalistki; większość z nich rekrutuje się z pośród niemek estońskich; są to piękne, dobrze zbudowane kobiety, posiadające białe, jędrne ciało. Wizyta kosztuje u Treppla trzy ruble, za całą noc zaś płaci się dziesięć rubli.
Trzy zakłady dwurublowe — Zofji Bazylówny, Staro-Kijowski i Anny Markówny — są uboższe i urządzone cokolwiek gorzej. Reszta domów publicznych na Wielkiej Jamskiej — to zakłady rublowe, w których urządzenie wewnętrzne jest jeszcze gorsze. Co się tyczy domów publicznych na Małej Jamskiej, to uczęszczają do nich żołnierze, drobni złodziejaszkowie, rzemieślnicy i wogóle ludzie ubodzy; taksa wynosi tu pięćdziesiąt kopiejek i nawet mniej, więc też zakłady te brudnym swem wyglądem budzą obrzydzenie. Podłogi w salach — krzywe, obłupane, pełne sterczących drzazg, okna — osłaniają czerwone płachty; sypialnie, przypominające stajnie, pooddzielane są od siebie cienkiemi, nie dosięgającemi sufitu przegródkami; na łóżkach sterczą wygniecione sienniki, które pokrywają zmięte, pełne plam, brudne prześcieradła i dziurawe kołdry z wojłoku; powietrze ciężkie i smrodliwe, przepojone wyziewami alkoholicznemi i wonią ludzkich wydzielin, kobiety, ubrane w jaskrawe, kretonowe gałgany, lub też w kostjumy marynarskie, o zachrypniętych głosach z nawpół zapadniętemi nosami, o twarzach noszących ślady wczorajszych sińców i podrapań; różują się w sposób naiwny, poślinionym czerwonym papierkiem od pudełka po papierosach.
Przez cały rok, co wieczór z wyjątkiem trzech ostatnich dni Wielkiego Tygodnia i w wigilję Zwiastowania — w którym to dniu nawet ptak nie ścieli sobie gniazda — zaledwie zmierzch otuli ziemię, przed każdym z tych domów zapałają przy wejściu czerwoną latarnię. Ulica przybiera wygląd świąteczny; we wszystkich oknach płoną światła, po przez szyby przenika wesoła muzyka skrzypiec i fortepianów, co chwila rozlega się turkot przyjeżdżających i odjeżdżających dorożek.
We wszystkich domach stoją rozwarte naoścież drzwi wejściowe po przez które widać z ulicy kręte schody, prowadzące na górę w głąb wąskiego korytarza, białe błyski światła, jakie rzuca wielki polerowany reflektor od lampy, zielone ściany przedsionka, poobwieszane pejzażami i szwajcara. Przez schody, całą noc aż do białego ranka, przesuwają się setki i tysiące mężczyzn. A przychodzą tu wszyscy: i poszukujący sztucznych podnieceń zrujnowani fizycznie, zaślinieni starcy — kadeci i gimnazjaliści, niemal dzieci jeszcze; przychodzą tu i brodaci ojcowie rodzin i otoczone poważaniem filary społeczne w złotych binoklach, i młodzi żonkosie, i rozkochani narzeczeni, i cieszący się rozgłośną sławą poważni profesorowie, i złodzieje, i zabójcy, i liberalni adwokaci, i srodzy moraliści — pedagogowie, i wybitni pisarze — autorowie artykułów o równouprawnieniu kobiet, i łapacze i szpicle, i zbiegli katorżnicy, i oficerowie, i studenci, i socjaldemokraci, i anarchiści, i najemni patrjoci; przychodzą tu ludzie wstydliwi i brutalni, chorzy i zdrowi, poznający po raz pierwszy kobietę i starzy rozpustnicy, zniszczeni wszelkiego rodzaju wybrykami; przychodzą tu zarówno ja snoocy piękni mężczyźni jak i sponiewierania przez naturę potwory, głuchoniemi, ślepi, pozbawieni nosów — ludzie mający pomarszczoną i obwisłą skórę, budzący obrzydzenie swym cuchnącym oddechem, parszywi, trzęsący się na nogach — brzuchate, hermoroidalne małpy o ciałach robaczywych.
Wszyscy oni przychodzą tu bezceremonialnie jak do restauracji lub na dworzec kolejowy, rozsiadają się wygodnie, palą, pija, udają wesołych, tańczą, wykonywując przytem wstrętne ruchy, mający imitować akt miłości płciowej. Czasami po długim i uważnym namyśle, niekiedy zaś znowu z brutalnym pośpiechem wybierają sobie jedną z kobiet, wiedząc o tem dobrze, że nie spotkają się z odmową. Niecierpliwie płacą z góry pieniądze, poczem na publicznem łóżku, na którem przed chwilą rozwalał się ich poprzednik, spełniają bezcelowo jedną z największych tajemnic świata — tajemnicę zapładniania nowego życia. Kobiety, niby jakieś maszyny, z bierną obojętnością spełniają ich żądania, powtarzając jedne i te same słowa, którym towarzyszy zawsze jednaka, zdawna wyuczona gestykulacja zawodowa a później w tą samą noc jeszcze z temiż samemi słowami, uśmiechem i gestem przyjmują u siebie trzeciego, czwartego i dziesiątego mężczyznę, częstokroć oczekującego na swą kolej w ogólnej sali.
W ten sposób upływa cała noc. O świcie Jama ucicha, jasny poranek zastaje ją wyludnioną, pogrążona we śnie; drzwi wejściowe zamknięte są szczelnie, a okna osłonięte starannie, i dopiero nad wieczorem budzą się ze snu kobiety i poczynają przygotowywać się do mającej nastąpić nocy.
I tak dzieje się bez końca; dzień za dniem, miesiące całe i lata kobiety te żyją nocą w swych publicznych haremach w sposób dziwaczny i nieprawidłowy; żyją — wyrzucone poza nawias przez społeczeństwo, wyklęte przez rodzinę, prawdziwe ofiary społecznego ustroju, kloaki odprowadzające nadmiar lubieżności wielkomiejskiej, strażniczki honoru rodzinnego — czterysta głupich, rozleniwionych i histerycznych kobiet bezpłodnych.
Godzina druga popołudniu. W drugorzędnym, dwurublowym zakładzie Anny Markówny, wszystko pogrążone we śnie. Wielka sala kwadratowa, z kryształowym żyrandolem zawieszonym na środku, zdobna lustrami w pozłacanych ramach, z całym szeregiem krzeseł pluszowych, ustawionych pod ścianami, na których wiszą olejodruki, wyobrażające „Ucztę szlachecką“ i „Kąpiel“ — śpi również; w ciszy i półmroku, jakie tu panują — sala ta ma w sobie wyraz jakiegoś niezwykłego zamyślenia, surowości i dziwnego smutku. Jeszcze wczoraj — jak każdego zresztą wieczoru — płonęły tu światła, rozbrzmiewała dziarska muzyka, kołysały się w powietrzu kłęby niebieskiego dymu, wirowały taneczne pary mężczyzn i kobiet, wyrzucając nogi wysoko ku górze.
Z zewnątrz cała ulica płonęła ogniami czerwonych latarek, zawieszonych przed domami. — światłem bijącem z poza okien sali i aż do rana rozbrzmiewała gwarem ludzi i pojazdów.
W tej chwili, ulica, skąpana w promieniach słońca letniego, ma jakiś radosny i uroczysty wygląd i jest pustą. W sali jednak, wskutek zapuszczenia zasłon, panuje mrok, chłód i ta szczególna pustka, jaka gości w ciągu dnia w pustych teatrach, ujeżdżalniach i lokalach sądowych.
Martwem światłem błyszczy w ciemnościach czarny, pogięty bok fortepianu, niewyraźnie odznaczają się żółte stare, zjedzone zębem czasu, porozbijane i wyszczerbione klawisze.
Nieruchome, jakby zastygłe powietrze, przepajają jeszcze pozostałe z nocy zapachy; unoszą się tu wonie perfum, tytoniu i mdłej wilgoci, właściwej wielkim, niezamieszkałym pokojom, potu z niezdrowych i nieczysto utrzymanych ciał kobiecych, pudru buro-tymolowego mydła, wreszcie wosku, którym wczoraj pociągnięto podłogę. Z zapachami temi łączy się zapach więdnącego tataraku, wywierając kontrastem tym jakiś dziwny urok.
Dziś Zielone Świątki. Tradycyjnym zwyczajem, służące wczesnym rankiem zakupiły na targu cały wóz tataraku i porozrzucały go po całym domu: na korytarzach, w gabinecie, w sak. Następnie porozpalały lampki przed wszystkiemi obrazami świętemi, jakie znajdują się w całym domu. Utartym zdawna zwyczajem dziewczyny nie czynią tego nigdy, uważając, że ich zbrukane w ciągu nocy ręce są tego niegodne.
Ze swej strony stróż ustawił przed domem dwa zrąbane drzewka brzozowe. Toż samo dzieje się i we wszystkich innych domach, przed któremi również poustawiano białe, cienkie drzewka, okryte ubogą, zamierającą zielenią.
W całym domu jest tak cicho, pusto i sennie, iż słychać dochodzące z kuchni odgłosy przy siekaniu kotletów, które przygotowują się do obiadu. Jedna z dziewczyn, Lubka, zarzuciwszy na siebie tylko halkę, boso i z obnażonemi rękami wyszła z mieszkania na ulicę; jest ona nieładna i piegowata, lecz wzamian za to posiada ciało świeże i jędrne. W ciągu uprzedniego wieczoru odwiedziło ją tylko sześciu chwilowych gości, nikt z nich jednak nie pozostał z nią na noc, dzięki czemu wyspała się błogo i radośnie — sama jedna, zupełnie sama jedna na przestronnem łożu. Zadowolona wstała wcześnie, bo o dziesiątej godzinie i poszedłszy do kuchni pomogła tam kucharce wymyć podłogę i stoły.
Obecnie zajęta jest karmieniem psa łańcuchowego, Amora, któremu rzuca żyłki i skrawki mięsa. Wielki, rudy o długiej lśniącej sierści i z czarnym pyskiem, to wskakuje na dziewczynę przedniemi łapami, przez co naciąga łańcuch i charczę, zaciskając go wokół szyi, to, machając ogonem, pochyla łeb ku ziemi, przymila się, skomli to znów chwilami kicha w podnieceniu.
Dziewczyna tymczasem, drażniąc go mięsem, woła, udając gniew:
— Ah, ty durniu! Ja ci tu dam! Ani mi się waż!
W duszy jednak cieszy ją i wzruszenie i pieszczota Amora i to, że posiada nad nim władzę; cieszy się również z tego, że udało się jej wyspać i spędzić noc bez mężczyzny; cieszą ją Zielone Świątki — budzące tęsknotę wspomnienia dzieciństwa i piękny jasny dzień słoneczny, który tak rzadko udaje się jej oglądać.
Wszyscy goście zdołali się już rozjechać; nastaje zwykła spokojna i powszednia godzina.
W pokoju właścicielki znajduje się pięć osób, pijących kawę. Sama właścicielka — na której nazwisko zapisany jest ten dom, liczy lat około sześćdziesięciu. Jest to kobieta bardzo małego wzrostu, okrągła jak duża kula. Chcąc dokładnie uzmysłowić jej portret, należy wyobrazić sobie trzy miękkie kule — dużą, średniej wielkości i małą; kule te wtłoczone są na siebie bezpośrednio bez przegródek: to — spódnica, kadłub i głowa. Oczy jej budzą zdziwienie: są to oczy blado-niebieskie, o wyrazie dziewczęcym, a nawet i dziecięcym, za to usta ma starcze ze zwisającą bezwładnie, zaślinioną i czerwoną dolną wargą. Mąż jej Izaak, również jak małżonka niski — jest siwym, cichym i milczącym starcem, siedzącym pod pantoflem u swej żony; kiedyś, w tych czasach jeszcze gdy małżonka jego sprawowała w tym samym domu obowiązki gospodyni, on również w tym samym domu piastował urząd szwajcara. Pragnąc być choć w czemkolwiek użytecznym, nauczył się sam gry na skrzypcach i obecnie grywa wieczorami do tańca i marsze pogrzebowe, o ile zażądają tego rozhulani subjekci, pragnący płakać po pijanemu.
Dwie inne osoby to gospodynie: starsza i młodsza. Starsza, Emma, jest wysoką, dobrze zbudowaną, czterdziestosześcioletnią szatynką, z tłustym podgardlem, składającem się z trzech podbródków. Oczy podkrążone czarnemi hemoroidalnemi obwódkami. Twarz koloru ziemistego, rozszerza się coraz bardziej od góry ku dołowi; oczy małe i czarne; nos garbaty, a wargi surowo zaciśnięte; wyraz twarzy spokojny, pełen poczucia władzy. Wszyscy w całym domu wiedzą, że za rok lub dwa Anna Markówna, odchodząc w stan spoczynku, sprzeda jej cały zakład ze wszystkiemi jego prawami i z całem urządzeniem, przyczem część pieniędzy otrzyma w gotówce, część zaś ratami, na weksle. Z tego powodu dziewczyny boją się jej i szanują na równi z właścicielką. Nieposłusznym wychowanicom wymierza karę własnoręcznie, a bije z okrucieństwem, na zimno i z wyrachowaniem nie zmieniając ani na chwilę spokojnego wyrazu twarzy. Ma ona zawsze jakąś ulubienicę, którą zamęcza swą wymagającą miłością i fantastyczną zazdrością. Miłość ta jest nieraz cięższą do zniesienia niż chłosta.
Drugą gospodynię zwą Zosią. Wypłynęła ona niedawno na powierzchnię z pośród dziewczyn, przebywających w zakładzie. Dziewczyny zwą ją tymczasem poufale i z pochlebstwem „gosposią“. Jest ona szczupła, ruchliwa, cokolwiek zezowata, o twarzy zaróżowionej i kręconych w loczki włosach. Uwielbia aktorów — szczególnie zaś tłustych komików. Wobec Emmy zachowuje się uniżenie.
Piąta osoba wreszcie — to miejscowy rewirowy, Kierbesz. Jest to atletycznie zbudowany mężczyzna z przeświecającą na głowie łysiną, z gęstą, rudą brodą; oczy ma jasno niebieskie, głos cienki, cokolwiek zachrypnięty, o przyjemnem brzmieniu. Przedtem jeszcze służył w policji śledczej i dzięki strasznej sile fizycznej i okrucieństwu przy badaniach, budził postrach wśród opryszków.
Na sumieniu jego ciąży kilka ciemnych sprawek. Całe miasto wie o tem, że przed dwoma laty ożenił się z bogatą, siedmdziesięcioletnią kobietą, którą w ubiegłym roku zadusił; udało mu się jednak jakoś zatuszować tę sprawę. Zresztą i cztery znajdujące się w pokoju osoby w swem pełnym przygód życiu widziały już niejedną rzecz ciekawą. Ludzie ci jednak, nie odczuwając nigdy wyrzutów sumienia na wspomnienie o swych ofiarach, spoglądali na wszystkie ciemne i krwawe plamy w swej przeszłości, jako na nieuniknione drobne nieprzyjemności zawodu.
Wszyscy piją kawę z tłustą przegotowaną śmietanką, a rewirowy z benedyktynem. Właściwie jednak nie pije, lecz udaje, że przyjmując poczęstunek, czyni to przez grzeczność.
— Więc jakże będzie kochany panie Tomaszu? — zapytuje badawczo gospodyni. — Przecież cała ta sprawa — to gra świeczki nawet nie warta... Wystarcza panu powiedzieć jedno słóweczko...
Kierbesz zwolna wypija pół kieliszka likieru, powoli rozprowadza językiem po podniebieniu mocny płyn, połyka go, następnie zwolna wypija trochę kawy, aż wreszcie wskazującym palcem u lewej ręki poczyna gładzić swe wąsy to w prawo, to znów w lewo.
— Niechże pani tylko pomyśli pani Szojbes — mówi, patrząc w stół, mrużąc oczy i rozwodząc rękami — niechże pani tylko pomyśli na jak wielkie ryzyko narażam się w tym wypadku. Dziewczyna została w sposób podstępny wciągnięta do tego... jak by to powiedzieć, no, jednem słowem do domu publicznego, wyrażając się górnolotnym stylem. Obecnie rodzice poszukują jej przez policję. Pięknie. Dziewczyna wędruje z jednego miejsca na drugie, z piątego na dziesiąte... Wreszcie natrafiono na ślad jej pobytu u pani i co najgłówniejsze, niech pani tylko pomyśli, w moim rewirze! Cóż ja tu mogę poradzić?
— Ależ panie Kierbesz, przecież ona jest pełnoletnią — mówi gospodyni.
— Tak, to prawda, ta pani jest pełnoletnia — potwierdza pan Izaak. — Wstępując tutaj dała podpis, że czyni to z wolnej woli...
W tem miejscu Emma dodaje grubym basem z chłodną pewnością siebie:
— Jak Boga kocham, ona tu ma się tak dobrze, jakby córka rodzona.
— Ale przecież tu nie o to idzie — odpowiada, marszcząc się, rewirowy. — Niech pani zrozumie moje położenie... Przecież to obowiązek służbowy... Ach Boże mój, człowiek i bez tego dość ma nieprzyjemności!
Gospodyni wstaje i, kłapiąc pantoflami, zmierza ku drzwiom, mrugając na rewirowego okiem:
— Panie Kierbesz, chciałbym, żeby pan obejrzał nasze przybudówki. Chcemy rozszerzyć trochę nasz lokal.
— Aha! Z przyjemnością...
Po upływie dziesięciu minut oboje wracają, nie patrząc na siebie. Rewirowy trzymając rękę w kieszeni, szeleści nową storublówką. Towarzystwo nie mówi już więcej o wciągniętej do domu publicznego dziewczynie. Rewirowy, dopijając prędko likieru, uskarża się na upadek moralności.
— Ot, naprzykład, mój syn Paweł, uczeń gimnazjalny. Przychodzi ten nikczemnik do domu i oświadcza mi: „Proszę ojca, koledzy wymyślają mi, że ojciec służy w policji, ma rewir na Jamskiej i bierze łapówki w domach publicznych“. Czyż to nie bezczelność, niechże pani sama powie, pani Szojbes.
— Aj — aj — aj!... Jakie tam łapówki?... Ot i ja także mam...
— Mówię tedy do syna: — przerywa rewirowy — „Idź, łajdaku jeden, i poskarż się dyrektorowi, żeby mi się to więcej nie powtarzało; powiedz mu, że w przeciwnym razie twój tatuś napisze raport do naczelnika kraju“. I cóż państwo myślicie? Przychodzi do mnie znowu i powiada: „Ja ci już, ojcze, nie jestem synem — szukaj sobie innego syna“. Także argument! To też wsypałem na pierwszy raz! Ho! — ho... Teraz nie chce ze mną rozmawiać zupełnie. Ale ja mu jeszcze pokażę!
— Ach, niech pan nawet nie opowiada — wzdycha Anna Markowna, zwieszając dolną wargę i spoglądając zamglonym wzrokiem swych wybladłych oczu. — Myśmy naszą Bertunię, która chodzi do gimnazjum Flejszera, umyślnie oddali na stancję do miasta, pod opiekę uczciwej rodziny. Rozumie pan, tutaj jakoś nie wypada. I oto nagle dziewczyna przynosi z gimnazjum takie zdania i wyrazy, że słysząc to, wprost zaczerwieniłam się ze wstydu.
— Jak Boga kocham, Anusia strasznie się zaczerwieniła — powtarza Izaak.
— Rozumie się! — doda je z żarem rewirowy. — O tak! tak!... W zupełności państwa rozumiem. Ach Boże mój, dokądże idziemy!... Ach dokąd idziemy? Powiedzcie mi, państwo, co chcą osiągnąć ci rewolucjoniści i różni studenci, czy też... jak ich tam zowią? To też niech mają pretensję sami do siebie. Wszędzie rozpusta, upadek moralności, brak poszanowania dla rodziców. Rozstrzeliwać by ich wszystkich trzeba.
— Au nas zdarzył się onegdaj taki wypadek — wtrąca się pospiesznie do rozmowy Zosia, — Przyszedł do nas pewien gość, taki gruby mężczyzna...
— Przestań — przerywa jej surowo w żargonie domów publicznych Emma, która słuchała przemowy rewirowego, kiwając pobożnie przechyloną na bok głową. — Poszłabyś lepiej zająć się śniadaniem dla panienek.
— I na nikim dziś polegać nie można — mówi gniewnie w dalszym ciągu właścicielka. — Co zgodzić służącą, to łotrzyca i oszustka. Panny zaś myślą tylko o kochankach i własnych przyjemnościach, ale o obowiązkach swoich, to już zupełnie nie pamiętają.
Nastała chwila milczącego zakłopotania. Zastukano do drzwi, poza któremi rozlega się głos kobiecy.
— Proszę przyjąć pieniądze i dać mi marki. Piotruś już poszedł.
Rewirowy powstaje z krzesła i poprawia szablę.
— Ale mnie już czas na służbę. Wszystkiego dobrego, pani Anno. Wszystkiego dobrego panie Iazaku.
— A może jeszcze kieliszeczek na drogę? — zaprasza Izaak.
— Dziękuję. Nie mogę już więcej, takeście mnie państwo uraczyli.
— Dziękuję za towarzystwo, a niech pan o nas nie zapomina.
— Ależ i owszem. Do widzenia.
W progu jednak zatrzymuje się na chwilę i mówi znacząco:
— W każdym razie niech pani posłucha mej rady i póki czas wyzbędzie się tej dziewczyny. Rozumie się, że to rzecz pani, w każdym razie jednak, jako dobry znajomy, uprzedzam...
Z temi słowy opuszcza pokój. Gdy już kroki jego ucichły na schodach, Emma, krzywiąc się, mówi z pogardą.
— Chciałby brać pieniądze i od jednej i od drugiej strony.
Obecni stopniowo opuszczają pokój. W całym domu panuje w dalszym ciągu zmrok.
Do samego obiadu, który podają o godzinie szóstej, czas wlecze się nieskończenie długo i monotonnie. Bo też wogóle przedział, jaki istnieje między dniem a nocą, w życiu tego domu jest okresem pustym i martwym. Ze względu na nastrój, ten przedział czasu ma niejakie podobieństwo do owych bezbarwnych i pustych godzin, jakie w dni uroczystych świąt przeżywają na pensjach i w instytucjach te wychowanice, które pozostały w zakładzie; oto porozjeżdżały się koleżanki, czasu wolnego, którego niema czem zająć, jest aż nadto dużo, w salach panuje przez cały dzień jasna i przyjemna nuda.
Dziewczęta w samych tylko spódnicach i białych kaftanikach, z obnażonemi rękami a częstokroć i boso włóczą się bez celu, przechodząc z pokoju do pokoju; chodzą nieumyte i nieuczesane, od czasu do czasu uderzają leniwie palcem wskazującym w klawisze starego fortepianu: leniwie rozkładają karty do wróżenia, leniwie kłócą się ze sobą i w męczącem rozdrażnieniu oczekują wieczoru.
Lubce, która po śniadaniu zaniosła Amorowi resztki chleba i skrawki wędlin, wkrótce uprzykrzyła się zabawa z psem. Do spółki z drugą dziewczyną Niurą kupiła sobie cukierków berberysowych i ziarnek słonecznikowych: w tej chwili stają obie przy parkanie, odgradzającym dom od ulicy, gryzą ziarnka, z których łupinki pozostają im na podbródkach i piersiach, i obojętnie paplają o wszystkich tych, którzy w tej chwili przechodzą ulicą: o latarniku, nalewającym naftę w latarnie uliczne, o policjancie, niosącym urzędową księgę pod pachą, o gospodyni z sąsiedniego domu publicznego, przebiegającej w tej chwili na drugą stronę ulicy do sklepiku...
Niura jest niskiego wzrostu, a oczy ma niebieskie i wyłupiaste; włosy jasne jak len, na skroniach żyłki niebieskie. Twarz jej ma jakiś wyraz tępy i niewinny, co czyni ją podobną do białego baranka wielkanocnego. Jest ona żywa, ruchliwa, ciekawa, do wszystkiego się wtrąca, ze wszystkimi żyje w zgodzie; najpierwsza wie wszystkie nowiny, kiedy zaś mówi — mówi tak wiele, że się aż zaślinia, a na czerwonych jej ustach tworzą się pęcherzyki, jak u dzieci.
Z piwiarni po przeciwległej stronie ulicy wybiega kędzierzawy, zapijaczony parobek i pędzi do sąsiedniej traktjerni.
— Prochor, panie Prochorze! — woła Niura. — Może ma pan apetyt na ziarnka?
— Chodź pan do nas z wizytą — przerywa jej Luba.
— Na ciepłe nóżki — dodaje ze śmiechem Niura.
W tej chwili otwierają się drzwi frontowe i na progu ich ukazuje się starsza gospodyni, spoglądająca wzrokiem groźnym i surowym.
— Tfe! Cóż to za bezeceństwo? — krzyczy rozkazującym głosem. Ileż to razy trzeba to powtarzać, że nie można wychodzić w dzień na ulicę i do tego jeszcze w samej bieliźnie tylko. Fe!... Nie mogę tego zrozumieć, że nie macie wstydu. Przyzwoite i szanujące się dziewczęta nie powinny prowadzić się w ten sposób. Chwalić Boga, nie jesteście w jakimś żołnierskim zakładzie, lecz w przyzwoitym domu. Tu nie jest Mała Jamska.
Dziewczęta wracają w milczeniu w głąb domu, idą do kuchni i, rozsiadłszy się tu na stołkach, obserwują gniewną zawsze kucharkę, wymachują nogami i w milczeniu gryzą ziarnka.
W pokoiku Małej Mańki, którą prócz tego nazywają Mańką Awanturnicą i Mańką Białą, zebrało się całe towarzystwo. Sama właścicielka pokoiku siedzi na krawędzi łóżka tuż naprzeciw koleżanki Zoi, wysokiej ładnej dziewczyny o zaokrąglonych brwiach, szarych wyrazistych oczach i typowej dobrej białej twarzy, tak charakterystycznej twarzy rosyjskiej prostytutki. Obie grają w sześćdziesiąt sześć. Poza plecami ich leży bokiem na łóżku najbliższa przyjaciółka Małej Mańki. Gienia, paląc papierosa i czytając „Naszyjnik królowej“ Dumasa. W całym domu ona jedynie jest miłośniczką książek, to też czyta dużo i bez wyboru. To zamiłowanie do romansów nie uczyniło ją jednak zbyt sentymentalną i nie wypaczyło jej wyobraźni. Najwięcej podoba się Geni w romansach zawiła, zręcznie obmyślona i rozplątana intryga. Zachwycają ją wspaniałe pojedynki, przed któremi książę na znak, że ani na krok nie myśli cofnąć się ze swej pozycji, rozwiązuje wstążki u pantofli, kiedy zaś przebije pierś rywala na wylot, przeprasza go uprzejmie za to, że przedziurawił jego kamizelkę; z upodobaniem czyta o napełnionych złotem woreczkach, które główni bohaterowie rozrzucają hojnie na prawo i na lewo; zachwycają ją też miłosne przygody i dowcipy Henryka IV — jednem słowem imponuje jej owo karmelkowe, strojne w koronki i złoto, bohaterstwo z ubiegłych wieków historji Francji. W codziennem życiu jest ona za to trzeźwa, praktyczna, drwiąca i aż do cynizmu złośliwa. W stosunku do innych dziewcząt odgrywa tu taką rolę, jaką w zakładach naukowych odgrywają uczniowie najsilniejsi, drugoroczni, na pensjach zaś najpiękniejsza w całej klasie uczenica — rolę uwielbianej tyranki. Jest to szczupła i wysoka brunetka o pięknych i błyszczących czarnych oczach, małych dumnie zarysowanych usteczkach; górną jej wargę pokrywa meszek, a policzki ciemny rumieniec.
Nie wyjmując z ust papierosa i mrużąc oczy od dymu, przerzuca brudną ręką kartki. Nogi ma odsłonięte do kolan, stopy wielkie i pospolite; poniżej dużych palców wrzynają się w ciało brzydkie, nieregularne guzy.
Tuż obok siedzi zgięta nad szyciem Tamara: dziewczyna to cicha, skromna i ładna, cokolwiek rudawa; włosy jej posiadają ten właśnie ciemny i błyszczący odcień, jaki zdarza się obserwować podczas zimy na grzbiecie lisów. Właściwe jej imię — Łucja; utartym jednak w domach publicznych zwyczajem, zbyt pospolicie brzmiące imiona zastępywać innemi, nazwano ją Tamarą. Była ona podobno kiedyś mniszką czy też nowicjuszką w klasztorze, do tej pory też twarz jej zachowała pewne nabrzmienie i bladość, oraz lękliwy i skromny, lecz chytry wyraz. Jak się zdaje jednak, prócz historji klasztornej, ma ona jeszcze poza sobą wiele innych przygód: w jej nieśmiałych słowach, w ciemno-złocistych oczach, spoglądających wymijająco z pod długich zapuszczonych rzęs, w ruchach, uśmiechu i intonacji skromnej, lecz rozpustnej świętoszki — czai się coś tajemniczego, milczącego i występnego. Pewnego razu nawet zdarzyło się, iż Tamarze wypadło mówić po francusku i niemiecku, co wśród koleżanek wywołało pobożny lęk. Kobieta ta ma w sobie jakąś wewnętrzną siłę tajemną. Pomimo zewnętrznej łagodności i przystępności wszyscy w zakładzie zachowują się wobec niej uprzejmie i z ostrożnością, a czyni to zarówno właścicielka, jak towarzyszka i obie gospodynie, a nawet i sam szwajcar, ten prawdziwy sułtan i bohater domu publicznego, budzący ogólną trwogę.
— Kryję — mówi Zoja, ujmując asa atutowego i zakrywając nim karty. A teraz wychodzę ze czterdziestu, a potem z asa pik, do którego mi oddasz dziesiątkę. Skończyłam. Pięćdziesiąt siedem, a jedenaście sześćdziesiąt osiem.
A ile ty masz?
— Trzydzieści — odpowiada urażona Mańka wydymając usta. — E, tobie łatwo grać, bo pamiętasz wszystkie wyjścia. Rozdawaj dalej... I cóż dalej Tamarciu — zwraca się do przyjaciółki. Opowiadaj, ja słucham.
Zoja tasuje stare, zasmolone karty i daje Mani do zebrania, następnie rozdaje je, pośliniwszy uprzednio palce.
Tymczasem Tamara, nie odrywając się od roboty, opowiada w dalszym ciągu cichym głosem: sem:
— Wyszywałyśmy jedwabiem i złotem kapy, ornaty, szaty biskupie... wyszywałyśmy na nich trawę, kwiaty, krzyżyki. Zimą przesiadywałyśmy całymi dniami przy oknach, a okienka były małe, zakratowane, tak, że przepuszczały nie wiele światła; wokoło czuć zapach oliwy, kadzidła i cyprysu; niewolno nam było rozmawiać z sobą. Gdy której z nas znudziło się zanadto, zaczynała śpiewać psalm wielkopostny...
A umiałyśmy śpiewać bardzo ładnie: i życie upływało tak błogo, i zapachy były tak piękne, i śnieg poza oknami tak pięknie padał; zupełnie jak w bajce jakiej...
Gienia kładzie sobie na brzuchu książkę, rzuca ponad głową Zoi papierosa, i mówi drwiąco:
— Znamy to wasze ciche życie. Niemowlęta rzucałyście do ustępów. Wciąż djabeł koło waszych świętobliwych miejsc chodzi.
— Czterdzieści. A miałam czterdzieści sześć. Wygrałam — woła uradowana Mańka, bijąc w dłonie. Teraz odsłaniam sobie trzy oczka.
Tamara przysłuchuje się słowom Gieni i odpowiada z ledwie dostrzegalnym uśmiechem, który prawie, że nie daje się zauważyć, żłobiąc jedynie w kącikach ust małe, chytre dwuznaczne wgłębienia, jak to ma miejsce na portrecie Monny Lizy, Leonarda da Vinci.
— Ludzie świeccy dużo zawsze plotą o mniszkach... Cóż, jeżeli nawet i zdarzył się grzech...
— Kto nie grzeszny, ten nie może pokutować — dodaje poważnie Zoja, kładąc palec w usta.
— Siedzimy tedy, wyszywamy, a złoto aż się mieni w oczach, tylko po takiem długiem staniu przy nabożeństwie porannem i krzyż i nogi strasznie bolą. A wieczorem znów trzeba iść na nabożeństwo. Przechodząc koło celi przeoryszy, stukałyśmy, mówiąc:
„Wejrzyj o Boże na modły świętych naszych i zlituj się nad nami“.
A wtedy przeorysza odpowiada z celi swej basem: „Am-men“.
Gienia przypatruje się jej przez dłuższą chwilę badawczo, trzęsie głową i mówi:
— Dziwna z ciebie dziewczyna, Tamaro. Patrzę na ciebie i nie mogę się nadziwić. Rozumiem, że takie głupie dziewczyny, jak Sońka, bawią się w miłość. To też one są głupie. Ale że ty, coś, jak się zda je, tyle już w swem życiu widziała i ze wszystkich pieców chleb jadłaś, też pozwalasz sobie na takie głupstwa? Po co ty tę koszulę haftujesz?
Tamara powoli przypina do kolana tkaninę, wygładza szew palcem i, przechylając z lekka głowę na bok, nie podnosząc ani na chwilę swych zmrużonych oczu, mówi:
— Przecież trzeba coś robić. Inaczej nudno; w karty nie gram i zresztą nie lubię.
Gienia w dalszym ciągu kiwa głową.
— Doprawdy, dziwna z ciebie dziewczyna, wprost dziwna. Przecież dostajesz od gości o wiele więcej pieniędzy niż my; dlaczego zamiast oszczędzać pieniądze tracisz je? I na co? Kupujesz sobie perfumy po siedem rubli butelka. Co komu z tego przyjdzie? Ot i teraz naprzykład wzięłaś za 15 rubli jedwabiu. Czy wyszywasz to dla swego Sieńki?
— Rozumie się, dla niego.
— Także sobie skarb znalazła. Złodziej zdeklarowany. Przyjeżdża do zakładu i rozporządza się jakby jaki dowódca. Że to cię jeszcze nie bije; złodzieje to lubią. A czy on cię bardzo nabiera?
— Nie daję mu nigdy więcej nad to co sama chcę — odpowiada łagodnie Tamara, przegryzając nitkę zębami.
— To też mnie to dziwi najwięcej. Żebym ja miała twój rozum i twoją urodę, jużbym sobie znalazła takiego gościa, któryby mnie wziął na utrzymanie. I klejnoty własne byś miała i powóz własny.
— Co kto lubi, Gieniu. Ty także jesteś ładna i miła dziewczyna masz śmiały i niezależny charakter, a przecież obie ugrzęzłyśmy w tym domu.
Gienia wybucha i rozgoryczona odpowiada:
— A właśnie! Tobie się dobrze powodzi, zawsze masz najlepszych gości i robisz z nimi co ci się podoba, a do mnie chodzą albo sami starcy albo mleczaki. Nie mam szczęścia. Jedni wyuzdani, a drudzy — żółtodzioby. Najbardziej nie cierpię tych chłopaczków. Przyjdzie taki smarkacz, to się boi, śpieszy, drży cały, a jak zrobi swoje, nie wie gdzieby się ze wstydu schować, takie go obrzydzenie bierze. A ja wtedy w pysk bym go lunęła. Zanim wyjmie rubla ściska go w kieszeni a jak go daje, to cały ten jego rubel jest gorący i nieraz spocony. Mleczak!... Matka daje mu na kiełbasę z bułką, a on grosz do grosza zbiera i na dziewczynę oszczędza. Niedawno był u mnie kadecik: kiedy już odchodził dałam mu na kpiny karmelek i powiedziałam: masz malutki karmelek na drogę, żebyś miał co ssać jak będziesz wracał do swego korpusu. Z początku obraził się na mnie, ale potem wziął. Umyślnie poszłam do okna, żeby zobaczyć co zrobi: wyszedł na ulicę obejrzał się naokoło i zaraz włożył w usta karmelek. Prosiak.
— E, ze starymi to jeszcze gorzej — mówi delikatnym głosikiem Mańka, spoglądając chytrym okiem na Zoję — nieprawda Zoju?
Zoja, która właśnie skończyła grę i przed chwilą zaledwie chciała ziewnąć, nie może tego dokonać żadną miarą. Gniewa ją to i bawi równocześnie. Bywa u niej stale jakiś stary dygnitarz, mający zboczenie płciowe. Z erotycznych wybryków jego drwi cały zakład.
— A niechże was djabli wezmą — odpowiada uduszonym po ziewnięciu głosem — ażeby pokurczyło tego starego sprośnika.
— A mimo to — rozprawia dalej Gienia — ci wasi kochankowie są jeszcze gorsi niż twój dyrektor Zojo, niż mój kadet, niż wszyscy nasi goście. Co tu w tem — przyjemnego: przyjdzie to pijane, stawia się, wymyśla, chce się popisać, ale nic mu się nie udaje. Cham z chamów — brudne to, pobite, śmierdzące, na całem ciele ma blizny i tylko jedna rzecz, co jest na nim coś warta, to ta koszula jedwabna, którą mu Tamara wyszyje. Taki psi syn śmie wymyślać obrzydliwie i jeszcze się do bicia bierze. Tfy! Nie, nie, nie — wykrzykuje nagle wesoło — ja tam prawdziwie i niekłamanie, kocham i aż do końca życia będę kochała moją Mamusię, moją małą Mańkę, Mańkę — awanturnicę.
I objąwszy nieoczekiwanie Mańkę, pociągnęła ją ku sobie, przewróciła na łóżko i poczęła długo i mocno całować ją we włosy, w oczy, usta. Z trudem zdołała się wyrwać z jej objęć Mańka i z rozrzuconemi włosami, zaróżowiona z wysiłku, spuszczając ku ziemi swe zwilgotniałe od wstydu i śmiechu oczy, powiedziała:
— Dajże pokój, Gieniu, co ty wyprawiasz. No puść mnie!
Mała Mańka należy do najspokojniejszych i najłagodniejszych dziewczyn w całym zakładzie. Jest ona dobra, ustępliwa i nie umie nigdy odmówić, gdy ją o coś proszą, to też mimowolnie cieszy się u wszystkich ogólną sympatją. Lada drobnostka wywołuje rumieniec na jej twarzy i w takich chwilach jest ona szczególnie pociągającą, jak wogóle bywają ponętne wysubtelnione blondynki, posiadające wydelikaconą płeć. Wystarczy jej jednak wypić trzy lub cztery kieliszki benedyktyna, który zresztą bardzo lubi, i natychmiast zmienia się do niepoznania; poczyna wtedy wyprawiać takie brewerje, że konieczną jest zawsze in terwencja gospodyń, szwajcara, a nawet niekiedy i policji. Nie robi jej żadnej różnicy uderzyć gościa w twarz, lub rzucić mu w oczy szklankę z winem, przewrócić lampę, na wymyślać gospodyni.
Gienia otacza ją jakąś dziwnie czułą opieką i wielkiem uwielbieniem.
— Panienki, proszę na obiad! Na obiad panienki! — woła, przebiegając przez korytarz gospodyni. Po drodze uchyla drzwi od pokoiku Mani i woła spiesznie.
— Panienki, proszę na obiad.
Dziewczyny udają się do kuchni; wszystkie są w halkach, nie myte, w pantoflach włożonych na gołe nogi. Na obiad podano smaczny barszcz z kawałkiem wieprzowiny i z pomidorami, kotlety i wreszcie na deser rurki z kremem śmietankowym. Żadna jednak niema apetytu, co wywołuje oczywiście siedzący tryb życia i brak snu; prócz tego wiele z nich, zupełnie jak uczenice na pensjach w dzień świąteczny, zaraz po przebudzeniu się posłały do sklepu po chałwę, rachat-łakum, cukierki ciągnące i ogórki solone, przez co straciły apetyt. Jedynie tylko Nina, bardzo niska o zadartym nosku dziewczyna je za cztery; przybyła tu ona ze wsi, obałamucona przez jakiegoś komiwojażera, który następnie sprzedał ją do domu publicznego. Do tej pory zachowała swą niezwykłą żarłoczność dziewczyny z ludu.
Gienia, która pogardliwie, jedynie pokruszyła kotlet swój widelcem, mówi do niej, udając obłudne współczucie.
— A możebyś, Tekluniu, zjadła jeszcze i mój kotlecik. Nie krępuj się moja droga i jedz, przecież musisz przyjść do siebie. Bo trzeba wam wiedzieć, że nasza Teklunia ma solitera, a jak człowiek ma w sobie solitera, to zawsze je za dwóch — połowę za siebie, połowę za robaka.
Nina gniewnie mruczy i po chwili odpowiada grubym głosem, najzupełnie niespodzianym ze względu na jej wzrost.
— Ja nie mam żadnych robaków. To pani masz robaki i dlatego jesteś taka chuda.
I z niewzruszonym spokojem bierze się do jedzenia, po obiedzie zaś czuje się ciężką i senną, niby najedzony boa; głośno czka, pije wodę, a gdy nikt nie patrzy, chłopskim zwyczajem czyni nad ustami znak krzyża.
— Tymczasem jednak w korytarzach i pokoikach rozlega się dźwięczny głos Zosi.
— Panienki, proszę się ubierać... Szkoda czasu... Do roboty...
I wnet we wszystkich pokojach rozchodzi się woń przypalanych włosów; pachnących mydeł i tanich perfum. Dziewczęta stroją się na wieczór.
Zwolna zapadł zmierzch, po którym nastąpiła ciepła i ciemna noc; długo jednak, bo aż do północy na niebie widniała różowa zorza. Odźwierny zakładu, Szymon, pozapalał w salonie wszystkie lampy, umieszczone wzdłuż ścian, i żyrandol oraz czerwoną latarnię przed domem.
Szymon jest to krępy, muskularny, milczący i posępny brunet: oczy ma czarne, matowe o bezczelnym wyrazie, twarz dziobatą, brwi po przebytej ospie przeświecają łysiną. W ciągu dnia niema on żadnego zajęcia i sypia, nocą zaś siedzi stale pod reflektorem, ubiera i rozbiera gości i jest wogóle w pogotowiu, aby przyjść z pomocą w razie jakiejś awantury.
Przyszedł grajek — wysoki, o delikatnym profilu, jasnowłosy mężczyzna z bielmem na oku. Jak zwykle pod nieobecność gości, grajek wespół z Izaakiem, poczęli próbować „pas d‘Espagne“, który to taniec właśnie wchodził w modę.
Za każdy odegrany na zamówienie gości taniec, obaj otrzymują po trzydzieści kopiejek, za kadryla jednak płacą im po pół rubla. Połowę tych pieniędzy bierze Anna Markówna, resztę zaś muzykanci dzielą między sobą na dwie równe części. W ten sposób grajek otrzymuje zaledwie czwartą część ogólnego zarobku, to oczywiście jest niesprawiedliwością, ponieważ Izaak jest samoukiem i nie posiada słuchu. Stąd grajek musi naprowadzać go wciąż na nowe motywy, a w chwilach gdy Izaak czyni zbyt wielkie błędy, przygłuszać jego grę rozgłośnemi akordami.
Dziewczyny z pewną dumą opowiadają gościom, że grajek kształcił się w konserwatorjum, gdzie był pierwszym uczniem: nie mógł jednak dokończyć studjów ponieważ jest żydem, a przytem zachorował na oczy. Wszystkie one otaczały go poważaniem i jakiemś cokolwiek udanem współczuciem, co jest istotnie charakterystyczne dla domów publicznych; pod zewnętrzną rozwiązłością, której towarzyszą plugawe słowa, jakiemi produkują się wprost kobiety, ukrywa się mdły i histeryczny sentymentalizm; ten sam sentymentalizm, który panuje w pensjonatach dziewczęcych i podobno wśród kobiet skazanych na ciężkie roboty.
Wkrótce wszystkie dziewczęta były ubrane i oczekując na przybycie gości, nudziły się bezczynnością. Jakkolwiek większość kobiet traktuje mężczyzn, z wyjątkiem swych kochanków, najzupełniej obojętnie a nawet pogardliwie, ilekroć zbliża się wieczór, w duszach ich budzą się jakieś tęskne nadzieje co też on im przyniesie ze sobą: niewiadomo kto je wybierze, czy nie zajdzie jakiś niezwykle śmieszny ciekawy wypadek, czy jaki gość nie wywoła zdumienia swą szczodrobliwą hojnością, czy wreszcie nie stanie się jakiś cud, który zmieni zasadniczo cały dotychczasowy tryb życia. Wszystkie te przeczucia i nadzieje podobne są do wzruszeń, jakie przeżywa zawodowy gracz, obliczający swe fundusze przed udaniem się do klubu. Niezależnie od tego, dziewczyny z domów publicz-płciowe, nie zatraciły jednak najważniejszej rzeczy — instynktownego dążenia kobiety do podobania się mężczyźnie.
I rzeczywiście, niekiedy zjawiały się w domu Anny Markówny twarze dziwaczne wywołując awanturnicze i niezwykłe zajścia. Niespodzianie zjawiała się policja w towarzystwie przebranych po cywilnemu łapaczy i dokonywała aresztowania jakichś, budzących wyglądem swych zaufanie, eleganckich dżentelmenów, których wyprowadzano, bijąc po karku. To znów zdarzała się walna bójka między jakiemś pijanem awanturniczem towarzystwem i odźwiernymi, ze wszystkich zakładów, śpieszącymi na pomoc swemu towarzyszowi — bójka, podczas której tłuczono szyby w oknach rozbijano deki fortepianowe a w braku innej broni wyrywano nogi z ozdobnych krzeseł; krew płynęła strumieniem, zalewając obficie schody i posadzkę w sali, a na ulicy padali w błoto ludzie z porozbijanemi głowami i potłuczonemi bokami; tego rodzaju sceny wywoływały zwierzęcy dziki zachwyt Gieni; podczas gdy wystraszone jej towarzyszki z piskiem chowały się pod łóżka, ona, śmiejąc się radośnie, cisnęła się w największą ciżbę klepała się po biodrach, wymyślała i podniecała walczących.
Zdarzało się również, iż przyjeżdżał tu wraz z całą gromadą swych pieczeniarzy ten i ów kasjer, który oddawna już dopuścił się wielkiej defraudacji, tracąc pieniądze na karty i bezmyślne orgje i teraz, w przededniu samobójstwa lub oczekującej nań ławy oskarżonych, w oszołomiającej, bezmyślnej i pijackiej malignie trwoni ostatnie pieniądze. Wtedy zamykano szczelnie drzwi i otulano okna, poczem przez dwie doby odbywała się dzika i wściekła orgja — prawdziwie rosyjska, której towarzyszą krzyki, płacz i poniewieranie ciała kobiety; urządzano wtedy rajskie wesela, podczas których pod takt muzyki wyprawiali przeróżne dziwaczne łamańce nadzy i pijani włosaci i brzuchaci mężczyźni na powykrzywianych nogach, tańczący z kobietami o ciałach pożółkłych i obwisłych; wtenczas wszyscy jedli i pili jak świnie na łóżkach i na podłogach, wśród atmosfery dusznej, przepojonej wyziewami alkoholicznemi, skażonej ludzkim oddechem i potem z brudnych ciał.
Czasami znów zjawiał się atleta z cyrku, niemal dosięgający głową niskiego sufitu, wskutek czego czynił wrażenie czegoś niezwykle wielkiego, niby koń wprowadzony nagle do pokoju: to znów przychodził chińczyk w niebieskiej bluzie białych pończochach i z długim warkoczem; niekiedy przybywał znów murzyn z tinglu z kwiatkiem w butonierce i w wykrochmalonej koszuli, która ku ogólnemu zdumieniu dziewczyn, nietylko że nie walała się w zetknięciu z czarną skórą, lecz przeciwnie wydawała się jeszcze bardziej oślepiająco białą.
Ci, rzadko pojawiający się goście, podniecali przerafinowaną wyobraźnię prostytutek, rozbudzali ich stępioną uczuciowość i zawodową ciekawość; w takich chwilach właśnie wszystkie dziewczyny, zakochane niemal w egzotycznych gościach, zabiegały o ich względy, kłócąc się i zazdroszcząc sobie wzajemnie.
Pewnego razu Szymon wpuścił na salę jakiegoś starszego człowieka o wyglądzie mieszczucha. Powierzchowność jego nie wyróżniała się niczem szczególnem: chuda, ponura twarz o wystających, jak guzy, kościach policzkowych, czoło niskie, broda w klin, jedno oko umieszczone znacznie wyżej od drugiego. Wszedłszy do sali, podniósł rękę w górę, zamierzając się przeżegnać i w tym celu począł rozglądać się po pokoju, szukając w nim świętego obrazu; nie znalazłszy jednak tego, czego szukał, niezrażony zawodem, opuścił wnet rękę ku ziemi, splunął i z poważną miną zbliżył się do najgrubszej w sali dziewczyny — Kasi.
— Pójdziem — rzekł lakonicznie, wskazując wzrokiem na drzwi.
Tymczasem podczas nieobecności gościa na sali, wszystkowiedzący Szymon, z miną tajemniczą i uroczystą opowiedział swej kochance, Niurze, że przybyły nazywa się Diadczenko i że jest to ten właśnie człowiek, który ubiegłej jesieni zgodził się, wobec braku kata, dokonać egzekucji na osobach jedenastu skazańców, których następnie powiesił własnemi rękami nocą około godziny drugiej. Oczywiście, wystraszona Niura opowiedziała o tem szeptem swym koleżankom i oto — aczkolwiek wyda je się to dziwnie, w całym zakładzie nie było wówczas ani jednej dziewczyny, któraby nie zazdrościła grubej Kaśce i nie doznawała jakiejś strasznej, przyprawiającej o zawrót głowy ciekawości. Gdy po upływie pół godziny Dziadczenko opuszczał dom publiczny, wszystkie znajdujące się w sali kobiety w milczeniu, z ustami rozwartemi szeroko, odprowadziły go aż do drzwi wejściowych, poczem rzuciły się do okien, aby przypatrzeć się odchodzącemu. Następnie udały się do pokoju ubierającej się Kasi i poczęły wypytywać ją o najrozmaitsze drobiazgi. Z jakiemś szczególnem uczuciem, z podziwem niemal, oglądały jej obnażone czerwone i grube ręce, zmięte jeszcze posłanie, zasmolonego rubla, która Kaski wyjęła z pod pończochy. Co się tyczy Kasi, to nie miała ona nic do opowiadania — „mężczyzna, jak każdy inny mężczyzna“ — oświadczyła zdumiona nawałem zapytań; kiedy jednak dowiedziała się, kto był jej gościem, nie wiedząc dlaczego wybuchnęła nagle płaczem.
Człowiek ten, ten najwięcej wzgardzony wśród godnych pogardy, człowiek, który upadł tak nisko, jak tylko może wyobrazić to sobie fantazja ludzka — ten kat z amatorstwa, obszedł się z nią w sposób delikatny; w całem jego zachowaniu się jednak nie było nic, coby nadawało mu choćby pozór pieszczoty; cechowała je jakaś szczególnie pogardliwa i drewniana obojętność; obojętność z jaką nie traktuje się nietylko psa i konia lecz nawet własnego parasola, paltota i kapelusza: w ten sposób tylko można się obchodzić z jakimś brudnym przedmiotem, z którego musimy nieodzownie korzystać przez chwilę i który, gdy potrzeba ta przejdzie, staje się najzupełniej zbędnym, bezużytecznym i wstrętnym. Jakkolwiek gruba Kaśka swym mózgiem odkarmionej indyczki nie umiała zrozumieć całej grozy sytuacji, było w tem jednak coś tak potwornego, iż dziewczyna rozpłakała się serdecznie, chociaż, jak jej się zdawało, nie miała ku temu najmniejszego powodu.
Zdarzały się jeszcze inne wypadki, które poruszały zmąconą i brudną powierzchnię życia tych biednych chorych, głupich i nieszczęśliwych kobiet. Zdarzały się więc wypadki wściekłej i dzikiej zazdrości, której wynikiem były strzały lub zamachy samobójcze. Niekiedy, bardzo rzadko zresztą, na mierzwie tej rozkwitała subtelna, płomienna i czysta miłość; czasami znów kobiety, dzięki pomocy ukochanego człowieka, porzucały zakład, do którego jednak niemal zawsze wracały z powrotem. Od czasu do czasu jakaś kobieta z domu publicznego zachodziła niespodzianie w ciążę — było to zewnętrznie śmieszne i haniebne w istocie rzeczy jednak smutne i wzruszające zjawisko.
Jakkolwiek bowiem może się to wydawać dziwnem, każdy wieczór przynosi ze sobą tak gorączkowe i drażniące oczekiwanie przygód, że wszelkie inne życie, po opuszczeniu domu publicznego wydawało się tym rozleniwionym, pozbawionym woli kobietom, beztreściwem i nudnem.
Ciemności wieczoru osnuły ziemię, naokół panuje parność, a okna w wielkiej sali rozwarto na oścież; pod tchnieniem lekkiego wiatru tiulowe zasłony poruszają się delikatnie to w jedną, to w drugą stronę. Od suchotniczego trawnika przed domem zalatuje zapach zroszonej trawy i o wiele słabszy zapach kwitnących bzów i zwiędłych liści brzozowych. Luba w niebieskim, dekoltowanym staniczku i Niura ubrana jako „bébé“ w przestronny, aż po kolana, różowy paltocik, leżą na poręczy okna; dziewczyny ujęły się pod ramię i śpiewają cicho bardzo popularną wśród prostytutek piosenkę o szpitalu. Niura śpiewa jako pierwszy głos. Luba wtóruje jej cichym altem.
Poniedziałek nadchodzi,
Czas mi iść do domu.
Ale doktór nie puszcza...
We wszystkich innych zakładach okna również otwarto, w salach płoną jasne światła, a przed domami wiszą pozapalane latarnie. Z okna, przez które spoglądają Niura i Luba, widać wyraźnie wnętrze sali tanecznej w przeciwległym domu publicznym: żółtą woskowaną posadzkę, ciemnowiśniowe draperje z frendzlami zawieszone nad drzwiami, część czarnego fortepianu, lustro w złoconych ramach, wreszcie migające co chwile sylwetki strojnych kobiet, odbijające się w lustrach. Na prawo widnieje dom Treppla, skąpany w jasnem świetle lampy elektrycznej.
Wieczór jest cichy i ciepły. Gdzieś w oddali, hen poza wieńcem czarnych drzew, tuż ponad ciemną ziemią, w której wyczuwa się niewidzialny okiem potężny pęd wiosenny — widnieje wąska czerwono-złocista smuga światła — ostatnie błyski późnej zorzy. To niewyraźne, dalekie światło, w połączeniu z łagodnem powietrzem i zapachem nadchodzącej nocy, tchnęło jakimś tajemniczym, słodkim i świadomym smutkiem, jakim zazwyczaj tchnie wieczór na schyłku wiosny i początku lata. Z oddali dobiegał zmącony gwar miasta rozbrzmiewały brzydkie dźwięki harmonijki, porykiwały krowy, rozlegały się kroki jakiegoś człowieka, który idąc ulicą, uderzał laską w chodnik; rozbrzmiewał leniwy turkot jakiejś zwolna jadącej dorożki — wszystkie te dźwięki splatały się ze sobą harmonijnie wśród drzemiącej ciszy wieczoru. Śpiewnie zawodziły gwizdawki parowozów, sunących plantem kolei, który w ciemności odrzynał się od ogólnego tła szeregiem czerwonych — i zielonych świateł.
Dozorczyni przychodzi,
Bułki z cukrem przynosi...
Bułki z cukrem przynosi...
Wszystkim równo rozdaje.
— Hej Prochor, — przerywa nagle Niura, spostrzegłszy sylwetkę przebiegającego ulicą posługacza z piwiarni. — Hej Prochor!
— A żeby was pokręciło — odgryza się zachrypniętym głosem. — Czego wam trzeba.
— Widziałam dzisiaj pańskiego kolegę, który kazał się panu kłaniać.
— Cóż to za kolega.
— Bardzo miły. Sympatyczny brunecik... Niech pan lepiej zapyta, gdziem go widziała?
— Gdzie? — pyta Prochor, zatrzymując się na chwilę.
— A gdzieżby, jak nie u nas na gwoździku,, na piątej półce, gdzie siedzą zdechłe wilki.
— Eh! Głupia, głupia!...
Niura wybucha wesołością i pokłada się ze śmiechu, unosząc wysoko ku górze swe nogi osłonięte długiemi, czarnemi pończochami. Nagłe jednak przestaje się śmiać i, patrząc na koleżankę rozszerzonemi z przestrachu, oczyma, szepce:
— A czy ty wiesz, że on w zaprzeszłym roku zarżnął kobietę. On sam, jak Boga kocham.
— Jakto? Na śmierć?
— Nie, nie na śmierć. Wylizała się — mówi Niura, jakby żałując, że tak się stało. — Dwa miesiące jednak przeleżała w szpitalu. Doktorzy mówią, że gdyby ją uderzył kapeczkę wyżej, jużby ją na śmierć zabił.
— I za cóż to?
— Albo ja wiem? Może pieniądze przed nim chowała, albo go zdradzała. On był kochankiem jej — alfonsem.
— I cóż mu za to zrobili?
— A nic. Nie było żadnych dowodów. Stało się to wczasie ogólnej awantury, kiedy walczyło ze sobą blisko stu ludzi. Ona też oświadczyła w policji że nie podejrzewa go zupełnie. Ale Prochor sam się później przechwalał: wtedy nie zarżnąłem Duńki, ale innym razem to z nią zrobię koniec. Już ona moich rąk nie ujdzie.
Ciałem Luby wstrząsa dreszcz trwogi.
— Oni na wszystko pójdą, te alfonsy! — mówi głosem cichym, pełnym przerażenia.
— Straszna rzecz do czego to dochodzi! Ja sama kochałam się przez rok z naszym Szymonem. Powiadam ci, strasznie podły potwór z niego. Całe ciało miałam posiniaczone. I żeby choć miał jakiś powód; przyjdzie do mego pokoju rankiem, zamknie się ze mną i zaczyna mnie męczyć. Ręce mi wykręcał, w piersi mnie szczypał, za gardło chwytał i dusił. A innym znów razem całuje mnie mocno, aż nagle jak ukąsi w wargi, to aż krew tryśnie... ja wtedy płakać zaczynam, a on jakby czekał tylko na to. Jak zwierzę wściekłe rzucał się na mnie. A przytem zabierał mnie wszystkie pieniądze, co do jednego grosza, tak, że nie miałam nawet na papierosy. Przecież on chytry i skąpy i wciąż składa pieniądze w kasie oszczędności... Powiada, że jak tysiąc rubli zbierze, to zamieszka w klasztorze.
— Naprawdę?
— Jak Boga kocham. Popatrz tylko na jego pokój; przez całą dobę, dniem i nocą pali lampkę przed świętemi obrazami. O, bo on jest bardzo pobożny... Ale mnie się zdaje, że to dlatego, iż musi mieć na sumieniu jakieś ciężkie grzechy, to morderca... jest...
— Co ty powiadasz?
— Eh, dosyć o tem, mówmy o czem innem. Śpiewajmy dalej:
Pójdę do apteki, kupię w niej trucizny.
Potem się otruję...
Gienia tymczasem przechadza się wzdłuż i wszerz sali, ująwszy się pod boki i przypatrując się swej osobie we wszyskich lustrach, koło których przechodzi. Ma na sobie atłasową suknię pomarańczowego koloru, z prostemi zakładkami na spódnicy, która kołysze się w takt jej poruszeń, to na lewo, to znów na prawo.
Mała Mańka, namiętna wielbicielka gry w karty, gotowa grać w nie bezustannie od poranku do poranku, gra w tej chwili z Paszą w „sześćdziesiąt sześć“; dla ułatwienia gry ustawiły między sobą stolik, przyczem karty zbierają na rozpostarte między kolanami spódnice. Mańka ma na sobie skromne ubranie bronzowego koloru z czarnym fartuchem; kostjum ten nadzwyczajnie harmonizuje z jej jasną główką i małym wzrostem; odmładza ją, czyniąc podobną do gimnazjalistki.
Partnerka jej Pasza — jest dziwną i ze wszech miar nieszczęśliwą dziewczyną. Powinna już oddawna znajdować się nie w domu publicznym, lecz w szpitalu dla obłąkanych, ze względu na swą ciężką chorobę nerwową; odda je się ona z chorobliwym szałem każdemu mężczyźnie, który ją wybierze. Z tego powodu koleżanki szydzą z niej i czują dla niej lekceważenie, uważając, że jest to swego rodzaju zdrada zawodowej nienawiści do mężczyzn.
Niura bardzo udatnie naśladuje jej westchnienia, krzyki, jęki i namiętne słowa, od których nie może nigdy powstrzymać się w chwilach ekstazy i które słychać nietylko w drugim ale i trzecim pokoiku obok. Krążą o niej pogłoski, że nie zapędziła jej do domu publicznego nędza i że nie została tu wciągnięta drogą oszukańczą, lecz wstąpiła dobrowolnie, pragnąc zaspokoić swój nienasycony instynkt.
Właścicielka domu publicznego i obie gospodynie są bardzo zadowolone z Paszy, schlebiają jej obłąkańczej namiętności i zachęcają do niej. Pasza bowiem cieszy się niezwykłem powodzeniem i zarabia cztery lub pięć razy więcej niż każda inna; zarabia tak wiele, że w dobre dni świąteczne nie wyprowadzają jej zupełnie na salę do „gorszych“ gości, lub też, gdy ci żądają jej towarzystwa, odmawiają im, tłumacząc to chorobą dziewczyny; czynią to zaś dlatego, iż stali goście obrażają się, gdy im mówią, że znajoma ich dziewczyna niema czasu, ponieważ zajęta jest innymi. Takich stałych gości Pasza ma mnóstwo; wielu rozkochanych jest w niej szczerze, chociaż w sposób zwierzęcy; dwóch z nich niedawno, niemal równocześnie, chciało ją wziąć na utrzymanie, jednym z nich był gruzin — subjekt z magazynu win, drugim zaś urzędnik kolejowy, bardzo dumny i bardzo ubogi, wysokiego wzrostu ze stucznem okiem kauczukowem, używający papierowych mankietów. Oczywiście, że dziewczyna, dla której wszystko, prócz namiętnych pożądań, jest najzupełniej obojętne, poszłaby do każdego mężczyzny, który tego zapragnie, lecz na przeszkodzie stoi tu administracja domu publicznego, czuwająca pilnie nad swemi dochodami.
Zbliżający się obłęd odzwierciadla się już w jej sympatycznej twarzy: przymknięte oczy dziewczyny spoglądają jakimś nieprzytomnym, radosnym, pijanym i sprośnym wyrazem: wargi ma wciąż zwilgotniałe i oblizuje je językiem; wreszcie cichy, urywany śmiech dziewczyny — to już śmiech idjotki! Ta prawdziwa ofiara społecznego ustroju, w powszedniem życiu jest dobroduszną, zgodną, najzupełniej bezinteresowną i wstydzi się niepomiernie swej niepohamowanej namiętności. Dla przyjaciółek swych jest bardzo czułą, całuje je i ściska, lubi spać z niemi w jednem łóżku, mimo to jednak wszystkie traktują ją z pewną pogardą.
— Maniu droga, — mówi przymilająco — postaw mi kabałę.
— Ee... — odpowiada Mania, wydąwszy usta, jak dziecko. — Grajmy jeszcze trochę.
— Maniu, droga, jedyna, kochana.
— Mania rozkłada talję kart na kolanach. Wychodzi as karowy, co oznacza małe pieniądze, wreszcie as pikowy, co oznacza gości w domu; a gości tych jest wielu z królem treflowym na czele.
Pasza klaszcze w dłonie radośnie.
— Ach, to mój Lewańczyk — Rozumie się, że to on, bo obiecał, że przyjdzie dziś.
— Czy to ten twój gruzin?
— Tak, tak, mój drogi gruzin. Ach jaki on przyjemny. Chciałabym go wciąż mieć przy sobie. Czy ty wiesz, co on mi ostatnim razem powiedział? Jeżeli będziesz dłużej mieszkać w domu publicznym, to ja i ciebie i siebie zabiję. I tak strasznie błysnął wtedy oczami...
W tej chwili zbliżyła się Gienia i wyniosłym tonem zapytuje:
— To niby kto tak miał powiedzieć?
— Mój gruzin, Lewan. „I ciebie i siebie zabiję“.
— Ach ty głupia. Jaki on tam gruzin, zwyczajny ormianin. Głupia z ciebie warjatka.
— Ależ nieprawda, bo gruzin. To nawet dość dziwne z twej strony.
Powiadam ci, że ormianin. Ja chyba lepiej wiem. Głupia jedna.
— Czegóż ty mi wymyślasz Geniu. Przecież ja pierwsza nie zaczęłam.
— Toby jeszcze trzeba. Ach ty głupia! Czyż ci nie wszystko jedno, kim on jest. Zakochałaś się w nim.
— A tak, zakochałam.
— Ach głupia, ty głupia. A tego z kokardką na krzywych nogach także kochasz.
— Więc cóż z tego? Bardzo go poważam, bo to ogromnie solidny człowiek.
— I Olka buchaltera też kochasz? I dostawcę też? I Antka karciarza? I grubego aktora... Fe, wstydu nie masz — krzyczy nagle Genia. — Nie mogę na ciebie patrzeć bez obrzydzenia. Zupełnie, jak suka! Gdybym była na twojem miejscu, tobym już wołała skończyć ze sobą, powiesiłabym się na sznurku od gorsetu. Ach ty gadzino!...
Pasza w milczeniu opuszcza ku ziemi pełne łez oczy. Mania próbuje ująć się za nią.
— Cóżeś ty tak na nią powstała, Gieniu.
— Wszystkie jesteście dobre — przerywa jej ostro Gienia. — Zupełnie nie macie ambicji!... Przychodzi taki cham, kupuje sobie ciebie jak kawałek mięsa, wynajmuje cię na godzinę, według taksy jak dorożkę, a ty potem rozpływasz się nad nim: „Ach kochanek mój! Miłość nadziemska!“ Pfe!
Z gniewem odwróciła się od koleżanek i znów poczęła wzdłuż i wszerz przechadzać się po sali, kołysząc się na biodrach i przeglądając we wszystkich lustrach.
Przez cały ten czas grajek wciąż jeszcze niemoże sobie poradzić z nieudolnym skrzypkiem.
— Nie w ten sposób, nie w ten sposób, panie Izaku. Niech pan na chwilę odłoży skrzypce i posłucha melodji.
Jednym palcem gra na forepianie, przyśpiewując tym obrzydliwym, koźlim głosem jaki posiadają wszyscy kapelmistrze.
— Es-tam, es-tam, es-tiam-tiam. A teraz niech pan powtarza za mną od początku pierwszą figurę. No dalej: ein, zwei...
Próbie ich przysłuchuje się z uwagą niemiłosiernie wymalowana Zoja, wsparta o fortepian, oraz Wiera, dziewczyna szczupła, o twarzy noszącej ślady pijaństwa, przebrana za dżokieja: ma więc na głowie okrągłą czapeczkę, niebiesko-białą kurtkę, jedwabne obcisłe spodnie i buciki lakierowane żółtemi cholewkami. W rzeczywistości Wiera podobną jest z wyglądu do dżokieja; twarz ma drobną, o oczach wielkich i błyszczących; bardzo piękny i nerwowy nosek posiada niewielki garb. Kiedy wreszcie po długich usiłowaniach udało się grajkom osiągnąć jaką taką harmonijność, niziutka Wiera zbliża się do rosłej Zoi drobnym krokiem i pochylona naprzód — krokiem jakim chodzą jedynie kobiety przebrane po męsku, i składając przed nią głęboki ukłon zaprasza ją do tańca. Po chwili zadowolone dziewczyny zaczynają wirować po sali.
Żywa Niura, która zawsze komunikuje wszystkie nowiny, zeskakuje z okna i głosem wzruszonym woła:
— Przed dom Treppla zajechała dorożka z latarkami elektrycznemi.... Oj jej, jakie to ładne.
Dziewczęta z wyjątkiem dumnej Gieni pędzą do okien. Przed domem Treppla stoi istotnie elegancka dorożka, zaopatrzona w dwie miniaturowe latarki; wielki siwy koń trzęsie niecierpliwie białym łbem, przebiera na miejscu nogami i strzyże delikatnemi uszami; barczysty, brodaty stangret, siedzi z poważną miną na koźle, trzymając ręce wzdłuż kolan.
— Jakbym ja chciała się przejechać — piszczy Niura.
— Wujaszku, wujaszku — krzyczy, wychylając głowę przez okno — przewieź trochę biedną dziewczynę... Przewieź ją za miłość.
Ale stangret uśmiecha się tylko, a potem robi ledwie dostrzegalny ruch ręką i wnet siwy koń, jakby tylko czekał na dany znak, rusza z miejsca «dobrym kłusem, robi piękny obrót w przeciwnym kierunku i wraz z dorożką i barczystym woźnicą ginie w ciemnościach wieczoru.
— Pfe, panienki! Wstyd! — rozlega się nagle pełen oburzenia głos gospodyni, Emmy. — A gdzie — żeście to widziały, żeby przyzwoite panny właziły na okno i wyprawiały wrzaski na całą ulicę. Skandal doprawdy. I zawsze wszystkiemu winną jest Niura, ta nieznośna Niura!
W swej czarnej sukni, z twarzą obrzękłą i pożółkłą, z ciemnemi obwódkami pod oczyma i trzema trzęsącemi się podbródkami ma wygląd majestatyczny.
Dziewczyny jak zgromione pensjonarki zasiadają na krzesłach wzdłuż ściany z wyjątkiem Gieni, która w dalszym ciągu przegląda się w lustrach. Słychać turkot dwóch dorożek, które zatrzymały się po przeciwnej stronie ulicy, przed domem należącym do Zofji Bazylówny. Jama poczyna zwolna tętnieć życiem. Znów rozległ się turkot dorożki, która nagle zatrzymała się przed domem Anny Markówny.
Ktoś rozbiera się w przedsionku przy pomocy szwajcara. Gienia staje w progu i przez chwilę przygląda się przybyszowi, wnet jednak wraca z powrotem, wzruszając ramionami i trzęsąc głową przecząco.
— Niewiem kto taki — informuje półgłosem. — Nigdy tu u nas nie był. Pewnie jakiś tatuś, tłusty w złotych okularach i w mundurze.
Emna głosem przypominającym dźwięk wzywającej do apelu trąby żołnierskiej, komenderuje:
— Panienki, proszę do sali! Do sali, panienki! Wszystkie pozostałe jedna za drugą sztucznym krokiem wychodzą na salę: Tamara z obnażonemi białemi rękami i szyją, okoloną sznurkiem sztucznych pereł, gruba Kaśka o twarzy mięsistej, kwadratowej i niskiem czole — jest ona również dekoltowaną, ale skórę ma czerwoną i w pryszczach; dalej idą: przybyła niedawno ze wsi Nina, niezgrabna i z zadartym nosem, i ubrana w suknię koloru zielonej papugi: druga Mańka — tak zwana Mańka Wielka czyli Mańka Krokodyl, wreszcie na końcu — Zośka — Ster, żydówka o brzydkiej śniadej twarzy z niezwykle wielkim nosem, z powodu którego otrzymała swe przezwisko; posiada ona jednak oczy tak piękne i wielkie — równocześnie dobre i łagodne, płomienne i wilgotne — jakie wśród kobiet całego świata posiadają jedynie żydówki.
Podtatusiały jegomość, w mundurze wydziału dobroczynności, wszedł na salę krokiem wolnym i niepewnym, pochylając się co chwila naprzód korpusem i zacierając falistym ruchem ręce jakby je mył. Wobec tego, że wszystkie kobiety milczały uroczyście, jakby nie spostrzegając jego obecności, przeszedł wzdłuż sali i usiadł na krześle tuż obok Luby, która zgodnie z przyjętą etykietą, zebrała fałdy swej sukienki, zachowując wygląd roztargnionej i skromnej panny z przyzwoitego domu.
— Dzień dobry, panience — powiedział.
— Dzień dobry — odrzekła Luba.
— Jakże się pani miewa?
— Owszem dobrze, dziękuję panu. Może mnie pan poczęstuje papierosem.
— Przepraszam panią, ale ja nie palę.
— To ci dopiero. Mężczyzna i nie pali. No to niech mi pan kupi lemoniady z winem. Okrutnie lubię lemoniadę z winem.
Nastała chwila milczenia.
— Oj, jakiś ty skąpy tatuńciu! A czem się pan zajmuje? Czy pan urzędnik?
— Nie, jestem nauczycielem języka niemieckiego.
— Ale ja to pana skądś znam. Taka znajoma mi twarz. Doprawdy, gdzie ja pana mogłam widzieć.
— Tego to już nie wiem. Może gdzie na ulicy.
— Może być, że na ulicy. Ale pan mógłby mi kupić chociaż pomarańczę. Czy mogę kazać, aby przynieśli pomarańczę?
Profesor znów zamilkł i począł rozglądać się wokoło. Twarz jego rozjaśniła się, a pryszcze na czole poczerwieniały. W myśli oceniał wszystkie kobiety, starając się wybrać z pośród nich tę, która mu najbardziej do gustu przypadnie; równocześnie krępowało go jego własne milczenie. Nie miał o czem rozmawiać, prócz tego drażniła go obojętna natrętność Luby. Z początku podobała mu się gruba Kasia, a właściwie podobało mu się jej wielkie krowie ciało, po chwili jednak przyszło mu na myśl, że podobnie jak wszystkie otyłe kobiety, musi być zimną, a przytem jest nieładna. Podniecała go Wiera, swym wyglądem chłopca i muskularnemi udami, plastycznie uwydatniającemi się w obcisłych trykotach; podobała mu się również tak podobna do skromnej gimnazistki biała Mania i Gienia ze swą pełną energji śniadą, piękną twarzą. Była chwila, że wybór jego padł na Gienię i już poruszył się na krześle, lecz wnet zatrzymał się niezdecydowany: raziła go pewność siebie, jaka cechowała Gienię, — jej nieprzystępny i lekceważący sobie wszystko sposób zachowania się; zrażała go ku niej również obojętność, z jaką traktowała jego osobę, nie zwracając nań najmniejszej uwagi sądząc z tego, wywnioskował, iż jest ona najbardziej rozpieszczoną w całym zakładzie, przyzwyczajoną do tego, by goście wydawali na nią więcej pieniędzy, niż na inne. Obarczony liczną rodziną pedagog należał do ludzi oszczędnych: do oszczędności tych zmuszały go prócz tego zwiększone wydatki na wyniszczoną — wskutek zbyt wielkich jego wymagań — żonę, cierpiącą na różne choroby kobiece. Udzielał on lekcji języka niemieckiego w instytucie i gimnazjum żeńskiem i żył wciąż w stanie jakiegoś lubieżnego i tajemniczego podniecenia; nieposkromioną żądzę utrzymywał jako tako na wodzy jedynie tylko, dzięki swej niemieckiej wytrzymałości, skąpstwu, i tchórzliwej obawie przed następstwami. Kilka razy jednak do roku, drogą niesłychanych ofiar, udawało mu się okroić ze swego nędznego budżetu od pięciu do dziesięciu rubli; w tym celu odmawiał sobie wieczorami ulubionego kufelka piwa i oszczędzał na tramwajach, przebywając piechotą olbrzymie przestrzenie w mieście. Pieniądze te wydawał na kobiety, a wydawał je powoli, starając się możliwie najtaniej, osiągnąć największą sumę uciech i przedłużyć, o ile możebne, godziny rozkoszy. Za pieniądze swe pragnął osiągnąć bardzo wiele to co jest prawie niemożliwem do osiągnięcia; jego niemiecka, pełna sentymentu dusza, łaknęła tęsknie, aby wybrana przezeń kobieta była obrazem jasnowłosej Gretchen, porywała niewinnością, zalęknieniem i poezją; równocześnie jednak chciał i żądał, by pieszczoty jego wprowadzały tą kobietę w stan zachwytu, dreszczów i rozkosznego omdlenia.
Tego samego domagali się zresztą wszyscy mężczyźni — nawet najniedołężniejsi, najpotworniejsi, najbardziej pokręceni i niemocni mężczyźni; to też zdawna już nabyte doświadczenie nauczyło kobiety z domów publicznych umiejętności naśladowania głosem i ruchami najbardziej gorącej namiętności, nie tracąc zresztą ani na chwilę spokoju i zimnej krwi.
— Może pan w takim razie każę muzykantom zagrać polkę. Niech panienki trochę potańczą — poczęła prosić gderliwie Luba.
To ostatnie żądanie było na rękę pedagogowi. Przy dźwiękach muzyki, w ścisku tanecznym o wiele zręczniej było mu wstać i wyprowadzić z sali jedną z dziewczyn, niż uczynić to wśród ogólnego milczenia i znieruchomienia.
— A ileż to kosztuje? — zapytał ostrożnie.
— Kadryl — pół rubla, zwyczajne tańce po trzydzieści kopiejek. Czy dobrze więc?
— Ha cóż... i owszem... Ja nie żałuję paniom... Komu mam powiedzieć?
— Tym właśnie grajkom.
— Owszem... owszem... Panie grajku, niech pan zagra coś lekkiego — rzekł kładąc pieniądze na fortepianie.
— A co pan rozkaże? — spytał Izak, chowając pieniądze do kieszeni. — Walca, polkę, czy polkę — mazurkę?
— Wszystko jedno.
— Walca, walca — zawołała Wiera, wielka miłośniczka tańców.
— Polkę, walca, węgierkę, walca!... rozlegały się głosy innych dziewcząt.
— Niech zagrają polkę — zadecydowała kapryśnie Luba i objąwszy pedagoga za szyję dodała:
— Panie Izaku, niech pan zagra polkę. Oto jest mój mąż, który dla mnie zamawia muzykę. Prawda tatusiu?
Lecz on wyzwolił się z jej objęć, cofając głowę jak żółw; niezrażona tem zupełnie Luba zbliżyła się do Niury, z którą puściła się w pląsy. Tańczyły jeszcze trzy inne pary. Podczas tańców dziewczyny starały się utrzymać sztywno figurę, głowę zaś trzymały prosto, co uważano za jeden z nieodzownych warunków, świadczących o dobrym tonie, panującym w tym zakładzie. Nauczyciel podszedł do Małej Mańki.
— Pójdźmy — rzekł, ujmując ją pod ramię.
— Pojedzmy — odrzekła ze śmiechem dziewczyna. Zaprowadziła go do swego pokoju, urządzonego według szablonowej kokieterji, przeciętnych domów publicznych; umeblowanie składało się z okrytej wzorzystym obrusem komody, na której znajdowało się lustro, bukiet z kwiatów papierowych, kilka pustych bombonierek, pudełko od pudru, wyblakła fotografja jakiegoś blondyna o zmęczonej twarzy wreszcie kilka biletów wizytowych ponad łóżkiem, okrytem różową kołdrą pikową wisiał dywan, wyobrażający sułtana tureckiego w haremie: na ścianach — kilka fotografji pretensjonalnych mężczyzn o typie lokajskim i aktorskim; u sufitu zwieszała się na łańcuszkach różowa lampa; umeblowania dopełniały: okrągły stół ustawiony na dywanie, trzy krzesła wiedeńskie, wreszcie emaljowana miednica i takiż dzbanek, umieszczone w kącie pokoju za łóżkiem.
— Poczęstuj mnie kochanku lemoniadą z winem — poczęła według przyjętego zwyczaju prosić Mańka, rozpinając stanik.
— Później — odrzekł pedagog. — To będzie zależało od ciebie. Zresztą czyż wy możecie tu mieć dobre wino? Z pewnością jakaś lura.
— My mamy dobre wino — odcięła się obrażona tem przypuszczeniem Mańka. — Po dwa ruble butelka. Jeżeli jednak jesteś taki skąpy, to kup sobie piwa. Czy dobrze?
— Piwa mogę kupić.
— A dla mnie lemoniady i kilka pomarańcz. Dobrze?
— Butelkę lemoniady owszem, ale pomarańcz ci nie kupię. Później może uraczę cię nawet szampanem; wszystko zależnem jest od ciebie o ile się odpowiednio będziesz starała.
— To ja w takim razie każę tu przynieść cztery butelki piwa i dwie butelki lemoniady? Czy dobrze? A dla siebie każę przynieść tabliczkę czekolady. Czy dobrze?
— Dwie butelki piwa, butelkę lemoniady i nic a nic więcej. Nie lubię, kiedy się ze mną targują. Sam zarządzam, gdy zajdzie tego potrzeba.
— A czy mogę zaprosić przyjaciółkę?
— Nie, bardzo proszę bez żadnych przyjaciółek.
Mańka wychodzi na korytarz i dźwięcznym głosem woła:
— Gosposiu! dwie butelki piwa a dla mnie butelkę lemoniady.
Po chwili przyszedł Szymon i począł szybko odkorkowywać butelki. Wnet weszła też i gospodyni, Zosia.
— O, jak się tu państwo wygodnie urządzili. Winszuję państwu młodym.
— Tatusiu, poczęstuj piwem naszą gosposię; niech się pani napije.
— Ha, w takim razie piję za pańskie zdrowie. Ależ ja już widziałam gdzieś pana.
Niemiec pił piwo powoli, oblizując wąsy i niecierpliwie oczekując chwili, w której gospodyni wyjdzie z pokoju. Ona jednak, postawiwszy szklankę z powrotem i podziękowawszy mu, odezwała się ponownie:
— Może pan będzie łaskaw zapłacić. Za piwo i za czas. I dla nas lepiej i dla pana wygodniej.
Żądanie to niemile dotknęło nauczyciela, ponieważ nie licowało z jego sentymentalnemi zamierzeniami.
— Cóż to za chamstwo? — rzekł rozgniewany. — Zdaje mi się, że nie myślę stąd uciekać. A zresztą czyż pani nie umie rozróżniać ludzi? Przecież widzi pani, że przyszedł człowiek przyzwoity, w mundurze, nie zaś jakiś oberwaniec. Doprawdy, cóż to za natręctwo.
Gospodyni poczęła się tłómaczyć:
— Niechże się pan nie obraża. Rozumie się, że za wizytę wręczy pan pieniądze panience. Myślę, że pan jej nie ukrzywdzi, bo to prawdziwa perła. Ale za piwo i za lemoniadę będzie pan łaskaw zapłacić, bo i ja muszę przed właścicielką zdać rachunek. Dwie butelki piwa po pięćdziesiąt — rubel: lemoniada trzydzieści — razem rubel trzydzieści.
— O Boże, za butelkę piwa pięćdziesiąt kopiejek — oburza się niemiec. — Ależ ja w pierwszej — lepszej piwiarni dostanę butelkę za 12 kopiejek.
— To też niech pan idzie na piwo do pierwszej lepszej piwiarni, kiedy tam tak tanio. — Skoro pan jednak przyszedł do przyzwoitego domu, trzeba za piwo płacić pół rubla. Taka już u nas cena urzędowa, a ponad to nie bierzemy ani grosza więcej. Ot, teraz już zgoda. Czy mam panu wydać dwadzieścia kopiejek reszty?
— Rozumie się, bezwarunkowo tak — akcentuje mocno nauczyciel. Prócz tego, proszę pani, aby tu więcej nikt nie wchodził.
— Ależ nie, nie, skąd znowu — mówi już w progu Zosia. Niech pan się tu urządzi, jak panu będzie najlepiej. Smacznego apetytu!
Po jej odejściu Mańka zamknęła drzwi na haczyk i usiadła na kolanach niemca, objąwszy go za szyję obnażoną ręką.
— Czy dawno tu już jesteś — zapytał, popijając piwo. Rozumiał, że to udawanie miłości, jakie ma się odbyć za chwilę, wymaga jakiegoś duchowego zbliżenia, poufalszej znajomości; dlatego też, nie bacząc na swe zniecierpliwienie, wszczął jedną z tych zwykłych rozmów, jakie prowadzą wszyscy niemal mężczyźni, gdy sam na sam zostają z prostytutkami: te ostatnie poczynają wówczas kłamać mechanicznie, nie unosząc się i nie przejmując swą rolą, kłamiąc według starego szablonu.
— Niedawno, od trzech miesięcy dopiero.
— A ile masz lat?
— Szesnaście — kłamie mała Mańka, ujmując sobie pięć lat.
— O, jaka młodziutka — dziwi się niemiec, zdejmując kamasze. — W jakiż sposób dostałaś się tu?
— To było już potem, gdy mnie jeden oficer pozbawił niewinności, tam... w moich stronach rodzinnych. Moja mamusia to bardzo surowa kobieta, gdyby się o tem dowiedziała udusiłaby mnie własnemi rękami. Bałam się i dlatego uciekłam z domu, aż tutaj.
— A czyś ty bardzo kochała tego oficera?
— Jakbym go nie kochała, tobym mu się nie oddała. Obiecywał, nikczemnik jeden, że się ożeni, a później kiedy już osiągnął co chciał, porzucił mnie.
— A czyś ty za pierwszym razem bardzo się wstydziła?
— Rozumie się, że mi było wstyd. A jak ty wolisz tatuńciu, ze światłem czy bez światła?... Przyciemnię trochę lampę, czy dobrze?
— A czy ci się tu nie nudzi? A jakże ci na imię?
— Mnie — Mania. Rozumie się, że się nudzę, bo jakież to nasze życie!
Niemiec pocałował ją mocno w usta i zadał ponowne pytanie:
— A czyż lubisz mężczyzn? Czy są tacy, którzy ci dostarczają zadowolenie i sprawiają ci przyjemność?
— Dlaczego nie — roześmiała się Mańka. — Najbardziej to mi się podobają tacy jak ty, sympatyczni... tłuściutcy...
— Podobają ci się? Co? A za co ty ich lubisz?
— A ot tak już jest; lubię. Pan także sympatyczny.
Niemiec myślał przez pewien czas, żłopiąc w zadumaniu piwo. Następnie powiedział jej to, co mówi każdy niemal mężczyzna do przypadkowo spotkanej prostytutki, zanim posiądzie jej ciało:
— Wiesz, Marychno, że ty mi się także podobasz. Chętnie wziąłbym cię na utrzymanie.
— Kiedy pan już żonaty — zaoponowała Mania. dotykając jego obrączki.
— Tak, to prawda, ale widzisz moje dziecko nie żyję z żoną; ona jest chorą i nie może spełniać obowiązków małżeńskich.
— Biedna kobieta! Oj, żeby wiedziała, gdzie chodzisz, to napewno rozpłakałaby się.
— Dajmy temu pokój. Otóż trzeba ci wiedzieć Maryniu, że ja wciąż upatruję sobie dziewczyny, któraby była taką skromną i ładną jak ty. Jestem zamożnym człowiekiem, wynająłbym mieszkanie z utrzymaniem, światłem i opałem. A na szpilki dawałbym ci czterdzieści rubli na miesiąc. Zgodziłabyś się na to?
— Dlaczegóżby nie.
Pocałował ją tkliwie, lecz wnet tajemny lęk targnął jego tchórzliwem sercem.
— A czy zdrowa jesteś, — zapytał głosem drżącym, pełnym niechęci.
— Naturalnie, przecież u nas co sobota bywa doktór.
Po upływie pięciu minut Mańka opuściła niemca, chowając po drodze do pończochy zarobione pieniądze; uprzednio jednak splunęła na nie zabobonnie, ponieważ był to początek. Nie mówiono już więcej ani o wzięciu na utrzymanie ani o sympatjach. Niemiec niezadowolony z obojętnego zachowania się Mańki, kazał zawołać do siebie gospodynię.
— Gosposiu, mój mąż wzywa panią do siebie — rzekła Mania, wchodząc do pokoju i poprawiając włosy przed lustrem.
Zosia wyszła, a po chwili wróciła i wywołała Paszę. Następnie ukazała się ponownie w sali, lecz już sama jedna.
— Cóż to, nie umiałaś dogodzić swemu kawalerowi? — zapytała ze śmiechem Mańki. — Skarżył się na ciebie. „To nie kobieta, powiada, lecz jakiś słup drewniany, bryła lodu“. Posłałam mu teraz Paszę.
Mańka zmarszczyła brwi i splunęła.
— Tfu, wstrętny taki. Zawraca głowę jakiemś tam głupiem gadaniem: Czy ty odczuwasz, kiedy cię całuję? A teraz, czy doświadczasz przyjemnego wzruszenia? Stary pies! Wezmę cię na utrzymanie, powiada.
— Oni wszyscy mówią to samo — rzekła obojętnie Zofja.
Gienia jednak, która od samego rana była w złym humorze, wybuchła nagle.
— A, przeklęty cham, podłe chamidło! — zawołała ujmując się pod boki. — A toż wzięłabym tego wstrętnego obrzydliwca za ucho i zaprowadziła do lustra, żeby obejrzał swój ohydny pysk. A co? Pięknyś? I jeszcze będziesz piękniejszy, kiedy ci ślina z ust popłynie, zaczniesz wykrzywiać oczy, charczeć i sapać kobiecie prosto w twarz? I ty chcesz, żebym za twego przeklętego rubla padała przed tobą plackiem i żeby mi z zachwytu nad twoją nędzną miłością oczy na wierzch wyłaziły? Po pysku bym tłukła takiego nikczemnika, po pysku, ażby mu się krew puściła.
Delikatna Emma, oburzona ordynarnym tonem Gieni, stara się ją powstrzymać.
— Przestań już Gieniu! Pfe, wstyd!
— Właśnie, że nie przestanę — odpowiedziała ostro.
Umilkła jednak i odeszła na stronę; nozdrza jej drżały, a piękne ciemne oczy rzucały błyski.
Sala poczynała się zapełniać. Przyszedł dobry znajomy całej „Jamy“, tak zwany Wańka-Wstańka, wysoki, chudy, z czerwonym nosem, siwy starzec; Wańka-Wstańka ma na sobie mundur leśniczego, chodzi w długich butach, a z kieszeni bocznej wygląda mu zawsze drewniany łokieć. Całe dnie i wieczory przesiaduje w traktjerni na bilardzie, jest zawsze napół pijany, sypie na prawo i na lewo żarciki, wierszyki i przysłowia i żyje w wielkiej zażyłości ze szwajcarem, z gospodyniami i dziewczętami z domów publicznych. W domach publicznych traktowano go z pewnym niedbałym, lekceważącym uśmieszkiem, na ogół jednak lubiono. Zresztą umiał być użytecznym: często podejmował się odnoszenia listów miłosnych, które dziewczęta pisały do swych kochanków, albo też w razie potrzeby załatwiał na mieście interesy i chodził do apteki po lekarstwa. Częstokroć znów, dzięki swej gadatliwości i brakowi ambicji, wtrącał się do jakiegoś towarzystwa, zwiększając jego wydatki; przy tej sposobności pożyczał drobne sumy pieniężne, które zresztą wydawał zaraz na kobiety, zostawiając sobie conajwyżej kilka groszy na papierosy. Za to wszystko tolerowano go z przyzwyczajenia.
Uścisnąwszy przyjaźnie dłoń Szymona, Wańka wszedł na salę i, stojąc na progu w czapce z fantazją przekręconej na bakier, rozglądał się naokół.
— Przyszedł Wańka-Wstańka — zakomunikowała Niura. — Hej, Wańka-Wstańka, chodź tu do nas!
— Mam honor przedstawić się państwu — począł dowcipkować, salutując po wojskowemu — jestem Wańka-Wstańka honorowy radca tajny i wizytator miejscowych zakładów dobroczynnych, książę Butyłkin, hrabia Naliwkin, baron Tprucinkiewicz-Fencikowski. Witam pana Beethovena! Witam pana Chopina — wołał, witając się z grajkami. — Zagrajcie mi, panowie, jakiś wyjątek z opery „Mężny jenerał Anisimow czyli popłoch w korytarzu“. Uszanowanie dla szanownej gospodyni, pani Zosi. Co, tylko na Wielkanoc pani się całuje? Zapiszemy to... O moja Tamarcia, kochaniuniunieńka moja!
Drwinkując w ten sposób, przeszedł przez salę, aż wreszcie zajął miejsce tuż obok grubej Kasi, która położyła mu na kolanach grubą nogę; następnie, wsparłszy się ręką o swe kolano, położyła na niej głowę, poczęła bacznie i obojętnie przyglądać się Wańce, zajętemu w tej chwili skręcaniem papierosa.
— Jak ci się nie naprzykrzy to ciągłe skręcanie papierosów.
Wańka-Wstańka poruszył wnet brwiami, a na czole jego rozmarszczała się i marszczyła co chwila skóra:
Papierosie przewspaniały
Któż dobroci twej nie chwali,
Nic dziwnego, że świat cały
<poem> uwielbia cię i pali.
Czy wiesz Wańka-Wstańka, że już niedługo zdechniesz, zauważyła obojętnie Kasia.
— Wiadoma rzecz.
W tej chwili zbliżyła się doń Wiera.
— Wańka-Wstańka, powiedz mi coś zabawnego wierszem.
Wańka wstał natychmiast i, stanąwszy w śmiesznej pozie począł deklamować:
Wiele gwiazd na niebie jasnem,
Lecz ich zliczyć nikt nie zdoła.
Choć wiatr szepcze: można zliczyć,
Człowiek temu nie podoła.
Kwitną kwiaty i łopiany,
Śpiewa kogut — ptak kochany.
Tak dowcipkując wciąż, przesiaduje Wańka-Wstańka całe wieczory w domach publicznych, mocą jakiegoś dziwnego współczucia duchowego, dziewczęta otaczają go sympatją, uważając go za swego człowieka; niekiedy oddają mu różne drobne przysługi, a od czasu do czasu kupują piwo i wódkę.
Po upływie pewnego czasu do sali wkroczyło towarzystwo fryzjerów, którzy w tym dniu wolni byli od zajęć. Zachowywali się oni krzykliwie i wesoło, lecz nawet i tutaj w domu publicznym nie przerywali rozmowy o swych drobnych porachunkach, legalnych i nielegalnych dochodach, wreszcie o swych pryncypałach i ich małżonkach. Byli to ludzie zdeprawowani, blagierzy, rokujący wielkie nadzieje na przyszłość, zdecydowani więc naprzykład pójść na utrzymanie do jakiejś hrabiny, o ile zdarzy się właściwa sposobność. Chcieli oni za swój ciężko zapracowany grosz użyć jaknajwięcej przyjemności i dlatego postanowili odwiedzić kolejno wszystkie domy publiczne z wyjątkiem zakładu Treppla, który krępował ich nazbyt swym szykiem i elegancją.
Po przybyciu na salę zamówili przedewszystkiem kadryla i puścili się w pląsy; ze szczególnym upodobaniem tańczyli piątą figurę, w której kawalerowie występują solo, z wdziękiem prawdziwych paryżan, trzymając nawet palce w dziurkach od kamizelek. Nie chcieli jednak dokonać wyboru dziewcząt i odeszli, obiecując, że wrócą, gdy ukończą przegląd wszystkich domów publicznych.
Następnie przychodzili wciąż i odchodzili przeróżni wykrygowani urzędnicy w lakierkach, studenci i oficerowie, którzy zarówno w oczach właścicielki, jak i wszystkich gości, starali się zachować godność i powagę. W sali zapanował taki gwar i ciżba, iż nikt nie czuł się tu skrępowanym. Przyszedł także kochanek Sońki — Ster, który przybywał tu niemal codziennie; przesiadywał on obok swej ukochanej całemi godzinami, spoglądając na nią smutnym i zatroskanym wzrokiem; wciąż wzdychał, jęczał i czynił jej nieustanne wyrzuty za to, że przebywa w domu publicznym, że grzeszy w dni sobotnie, że jada mięso trefne, że wyparła się rodziny i świętej wiary żydowskiej.
Zazwyczaj młodsza gospodyni zbliżała się ku niemu i, krzywiąc pogardliwie usta, mówiła:
— Czemu pan tak siedzi? Czy chce pan zagrzać miejsce? Czyż nie lepiej byłoby pójść na robotę z dziewczyną?
Zarówno żyd jak i żydówka pochodzili z Homla i byli jakby stworzeni do wspólnej, czułej i namiętnej miłości; nieszczęśliwe okoliczności jednak, jak np. pogrom w ich rodzinnym mieście, ruina materjalna, najzupełniejsza bezradność rozłączyła ich na czas pewien. Miłość ich jednak była tak wielką, że uczeń aptekarski Neuman zdołał wreszcie drogą niesłychanych poświęceń i poniżeń otrzymać posadę w jednej z miejscowych aptek i odszukać ukochaną swą dziewczynę. Był on bardzo pobożnym, a pobożność ta graniczyła niemal z fanatyzmem. Wiedział on, że Sońka sprzedaną została przez własną matkę jednemu z handlarzy żywego towaru; wiedział o wielu wstrętnych i haniebnych scenach, jakie przeżyła dziewczyna, gdy odstępowano ją z rąk do rąk, na samą myśl o tem wszystkiem jego pobożna, wrażliwa i szczerze żydowska dusza kurczyła się boleśnie, mimo to jednak miłość jego silniejszą była ponad to wszystko. Każdego wieczoru zjawiał się na ogólnej sali. Odmawiał cobie wszystkiego, byle tylko móc zebrać trochę pieniędzy i opłacić niemi prawo pobytu w pokoiku Sońki. Chwile te jednak nie były radosne ani dla niego, ani dla niej. Po krótkich błyskach szczęścia — jakie znajdowali w fizycznem oddaniu się sobie — następowały minuty gorzkie i ciężkie; oboje płakali, czynili sobie wzajemne wyrzuty, sprzeczali się, przyczem kłótniom tym towarzyszyła nawskroś teatralna gestykulacja, tak charakterystyczna u żydów; po wizytach tych Sońka wracała na salę z oczyma zaczerwienionemi od płaczu.
Przeważnie jednak Neuman nie miał pieniędzy i z tego powodu całemi wieczorami przesiadywał przy niej, oczekując wytrwale i zazdrośnie powrotu ukochanej dziewczyny, ilekroć jakiś gość zażądał jej towarzystwa. Gdy wracała, siadała przy nim, on zaś niepostrzeżenie, starając się nie zwracać na siebie ogólnej uwagi i w tym celu odwracając głowę w przeciwnym kierunku, zaczynał jej czynić wymówki. W chwilach takich jej piękne wilgotne oczy miały wyraz męczeński lecz łagodny.
W dalszym ciągu przyjechało kilku niemców, współpracowników sklepu optycznego i towarzystwo złożone z subjektów, pracujących w składzie ryb i towarów kolonjalnych Kiereszkowskiego; później jeszcze przyjechali dwaj młodzi ludzie tak zwani w domach publicznych — Olek buchalter i Michaś śpiewak; obaj mieli na głowach okrągłe łysiny, okolone wieńcem miękkich, delikatnych włosów.
Podobnie jak powitano przed chwilą Karola Karolowicza ze sklepu optycznego, powitano też również Olka — buchaltera i Michasia — śpiewaka; witano więc obu — schlebiając tym sposobem ich miłości własnej — okrzykami radości i pocałunkami.
Niecierpliwa Niura wyskakiwała co chwila do przedsionka, aby dowiedzieć się kto przyszedł, poczem wbiegała na salę, wołając w podnieceniu, jak to czyniła zawsze:
— Słuchaj Gienka, przyszedł twój mąż!
— Słuchaj, Mała Maniu przyszedł twój kochanek.
Jak zwykle, tak i tym razem, Michaś śpiewak, który zresztą nie był śpiewakiem, lecz właścicielem składu materjałów aptecznych, wchodząc na salę śpiewał, a głos miał rwący się, wibrujący, podobny do beku kozła.
Ro-o-ozumieją pra-a-a-awdę!...
Kiedy zorza-a-a-a...
Bez przerwy niemal tańczono kadryla, to walca, to polkę. Przybył również kochanek Tamary, Seńka; wbrew zwyczajowi swemu jednak nie popisywał się rozumem, „nie rujnował się“, nie zamawiał marsza pogrzebowego i nie częstował dziewcząt czekoladą... Był posępny, utykał na prawą nogę i starał się nie zwracać na siebie uwagi; prawdopodobnie w tych czasach prześladowało go niepowodzenie. Zaledwie wszedł na salę, ruchem głowy wywołał Tamarę, z którą udał się do jej pokoju.
Wśród gości znajdował się również i Egmont — Laurecki, wysoki i wygolony aktor, o twarzy pospolitej i bezczelnej, nadającej mu wygląd dworskiego lokaja.
Subjekci z handlu towarów kolonjalnych tańczyli z całym zapałem młodości, starając się zachować godność i powagę, odpowiadającej tej właśnie, jaką zaleca książka Hermana Hoppe — „Samouk dobrego tonu“. Pod tym względem i zachowanie się dziewcząt nie pozostawiało nic do życzenia. Zarówno mężczyźni jak i kobiety — w przeświadczeniu. że postępowanie ich jest ostatnim wyrazem szyku i dobrego tonu — tańcząc, starali się zachować jak najbardziej nieruchomo z opuszczonemi rękoma: równocześnie unosili głowy ku górze, przechylając się zlekka i usiłując nadać swym twarzom wyraz zmęczenia i znużenia. W antraktach, według utartego szablonu, całe towarzystwo z miną znudzoną i niedbałą wachlowało się chustkami do nosa...
Wogóle wszyscy starali się czynić swemi osobami wrażenie ludzi, należących do najlepszych sfer towarzyskich, którzy jeżeli nawet zabawiają się tańcami, czyniąc to raczej przez kurtuazje zniżając się jedynie do drobnej uprzejmości towarzyskiej. Mimo to jednak, subjekci pana Kiereszkowskiego tańczyli z takim zapałem, że pot spływał z nich strumieniem.
W tym czasie w niektórych domach publicznych zdarzyło się kilka awantur. Jakiś zakrwawiony człowiek, którego twarz w bladem świetle księżyca wydawała się czarną od krwi, pędził środkiem ulicy, rzucając naokół przekleństwa i wymysły; nie zwracając uwagi na rany, jakie zadano mu w walce, szukał uparcie swej zgubionej czapki. Na Małej Jamskiej wynikła znów bójka między pisarzami sztabu i marynarzami.
Noc miała się ku końcowi. Zmęczeni muzykanci grali jak w malignie, przez sen, siłą mechanicznej wprawy.
Najniespodzianiej do zakładu publicznego Anny Markówny wkroczyło siedmiu studentów, docent uniwersytetu i miejscowy reporter.
Przybysze, z wyjątkiem reportera, spędzili ze sobą cały dzień na wspólnej majówce ze znajomemi pannami.
Jeździli łódkami po Dnieprze, warzyli w zagajniku na przeciwległym brzegu kaszę, kąpali się — mężczyźni i kobiety kolejno — w ciepłej i bystro płynącej wodzie, pili wódkę domowego wyrobu, śpiewali wdzięczne pieśni małorosyjskie. Wracali z powrotem późnym wieczorem; gdy fale rzeki z jakąś mocą uderzały o łodzie; ruchliwa woda mieniła się mnóstwem świateł; przeglądały się w niej gwiazdy, a latarnie elektryczne rzucały na nią drżące smugi światła.
Po wyjściu na brzeg każdy z obecnych miał dłonie zagrzane od wiosłowania, w mięśniach rąk i nóg odczuwał miłe znużenie, a całe ciało jego ogar — miało jakieś radosne i rzeźkie zmęczenie.
Następnie odprowadzono gremjalnie panny do domów, żegnając się z niemi przed bramami domów długo, serdecznie i ze śmiechem; ściskano sobie dłonie z takim rozmachem, jak gdyby to były nie ręce lecz dźwignie przy pompie.
Cały dzień zbiegł im wśród gwaru i cokolwiek krzykliwej wesołości; zabawę cechowała prawdziwie młodzieńcza, dziewicza niewinność, a wzajemnych ich stosunków nie zamącił nawet cień kłótni, zazdrości lub niewypowiedzianych uraz. Rozumie się, że do tak radosnego nastroju przyczyniły się słońce, powiew świeżego wiatru na rzece, błogi aromat traw i wody, radosna świadomość swej zręczności i siły, jaka ujawniła się podczas wiosłowania i kąpieli, wreszcie onieśmielający wpływ towarzystwa rozumnych, łagodnych, czystych i pięknych panien ze znajomych rodzin.
Omal nieświadomie jednak pobudliwość ich — nie wyobraźnia, lecz zwykła instynktowna i zdrowa pobudliwość swawolnych i młodych samców — wystawioną była na ciągłe próby. Działo się to ilekroć ręce ich spotykały się niespodzianie z rękami kobiet, lub gdy ujmowali je w ramiona, pomagając przy wejściu i wyjściu z łódek; podniecająco oddziaływał na nich subtelny zapach, jaki szedł od rozgrzanych w słońcu sukien; podniecająco działały pełne trwożnej kokieterji okrzyki dziewcząt na łódce, widok ich postaci, leżących niedbale na trawie i skupionych wokół samowara; jednem słowem podniecała ich ta właśnie drobna poufałość, której nie podobna uniknąć podczas pikników, przechadzek zamiejskich i spacerów na rzece; w takich chwilach pod wpływem zetknięcia się z ziemią, trawą, słońcem i wodą, budzi się w najtajniejszych głębiach duszy ludzkiej pierwotne, piękne i wolne, lecz skażone i wystraszone przez ludzi — zwierzę.
Była godzina druga w nocy, gdy zamykano zaciszną restaurację studencką pod „Wróblami“; młodzi ludzie podnieceni alkoholem i obfitem jadłem opuścili zadymione i duszne sklepienia restauracji i pogrążyli się w ciemnościach tajemniczej i rozkosznej nocy, pociągającej ku sobie błyskami świateł na niebie i ziemi, powietrzem odurzającem i przepojonem aromatem, zalatującem kędyś z niewidzialnych ogrodów i klombów. Wszystko to przyprawiło ich o zawrót głowy, a serca pod wpływem niewyraźnych nieświadomych pragnień ogarniała cicha jakaś tęsknota. Po chwilowym wypoczynku młodzi ludzie z uczuciem radosnej dumy odczuwali w mięśniach swych ponowny przypływ energji; płuca oddychały swobodnie, amarantowa krew krążyła w żyłach mocnem i przyśpieszonem tętnem, wszystkie członki działały sprawnie i sprężyście.
I noc ta pociągała dziwnie ku sobie — w duszy budziło się nieświadome pragnienie lecieć, lecieć nago, bez myśli, w milczeniu — biec wśród drzemiącego boru, aby w zroszonych traw kobiercu wyczuć ślady jakichś stóp, które tędy przebiegły, by gromkiem wołaniem wzywać do siebie samicę...
Rozstanie się jednak nie było rzeczą łatwą. Wspólnie spędzony dzień złączył wszystkich w sprzęgnięte ze sobą stado. Zdawało się, że gdy jeden ze współbiesiadników odejdzie, wnet zerwie się bezpowrotnie ogólny kontakt jaki zdołali utrwalić między sobą. Dlatego też, z włócząc z pożegnaniem, stali niezdecydowani przed restauracją, zagradzając drogę snującym się nielicznie przechodniom. Rozprawiano obłudnie, dokąd się udać, aby spędzić resztę nocy. Ogród Tivoli znajdował się bardzo daleko, co więcej trzeba tam było kupować bilety wejściowe, w bufecie zaś przepłacać ceny; zresztą program dawno już się skończył. Władek Pawłów zapraszał całe towarzystwo do siebie, oświadczając, iż ma w domu dwanaście butelek piwa i trochę koniaku. Wszystkim jednak wydawało się nudnem iść nocą do mieszkania familijnego wchodzić na palcach po schodach i przez cały czas rozmawiać szeptem.
— Wiecie co, chłopcy... Pójdźmy do dziewczynek. to bodaj będzie najlepsze — zakonkludował stary student Lichonin, wysoki i barczysty brodaty zuch.
Był on z przekonań anarchistą-teoretykiem, z powołania zaś namiętnym graczem; grywał w bilard, w karty i na wyścigach. Niedalej jak wczoraj wygrał w klubie kupieckim w makao około tysiąca rubli i pieniądze te parzyły mu ręce.
— Cóż myślicie o tem? Może on ma i rację — dodał ktoś drugi. Jedzmy koledzy!...
— Czy warto, przecież to zabierze nam całą noc — zaoponował trzeci, maskując nieszczerze rozsądek i zmęczenie.
Jeszcze inny, udając, że ziewa, rzekł:
— Jedzmy lepiej do domu... a-a-a... wyśpiemy się... Dość tego dobrego na dzisiaj.
— We śnie nie uszy jesz paltota — zauważył lekceważąco Lichonin. Herr profesor, jedzie pan ze mną?
Docent uniwersytetu Jarczenko, zaprotestował gorąco; było to oburzenie szczere, chociaż być może Jarczenko nie zdawał sobie z tego sprawy sam przed sobą i nie wiedział, jakie właściwe uczucia kryją się na dnie jego duszy:
— Daj mi z tem pokój, Lichonin. Mojem zdaniem, panowie, to, co zamierzacie zrobić, jest najzwyklejszym świństwem. Spędziliśmy wszyscy tak cudownie i tak błogo czas, że to powinno nam chyba wystarczyć — ale nie — zachciało się wam koniecznie leźć w kałużę, jak pijane bydło. Nie, ja nie jadę.
— A przecież, o ile mnie pamięć nie myli — zauważył z jadowitym spokojem Lichonin — pozwolę sobie przypomnieć, że niedalej jak ubiegłej jesieni w towarzystwie pewnego przyszłego Momsena byliśmy w pewnym domu z wizytą: leliśmy w fortepian kruszon z lodem, udawaliśmy taniec brzucha i wyprawialiśmy wiele innych rzeczy.
Lichonin mówił prawdę. Jeszcze za czasów studenckich i później, kiedy już został docentem uniwersytetu, Jarczenko prowadził życie hulaszcze i lekkomyślne. We wszystkich restauracjach i tingel-tanglach znano doskonale jego korpulentną figurkę, rumiane pucołowate policzki, podobne do twarzy wymalowanego amorka; znano ogólnie jego dobre wilgotne oczy, prędką i urywaną mowę i wrzaskliwy śmiech.
Koledzy zastanawiali się jakim sposobem człowiek ten znajdował dość czasu na studja naukowe; mimo to, Jarczenko zdawał egzaminy wzorowo, a profesorowie wyróżniali go już na pierwszym kursie. Obecnie Jarczenko poczynał zwolna odsuwać się od swych dawnych kolegów i współbiesiadników. Zaczynał on nawiązywać tak niezbędne dlań stosunki z kołem profesorskiem; w ostatnich czasach zaproponowano mu objęcie z początkiem następnego roku katedry historji rzymskiej; częstokroć w rozmowie używał utartego wśród docentów zwrotu: „My uczeni“. Stąd studencka familjarność, przymusowe podtrzymywanie stosunków, pociągające ze sobą konieczność brania udziału w wiecach, protestach i wystąpieniach o charakterze demonstracyjnym stawały się dlań niekorzystnemi, kłopotliwemi i poczynały go wręcz nudzić. Dbając jednak o popularność wśród młodzieży, nie mógł zdobyć się na odwagę stanowczego zerwania z kółkiem dawnych znajomych. Słowa Lichonina zadrasnęły go do żywego.
— Wielki Boże! Czyż nie urządzaliśmy najrozmaitszych głupstw, będąc chłopcami? Kradliśmy cukier, brudziliśmy majteczki, urywaliśmy skrzydła chrabąszczom — mówił gorączkując się swemi słowami. — Ale wszystko ma swoje granice. Oczywiście, panowie, nie myślę wam dawać rad, lub udzielać nauk moralnych, lecz trzeba postępować konsekwentnie. Wszyscy zgadzamy się na jedno, że prostytucja jest jednem z największych nieszczęść ludzkości; uzna jemy również, że twórcami tego zła nie są kobiety, lecz mężczyźni, ponieważ popyt rodzi podaż. Naturalnie więc, że jeżeli podchmieliwszy sobie, wbrew przekonaniom mym, jadę do prostytutek, popełniam w tym wypadku potrójną nikczemność: więc podłość wobec głupiej i nieszczęśliwej kobiety, którą za mego plugawego rubla zmuszam do najbardziej poniżającej formy niewolnictwa; dalej popełniam podłość wobec całej ludzkości, ponieważ wynajmując publiczną kobietę na godziny dla zaspokojenia mych nikczemnych chuci, usprawiedliwiam i podtrzymuję przez to prostytucję; po raz trzeci popełniam nikczemność wobec własnego mego sumienia, mych myśli i logiki.
— Phi-i! gwizdnął przeciągle Lichonin i, chwiejąc do taktu pochyloną na bok głową, począł skandować melancholijnie.
— Nasz filozof plecie trzy po trzy: masło maślane...
— Rozumie się, nic łatwiejszego jak dowcipkować — odciął sucho docent. Mojem zdaniem w całem smutnem życiu rosyjskiem, niema bardziej smutnego zjawiska nad ogólne rozwydrzenie i skażenie myśli. Dziś powiemy sobie: E, co tam, czy pojadę czy nie pojadę do domu publicznego, wizyta moja ani nie polepszy, ani też nie pogorszy sprawy. Po upływie pięciu lat będziemy znów mówili: niewątpliwie, łapówka — to rzecz nader brzydka, ale uważacie państwo, dzieci... rodzina... W ten sposób po latach dziesięciu, gdy już zostaniemy czcigodnymi liberałami rosyjskimi, będziemy deklamować o wolności osobistej i równocześnie kłaniać się do samej ziemi szubrawcom, którymi pogardzamy, co jednak nie przeszkadza nam wycierać u nich przedpokoje. I, śmiejąc się z tego, będziemy opowiadali wszystkim, że kiedy wleziesz między wrony, musisz krakać jak i one“. Jak Boga kocham, zupełną rację miał ten minister, który nazwał studentów rosyjskich przyszłymi naczelnikami biur.
— Albo profesorami — dorzucił Lichonin.
— Co najważniejsze jednak — mówił dalej Jarczenko, puszczając mimo uszu tę złośliwość, że widziałem dziś wszystkich was, panowie, w towarzystwie tych sympatycznych i dzielnych dziewcząt... Zachowaliście się wszyscy tak na swojem miejscu i oto zaledwieście się pożegnali z paniami, a już ciągnie was coś do kobiet publicznych. Niechże każdy z was wyobrazi sobie na chwilę, że byliśmy z wizytą u jego sióstr, i wnet po wyjściu z tej wizyty pojechaliśmy na Jamę... I cóż? Czy miłem jest takie przypuszczenie?
— Wszystko pięknie, ale przecież muszą istnieć jakieś klapy bezpieczeństwa — zauważył poważnie Borys Szabaszników, wysoki trochę nadęty i zmanierowany młody człowiek; krótki kitel, zaledwie przykrywał mu tłusty zad, modne obcisłe spodnie, binokle z czarnym szerokim sznurkiem i mała czapeczka nadawały mu wygląd eleganta. — Czyż lepiej jest korzystać z pieszczot swej pokojówki, lub romansować potajemnie z cudzą żoną? Cóż mam robić, jeżeli kobieta jest mi niezbędnie potrzebną?
— Istotnie, bardzo niezbędną! — zauważył uszczypliwie Jarczenko i machnął ręką.
W tej chwili do rozmowy wmięszał się student, zwany w kole przyjaciół Ramzesem. Był to mężczyzna niski z nosem garbatym o cerze smagłej; policzki miał zapadłe, podbródek ostro zarysowany, głowę dużą, poczynającą łysieć, po obu bokach czoła, dzięki czemu wygolona twarz jego była podobną do trójkąta. Prowadził on tryb życia dość oryginalny jak na studenta. Podczas gdy ogół kolegów zajmował się naprzemian polityką, miłością, teatrem i cokolwiek nauką, Ramzes poświęcał się całkowicie badaniu najrozmaitszych skarg sądowych, wynikających z powództwa cywilnego starał się on zapoznać dokładnie ze wszelkiemi subtelnościami i kruczkami najciekawszych procesów majątkowych, rodzinnych, włościańskich i t. p.; studjował pilnie motywy wyroków, ogłaszanych przez senat w sprawach kasacyjnych. Przez rok — bynajmniej nie z potrzeby — pracował w charakterze dependenta u notarjusza, w następnym znów roku był sekretarzem u sędziego pokoju: w ubiegłym roku, będąc na ostatnim kursie prawa, prowadził w miejscowym organie kronikę z posiedzeń rady miejskiej i zajmował skromną godność pomocnika sekretarza w zarządzie syndykatu cukrowników. Gdy syndykat ten wystąpił z głośnym procesem przeciw jednemu ze swych członków, który, wbrew umowie, sprzedał nadmiar wyprodukowanego przez siebie cukru, Ramzes z góry przewidział decyzję i motywy, jakie w sprawie tej wyda senat: przewidywania te nie zawiodły go istotnie.
Mimo stosunkowo młodych lat, z opinją Ramzesa liczyli się dość znani prawnicy, udając zresztą, że nie przywiązuje do niej zbyt wielkiej wagi. Bliżsi znajomi Ramzesa nie wątpili ani na chwilę, że Ramzes zrobi w życiu karjerę; sam Ramzes zresztą miał przeświadczenie, iż zanim dojdzie do 35 roku życia zdoła jako adwokat cywilista zarobić wyłącznie praktyką miljon rubli. Koledzy wybierali go niejednokrotnie na przewodniczącego wieców i starostę studenckiego: Ramzes jednak wymawiał się od honorów tych, tłumacząc decyzję swą brakiem czasu. Często natomiast brał udział w koleżeńskich sądach polubownych; przemówienia jego cechowała niezbita logiczność, zazwyczaj też, ku obopólnemu zadowoleniu stron, sprawy kończyły się zgodą. Podobnie jak i Jarczenko, cenił on popularność wśród uczącej się młodzieży; stąd też, jeżeli nawet spoglądał na ludzi z pewną pogardą, nie okazywał tego nigdy ani jednym, choćby najmniejszym ruchem.
— Nikt przecież nie kusi pana koniecznie do grzechu — zauważył tonem pojednawczym. Po — cóż tu więc ten patos i melancholja, kiedy sprawa przedstawia się najzupełniej jasno. Towarzystwo, złożone z kilku młodych dżentelmenów, pragnie wspólnie w sposób niewinny i wesoły spędzić resztę nocy, potańczyć, pośpiewać, wchłonąć w siebie pewną ilość kufli piwa i wódki. Wszystkie inne zakłady, z wyjątkiem tych właśnie domów, znajdują się zamknięte. Ergo...
— Zatem, pojedziemy się weselić do kobiet sprzedajnych? Do prostytutek? Do domu publicznego? — przerwał mu głosem drwiącym i pełnym oburzenia Jarczenko.
— A chociażby nawet? Zdarzyło się kiedyś, że chciano upokorzyć pewnego filozofa i w tym celu podczas obiadu posadzono go gdzieś na szarym końcu przy grajkach. Filozof, zajmując swe miejsce, rzekł wówczas: „Oto najpewniejszy sposób aby uczynić ostatnie miejsce pierwszem“. Zresztą, powtarzam raz jeszcze, jeżeli pańskie sumienie nie pozwala panu, jak pan powiada kupować kobiety, to przecież może pan wrócić z domu publicznego, nie uroniwszy tam kwiatu swej niewinności.
— Pańskie dowodzenie — rzekł Jarczenko — przypomina mi zupełnie tych mieszczan, którzy postanowili pójść, aby popatrzeć na egzekucję mówiąc równocześnie: my nie mamy z tem nic wspólnego, owszem należymy do przeciwników kary śmierci — wszystko to jest obowiązkiem prokuratora i kata.
— Doskonale powiedziano, kochany panie Gawle, a nawet jest w tem pewna doza racji. Do nas jednak porównanie to nie stosuje się zupełnie. Przecież nie można brać się do leczenia ciężkiej choroby, nie widząc zupełnie chorego. A wszakże my wszyscy, którzy tu stoimy będziemy musieli w przyszłej naszej działalności zetknąć się z tak straszliwą kwestją, jak kwestja prostytucji, i to nie byle jakiej, lecz rosyjskiej prostytucji! Lichonin, ja, Borys Szabaszników, Pawłów, jako prawnicy, Piotrowski i Tołpygin, jako medycy. Jedynie tylko Weltman obrał sobie inną specjalność — matematykę. Ale przecież będzie on pedagogiem, kierownikiem młodzieży i pal licho, nawet i ojcem! Zanim więc poczniemy straszyć innych grozą niebezpieczeństwa, zobaczymy sami jak wygląda to niebezpieczeństwo. Wreszcie i pan sam, panie Pawle, znawca języków starożytnych i przyszła powaga w dziedzinie odkopywania grobów, także na tem zyskasz.. Czyż porównanie współczesnych domów publicznych z jakiemiś pompęjańskiemi zamtuzami lub z instytucją świętej prostytucji w Tebach i Niniwie nie jest rzeczą pouczającą?
— Brawo, Ramzesie, wspaniale! — ryknął Lichonin. — Co tu długo gadać chłopcy? — Bierzcie profesora pod żebra i pakujcie go do dorożki.
Studenci otoczyli ze śmiechem Jarczenkę, chwycili go za ręce i ujęli w pół. Wszyscy bowiem czuli w tej chwili wspólny pociąg do kobiet, nikt jednak z wyjątkiem Lichonina nie ośmielił się wystąpić z inicjatywą. Dzięki jednak wystąpienia Lichonina, całe to skomplikowane, niemiłe i obłudne przedsięwzięcie stało się jakimś niewinnym żartem ze starszego kolegi. Jarczenko, śmiejąc się i złoszcząc naprzemian starał się wydobyć z tych objęć. W tej właśnie chwili do studentów zbliżył się rosły policjant, który bacznie i nieprzyjaźnie obserwował ich od dłuższego czasu.
— Panowie studenci, proszę się nie gromadzić. Nie wolno! Idźcie panowie w swoją stronę.
Towarzystwo ruszyło naprzód... Jarczenko poczynał zwolna ustępować.
— Panowie, ostatecznie mogę z wami pojechać. Nie sądźcie jednak, by faraon egipski, Ramzes zdołał przekonać mnie swemi sofizmatami... Żal mi wprost rozłączyć się z towarzystwem... Ale stawiam jeden warunek: będziemy pili, dowcipkowali, śmiali się... ale ponadto nie pozwolimy sobie na nic więcej... na żadne błoto... Wstyd doprawdy pomyśleć, abyśmy — my, kwiat inteligencji rosyjskiej — mieli zatracać nad sobą panowanie na widok pierwszej lepszej, spotkanej przez nas spódnicy.
— Przysięgam — rzekł Lichonin, podnosząc rękę ku górze.
— Ja również ręczę za siebie — oświadczył Ramzes.
— Ja też! I Ja! Jak Boga kocham, dajmy sobie słowo, panowie... Jarczenko ma najzupełniejszą słuszność — wołali inni.
Siedli do kilku dorożek, które od dłuższego już czasu podążały za nimi szeregiem, przyczem dorożkarze dowcipkowali i wymyślali sobie wzajemnie. Lichonin wsiadł wraz z docentem, objąwszy go dla wszelkiej pewności wpół. Na kolanach ich usadowił się mały Tołpygin, sympatyczny chłopiec w kolorach, który mimo 23 lat policzki miał okryte puszkiem dziecięcym.
— Stacja u Doroszenki — zawołał do dorożkarzy, a zwracając się do swych towarzyszy dodał:
— U Doroszenki przystanek.
Po przybyciu do restauracji Doroszenki, wszyscy udali się na ogólną salę i zgromadzili przy bufecie. Nikt nie miał chęci do picia; widocznie jednak każdy doznawał wrażenia, że oto za chwilę, najzupełniej niepotrzebnie, zamierza popełnić coś haniebnego, wziąć udział w jakiejś sztucznej i kon wulsyjnej, bynajmniej nie zabawnej zabawie. I każdy z nich pragnął pijaństwem wprowadzić się w ten mglisty i tęczowy stan ducha, w którym obojętnieje naokół i kiedy głowa nie wie, co czynią ręce i nogi, i co paple język.
Prawdopodobnie, że nietylko sami studenci, lecz wszyscy inni goście, zarówno stali jak i przygodni, w mniejszym lub większym stopniu odczuwali w duszy swej ukłucia tej niewidzialnej drzazgi; Doroszenko handlował wyłącznie późnym wieczorem lub nocą, goście nie bawili nigdy tu długo, lecz wstępowali jedynie przelotnie, po drodze.
Dolino moja, dolino
Wspaniała i bezmie-e-e-rna.
Czekajcie, przecież to nasz współpracownik — rzekł Ramzes i z temi słowy podszedł przywitać szaro ubranego pana. Po chwili przyprowadził go do bufetu i przedstawił go swym towarzyszom.
— Pozwólcie panowie, że przedstawię wam mego kolegę redakcyjnego. Pan Sergujsz Płatonow — najleniwszy lecz również i najzdolniejszy współpracownik naszej gazety.
Podano sobie ręce, przyczem wymieniono niewyraźnie nazwiska.
— Z tego powodu musimy się napić ze sobą — zaproponował Lichonin.
Jarczenko zaś ze zwykłą sobie uprzejmością, która nie opuszczała go nigdy, odezwał się:
— Zdaje się, że my się znamy, jakkolwiek nie osobiście. Czy to nie pan był sprawozdawcą w tym dniu, kiedy profesor Przykłoński bronił swej dysertacji na stopień doktora?
— Ja, — odrzekł reporter.
Jarczenko uśmiechnął się uprzejmie i raz jeszcze uścisnął mocno rękę Płatonowowi.
— Bardzo mi przyjemnie. Czytałem pańskie sprawozdanie: doskonale napisane — ściśle rzeczowo i zręcznie. Ale niechże pan pozwoli... Zdrowie pana!
— A teraz pozwólcie panowie, że ja was zaproszę. Niech nam pan naleje jeszcze jedną kolejkę, raz, dwa, trzy, cztery... dziewięć koniaków.
— Przepraszani pana, tak nie można... pan jest naszym gościem i kolegą — zaprotestował Lichonin....
— Jakiż ze mnie kolega panów — roześmiał się dobrodusznie reporter. — Byłem wolnym słuchaczem zaledwie na pierwszym kursie i to jedynie przez pół roku. Panie gospodarzu, płacę. Pozwólcie panowie...
Znajomość skończyła się tem, że po upływie pół godziny Lichonin i Jarczenko nie chcieli rozstać się z reporterem i zaprosili go, aby im towarzyszył na Jamę. Zresztą Płatonow nie protestował.
— Jeżeli towarzystwo me nie ciąży panom, będę bardzo zadowolony, tembardziej, że mam dziś najzupełniej niespodzianie pieniądze. „Dnieprowskie słowo“ zapłaciło mi dziś honorarjum, a jest to taki cud, jakbym wygrał dwieście tysięcy rubli na kontramarkę teatralną. Przepraszam na chwilę.
Zbliżył się do starca, z którym siedział uprzednio i wsunął mu w ręce jakieś pieniądze, mówiąc:
— Do widzenia dziadku, tam gdzie jadę teraz, w żaden sposób dziadek jechać nie może. Jutru spotkamy się w tem samem miejscu.
Wyszli z restauracji. W progu Szabasznikow zatrzymał Lichonina i, odprowadzając go na bok, odezwał się z wyrzutem.
— Bardzo ci się dziwię. Zebraliśmy się w ciasnym kółku, a tyś musiał koniecznie zaprosić do nas jakiegoś włóczęgę. Djabli wiedzą co tu za jeden.
— Daj pokój Borys — odrzekł przyjaźnie Lichonin — to bardzo miły chłop.
— Wiecie panowie, że to doprawdy świństwo — gderał Jarczenko, gdy towarzystwo znalazło się przed zakładem Anny Markówny. — Jeżeli już jechać koniecznie do domu publicznego, to należało wybrać zakład przyzwoity a nie taką norę. Doprawdy, panowie lepiej obok do Treppla... tam przynajmniej czysto i jasno.
— Proszę, proszę signore — nalegał Lichonin, otwierając przed nim drzwi z dworską uprzejmością i zapraszając go do wejścia uprzejmym gestem reki.
— Ależ to obrzydliwe... U Treppla przynajmniej kobiety ładniejsze.
Idący za nim Ramzes roześmiał się ozięble.
— Tak, tak, tak, drogi panie Gawle. Będziemy zatem dowodzili w dalszym ciągu według metody pańskiej. Potępimy głodnego złodzieja, za to, że ukradł ze straganu bułkę, natomiast dyrektorowi banku, który puścił cudzy miljon na cygara i wyścigi, złagodzimy karę.
— Daruje pan, ale nie rozumiem tego porównania — odrzekł obojętnie Jarczenko. — Mnie to wszystko jedno dokąd pójdziemy.
— Tem bardziej — mówił Lichonin, torując drogę docentowi — że ten dom ma w sobie tak wiele wspomnień historycznych. Koledzy! Z wysokości tych wieszadeł spoglądają na nas dziesiątki pokoleń studenckich. Prócz tego, mocą tradycyjnego zwyczaju, dzieci i ucząca się młodzież płaci tu tylko połowę ceny. Zupełnie jak w panopticum. Prawda, obywatelu, Szymonie?
Szymon wogóle nie lubił liczniejszych towarzystw, ponieważ wizyta taka groziła zazwyczaj jakąś awanturą; tembardziej nie lubił studentów, którymi pogardzał, za ich sposób mówienia trudny do zrozumienia, za ich pociąg do lekkomyślnych żartów, za bezwyznaniowość, a przedewszystkiem za to, iż studenci podburzają wciąż przeciw władzy i prawnemu porządkowi. Nic dziwnego, iż w tym dniu, gdy kozacy, rzeźnicy, handlujący mąką i rybami bili na placu Besarabskim studentów, Szymon dowiedziawszy się o tem, siadł natychmiast w dorożkę i stojąc w niej z miną policmajstra popędził na plac walki, aby wziąć w niej udział.
Największym szacunkiem otaczał Szymon ludzi solidnych, tłustych i podtatusiałych, którzy przychodzili pojedyńczo, lękliwie zaglądali na ogólną salę, obawiając się spotkać kogoś znajomego i po upływie krótkiego czasu opuszczali zakład, dając mu hojny napiwek. Gości tych nazywał zawsze „jaśnie wielmożnymi panami“.
Z tego powodu, zdejmując palto z Jarczenki odgryzł się w sposób dwuznaczny i złośliwy.
— Ja tu nie jestem obywatelem, lecz od wyrzucania obywateli.
— Wobec tego mam honor powinszować tej godności — odrzekł Lichonin, kłaniając się uprzejmie.
Sala była przepełniona. Zmęczeni tańcem subjekci odpoczywali obok swych dam, czerwoni i spoceni, wachlując się chustkami. Michaś-śpiewak i jego przyjaciel buchalter, obaj łysi, obaj pijani — i spoglądający zmąconym wzrokiem przed siebie, siedzieli naprzeciw siebie, wsparci o marmurowy stolik; obaj usiłowali zaśpiewać unisono, głosem tak drżącym i krzykliwym, iż zdawało się, że za plecami ich stoi ktoś, bijący ich po karku:
Ro-o-ozumieją pra-a-a-awdę...
Obie gospodynie starały się namówić ich, by przestali krzyków. Wańka-Wstańka, oparłszy nogę na nogę i objąwszy się oburącz za kolano, spał na krześle.
Dziewczyny poznały niektórych studentów i, zerwawszy się z miejsc, pobiegły na ich spotkanie.
— Patrz, Tamaro, twój mąż — Włodek! I mój mąż Michał także przyszedł — piszczała Niura, wieszając się na szyi Piotrowskiego, młodzieńca wysokiego, o długim nosie i poważnym wyglądzie. — Tak się masz, Michaś. Czemu tak dawno nie byłeś? Stęskniłam się do ciebie.
Jarczenko zażenowany rozglądał się wokół i po chwili, zwracając się do stojącej obok gospodyni, rzekł uprzejmie:
— Chcieliśmy się jakoś urządzić... Wie pani co... możeby tak w oddzielnym gabineciku... I niech nam pani każę z łaski swej podać jakiegoś tam wina czerwonego... i może jeszcze kawy... Zresztą pani już wie.
Jarczenko wzbudzał zawsze poszanowanie dla swej osoby, zarówno eleganckim wyglądem, jak i uprzejmym, lecz pańskim, sposobem zachowania się.
W odpowiedzi na jego słowa, Emma radośnie pokiwała głową — niby stary spasiony koń cyrkowy.
— Można tego wszystkiego dostać... można... Niech panowie pozwolą tu do saloniku. A jaki ma być likierek, bo mamy tylko benedyktyna. Więc benedyktyn. Dobrze, dobrze. A czy panienki mogą przyjść?
— Jeżeli to już koniecznie, w takim razie — odrzekł Jarczenko z westchnieniem, rozkładając ręce.
I wnet dziewczyny jedna za drugą wkroczyły do oświetlonego niebieską amplą gabinetu, w którym znajdywały się szare, kryte pluszem meble. Wchodząc, wyciągały na powitanie nieprzyzwyczajone do tego dłonie i półgłosem mówiły swe imiona: Mania, Kasia, Luba... Następnie siadały na kolanach pierwszego lepszego mężczyzny, obejmowały go za szyję i zwyczajem swym poczynały paplać:
— Jaki pan piękny, panie studencik!... A czy mogę kazać przynieść parę pomarańcz?
— Kup mi cukierków, Włodku. Czy zgoda?
— A mnie czekolady.
— Jakiś ty tłuściutki — przymila się do docenta Wiera, wdrapując mu się na kolana — słuchaj moja przyjaciółka jest chora i nie może wychodzić na salę. Poślij jej przezemnie jabłek i czekolady?
— Eh, ta chora przyjaciółka, to przecież blaga. Przedewszystkiem zaś nie naprzykrzaj mi się ze swemi czułościami. Siedź spokojnie, jak to robią mądre dzieci, o tu obok mnie! I rączki złóż — grzecznie.
— Kiedy nie mogę — wołała, kręcąc się kokieteryjnie i wywracając oczami... — Pan jest taki sympatyczny.
Lichonin, słuchając tej zawodowej żebraniny, uśmiechnął się dobrodusznie i, kiwając poważnie głową mówił ciągle, naśladując akcentację niemiecką Emmy:
— Moszna, moszna, moszna... czy mam.
— Więc kochaneczku, powiesz lokajowi, żeby zaniósł mojej przyjaciółce jabłek i ciasteczek? — nalegała Wiera.
Tego rodzaju natręctwo wchodziło w zakres nieurzędowych obowiązków dziewczyn. Między niemi istniała jakaś niedorzeczna, dziecinna i dziwaczna rywalizacja na punkcie „wysysania z gości pieniędzy“; rywalizacja dziwaczna, ponieważ żadna z nich nie ciągnęła z tego zysków, z wyjątkiem pochwał, jakiemi obdarzały je za to gospodynie, lub właścicielka zakładu. Drobiazgowe jednak, próżniacze i jednostajne życie kobiet z domu publicznego zawiera w sobie wiele pierwiastków napół dziecięcej i napół histerycznej zabawy.
Szymon tymczasem wniósł maszynkę do kawy, filiżanki, pękatą butelkę benedyktyna, owoce i konfitury w słoikach i zadowolony począł otwierać butelki wina i piwa.
— A pan czemu nie pije? — zapytał Jarczenko, zwracając się do reportera... Przepraszam, ale jeżeli się nie mylę, pańskie imię jest Sergjusz Iwanowicz.
— Istotnie.
— Niech pan pozwoli filiżankę kawy; to działa odświeżająco. Albo może napijemy się tego podejrzanej wartości wina?
— Dziękuję panu. Ja mam swój napój... Proszę mi dać, Szymonie — koniaku! zawołała nagle Niura.
— I do tego gruszkę! — dorzuciła Mańka Biała.
— Słucham pana, zaraz będzie — zwolna, lecz z uszanowaniem odezwał się Szymon i wnet pochylił się, aby otworzyć butelkę z koniakiem.
— Po raz pierwszy zdarza mi się słyszeć by na Jamie podawano koniak — zauważył zdumiony Lichonin. Ilekroć żądałem koniaku, zawsze spotkałem się z odmową.
— Kto wie, może pan Sergjusz zna właściwe słowa zaklęcia? — zażartował Ramzes.
— Albo też korzysta tu z jakichś honorowych przywilejów — uszczypliwie i z naciskiem rzekł Borys.
Reporter badawczym wzrokiem, nie odwracając gowy, zmierzył Szabasznikowa, spojrzał na niższy szereg guzików przy eleganckim jego kitlu, poczem zwolna, akcentując słowa, odpowiedział:
— Niema w tem nic honorowego, że chociaż mogę pić jak koń, lecz nie upijam się nigdy; za to jednak, nie kłócę się ani nie zaczepiam nikogo! Widocznie ta dobra strona mego charakteru jest tu dostatecznie znaną i dlatego mają do mnie zaufanie.
— Zuch — zawołał uradowany Lichonin, którego zachwycał w reporterze jego flegmatyczny a równocześnie pewny siebie niedbały sposób zachowania się. Ale pan podzieli się z koniakiem i ze mną.
— Będzie mi bardzo, ale to bardzo przyjemnie — odrzekł uprzejmie Platonow, spoglądając na Lichonina z sympatycznym niemal dziecięcym uśmiechem, który rozjaśnił jego brzydką, o wystających kościach policzkowych, twarz. — Pan od pierwszego wejrzenia bardzo mi się podobał. Kiedy zobaczyłem pana u Doroszenki od pierwszej chwili pomyślałem, że w gruncie rzeczy pan z pewnością nie jest takim szorstkim, jak to się z pozoru wydaje.
— Ot, nagadaliśmy sobie komplementów — roześmiał się Lichonin. Dziwna jednak rzecz, żeśmy się tu nigdy ze sobą nie spotkali. Pan, jak się zdaje, bywasz w tym domu częstym gościem.
— Nawet i bardzo.
— Sergjusz Iwanowicz jest naszym najważniejszym gościem — pisnęła naiwnie Niura. — Pan Sergjusz jest u nas, czemś w rodzaju brata!
— Nie gadaj głupstw — rzekła Tamara.
— Dziwna rzecz — ciągnął dalej Lichonin — ja tu również jestem swojakiem. W każdym razie można panu powinszować ogólnej sympatji, jaką się pan cieszy.
— Starosta miejscowy — mruknął krzywiąc usta Szabasznikow; słowa te były wypowiedziane o tyle półgłosem, iż Platonow mógł udać, że ich nie słyszy.
Obecność reportera od pierwszej chwili drażniła Borysa. Drażniła go nietylko to, że Płatonow nie należał do ich grona. Podobnie jak wielu studentów — i nietylko studentów lecz również oficerów, junkrów i gimnazistów — Borys przyzwyczaił się do tego, iż ludzie „cywilni“, którzy znajdą się wypadkowo w towarzystwie hulającej studenterji, ujawniają pewną zależność i starają się zaskarbić sobie względy swych współbiesiadników; pochlebiają ich miłości własnej, śmieją się z ich dowcipów, podziwiają ich pewność siebie i z uczuciem tajnej zawiści wspominają o swych latach studenckich. Platonow zaś, nietylko że nie usiłował przypodobać się studentom lecz przeciwnie traktował ich ze spokojną i uprzejmą obojętnością.
Prócz tego irytował Szabasznikowa ten prosty ujmujący szacunek, jakim otaczali reportera wszyscy znajdujący się w tym domu, zaczynając od Szymona, kończąc zaś na tłustej i milczącej Kasi; irytowało go to i budziło w nim uczucie pewnego — rodzaju zazdrości. Szacunek ten uwidaczniał się na każdym kroku; gdy mówił słuchano go z uwagą; Tamara z namaszczeniem nalewała mu do kieliszka koniak, Mańka Biała starannie obierała gruszkę; gdy siedząca po przeciwległej stronie Zoja zwróciła się o papierosa do dwóch zagadanych ze sobą studentów, ci nie dosłyszeli jej prośby; reporter rzucił jej wówczas swą papierośnicę przez stół, a na twarzy dziewczyny odbił się wyraz żywego zadowolenia; żadna z obecnych nie żądała od niego, by kupił jej czekolady lub owoców, natomiast wszystkie okazywały mu żywą wdzięczność za drobne uprzejmości i poczęstunki, „Alfons“ rzekł do siebie ze złością Borys, nie wierząc zresztą zupełnie w tego rodzaju przypuszczenie; reporter był na to zbyt brzydkim i zbyt niedbale ubranym, zresztą zachowywał się z wielką powagą.
Płatonow udał, że nie dosłyszał impertynencji, wypowiedzianej przez studenta. Nerwowym ruchem zmiął serwetkę i odrzucił ją zlekka od siebie. I znów spojrzał uważnie w tę stronę, gdzie zajmował miejsce Borys.
— Tak to prawda, ja tu jestem swój człowiek — ciągnął spokojnie, zataczając kieliszkiem powolne kręgi po stole. Wyobraźcie sobie, panowie, że przez okrągłe cztery miesiące jadłem w tym domu obiady.
— Czy rzeczywiście? śmiał się zdumiony Jarczenko.
— Rzeczywiście. Tu wcale nieźle dają jeść. Dużo i smacznie, choć niezbyt tłusto.
— Dobrze, ale jakim sposobem.
— Przygotowałem wówczas córkę właścicielki tego gościnnego domu do gimnazjum. Wymówiłem sobie wtedy, aby część mego wynagrodzenia miesięcznego strącono mi na obiady.
— Co za dziwna fantazja! — mówił Jarczenko. — Więc to pan tak z amatorstwa? A może pan, przepraszam pana, ale nie chciałbym go urazić, może w tych czasach znaglała pana do tego ostateczna potrzeba?
— Bynajmniej. Anna Markowna kazała sobie płacić trzy razy drożej, niż w kuchni studenckiej. Ot, chciałem zapoznać się bliżej, chciałem że tak powiem, zawrzeć z tym światkiem ściślejsze stosunki.
— A a... zdaje się, że zaczynam pana rozumieć — zawołał z rozpromienioną twarzą Jarczenko. Nasz nowy przyjaciel, przepraszam za tę małą poufałość — widocznie gromadzi materjał życiowy.
Prawdopodobnie za kilka lat będziemy mieli szczęście czytać...
— Trrragedję z domu publicznego — dorzucił głośno, akcentując po aktorsku, Borys.
Reporter ponownie nie zwrócił uwagi na te słowa, lecz w dalszym ciągu rozmawiał z Jarczenką. Tamara tymczasem wstała z krzesła, okrążyła stół i pochylając się nad Szabasznikowem, szepnęła mu do ucha:
— Mój drogi i kochany, nie zaczepiaj pan lepiej tego pana. Jak Boga kocham, niech pan tego nie robi dla własnego dobra.
Borys spojrzał na nią wyniośle, poprawiając binokle na nosie.
— Coo? Czy to twój kochanek? Alfons?
— Przysięgam panu, na co pan chce, że on mi ani razu jeszcze z żadną z nas nie zostawał się sam na sam. Ale powtarzam jeszcze raz, niech go pan lepiej nie zaczepia.
— Tak, rozumie się! — zaoponował Szabasznikow, krzywiąc się pogardliwie. — Ten pan ma za sobą tak piękną obronę, jak cały dom publiczny. Zapewne też wszyscy zamieszkali na Jamie specjaliści od wyrzucania są najbliższymi jego przyjaciółmi.
— Nie panie — szepnęła łagodnie Tamara. — Chwyci pana za kark i wyrzuci przez okno, jak psiaka. Widziałam już raz taką podróż napowietrzną. Niechże pana Bóg strzeże. I wstyd — i dla zdrowia niebezpiecznie.
— Idź precz, gadzino! krzyknął nagle Szabasznikow zamierzając się na nią łokciem.
— Idę, kochaneńku, odrzekła łagodnie Tamara, odchodząc lekkim, powiewnym krokiem.
Obecni zwrócili się w stronę studenta.
— Nie awanturuj się, barbarzyńco! — zawołał Lichonin, grożąc mu palcem. — Niechże pan dalej mówi — prosił reportera — wszystko co pan opowiada, jest tak ciekawe.
— Nie gromadzę żadnych materjałów, mówił spokojnie i poważnie reporter. A materjał jest tu istotnie olbrzymi, wprost przytłacza swą potwornością... A potwornemi tu są nie owe głośnie frazesy o handlu żywem mięsem kobiecem, o białych niewolnicach, o prostytucji, która jest grożącym trądem wielkich miast, i tak dalej... Stare uprzykrzone motywy katarynkowe. O nie, straszliwemi są codzienne pospolite drobiazgi, powszednie obrachunki handlowe, cała ta tysiącletnia nauka praktyki miłosnej, cały ten prozaiczny szablon, mający za sobą tradycję wieków. W tych marnych głupstewkach roztapiają się zupełnie tego rodzaju uczucia, jak obraza, poniżenie i wstyd. I w rezultacie pozostaje sucha profesja, kontrakt, umowa; niemal toż samo, co uczciwy handelek, ani lepszy ani gorszy niż jakiś sklepik z towarami kolonjalnemi. Czy rozumiecie panowie, że największem okrucieństwem jest tutaj to właśnie, że niema żadnego okrucieństwa. Mieszczańska pospolitość — oto i wszystko. I jeszcze jedno: przedsmak pensjonatu, z jego życiem pełnem naiwności, ordynaryjności, sentymentalizmu i naśladownictwa.
— Tak, to prawda, — dodał Lichonin, reporter zaś, patrząc w zamyśleniu w kieliszek, ciągnął dalej:
— Zdarza się nam często czytać artykuły wstępne, w których przeróżne dusze troskliwe jęczą boleśnie. W przedsięwzięciu tem biorą również udział i kobiety lekarze, lecz rola ich jest dość: niestosowna: „Ach reglementacja, ach abolicjonizm! Ach handel żywym towarem! Prawo pańszczyźniane! Właścicielki domów publicznych, to chciwe hetery! To ohydne wyrodki ludzkości, wysysające krew prostytutek!“
Ale przecież krzyk nie może nikogo ani wzruszyć, ani przerazić. Istnieje wszak przysłowie: dużo krzyku, a czynu mało. Okrutniejszym od najokrutniejszych słów, postokroć okrutniejszym jest jakiś drobny szczegół prozaiczny, który nagle uderza cię, jakby łopatą po głowie. Zwróćcie panowie uwagę chociażby na tutejszego odźwiernego Szymona. Zdawałoby się, iż niepodobna już wyobrazić sobie większej otchłani nędzy: szwajcar od wyrzucania w domu publicznym, zwierzę, niemal napewno zabójca; obdziera prostytutki, robi im, że użyję miejscowego określenia „czarne oko“, co znaczy, że bije je. A czy wiecie, panowie co nas zbliżyło i zaprzyjaźniło? Rozmowy o wspaniałym ceremonjale, jaki towarzyszy nabożeństwom, odprawianym przez arcybiskupa, o regułach i przepisach pobożnego Andrzeja, biskupa Kreteńskiego, — o cudach świątobliwego Jana z Damaszku. Nadzwyczajnie pobożny! Ze łzami w oczach śpiewał mi nieraz: „Śpieszcie o bracia, po raz ostatni ucałować zmarłego“. Doprawdy panowie, tego rodzaju przeciwieństwa mogą kojarzyć się jedynie w duszy rosyjskiej.
— Rzeczywiście. Taki będzie się modlił i modlił, a później zarznie człowieka, umyje ręce i zapali lampkę przed obrazem — dodał Ramzes.
— Właśnie. Nie znam nic przykrzejszego nad połączenie szczerej pobożności z wrodzonym popędem do zbrodni. Czy wiecie panowie, ilekroć rozmawiam z Szymonem sam na sam — a rozmawiamy ze sobą długo, godzinami całemi — nieraz ogarnia mnie lęk przed nim. Wydaje mi się, że oto stoję o zmroku na ruchomej desce, zaglądam w głąb jakiejś cuchnącej studni, gdzie z trudem rozróżniam całe roje głębiących się na dnie gadów. A przecież jest on istotnie pobożnym i jestem przeświadczony, że kiedyś w przyszłości wstąpi do klasztoru, gdzie będzie żarliwie modlił się, umartwiał; licho wie, w jaki sposób zdoła on sharmonizować w swej duszy nie kłamaną ekstazę religijną, z bluźnierstwem, z jakąś wstrętną namiętnością, z sadyzmem, lub czemś innem w tym rodzaju.
— Nie oszczędza pan przedmiotu swych obserwacji — zauważył Jarczenko, wskazując oczyma na przysłuchujące się rozmowie dziewczyny.
— Wszystko jedno. Między nami panują teraz oziębłe stosunki.
— Dlaczego to? — spytał Pawłow, który słyszał koniec rozmowy.
— Ot, głupstwo, o którem nawet nie warto wspominać... — odpowiedział z wymijającym uśmiechem reporter. — Niech no pan przysunie swój kieliszek, panie Jarczenko.
W tej chwili żywa Niura, która nigdy nie umiała być dyskretną, poczęła pytlować:
— A to dlatego, że pan Sergjusz sprał go po pysku w obronie Niny. Przyszedł do niej pewien staruszek... i pozostał na całą noc... A Nina chodziła wtedy z czerwoną flagą... T ten staruszek przez cały czas strasznie ją męczył... Więc Nina rozpłakała się i ociekła...
Płatonow zmarszczył brwi i rzekł:
— Przestań, Niura, to nudne.
— „Odknaj“ — odezwała się surowo w żargonie domów publicznych Tamara.
Lecz rozpalonej Niury nie sposób było powstrzymać.
— A wtedy Nina powiada: ja — tak powiedziała — za nic na świecie z nim nie zostanę, choćbyście mnie na kawałki porznęli... oślinił mnie całą powiada. Wtedy staruszek, rozumie się, poskarżył się szwajcarowi, a szwajcar, rozumie się, wziął się do bicia Niny. A pan Sergjusz pisał mi wtedy list do domu i kiedy usłyszał, że Nina krzyczy...
— Zatkaj jej usta, Zojo! — powiedział Płatonow.
— Wtedy pan Sergjusz wyskoczył... i łap... — potok słów Niury przerwał się nagle, na ustach jej spoczęła ręka Zoi.
Rozległ się ogólny śmiech, tylko Borys mruknął z pogardliwą miną:
— Oh, chevalier sans peur et sans réproche!
Był on już ostatecznie pijany, stał pod ścianą w wyzywającej pozycji z rękami w kieszeniach, a w ustach żuł nerwowo papierosa.
— Cóż to za Nina? — zapytał zdjęty ciekawością Ramzes — Czy niema jej tu?
— Nie, niema. Niska z zadartym nosem dziewczyna. Naiwna i bardzo gniewliwa.
Przy tych słowach wybuchnął nagle śmiechem.
— Wybaczcie mi panowie... ale uśmiechnąłem się do moich myśli, — opowiadał, śmiejąc się w dalszym ciągu. — Przypomina się w tej chwili ten staruszek, jak wystraszony uciekał przez korytarz, porwawszy ze sobą ubranie i buciki... Był to bardzo poważny starzec z wyglądu przypominający apostoła; wiem nawet gdzie urzęduje. Zresztą i panowie znacie go również. Najzabawniejszą jednak była chwila, kiedy nareszcie znalazł się na sali, gdzie już nie groziło mu niebezpieczeństwo. Wyobraźcie sobie, panowie taką sytuację: siedzi staruszek na krześle, wkłada spodnie, w żaden sposób nie może trafić we właściwą nogawkę i wrzeszczy na cały dom: „Szkarada! Jaskinia rozpusty! Ja tu z wami w ciągu dwudziestu czterech godzin zrobię porządek...“ To połączenie budzącej litości niemocy i groźnych krzyków było tak zabawne, że nawet posępny Szymon wybuchnął śmiechem... Ale wrócę — jeszcze na chwilę do Szymona... Otóż twierdzę, że życie tworzy tak cudaczne niespodzianki, iż staje — my wobec nich zdumieni, nie umiejąc zupełnie zorjentować się w splocie tych dziwactw. Można powiedzieć tysiące grzmiących frazesów o sutenerach, a przecież najbujniejsza fantazja ludzka nie wymyśli takiego naprzykład Szymona. Na dowód, jak życie jest różnorodne, weźmy jeszcze właścicielkę tego zakładu, Annę Markównę. Ta pijawka, hijena megiera i tak dalej... jest równocześnie najtroskliwszą matką jaką sobie można wyobrazić. Ma ona jedynaczkę — Bertę, która obecnie chodzi do piątej klasy gimnazjum. Gdybyście panowie widzieli jak dobrą i czułą matką jest ta kobieta, jak bardzo troska się o to, aby córka nie dowiedziała się wypadkiem o jej profesji. I wszystko czyni przez miłość dla swej ukochanej Bertuni. W obecności córki nie śmie rozmawiać, lęka się, aby przypadkiem nie użyć jakiegoś wyrazu ze swego słownika kuplerki i byłej prostytutki; patrzy jej w oczy z oddaniem zachowuje się wobec niej jak stara służąca, jak głupia, oddana w zupełności niańka, jak stary wierny parszywy pudel. Powinna ona już dawno pójść w stan odpoczynku, ponieważ ma już i pieniądze, i praca jej jest ciężka i pełna kłopotów, a przytem dokuczają jej lata. Ale ona wciąż się wstrzymuje: żeby choć jeszcze tysiąc zebrać dla swej Bertuni, jeszcze tysiąc i jeszcze jeden tysiąc. Bertunia ma konie, Bertunia ma nauczycielkę Angielkę, Bertunia co rok jeździ zagranicę i ma brylantów za czterdzieści tysięcy rubli, a licho wie skąd te klejnoty pochodzą? Jestem nie tylko głęboko przeświadczony, lecz wierzę mocno, że dla szczęścia Bertuni Anna Markówna odważy się na wszystko; i nawet niekoniecznie dla szczęścia, bo wyobraźcie sobie panowie, że oto np. na palcu Bertuni zrobiła się zadzierka, otóż dlatego tylko, aby ta zadzierka przeszła, Anna Markówna bez zmrużenia powiek sprzeda właścicielom nasze niewinne siostry i córki, a nas wszystkich i synów naszych zarazi syfilisem. Powiecie panowie, potwór? odpowiem wam, że kieruje nią tylko bezmyślna, ślepa i egoistyczna miłość, ta właśnie wielka miłość, za którą my wszyscy nazywamy nasze matki świętemi kobietami.
— Ostrożnie na zakrętach — mruknął przez zęby Borys.
— Przepraszam: nie porównywałem ludzi, lecz uogólniałem jedynie pierwiastek uczuciowy. Dla przykładu mógłbym również powołać się na pełną poświęceń miłość, jaką każda samica otacza swe małe. Uważam jednak, że wybrałem nudny temat, dajmy temu pokój.
— Nie, niechaj pan skończy — zaoponował Lichonin. — Mam wrażenie, że chciał pan wypowiedzieć jakąś myśl.
— Bardzo prostą nawet. Przed chwilą profesor zapytywał mnie, czy nie podjąłem mych obserwacji dla celów autorskich. Otóż mogę na to odpowiedzieć, że umiem patrzeć, lecz nie umiem obserwować. Oto wskazałem panom jako przykład Szymona i kuplerkę. Nie wiem dlaczego, lecz czuję, że w duszach tych ludzi ukrywa się jakaś potworna rzeczywistość życia, lecz nie umiem ani powiedzieć — o tem, ani odtworzyć jej — nie mam talentu. Tu potrzeba istotnie wielkiej umiejętności, aby ukazać we waściwym świetle jakiś drobny, szkicowy szczegół; otrzymamy w wyniku obraz tak dalece wstrząsający prawdą, że przerażony czytelnik otworzy oczy szeroko. Ludzie dopatrują się rzeczy okrutnych w słowach, w okrzykach, w gestykulacji. O! naprzykład mnie samemu zdarza się często czytać opisy pogromów, zajść w więzieniu lub uśmierzania zaburzeń. Rozumie się, że opisani są tu przedewszystkiem policjanci, ci służebnicy samowoli, ci oprawcy współcześni, brodzący po kolana we krwi, ci... jak to się jeszcze w tych wypadkach pisze. Oczywiście, przy czytaniu tych opisów doznajemy uczucia oburzenia, smutku i ohydy; wszystko to jednak odczuwamy rozumem, nie sercem. A oto idę ulicą i widzę tłum ludzi, zgromadzonych naokół pięcioletniej dziewczynki; okazuje się, że dzieciak zabłąkał się i zgubił matkę, a może zresztą matka porzuciła je umyślnie. Przed dziewczynką klęczy stójkowy i wypytuje ją troskliwie, jak jej na imię, skąd rodem, jak się nazywają ojciec i matka. Pot sączy się z czoła, czapka zsunęła mu się na tył głowy, wielka twarz wąsata ma wyraz łagodny i bezradny, a głos brzmi słodko i ujmująco. Dziewczynka jest wzburzona, zachrypła od płaczu i boczy się od ludzi — wówczas policjant wysuwa przed nią dwa palce i, gestykulując nimi, poczyna śpiewać piosenkę o kozie! „Zabo-o-dę rogami, pokopię nogami!“ I kiedym patrzył na ten wdzięczny obrazek, przyszło mi na myśl, że oto za pół godziny ten sam policjant będzie kopał w twarz i w piersi człowieka, którego nigdy jeszcze dotąd nie widział i o którym nie wie zupełnie, jaki popełnił występek; i wówczas ogarnął mnie niewypowiedziany smutek. Cierpiałem nie rozumem lecz sercem. Sami panowie wiecie, jak piekielnym splotem jest życie! Napijmy się jeszcze koniaku. Lichonin.
— Możebyśmy sobie mówili ty? — zaproponował nagle zapytany.
— I owszem, tylko bez pocałunków, więc zgoda? Twoje zdrowie, mój kochany... Albo jeszcze jeden przykład. Zdarzyło mi się czytać utwór pewnego klasyka francuskiego w którym opowiada myśli i uczucia człowieka, skazanego na śmierć. Opis był piękny, mocny i barwny, a przecież, kiedy go czytałem nie wywarł na mnie żadnego wrażenia, ani wzruszenia, ani oburzenia — nic prócz nudy. Ale oto przed kilku dniami wpadła mi w ręce krótka notatka kronikarska, donosząca, że gdzieś we Francji wykonano egzekucję na osobie jakiegoś mordercy. Przy ostatecznej toalecie skazańca obecnym był prokurator, który, widząc, że morderca wkłada na gołe nogi kamasze, zwrócił mu uwagę: czemuż nie wkładasz skarpetek? Skazaniec popatrzył na prokuratora, a potem rzekł: „Czyż warto?“ I czy wiecie panowie, ta krótka repliką oddziałała na mnie w ten sposób, jakby mnie kto kamieniem w głowę ugodził! Zrozumiałem odrazu całą potworność i bezsensowność kary śmierci... Albo jeszcze jeden podobny wypadek. Pewnego razu zmarł mój przyjaciel, kapitan piechoty, pijak i włóczęga, lecz najlepszy w świecie człowiek. Nazywaliśmy go ogólnie elektrycznym kapitanem. Wypadło mi ubierać go do trumny. Wziąłem jego mundur i począłem przystrajać szlifami. Robi się to w ten sposób, że w dziurkę od guzika nawleka się go przez ubranie, poczem zawiązuje po przeciwległej stronie pętelkę. Zrobiłem to wszystko, lecz w żaden sposób nie mogłem się uporać z pętelką; albo wiązałem ją za mocno, albo znów wypadały mi zbyt krótkie końce. Męczę się w ten sposób i nagle przychodzi mi do głowy myśl zadziwiająco prosta, że o wiele łatwiej i prędzej dokonam tego, gdy zrobię węzełek, którego przecież i tak nikt nie będzie rozwiązywał. I wtedy cała moja istota zrozumiała odrazu grozę śmierci. Dotąd, jakkolwiek widziałem wciąż przed sobą szklane oczy kapitana, jakkolwiek dotykałem jego zimnej czaszki, nie uprzytomniałem sobie śmierci; dopiero kiedym pomyślał o węzełku, groza przeniknęła mnie nawskroś, a duszę moją, jakby przygięła ku ziemi prosta lecz smutna świadomość, że wszystkie nasze słowa, czyny, wrażenia skazane są na nieuniknioną i bezpowrotną zagładę, że cały ten świat widzialny zginąć musi... Mógłbym przytoczyć całe setki tego rodzaju drobnych lecz wstrząsających szczegółów... Weźmy naprzykład wrażenia ludzi na wojnie... Otóż, wracając do przedmiotu, chcę myśl moją sprowadzić do jednego mianownika. My wszyscy przechodzimy obok tych charakterystycznych szczegółów obojętnie, niby ślepcy, nie spostrzegając zupełnie, że leżą one u naszych nóg. A tymczasem przyjdzie artysta, rzuci na nie okiem i podniesie z ziemi. I nagle tak umiejętnie obróci na słońcu drobną okruszynę życia, że my wszyscy poczynamy wołać w zdumieniu: „Wielki Boże! Przecież ja to wszystko widziałem na własne oczy, tylko nie przyszło mi do głowy zwrócić uwagę“. Nie wiem dlaczego nasi artyści słowa — najsumienniejsi i najszczersi artyści w świecie — do tej pory unikali starannie prostytucji i domu publicznego. Doprawdy, trudno mi odpowiedzieć, dlaczego tak czynili. Może niejednego z nich powstrzymał brak odwagi i obrzydzenie, obawa, aby nie ogłoszono go za pisarza pornograficznego, a może wreszcie lęk przed krytyką kumoszkową, która pracę artystyczną pisarza zwiąże z jego życiem prywatnem i będzie usiłowała dobrać się do jego brudnej bielizny. Być może, iż brak czasu, chęci lub mocy poświęcenia zniechęca ludzi tych do przeniknięcia w głąb owego życia i przejrzenia mu się z bliska, bez głośnych frazesów i bez obłudnej litości, w całej jego potwornej prostocie i pospolitej rzeczywistości. O, jakże książka taka wstrząsałaby ogromem swej prawdy.
— Przecież piszą o tem — wtrącił, jakby od niechcenia, Ramzes.
— A tak piszą — odrzekł naśladując jego ton Płatonow. — Wszystko to jednak jest albo kłamstwem, albo też są to efekty teatralne dla młodszych dzieci, lub też symbolika, zrozumiała jedynie dla mędrców przyszłości. Samego życia jednak nie dotknął jeszcze nikt. Pewien wielki pisarz — człowiek o duszy krystalicznie czystej, posiadający nadzwyczajny talent twórczy, zbliżył się pewnego razu do tej kwestji i wszystko, co tylko może pochwycić oko z zewnątrz odzwierciadliło się w jego duszy, niby w jakiemś cudownem lustrze. Ale człowiek ten nie chciał kłamać i trwożyć ludzi. Spojrzał na szorstkie, jak u psa, włosy odźwiernego i pomyślał: „A przecież i on miał z pewnością matkę“. Spojrzał swym rozumnym wzrokiem w twarze prostytutek i zapamiętał je dobrze. Nie miał jednak odwagi pisać o tem, czego nie wiedział. Ten sam pisarz przyglądał się niejednokrotnie życiu chłopów. Rozumiał jednak, że zarówno język ludu, jak jego sposób myślenia i dusza są dlań niezrozumiałe i obce... Człowiek ten porzucił tematy ludowe, natomiast cały zapas swych zadziwiających obserwacji poświęcił mieszkańcom miast. Wspomniałem o tem umyślnie. Bo widzicie, panowie, u nas pisze się dużo o szpiegach, o adwokatach, dozorcach akcyzy, pedagogach, prowokatorach, policji, oficerach lubieżnych paniach, inżynierach, barytonach — i, jak Boga kocham, są to rzeczy subtelne, rozumne i pisane z talentem. Ale przecież wszyscy ci ludzie to — balast, a życie ich nie jest życiem, lecz jakiemś fantastycznem majaczeniem kultury wszechświatowej. Istnieją tylko dwie dziwne rzeczywistości — odwieczne, jak odwiecznym jest rodzaj ludzki, są niemi prostytutka i chłop. Ale przecież my nie wiemy o nich nic właściwie, prócz jakichś sztucznych, karmelkowych obrazów, jakie znajdujemy w literaturze. Powiedzcie mi, panowie, czy literatura nasza odzwierciedliła w sobie istotną grozę tej zmory, jaką jest prostytucja. Dała nam tylko jeden typ, Sonię Marmeladow[2]. Dała nam jeden jedyny tylko, lecz wstrząsający swą prawdą utwór rozgłośnej światowej sławy — dała tragedję, która budzi w nas dreszcz grozy, tak że aż włosy powstają z przerażenia na głowie.
— Co się tyczy Soni — zauważył z wielką pewnością Jarczenko, jest to typ abstrakcyjny. Schemat psychologiczny, że tak powiem...
Płatonow, który dotąd mówił spokojnie, zaprotestował gorączkowo:
— Stokroć razy już słyszałem ten pogląd, po stokroć razy, ale wszystko to nieprawda. Ta kobieta żyje — żyje pomimo swej ordynarnej i plugawej profesji, mimo pełnego wyzwisk języka, pomimo swego pijackiego i szpetnego wyglądu. W niej jednoczy się wszystko: i Bóg rosyjski, i temperament rosyjski, i rosyjska rozpacz po upadku, i niekulturalność i naiwność rosyjska, i cierpienie rosyjskie i wreszcie bezwstyd rosyjski. Przypatrzcie się tylko uważnie tym kobietom, z któremi spędzacie noce; przecież, wszystkie one bez wyjątku są jedenastoletniemi dziećmi. Los rzucił je na drogę prostytucji, od tej pory żyją jakiemś dziwnem, fantastycznem życiem, które się stało zabawką; umysł ich nie rozwija się, a doświadczenie nie wzbogaca, są one naiwne, łatwowierne, kapryśne i zupełnie jak dzieci, nie wiedzą co robią i co powiedzą po upływie pół godziny. Ten radosny i równocześnie śmieszny rys dzieciństwa spotykałem wśród najbardziej steranych i starych dziewek, zamęczonych i zmordowanych, jak klacze fornalskie. I nigdy nie zamiera w nich bezsilna litość, bezużyteczne współczucie względem cierpień ludzkich... Oto naprzykład...
Płatonow spojrzał naokół siebie, a potem machnął nagle ręką i rzekł zmęczonym głosem:
— A zresztą... pal licho! Nagadałem się za dziesięć lat... I wszystko to w gruncie rzeczy nie prowadzi do niczego.
— Dlaczegóż jednak, panie Sergjuszu, nie spróbuje pan tego opisać? — zagadnął Jarczenko. — Pan tak żywo interesuje się tą kwestją.
— Próbowałem — odrzekł ze smutnym uśmiechem Płatonow. — Nic jednak z tego nie wychodzi. Zacznę pisać i wnet obłąkam się w różnych, „że“, „który“, „był“. Epitety wychodzą banalne. Słowa zamierają na papierze. Pewnego razu bawił tu w przejeździć Tierechow... Ten rozgłośny autor właśnie... Zbliżyłem się do niego i począłem mu opowiadać wiele ciekawych szczegółów, których nie opowiadam panom, obawiając się ich znudzić. Prosiłem go, aby skorzystał z mych obserwacji. On wysłuchał mnie z wielką uwagą i odrzekł co następuje. „Niech się pan na mnie nie obraża, gdy panu powiem, że z pośród ludzi, których spotykam w życiu, niemal każdy bądź podsuwa mi tematy do romansów i powieści, bądź też udziela mi rad, o czem powinienem pisać. Materjały, których mi pan udzielił są wprost nieocenione pod każdym względem. Co ja jednak mogę zrobić z niemi. Do napisania tak olbrzymiej książki o jakiej pan myśli, nie wystarczają cudze słowa, choćby były one najściślejsze i najsumienniej podane; nie wystarczają tu również i obserwacje, dokonane z notesikiem i ołówkiem. Trzeba przedewszystkiem wżyć się w to życie samemu, nie mędrkując chytrze, bez żadnych z góry u planowanych myśli literackich. A wtedy powstanie książka istotnie straszliwa“.
Słowa te wytrąciły mnie z równowagi i równocześnie natchnęły nadzieją. Od tej pory począłem wierzyć, że jeżeli nie teraz, to prędzej czy później, choćby za pięćdziesiąt lat, przyjdzie gienjalny i właśnie rosyjski pisarz, który wchłonie w siebie cały ciężar i całą obmierzłość tego życia, a potem wrażenia swe odtworzy pod postacią prostych, subtelnych i palących obrazów. I wtedy dopiero powiemy: „Przecież wszystko to myśmy już dawno widzieli i wiedzieliśmy o tem, lecz nie przypuszczaliśmy zupełnie, aby to było tak straszne. W tego przyszłego artystę wierzę z całego serca.
— Amen! — odpowiedział poważnie Lichonin — wypijmy za jego zdrowie.
— O tak, jak Boga kocham — zabrała nagle głos Mała Mańka — żeby tak ktoś chciał napisać prawdę, w jaki sposób żyjemy tu, my k.... nieszczęśliwe...
Zastukano do drzwi, a po chwili do pokoju weszła Gienia, ubrana w jasną suknię pomarańczowego koloru.
Z niewymuszoną prostotą, z miną osoby zajmującej pierwsze miejsce w domu, przywitała się z obecnymi w pokoju mężczyznami i siadła tuż obok Płatonowa poza jego fotelem. Udało jej się przed chwilą dopiero uwolnić od tegoż samego nauczyciela niemca, który wczesnym wieczorem wybrał sobie Małą Mańkę, a następnie, idąc za radą gospodyni, kazał wezwać do siebie Paszę. Widocznie jednak wyzywająca piękność Gieni zbyt silnie oddziałała na niego, ponieważ po upływie trzech godzin, spędzonych w piwiarniach i restauracjach, uzbroiwszy się w odwagę, powrócił do zakładu Anny Markówny, tu doczekał się chwili, w której opuścił Gienię chwilowy jej gość Karol, subjekt ze sklepu optycznego, poczem udał się z nią wspólnie.
Tamara zadała Gieni milczące pytanie wzrokiem, na które ta, marszcząc czoło i potakując głową — rzekła:
— Poszedł sobie... Brr!...
Płatonow przyglądał się Gieni z nadzwyczajną uwagą. Wyróżniał on ją wśród innych dziewczyn i niemal otaczał szacunkiem za jej oporny, niezależny, szyderski i zuchwały charakter; od czasu do czasu odwracał ku niej zlekka głowę i przyglądał się jej pięknym, błyszczącym oczom, jaskrawym chorobliwym rumieńcom na twarzy i spieczonym wargom; wszystko to wskazywało, że sercem Gieni targa w tej chwili wielki, duszący ją już oddawna gniew. Wówczas przyszła mu myśl, do której później wracał niejednokrotnie, że nigdy jeszcze Gienia nie promieniała tak urodą jak tej nocy. Spostrzegł również, iż wszyscy obecni w gabinecie mężczyźni z wyjątkiem Lichonina przyglądają się jej z zaciekawieniem pełnem utajonego pragnienia; jedni czynili to otwarcie, inni zaś ukradkiem. Piękność tej kobiety w zestawieniu? z myślą, iż każdej chwili można ją posiąść najzupełniej łatwo, podniecała wyobraźnię mężczyzn.
— Co się z tobą dzieje Gieniu? — zapytał cicho.
Gienia łagodnie pogłaskała go po ręku koniuszkami palców.
— Nie zwracaj na to uwagi. Ot nasze babskie sprawy, które cię z pewnością nie interesują.
Wnet jednak zwróciła się do Tamary i z namiętnym żarem poczęła jej coś opowiadać w umówionej gwarze, będącej mieszaniną jeżyków cygańskiego. rumuńskiego i żydowskiego i wyrazów zaczerpniętych z żargonu złodziei i koniokradów.
— Niepotrzebnie starasz się ukryć — przerwała jej Tamara — również w żargonie — on, wszystko co mówisz, rozumie.
Z temi słowy wskazała jej oczyma Płatonowa.
A Platonow rozumiał wszystko istotnie. Oburzona Gienia opowiadała, że wskutek wielkiego napływu gości nieszczęśliwa Pasza w ciągu wieczoru i nocy musiała się oddać z górą dziesięciu mężczyznom. Przed chwilą właśnie dostała ataku histerycznego, który zakończył się zemdleniem. I mimo to gospodyni Emma po otrzeźwieniu jej kroplami walerjanowemi, kazała jej pójść znowu na salę, Gienia próbowała ująć się za przyjaciółką, lecz gospodyni zwymyślała ją i zagroziła karą.
— Co ona mówi? spytał Jarczenko, wznosząc oczy ku górze.
— Nic szczególnego — odpowiedziała Gienia wzburzonym jeszcze głosem. Ot... takie drobne głupstewka rodzinne... Panie Sergjuszu, czy pozwoli pan, abym sobie nalała?
Nalała pół szklanki koniaku i wypiła duszkiem rozdymając szeroko swe delikatne nozdrza. Płatonow wstał i w milczeniu zbliżył się ku drzwiom.
— Niech pan da spokój, panie Sergjuszu — zatrzymała go Gienia.
— Dlaczegóż — zaoponował reporter. — Zrobię rzecz bardzo prosta i niewinną: wezmę Paszę tutaj, a gdy zajdzie potrzeba zapłacę za nią. Niech poleży sobie na kanapie i chociaż trochę odpocznie... A ty Niuro, przynieś tymczasem poduszkę.
Zaledwie barczysty i niezgrabny Płatonow opuścił pokój, Szabaszników przemówił uszczypliwie i pogardliwie.
— Nie rozumiem doprawdy po kiego licha zaprosiliśmy do naszego towarzystwa tego ananasa z ulicy? Istotnie wielka przyjemność wiązać się z pierwszym lepszym drabem. Djabli wiedzą co to za jeden, może nawet szpicel? Kto to może wiedzieć. Ten Lichonin musi zawsze coś nabroić.
— Ty chyba nie masz powodu obawiać się szpicla — zauważył dobrodusznie Lichonin.
— Nie Lichonin, lecz ja zaznajomiłem go z naszem towarzystwem — oświadczył Ramzes. — Znam go, jako bardzo przyzwoitego człowieka i dobrego kolegę.
— Eh, brednie! Dobry kolega, ale do wypitki na cudzy rachunek. Czyż nie widzicie tego, że jest to najpospolitszy typ satelity z domu publicznego; najpewniej jest to miejscowy alfons, który otrzymuje prowizję od rachunków, na jakie naraża gości, wciągając ich do pijatyki.
— Przestań, Borys! Pleciesz głupstwa! — odezwał się z wymówką Jarczenko.
Lecz Borys nie myślał zaprzestać. Miał on nieszczęśliwe usposobienie: alkohol nie szedł mu w nogi, nie rozwiązywał języka, lecz wprowadzał go w nastrój posępny i czynił skłonnym do obrazy i szukania kłótni. Płatonow drażnił go swym niewyszukanym tonem, w którym przebijały się szczerość, pewność siebie i powaga; ton ten nie licował zupełnie z charakterem oddzielnego gabinetu w zamtuzie. Najwięcej jednak złościła go ta pozorna obojętność, z jaką reporter traktował jego złośliwe uwagi.
— A przytem ten człowiek pozwala sobie na dziwny sposób przemawiania w naszem towarzystwie — gorączkował się w dalszym ciągu Szabasznikow. Jakieś wywyższanie się, jakaś pobłażliwość, jakiś ton profesorski wreszcie... Parszywy pismak po trzy kopiejki od wiersza!
Gienia, która przez cały ten czas przyglądała się uważnie studentowi, złośliwie i wesoło połyskując skrzącemi się czarnemi oczyma, klasnęła nagle w dłonie.
— O tak! Brawo studenciku. Brawo, brawo, brawo!... Wymyślaj mu a dobrze!... W samej rzeczy cóż to za bezeceństwo. Skoro tylko wróci, zaraz mu wszystko powtórzę.
— Proszę! Z łaski swojej — wycedził po aktorska Szabaszników, starając się nadać twarzy wyraz lekceważącej pogardy. — Ja sam powtórzę mu wszystko.
— To mi zuch, lubię go za to — zawołała radośnie i złośliwie Gienia, uderzając pięścią w stół. — Jak to odrazu poznać ptaka po locie, pana po cholewach!
Mańka Biała i Tamara spojrzały zdumione na Gienię; skoro jednak dojrzały w jej oczach chytre ogniki i drgające nerwowo nozdrza, zrozumiały o co idzie i roześmiały się.
Twarz Gienki miała zawsze podobny wyraz, ilekroć dziewczyna przeczuwała, że zbliża się wywołana przez nią awantura.
— Nie stawiaj się tak bardzo — zauważył Lichonin — tu wszyscy są równi.
W tej chwili weszła Niura z poduszką, którą położyła na kanapie.
— A to po co! — wrzasnął Szabaszników. Zabrać mi to zaraz. Tu nie dom noclegowy.
— Daj jej pokój kochaneczku! Co się z tobą dzieje — zaoponowała Gienia łagodnie, chowając poduszkę poza plecami Tamary. — Czekaj kochanku, posiedzę z tobą lepiej.
Obeszła naokoło stołu i zmusiła Borysa, aby zajął miejsce na krześle, poczem usiadła na jego kolanach. Zarzuciła mu ręce na szyję i przywarła ustami do jego warg, a był to pocałunek tak długi i mocny, że studentowi zaparło oddech w piersiach. Tuż przed oczyma swemi ujrzał dziwne wielkie, ciemne oczy kobiety — oczy błyszczące, zamglone i nieruchome. I wydawało mu się — a trwało to jedno krótkie mgnienie — że w tem martwem spojrzeniu odzwierciedlał się wyraz wielkiej i wściekłej nienawiści; i duszą jego wstrząsnął lodowaty dreszcz trwogi a mózg przeniknął niepokój, że oto zbliża się wielkie, nieuniknione nieszczęście. Pod wrażeniem tych uczuć, z trudem wyzwolił się z giętkich ramion dziewczyny i odepchnąwszy ją od siebie, oddychając ciężko zaczerwieniony ze wzruszenia, rzekł ze śmiechem:
— Ale — też temperament. Ach, ty Messalino! Zdaje się że masz na imię Gienka? Ładniutka szelma.
Drzwi otwarły się i wszedł Płatonow w towarzystwie Paszy. Twarz dziewczyny była nabrzmiała i blada z odcieniem sinym, w przymkniętych mętnych oczach widniał słaby uśmiech idjotyczny, usta miała rozwarte, a wargi jej wydawały się podobne do pomiętych szmat czerwonych; szła trwożnie i nieśmiało, jakby czyniąc jedną nogą wielki krok, drugą zaś mały. Zbliżyła się posłusznie ku kanapie i, oparłszy głowę na poduszkę, położyła się na niej, uśmiechając się w dalszym ciągu słabo i bezmyślnie. Zdaleka już było widocznem, że dziewczynie jest chłodno.
— Pozwólcie, panowie, że się trochę rozbiorę — przemówił Lichonin, i zdjąwszy z siebie marynarkę, zarzucił ją na ramiona prostytutki; — teraz, Tamaro, daj jej wina i czekolady.
Borys tymczasem przeszedł na drugi koniec pokoju i wsparty o ścianę założył nogę na nogę, a głowę zadarł do góry. Niespodzianie wśród ogólnej ciszy, zwracając się do Płatonowa, rzekł impertynencko.
— E, panie.. jakże się tam pan nazywa? niechże pan posłucha... Ta dziewczyna to zapewne pańska kochanka? Hę?...
To mówiąc, podniósł nogę i końcem swego kamasza wskazał w kierunku Paszy.
— Albo też pan jest jej kochankiem, co zresztą wszystko jedno? Jakże się ta godność nazywa tu u was? Jakże to się nazywają te osobniki, którym kobiety szyją koszulę i z którymi dzielą się swą uczciwą pracą? Hę?
Płatonów zmrużył powieki i spojrzał na niego, długo a przenikliwie.
— Niech-no pan posłucha — rzekł cichym i zachrypniętym głosem, akcentując powolnie słowa. — Nie poraz pierwszy już dzisiaj szukasz pan ze mną zwady. Po pierwsze uważam, że mimo swego trzeźwego wyglądu jesteś pan bardzo pijany, po drugie oszczędzam pana ze względu na jego towarzyszów. W każdym razie ostrzegam pana, że jeżeli pan dalej zamierza mówić ze mną w tym tonie, to proszę aby pan przedtem zdjął binokle.
— Cóż to za brednie? — zawołał Borys, wzruszając ramionami i parskając nosem. Jakie binokle? Po co binokle? Machinalnym ruchem jednak podniósł ręce do góry i poprawił binokle na nosie.
— Dlatego, że pana uderzę i kawałeczki pokruszonego szkła mogą panu wpaść do oczów — odrzekł obojętnie reporter.
Jakkolwiek przebieg tej sceny był zgoła nieoczekiwany, nikt jednak nie roześmiał się. Tylko Mała Mańka wrzasnęła zdumiona i klasnęła w ręce. Gienia zaś wzrokiem pełnym niecierpliwości spoglądała to na jednego, to na drugiego.
— No, no... to ci dopiero! O ja będę umiał wydać reszty, tak że będziesz zadowolony — zawołał ordynarnie Szabaszników. Szkoda mi tylko walać ręce o byle... — chciał dodać nowy wymysł, lecz zatrzymał się niezdecydowany. — Wogóle, koledzy, nie mam bynajmniej zamiaru pozostawać tu dłużej. Jestem zbyt dobrze wychowany, aby wdawać się za pan brat z osobnikiem tego rodzaju.
To rzekłszy, z miną dumną skierował się szybko ku drzwiom.
Wypadło mu przejść tuż obok Płatonowa, który, przyczajony jak zwierzę, obserwując każde jego poruszenie, spoglądał nań bacznie. Na jedną chwilę błysnęła mu myśl, aby niespodzianie uderzyć Płatonowa i następnie szybko odskoczyć, gdyż koledzy rozdzieliliby ich z pewnością i nie dopuścili do wspólnej bójki. W tej chwili jednak, jakkolwiek nie patrzył na reportera, jakimś głębokim i nieświadomym instynktem ujrzał i odczuł wyraźnie leżące na stole nieruchomo wielkie dłonie swego przeciwnika; i ujrzał jego pochyloną ku ziemi głowę o szerokim karku, jego niezdarne lecz giętkie, przygarbione niedbale ciało wspierające się na stole, gotowe jednak natychmiast do szybkiego i straszliwego rzutu. To otrzeźwiło go, wyszedł spokojnie na korytarz, trzaskając głośno drzwiami.
— Baba z wozu, koniowi lżej — zawołała za nim Genia. Nalej mi jeszcze koniaku, Tamarciu.
Niespodzianie podniósł się ze swego krzesła wysoki student Pietrowski i wystąpił w obronie Szabasznikowa.
— Postąpcie sobie panowie, jak uważacie, to rzecz waszych poglądów osobistych, ja jednak dla zasady odchodzę wraz z Borysem. Być może, że nie miał on słuszności, lecz za to możemy mu wyrazić słowa nagany w swem zaufanem kółku; tak czy owak, skoro obrażono naszego kolegę, dłużej tu zostawać nie mogę. Odchodzę.
Lichonin nerwowo i z miną strapioną chwycił się za głowę.
— Wielki Boże, przecież Borys przez cały czas zachowywał się ordynarnie, grubiańsko i głupio. Cóż to, jakiś honor korporacyjny? Zbiorowa dezercja z redakcji, z wieców politycznych, z domów publicznych! nie jesteśmy przecież oficerami, aby osłaniać głupstwa każdego z naszych kolegów.
— Wszystko jedno, róbcie sobie co chcecie, ja odchodzę w poczuciu solidarności! — rzekł poważnie Pietrowski i wyszedł.
— Niechaj mu ziemia lekką będzie! — zawołała za odchodzącym Gienia.
Jakże kręte jednak i ciemne są drogi, któremi kroczy dusza człowieka! Obaj studenci — zarówno Pietrowski jak Szabasznikow — postąpili dość szczerze, pierwszy jednak miał po za sobą połowę, drugi zaś jedynie czwartą część słuszności. Jakkolwiek bowiem Szabasznikow był gniewny i pijany, w głowie jego kołatała się ponętna myśl, że teraz będzie mu zręczniej wywołać niepostrzeżenie przed kolegami Gienię i oddalić się z nią samotnie. Pietrowski miał też same zamiary, a wybór jego padł również na Gienię, w tym celu chciał pożyczyć od Szabasznikowa trzy ruble i dlatego udał się za nim. W ogólnej sali przyjaciele porozumieli się z sobą, a po upływie kilku minut w napół uchylonych drzwiach gabinetu ukazała się chytra i zaróżowiona twarz gospodyni Zosi.
— Proszę cię, Gieniu, — zawołała — przynieśli ci w tej chwili właśnie bieliznę, musisz ją pójść przeliczyć. Słuchać Niuro, aktor prosi cię, abyś przyszła do niego na chwilę wypić z nim szampana. Siedzi z Henryjętą i Wielką Mańką.
Bezsensowna i nagła kłótnia między Płatonowem i Borysem była przez dłuższy czas tematem rozmowy. Reporter w podobnych wypadkach doznawał zawsze uczucia zawstydzenia, smutku i wyrzutów sumienia. Jakkolwiek wszyscy byli po jego stronie, reporter zmęczonym głosem mówił:
— Jak Boga kocham, panowie, pójdę sobie lepiej. Po cóż mam wnosić niezgodę do waszego grona. Pójdę sobie, co się zaś tyczy rachunku, nie troszczcie się o to, panowie, kiedym stąd wyszedł po Paszę, zapłaciłem wszystko Szymonowi.
Lichonin najeżył włosy i zdecydowany powstał z miejsca.
— Cóż u licha, pójdę i przyprowadzę ich tutaj. Słowo honoru i Borys i Janek, to zupełnie dzielne chłopaki; tylko młode to jeszcze, więc szczeka na swój własny ogon. Idę po nich i ręczę, że Borys uzna swą winę.
Wyszedł z pokoju, lecz po upływie pięciu minut powrócił.
— Uspakajają się teraz — rzekł ponuro i machnął ręką pogardliwie. — Obaj się uspakajają.
W tej chwili wszedł do gabinetu Szymon, niosąc tacę, na której znajdowały się dwa kieliszki, napełnione perlącem się winem; tuż obok leżał wielki bilet wizytowy. Po chwili, przyglądając się obecnym, zapytał:
— Który tu z panów jest panem Jarczenką?
— Ja! — odezwał się Jarczenko.
— Pan aktor przysyła to panu.
Jarczenko wziął z tacy bilet, ozdobiony wielką koroną markizowską i przeczytał głośno nazwisko.
EGMONT-LAURECKI
— Dziwna rzecz, — zauważył Włodek Pawłów — że wszyscy rosyjscy Garrickowie mają tak egzotyczne imiona.
— Prócz tego najgłośniejsi z pomiędzy nich, albo szeplenią, albo jąkają się, — dodał reporter.
— Najciekawsze jednak, że nie mam zupełnie szczęścia znać tego artysty teatrów stołecznych. Zresztą tu coś napisane jeszcze na odwrotnej stronie. Sądząc z pisma, autorem jest człowiek bardzo pijany, znający dość słabo gramatykę.
— „Pię... — Nie piję, lecz pię, — dodał Tarczenko. — Pię na cześć luminarza nauki rosyjskiej Gawła Jarczenko, którego ujrzałem przypadkiem, przechodząc przez korytarz. Pragnąłbym trącić się z nim kieliszkiem. Jeżeli pan mnie nie pamięta, niechaj pan przypomni sobie sztukę graną w teatrze Ludowym i skromnego artystę, występującego w sztuce tej w roli Afrykańczyka“.
— Tak, to prawda — rzekł Jarczenko. — Narzucili mi kiedyś urządzenie przedstawienia na cel dobroczynny w teatrze Ludowym. Niby przez mgłę przypominani sobie jakąś wygoloną nadętą twarz. Ale cóż zrobić z tym fantem?
— A dać go tutaj — odpowiedział dobrodusznie Lichonin. Może on będzie śmieszny?
— A pan co myśli? — zwrócił się docent do Płatonowa.
— Mnie to wszystko jedno. Ja go nawet znam. Z początku będzie wrzeszczał: „Kelner szampana“, później pocznie płakać nad losem swojej żony, która jest aniołem, później jeszcze wygłosi mowę patrjotyczną, w końcu wreszcie zrobi awanturę przy płaceniu rachunku, niezbyt jednak rozgłośną. Zresztą jest dosyć zajmujący.
— Niech przyjdzie, — oświadczył Włodek Pawłow, trzymając na kolanach Kasię, która siedząc huśtała nogami.
— A ty, Weltman, co powiesz?
Weltman siedział na kanapie tyłem do całego towarzystwa, pochylony nad Paszą; z miną współczucia głaskał ją po ramionach i po włosach; Pasza uśmiechała się do niego bojaźliwie i bezwstydnie; rzęsy dziewczyny drżały, a z poza nawpół przymkniętych powiek oczy jej spoglądały z jakimś wyrazem bezmyślnej namiętności.
— Co takiego? wzdrygnął się student, zaskoczony znienacka. — O co wam idzie? Aha, czy może, tu przyjść aktor? Ależ proszę, nie mam nic przeciw temu.
Jarczenko kazał Szymonowi prosić aktora; wnet przyszedł i odrazu zaczął swą zwykłą grę.
Wszedł w długim tużurku z wielkiemi wyłogami jedwabnemi, trzymając w lewej ręce tuż przy piersiach lśniący cylinder; stanął w progu, nadając sobie wygląd aktora, grającego postać podtatusiałego lwa salonowego, lub dyrektora banku. Taką mniej więcej właśnie rolę pragnął odgrywać wobec osób obcych.
— Czy pozwolicie mi, panowie, wtargnąć do waszego ścisłego kółka?
Zaproszono go, więc począł kolejno prezentować się zebranym. Przy podawaniu ręki wysuwał ją z szerokim gestem przed siebie, przyczem podnosił ją tak wysoko, iż łokieć znajdował się na poziomie o wiele wyższym niż dłoń. Nie był to już dyrektor banku, lecz zuch pełen temperamentu młodzieńczego, sportsmen i wesoły birbant. Twarz jego jednak — o najeżonych dziko brwiach i powiekach pozbawionych rzęsów — miała wyraz gminny i znikczemniały; była to typowa twarz nałogowego alkoholika i rozpustnika — twarz człowieka, lubującego się w drobnych okrucieństwach. Wraz z aktorem przybyły również dwie jego damy: Mańka-Krokodyl, czyli Mańka Wielka i najstarsza latami wychowanka zakładu, Henryeta, która w życiu swem widziała już wszystko i do wszystkiego zdołała się przyzwyczaić, jak stary koń chodzący w kieracie; Henryeta mówiła grubym basem i mimo lat była jeszcze ładną kobietą. Nie rozstawała się ona od dwóch już dni z aktorem, który ubiegłej nocy wziął ją z domu publicznego do hotelu.
Po chwili Laurecki zajął miejsce obok Jarczenki i począł natychmiast grać nową rolę jakiegoś dobrodusznego obywatela, który sam był kiedyś studentem i obecnie, ilekroć widzi młodzież uniwersytecką spogląda na nią z cichem, ojcowskiem rozrzewnieniem.
— Wierzcie mi, panowie, że dusza moja po tych wszystkich burzach życiowych wprost odpoczywa wśród młodzieży, — mówił patetycznie; starając się swej rozpustnej i cynicznej twarzy nadać wyraz wielkiego wzruszenia. Ach, ta wiara w świętość ideału, te szlachetne porywy i uniesienia!... Czy może istnieć coś wznioślejszego i świętszego od studenterji rosyjskiej? Kiolner! Szampana! — ryknął nagle, uderzając pięścią w stół.
Lichonin i Jarczenko nie chcieli pozostać dłużnymi. Rozpoczęła się pijatyka. Niewiadomo jakim sposobem w gabinecie znaleźli się Michaś — śpiewak i Olek — buchalter, którzy wnet poczęli śpiewać swemi drżącemi głosami:
Ro-o-o-zumieją pra-a-a-wdę,
Ty zaś zorzo-o-o-o!
Zbudził się ze snu Wańka-Wstańka i przyszedł również. Przechylając na bok głowę, nadając swej starej twarzy Don Kichota wyraz powagi i robiąc słodziutkie oczy, począł tonem płaczliwym i przekonywającym mówić do studentów.
— Panowie studenci... poczęstujcie staruszka. Jak Boga kocham, szanuję wykształcenie... Przyjmijcie mnie do siebie.
Lichonin rad był wszystkim; Jarczenko zaś — dopóki szampan nie kręcił mu w głowie — poruszał niespokojnie swemi małemi, czarnemi brwiami i pełen naiwnego zdumienia spoglądał wokół z miną wystraszoną. Gabinet stał się nagle gwarnym i pełnym zaduchu, dymu tytuniowego i ciasnoty. Szymon z hałasem pozamykał okiennice od ulicy. Wchodziły tu co chwila kobiety, wracając ze swych pokojów po wizycie, lub w przerwie między tańcami; siadały one na kolanach mężczyzn i paliły, śpiewały, piły, a potem odchodziły i znów wracały. Subjekci od Kiereszkowskiego, widząc, że dziewczyny zwracają większą uwagę na gabinet aniżeli na salę, poczuli się obrażeni i usiłowali wszcząć awanturę ze studentami; Szymon jednak zdołał pohamować ich zapały, kilku znaczącemi słowami, jakie rzucił niby od niechcenia.
Wróciła również ze swego pokoju Niura, a niezadługo przyszedł i Pietrowski. Oświadczył on z poważną miną zebranym, że przez cały czas przechadzał się po ulicy, zastanawiając się głęboko nad zajściem, jakie tu miało miejsce; ostatecznie doszedł do przekonania, że kolega Borys nie miał zupełnie słuszności, jakkolwiek winę jego łagodzi ta okoliczność, że był pijany. Później jeszcze przyszła i Gienia; przyszła sama, ponieważ Szabasznikow zasnął u niej w pokoju.
Okazało się, że aktor posiada mnóstwo talentów. Umiał on doskonale naśladować brzęczenie muchy, którą pijak stara się złapać na szybie okna: również dobrze naśladował dźwięki piły, rżnącej drzewo; bardzo śmiesznym był, gdy stojąc w kącie, odgrywał rolę nerwowej damy, rozmawiającej przez telefon; w końcu począł udawać małego persa z tresowaną małpką. Trzymając w ręku fantastyczny łańcuszek, szczerzył zęby, przysiadł w kucki, mruży powieki, drapał się po głowie i karku; równocześnie przyśpiewywał sobie brzydkim i monotonnym głosem popularną piosenkę, przyczem kaleczył słowa:
Mliody kizak na wojnę pioszedł
Mlioda piani pod płotem leży.
Ajna, ajna, aj-na na-na, aj-na na-na-na.
Na zakończenie wziął na ręce Białą Mańkę, okręcił ją w poły tużurka i począł naśladować ruchy brudnych, śniadych chłopców ze wschodu, wałęsających się po całej Rosji; chłopcy ci ubrani są w długie, stare szynele żołnierskie, z poza których wyglądają ich obnażone, spalone w słońcu piersi, pod pachą zaś trzymają małą, kaszlącą, zliniałą małpkę. Więc, wyciągnąwszy rękę przed siebie, zrobił płaczliwą minę, a głową trząsł na wszystkie strony.
— Ktoś ty taki — spytała gruba Kaśka, która była wielką amatorką tej zabawy.
— Serb, prioszę pani — jęknął żałośnie aktor — Daj mi co piani.
— A jak się twoja małpa nazywa?
— Małpeczka — a... On gliodny... on jeść chce.
— A czy masz paszport?
Obecność aktora ożywiła towarzystwo. Wniósł on ze sobą rozgwar i podniecił omdlewający nastrój. Co chwila rozlegał się jego dźwięczny głos:
— Kiolner, szampana!
Na krzyki te jednak, Szymon nie zwracał uwagi.
Rozpoczęła się prawdziwie rosyjska wrzaskliwa i bezsensowna zabawa. Różowiutki blondynek Tołpygin grał na fortepianie, serenadę z Carmen, a Wańka-Wstańka przy dźwiękach jej tańczył „kamarińskiego“[3]. Tańczył, unosząc wysoko ku górze ramiona, przekrzywiając się dziwacznie i rozczapierzając palce swych opuszczonych ku ziemi rąk, drepcząc na miejscu wymyślnie przebierał nogami, to znów podskakiwał nagle, rzucał się wykrzykując do taktu:
Uch! Maćku mój popędzaj
A łapci nie oszczędzaj!...
— Ro-o-zumieją pra-a-awdę — ryczeli dwaj przyjaciele, z trudem podnosząc ku górze ociężałe powieki.
Aktor począł opowiadać sprośne anegdoty, sypiąc niemi, jak z rękawa; kobiety piszczały zachwycone i ze śmiechu pokładały się na krzesłach. Weltman dłuższą chwilę porozumiewał się szeptem z Paszą, wreszcie niespostrzeżenie wymknął się z pokoju, a po upływie kilku minut wyszła również i Pasza, uśmiechając się bezmyślnie i wstydliwie.
Zresztą i pozostali studenci pod najrozmaitsze — mi pozorami znikali i przez dłuższy czas nie powracali: Włodek Pawłow poszedł, aby przyjrzeć się tańcom, Tołpygina rozbolała głowa, więc prosił Tamarę, aby zaprowadziła go do umywalni. Pietrowski cichaczem pożyczył trzy ruble od Lichonina wyszedł na korytarz, skąd wysłał gospodynię i kazał przyprowadzić do siebie Białą Mańkę. Nawet rozsądny i wybredny Ramzes nie zdołał oprzeć się podnieceniu, jakie wywołała w nim, promieniejąca chorobliwą urodą Gienia. Oświadczył więc, że ma do załatwienia rano jakąś bardzo ważną i pilną sprawę i dla tego musi pojechać do domu, aby przespać się chociaż ze dwie godziny. Przedtem jednak zwrócił się do Gieni i pokazał jej znacząco drzwi. Gienia zrozumiała go i na znak zgody pochyliła zwolna głowę ku ziemi; kiedy zaś Gienia podnosiła głowę ponownie, to Płatonow, który ukradkiem obserwował niemą tę rozmowę, zauważył w oczach dziewczyny, spoglądającej za odchodzącym Ramzesem, wyraz gniewu i pogardy. Po upływie pięciu minut wstała i ze słowami „przepraszam zaraz wrócę“, wyszła z pokoju, szeleszcząc swą suknią pomarańczowego koloru.
— I cóż Lichonin? Teraz zapewne kolej na ciebie, — rzekł drwiąco reporter.
— Nie bracie, omyliłeś się — odrzekł Lichonin, klaszcząc językiem. — I nie myśl, że postępuję tak z przekonań lub dla zasady... Bynajmniej! Jako anarchista uznaję szczerze, że im gorzej — tem lepiej... Na szczęście jednak jestem graczem i cały mój temperament wkładam w grę, dla tego też zwyczajna obrzydliwość przemawia przezemnie mocniej od onego uczucia nieziemskiego. Dziwna jednak rzecz, jak myśli nasze harmonizują się ze sobą. Przed chwilą właśnie chciałem zapytać cię o to samo.
— Ja również nie mam pociągu. Czasami, kiedy czuję się bardzo zmęczonym, biorę od Izaka klucz od jego pokoju i śpię na kanapie. Wszystkie dziewczyny przyzwyczaiły się już odawna do tej myśli, że jestem istotą trzeciej płci.
— Czyż rzeczywiście... nigdy?
— Nigdy.
Już co prawda, to prawda — zawołała Niura — pan Sergjusz, to zupełnie, jakby święty pustelnik.
— Dawniej jeszcze, przed pięciu laty — ciągnął Platonow — i ja doświadczałem tego uczucia, lecz widzisz — budzi to we mnie zbyt wielkie znudzenie i obrzydzenie. Zupełnie jak te muchy, które przed chwilą udawał pan artysta. Zczepią się ze sobą przez chwilę na jakimś oknie, a potem podrapią się zdumione tylnemi łapkami po krzyżu i rozbiegną na zawsze. Budzić zaś tutaj miłość?... Na to zdobyć się nie umiem, nie jestem bohaterem z ich romansu. Jestem przedewszystkiem brzydki, wobec kobiet zaś czuję się skrępowanym i zachowuję się nieśmiało i uprzejmie. Dziewczyny tutejsze pożądają dzikich żądz, krwawej zazdrości, łez, zamachów samobójczych, bicia, ofiar — jednem słowem histerycznego romantyzmu. Zresztą, to bardzo naturalne. Dusza kobiety pożąda miłości, o której mówią jej tu codzień kłamliwie. Mimowoli przychodzi pragnienie jakiejś ostrzejszej przyprawy w miłości. Tu pożąda się już nie samych tylko namiętnych słów, lecz tragicznych czynów. Dlatego też kochankami ich są zawsze złodzieje, zabójcy, sutenerzy i wszelkiego rodzaju wyrzutki.
— Najważniejsze zaś dodał po chwili — że to popsułoby mi harmonje mych przyjaznych stosunków, które tak ślicznie ułożyły się między nami.
— Żartujesz sobie! odpowiedział Lichoniu. — Cóż więc zmusza cię do tego, abyś dniami i nocami tu przebywał? Inna rzecz gdybyś był literatem. Wtedy łatwo wytłumaczyć: szukasz typów, czy czegoś takiego, obserwujesz życie... Coś na podobieństwo owego profesora niemieckiego, który w ciągu trzech łat przebywał między małpami, aby poznać ich język i zwyczaje. Ale przecież sam mówisz, że nie bawisz się w literaturę?
— Nie to, abym się zabawiał, lecz nie umiem, nie mogę.
— Dajmy na to. A teraz przypuśćmy, że zjawiasz się tu w charakterze kaznodziei, aby głosić lepsze, uczciwsze życie, coś w rodzaju zbawcy ginących dusz. Podobnie postępowali w pierwszych wiekach chrześcijaństwach ci ojcowie święci, którzy zamiast biczować się przez lat trzydzieści, lub zamieszkiwać w jaskiniach szli na uczty, do zamtuzów, aby nawracać tam grzesznych i zbłąkanych Czyż nie mam racji?
— Nie masz.
— Po kiego licha więc, pchasz się tutaj. Widzę dobrze, że na wiele rzeczy w tym domu spoglądasz ze smutkiem i obrzydzeniem. Choćby ta głupia kłótnia z Borysem, albo ta scena z fagasem, znęcającym się nad kobietą; wogóle sprawia ci przykrość ciągłe oglądanie wszelkich pospolitości, brudów, żądz, zwierzęcości i pijaństwa. Skoro mi jednak sam to mówisz, wierzę ci, iż nie odda jesz się rozpuście, ale wówczas, że użyję stylu artykułów wstępnych, twój modus vivendi staje się dla mnie jeszcze bardziej niezrozumiałym.
Reporter myślał przez chwilę, poczem dopiero odpowiedział, a mówił wolno, ze skupieniem, jakgdyby po raz pierwszy przysłuchiwał się swym własnym myślom i ważył je na szali.
— Otóż uważasz, mój drogi, pociąga mnie i zaciekawia w tem życiu... jakby to powiedzieć.... jego okrutna i naga prawda. Z życia tego, niby pokrowce, zdarto wszystkie uznane kanony. Niema w nim ani kłamstwa, ani obłudy, ani świętoszkostwa; niema tu żadnych szacherek z opinją, ani z natrętną tradycją przodków, ani ze swem własnem sumieniem. Niema tu żadnej iluzji i żadnych upiększeń. Oto jestem — ja! Kobieta publiczna, naczynie społeczne, klaoka do odprowadzania nadmiaru chuci całego miasta! Niechaj przychodzi do mnie ktokolwiek zechce, pierwszy lepszy, a nie spotka się z odmową, bo to jest moją służbą publiczną. Ale za jedną chwilę tej błyskawicznej rozkoszy — zapłacić mi musisz pieniędzmi, pogardą, chorobą i hańbą. Oto i wszystko. Pozatem nie znajdziesz już w życiu ludzkiem innej sytuacji — sytuacji, w którejby podstawowa i zasadnicza prawda uwidoczniała się w tak dziwacznych i jaskrawych barwach, bez cienia ludzkiego kłamstwa i samoobrony swej nędzy.
— Ech, możnaby o tem pogadać! Przecież te kobiety łżą jak najęte. Pogadaj z nią tylko, co ją do upadku po raz pierwszy. Tyle ci nakłamie.
— Więc jej nie pytaj! Co ci do tego? Zresztą, jeżeli kłamią, kłamią jak dzieci. A chyba dobrze wiesz, że dzieci są największymi i najsympatyczniejszymi kłamcami, a równocześnie i najszczerszym w całym świecie ludkiem. I co najciekawsze, że i tamte — to jest prostytutki i dzieci — kłamią jedynie wobec nas — mężczyzn — i osób dorosłych. Gdy są ze sobą, nie kłamią, lecz jedynie improwizują w natchnieniu. Wobec nas kłamią dlatego, że my sami żądamy tego od nich, staramy się wniknąć koniecznie w ich obce dla nas dusze i w tym celu męczymy je głupiemi badaniami i pytaniami, wreszcie kłamią i dlatego, że uważają nas za wielkich głupców i komedjantów. Jeżeli chcesz, mogę ci policzyć na palcach wszystkie wypadki, gdy prostytutka musi kłamać; przekonasz się sam, że zmusza ją do tego mężczyzna.
— Ciekawy jestem.
— Po pierwsze: dlaczego prostytutki różują się, częstokroć ze szkodą dla swego zdrowia? Dlatego, że pierwszy lepszy krostowaty junkier, któremu tak bardzo ciąży jego dojrzałość płciowa, że głupieje wiosną, niby cietrzew na tokowisku, albo jakiś tam urzędniczyna, mąż ciężarnej żony i ojciec dziewięciorga dzieci — przychodzą do domu publicznego bynajmniej nietylko pod wpływem rozsądku, aby pozostawić w nim nadmiar swej żądzy. Taki hultaj przychodzi tu, aby się nasycić przecież to esteta, który wymaga piękności. A jakże te dziewczyny — te córki prostego niepomysłowego ludu traktują estetykę? „Co słodkie — to smaczne, co czerwone — to piękne“. I oto robią piękność przy pomocy antymonu, pudru i różu.
To jedno. Po drugie: ten sam uroczy kawaler nietylko wymaga piękności; domaga się on jeszcze czegoś, coby naśladowało miłość: chce on, aby pieszczoty jego wzniecały w kobiecie „płomie-eń sza-loo-nej naa-mięt-ności“, o którym śpiewa się w idjotycznych pieśniach miłosnych. Więc tak! Więc czego chcesz? Masz. I oto kobieta kłamie przed nim twarzą, głosem, westchnieniem, ruchami ciała. On sam zresztą, w głębi duszy wie dobrze o tem zawodowem oszustwie, mimo to jednak łudzi się nadzieją: Ach jakiż jestem piękny! Ach jakże mnie kobiety kochają! Ach w jakiż zachwyt wprowadzam kobiety! Zdarza się, że największemu cynikowi pochlebiają w najbezczelniejszy sposób w oczy — on jednak, chociaż wie o tem i widzi to, doznaje jakiegoś rozkosznego uczucia. Toż samo powtarza się i tutaj. Któż więc daje powód do kłamstwa?
A teraz po trzecie: tyś mi to sam podsunął; a więc, najbardziej poczynają kłamać wówczas, gdy ich zapytują: „Jakim sposobem doszłaś do takiego życia“? Ale co za prawo u licha masz zadawać takie pytania? Przecież ona nie zagłębia się w twoje życie wewnętrzne. Nie zaciekawia jej twoja pierwsza miłość, albo niewinność twych sióstr lub twej narzeczonej! Ach prawda, ty płacisz pieniądze! Wspaniale! Interesów twoich pilnują i kuplerka, i stróż od wyrzucania, i policja i medycyna, i rada miejska. Wspaniale! Masz już z góry zapewniona grzeczne i uprzejme zachowanie się wynajętej przez ciebie do miłości prostytutki i osoba twa jest nietykalna... tak dalece, że nie możesz nawet dostać w twarz, na co zasługujesz w zupełności za swe natrętne, a nieraz i bolesne dla niej badanie. Ale tobie za twe pieniądze zachciało się jeszcze prawdy. No, tego już w żaden sposób skontrolować nie zdołasz. Opowiadają ci więc taką szablonową historję, którą ty sam — człowiek szablonu i pospolitości — najłatwiej możesz strawić. A to dlatego, że życie, wydaje ci się albo zbyt pospolite i nudne albo też tak nieprawdopodobne, jak nieprawdopodobnem może być tylko życie. I oto stąd powstają owe wieczne historję o oficerach, o subjektach, o dziecku, o starym ojcu, który gdzieś na prowincji opłakuje utraconą córkę i błaga ją, aby powróciła do domu. Proszę cię Lichonin, nie sądź, że to, co mówię, stosuje się do ciebie. W tobie, słowo honoru, odczuwam uczciwą i wielką duszę... Czekaj, napijmy się za twoje zdrowie.
Trącili się kieliszkami.
— Czy mam mówić dalej — zapytał niepewnie Płatonow. Nudne.
— Nie, nie, owszem proszę cię, mów dalej.
— Kłamią one, a kłamią ze szczególniejszem upodobaniem przed tymi zwłaszcza, którzy dosiadają koników polityki. W tym kierunku zgadzają się ze wszystkimi. Jeżeli powiesz jej jednego dnia: Precz ze współczesnym ustrojem burżuazyjnym! Zniszczymy przy pomocy bomb i kindżałów — kapitalistów, obywateli i biurokrację! Ona w zupełności zgodzi się z tobą. Lecz oto następnego dnia przyjdzie sklepikarz, Nozdrunow, który będzie wrzeszczał, że trzeba powywieszać wszystkich socjalistów, wyrżnąć wszystkich studentów i dokonać pogromu wśród wszystkich żydów, którzy do swych religijnych obrządków używają krwi chrześcijańskiej. A ona uradowana przyzna mu najzupełniejszą rację. Jeżeli przytem uda ci się rozgonić jej wyobraźnię, zdołasz ją w sobie rozkochać, wówczas pójdzie za tobą wszędzie, gdzie jej każesz, na pogrom, na barykady, na zabójstwo. Ale przecież i dzieci są również wrażliwe i podatne. A one, mój drogi, są dziećmi, jak Boga kocham, dziećmi.
W czternastym roku życia została zgwałconą, w szesnastym stała się patentowaną prostytutką z czarną książką i chorobą weneryczną. I oto między nią a światem zewnętrznym powstaje jakiś dziwny, martwy i nie do przebycia mur. Zwróć tylko uwagę, jak ubogim jest słownik jej wyrażeń; trzydzieści lub czterdzieści słów; zupełnie tyle ich posiada dzikus, lub dziecko, jeść, spać, mężczyzna, łóżko, gospodyni, rubel, kochanek, doktór, szpital, bielizna, policjant — oto i wszystko. Jej rozwój umysłowy, doświadczenie, sprawy życiowe pozostają na poziomie umysłowego zasobu dziecka; na tym samym poziomie, na jakim pozostaje umysł osiwiałej i naiwnej damy klasowej, która od dziesięciu lat nie przestąpiła poza próg instytutu, lub umysł mniszki, którą dzieckiem jeszcze oddano do klasztoru.
Jednem słowem, wyobraź sobie drzewo z gatunku olbrzymich, wychowane w słoiku od konfitur. Mojem zdaniem, pociąg, jaki kobiety te zdradzają do ciągłych, niewinnych i bezcelowych kłamstw jest wynikiem ich dziecięcej natury, jaką mimo wszystko zachowują...
Jakże jednak straszliwie naga i bez żadnych osłonek prawda ukrywa się przy kupczeniu o cenę nocy, w wizytach dziesięciu mężczyzn, którym oddaje się w ciągu jednego wieczoru, całym szeregu przepisów wydanych drukiem przez ojców miasta, przepisów o używaniu roztworu kwasu bornego i utrzymywania ciała w czystości; jakże bezmierną prawdą tchną tygodniowe rewizje lekarskie, ohydne choroby, które traktuje tak lekko i żartobliwie, w sposób tak prosty, jakby to był katar; ileż szczerej prawdy zawiera w sobie wielki wstręt tych kobiet do mężczyzn — wstręt tak wielki, że wszystkie bez wyjątku, chcąc wynagrodzić go sobie, oddają się miłości lesbijskiej, z czem bynajmniej się nie ukrywają. Oto widzą przed sobą jak na dłoni całe bezsensowne życie tych kobiet, pełne potwornej i cynicznej niesprawiedliwości; a jednak w życiu tem niema tyle kłamstwa i tyle obłudy wobec siebie i innych, ile spotykamy wszędzie naokoło. Pomyśl tylko, ile pospolitego i wstrętnego oszustwa, ile nienawiści ukrywa się w pierwszem lepszem współżyciu małżeńskim — w dziewięćdziesięciu wypadkach na sto. Jakże wiele ślepego i bezlitosnego okrucieństwa — nie zwierzęcego bynajmniej — lecz ludzkiego, przewidującego okrucieństwa — zawiera w sobie święta miłość macierzyńska — i równocześnie jak subtelnym kwiatem jest to uczucie!
Albo pomyśl tylko, jak wiele najniepotrzebniejszych zawodów wymyślił kulturalny człowiek dla ochrony mego gniazda, mego kawałka mięsa, mojej żony, mojego dziecka — a więc ci przeróżni dozorcy, kontrolerowie, inspektorowie, sędziowie, prokuratorzy, dozorcy więzień, adwokaci, naczelnicy, jenerałowie, żołnierze i całe setki i tysiące innych jeszcze. Wszyscy oni są na usługach ludzkiej chciwości, tchórzostwa, zepsucia, niewolnictwa, ulegalizowanej rozkoszy, lenistwa — ludzkiego żebractwa wreszcie. I oto znaleźliśmy najwłaściwsze określenie: ludzkie żebractwo. A jakże wspaniałych słów używa się przytem! Ołtarz ojczyzny, chrześcijańskie współczucie dla bliźniego, postęp, zobowiązanie święte, własność święta, miłość święta. Tfu! Nie wierzę teraz w żaden — choćby najpiękniejszy — frazes, a przecież duszno mi wśród tego tłumu drobnych kłamców, tchórzów i wielkich obżartuchów! Żebracy!... Człowiek rodzi się dla szczęścia, dla twórczego życia, w którem on jest Bogiem, dla prawdziwej, wolnej, niczem nie krępowanej miłości — miłości wszystkiego: drzew, nieba, człowieka, psa, łagodnej i pięknej ziemi; przedewszystkiem dla ukochania błogosławionej matki ziemi, z jej rankami i nocami z jej pięknemi, codziennemi cudami. A tymczasem człowiek się tak załgał, tak się poniżył i stał się takim dziadem. Ech, smutek wprost ogarnia!
— Ja, jako anarchista, rozumiem cię — rzekł zamyślony Lichonin, który słuchał słów tych z jakiemś dziwnem roztargnieniem; w głowie jego bowiem powstała jakaś nowa i ciężka myśl. — Nie rozumiem tylko jednego; skoro tak bardzo obrzydła ci już ludzkość, nie wiem dlaczego znosisz tak długo wszystko to, co ona wymyśliła.
Z temi słowy Lichonin uczynił ręką ruch falisty naokół stołu.
— Ja sam dobrze nie rozumiem — odpowiedział Płatonow z prostotą. — Widzisz mój kochany, jestem włóczęgą i namiętnie kocham życie. Byłem już tokarzem, zecerem, siałem i sprzedawałem tytoń, jeździłem jako palacz po Azowskiem morzu, byłem rybakiem na Czarnem morzu, ładowałem na Dnieprze do berlinek cegłę i arbuzy, wędrowałem z cyrkiem, występowałem na scenie — sam już nie pamiętam, czegom nie robił w życiu. I nigdy nie zmuszała mnie do tego potrzeba. Pędziła mnie w świat bezkresna żądza życia i nadzwyczajna ciekawość. Jak Boga kocham chciałbym przez kilka dni być koniem, rośliną, ryba albo zostać kobietą i urodzić dziecko; pragnąłbym żyć jakiś czas wewnętrznem życiem wszystkich istot na ziemi, aby móc patrzeć na świat oczami każdego człowieka, którego spotykam.
I oto, nie krępując się niczem, zwiedzam beztroskliwie wsie i miasta, znam i kocham dziesiątki rzemiosł i płynę radośnie wszędzie, gdziekolwiek los skieruje mój żagiel... W ten sposób trafiłem do domu publicznego, i im więcej wpatruję się w jego życie, ogarnia mnie tem większe przerażenie, poczynam coraz mniej rozumieć, a w sercu wzbiera złość. Ale i z tem skończę niedługo. Skoro tylko nadejdzie jesień — pójdę het w świat. Wstąpię do fabryki szyn. Mam tam przyjaciela, który wystara mi się o zajęcie. Czekaj, czekaj... Posłuchajmy aktora... W tej chwili odgrywa akt trzeci.
Egmont Laurecki, który bardzo udatnie naśladował to prosiaka, którego pakują do worka, to kłótnię psa z kotem, zaczynał powoli tracić humor i tupet.
Brała go już w swe oploty zwykła faza szczerości i samobiczowania, pod wpływem której kilkakrotnie usiłował pocałować Jarczenkę w rękę. Powieki jego poczerwieniały jeszcze bardziej, bruzdy, okalające jego wygolone, ostre wargi, stały się jeszcze głębszemi, a głos świadczył coraz wyraźniej że łzy przepełniają mu nos i gardło.
— Grywam w farsach — mówiąc bijąc się w piersi. Wykrzywiam się na scenie w kraciastych spodniach ku zabawie spasionych tłumów! Zgasiłem światłość płonącą w mych piersiach, jak najnędzniejszy niewolnik zakopałem talent mój w ziemię. Da-awniej — zabeczał tragicznie baranim głosem — oh da-wnie-ej!... Zapytajcie o mnie w Nowoczerkasku, zapytajcie w Twerze, w Ustiużynie, w Zwenigródku, w Krzyżopolu! Jakże wspaniale kreowałem rolę Zadowa i Bieługina, jak cudownie grałem Maksa, jaką postać stworzyłem z Weltiszczewa — o to była moja najlepsza ro-ola!... Ze mną zaczynał swą karjerę Nadin Pierekopski. Kolegowałem z Niceforem Pawlenką. Któż uczynił sławnym Legunowa-Poczajnina? Ja! A te-e-raz co!
Chlipnął nosem i usiłował ucałować docenta.
— Tak! Możecie mną pogardzać, możecie mnie teraz piętnować ludzie uczciwi. Hulam, upijam się. Sprzedałem i zmarnowałem iskrę bożą! Przesiaduję w zamtuzie ze sprzedajnemi kobietami. A tymczasem moja żona... moja gołębica święta i czysta! Ach, gdyby ona o tem wiedziała. Biedaczka pracuje, prowadzi magazyn mód — jej palce — pokłute igłą, a tymczasem ja! O, święta kobieta! O jakiż ze mnie nikczemnik! Straszne rzeczy, dla kogo cię opuszczam! Straszne rzeczy!
W tej chwili aktor z rozpaczą zatopił palce we włosach.
— Profesorze, pozwól mi ucałować twą uczoną rękę. Pan jeden tylko rozumie mnie tutaj! Jedz pan ze mną, ja pana z nią poznam; przekona się pan sam, jaki to anioł!... Ta kobieta oczekuje mego powrotu, całemi nocami nie sypia, składa moim dzieciątkom ręce do modlitwy i wraz z niemi szepcze:
„Panie! ocal nas i zachowaj nam tatusia“...
— Łżesz ciągle, aktorze! — zawołała nagle zupełnie już pijana Biała Mańka, spoglądając z nienawiścią na Laureckiego. — Nic twoja żona nie szepcze w tej chwili, lecz najspokojniej w świecie śpi sobie z mężczyzną na twojem łóżku.
— Milcz k....! ryknął wściekle aktor i chwyciwszy za szyjkę butelkę, podniósł ją wysoko ponad swą głową.
— Trzymajcie mnie, bo inaczej rozbiję głowę tej ścierwie! Nie znieważaj swym plugawym językiem...
— Ja mam język nie plugawy, bo sakramenty przyjmuję — odpowiedziała hardo. A ty głupcze chodzisz z rogami. Łazisz do prostytutek i chcesz, żeby cię żona nie zdradzała. I znalazłeś sobie rzeczywiście miejsce do narzekań. Pocóż jeszcze dzieci swe wywłóczysz, ty tatuńciu nieszczęsny. Nie wywracaj tak oczami i nie zgrzytaj zębami, bo ja się ciebie nie boję. Ty sam jesteś k....
Jarczenko musiał nabiedzić się niemało i przywołać na pomoc całe swe krasomóstwo, zanim zdołał uspokoić aktora i Mańkę, która po wypiciu benedyktyna miała zawsze pociąg do awantur.
Wreszcie, aktor rozsmarkał się i popłakał jak niedołężny starzec, i Henryjeta zabrała go do siebie.
Wszyscy czuli się coraz bardziej znużeni. Studenci jeden za drugim wracali z pokoików, a po upływie pewnego czasu do gabinetu przychodziły ponownie ich chwilowe kochanki. Zarówno jedni jak drudzy podobni byli do tych much, samców i samiczek, które przed chwilą spotkały się na szybie okiennej i wnet rozbiegły w różne strony. I mężczyźni i kobiety ziewali, przeciągali się, a na ich bladych z bezsenności i chorobliwie połyskujących od potu twarzach uwidoczniał się bezwiednie wyraz obrzydzenia i nudy. Gdy biesiadnicy żegnali się ze sobą, oczy ich spoglądały na siebie niechętnie, jakby byli uczestnikami jakiegoś plugawego i najzupełniej zbędnego występku.
— Dokąd stąd idziesz? — zapytał półgłosem Lichonin reportera.
— Doprawdy nie wiem jeszcze. Miałem zamiar przenocować w pokoju u Izaka, ale żal mi zmarnować tak piękny ranek. Myślę wykąpać się, a potem siąść na statek i pojechać do klasztoru Lipskiego, aby odwiedzić tam pewnego pijanego mnicha. Ale dlaczegóż pytasz mnie o to?
— Chcę cię prosić żebyś pozostał ze mną, pokąd wszyscy się nie rozjadą. Mam ci powiedzieć coś bardzo ważnego.
— Zgoda.
Ostatni pożegnał się Jarczenko, który uskarżał się na ból głowy i zmęczenie. Zaledwie jednak wyszedł z domu reporter ujął za rękę Lichonina i zaprowadził go do przedsionka, gdzie zatrzymali się przed oszklonemi drzwiami.
— Patrz tylko — rzekł, wskazując mu ręką na ulicę.
Lichonin spojrzał przez żółte szkiełko barwnego okna i ujrzał docenta, który w tej chwili właśnie dzwonił do znajdującego się po przeciwległej stronie ulicy, domu Trepla. Po chwili drzwi otwarły się i Jarczenko znikł poza niemi.
— Jakżeś ty się domyślił? — zapytał zdziwiony Lichonin.
— Głupstwo. Obserwowałem jego twarz i widziałem, jak głaskał Wierę po trykotach. Inni mniej się krępowali, a ten skromnego udawał.
— Więc pójdźmy z powrotem. Nie zabiorę ci zbyt wiele czasu.
W gabinecie pozostały tylko dwie dziewczyny: Gienia, która przyszła w nocnym kaftaniku i Luba; ta ostatnia od dłuższego już czasu drzemała w wielkim fotelu pluszowym, skręciwszy się w kłębek. Świeża, piegowata twarz dziewczyny, na której błąkał się łagodny i subtelny uśmiech, miała wyraz skromny, niemal dziecięcy.
W pokoju unosił się kłębami niebieski, gryzący dym od papierosów, w kandelabrach dopalały się świece, pełne zastygłych sopli i roztropionej stearyny; stół zalany kawą i trunkami, pełen skórek od pomarańczy wyglądał obrzydliwie.
Gienia siedziała z nogami na kanapie, oplótłszy kolana rękami.
— Zgaszę świece — rzekł Lichonin.
Po przez szczeliny okiennic wdarł się szary i jakiś senny świt. Ze zgaszonych świec ulatniał się z cieniutkiemi smugami dym. W powietrzu kołysały się warstwy dymu; po przez trójkątny otwór w okiennicy wniknął promień słońca, który przeciął gabinet na ukos złotym mieczem pyłu i rozprysnął się ciepłą falą złota po ścianach.
— Teraz jesteśmy swobodni — rzekł Lichonin, siadając. Rozmowa nasza będzie krótka... ale djabli wiedzą, jak ją zacząć.
Z roztargnieniem spojrzał na Gienię.
— Więc może mam stąd odejść — rzekła obojętnie dziewczyna.
— Nie, siedź sobie — odrzekł za Lichonina reporter, a zwracając się do studenta i uśmiechając się łagodnie, dodał:
— Ona nam nie przeszkodzi. Wszak rozmowa nasza dotyczyć będzie prostytucji? Czy prawda?
— Tak, coś w tym rodzaju.
— Doskonale zatem. Posłuchaj, co ona mówi. Jej poglądy mają charakter cyniczny, lecz posiadają niekiedy nadzwyczajną wagę.
Lichonin potarł mocno dłońmi twarz i czoło, poczem, włożywszy palce ręki w palce drugiej chrzęstnął niemi dwukrotnie.
Widocznem było, że człowiek ten jest wzburzony i krępuje się swych własnych słów, jakie ma wypowiedzieć za chwilę.
— Ach tak, czyż to nie wszystko jedno — zawołał nagle gniewnym głosem. — Oto opowiadałeś mi dzisiaj o tych kobietach... Słuchałem cię ciekawie, chociaż istotnie nie powiedziałeś mi nic nowego. A jednak dziwna rzecz: po raz pierwszy w ciągu mego życia spojrzałem na kwestję tę innemi oczyma... I zapytuję cię teraz, abyś mi powiedział, czem ostatecznie jest owa prostytucja? Czem ona jest? Czy błędnym majakiem wielkich miast, czy też historycznem, trwającem już wieki, zjawiskiem. Czy zniknie ona kiedykolwiek z oblicza ziemi, czy też umrze dopiero wraz z ludzkością? Któż odpowie mi na to?
Płatonow z przyzwyczajenia przymrużył zlekka oczy i badawczym wzrokiem spoglądał na swego sąsiada. Zaciekawiało go to pytanie, jaka właściwie myśl w tej chwili tak szczerze dręczy Lichonina.
— Kiedy prostytucja przestanie istnieć, nikt powiedzieć ci nie zdoła. Być może stanie się to wówczas, kiedy urzeczywistnią się piękne utopje anarchistów, gdy ziemia stanie się własnością ogólną i niczyją, gdy będzie istniała jedynie wolna miłość, miłość podlegająca tylko swym nieograniczonym pożądaniom, kiedy cała ludzkość utworzy jedną szczęśliwą rodzinę, gdy zniknie przedział miedzy mojem i twojem i kiedy na ziemi nastąpi raj, a człowiek stanie się znów nagim, szczęśliwym i bez grzechu. Chyba wówczas tylko...
— A teraz? Co teraz? — pytał Lichoniu z wzrastającym wzburzeniem, — patrzeć z założonemi rękami? Zwalać na innych walkę? Tolerować to wszystko, jako nieuniknione zło? Pogodzić się z rzeczywistością, machnąć na nią ręką? Może błogosławić jeszcze?
— Nie jest to zło nieuniknione, lecz zło nie do zwalczenia. Zresztą, czyż ci nie wszystko jedno — dorzucił z chłodnem zdziwieniem. Przecież ty jesteś anarchistą?
— Jakiż ze mnie anarchista u licha. Oczywiście jestem anarchistą, ponieważ umysł mój, ilekroć myślę o życiu, drogą logiczną prowadzi mnie zawsze do zasady anarchizmu. Więc też teoretycznie mówię: niechaj ludzie biją ludzi, niechaj ich oszukują i strzygą jak stada owiec — niech tam! — gwałt prędzej czy później musi zrodzić nienawiść. Niechaj gwałcą dziecko, niechaj depczą nogami myśl twórczą, niechże istnieją sobie niewolnictwo i prostytucja, niech kradną, znęcają się, przelewają krew... Niech tam! Im gorzej, tem lepiej, tem bliżej ku końcowi. Istnieje wielkie prawo natury, o którym myślę że jest ono obowiązującem jednakowo, zarówno dla przedmiotów martwych, jak i dla życia całej ludzkości: siła działania równa się sile przeciwdziałania. Im gorzej tem lepiej. Niechaj ludzkość gromadzi w sobie nienawiść i zemstę — niechaj rosną i dojrzewają one, niby cudaczny wrzód — wrzód tak wielki, jak cała kula ziemska. Przecież ten wrzód pęknie kiedyś! Niechaj to będzie połączone z bólem okrutnym i nie do zniesienia. Niech ropa z rany zaleje cały świat. A wówczas ludzkość, albo zachłyśnie się i zginie, albo przebije się do nowego, pięknego życia.
Wypił duszkiem filiżankę czarnej kawy i z ożywieniem ciągnął dalej:
— Tak. Tego rodzaju teorje wygłaszam ja i wielu innych, w pokoje przy herbacie, jedząc bułki i smaczną kiełbasę, przyczem wartość życia każdej poszczególnej jednostki ludzkiej uważa się za coś nieskończenie nikłego w ogólnej formule matematycznej. Skoro jednak ujrzę jakieś dziecko, które krzywdzą, wnet fala wściekłości zalewa mi mózg. Ilekroć zaś patrzę na pracę chłopa lub robotnika, wnet ogarnia mnie jakiś wstyd histeryczny, z powodu mych algiebraicznych formułek. Niech to djabli wezmą, ale istnieje w człowieku coś, co jest najzupełniej bezsensownem i nielogicznem; lecz to coś jest o wiele mocniejszem od rozumu ludzkiego. Ot choćby i dzisiaj: dlaczego mam w tej chwili wrażenie, jakgdybym okradł śpiącego, oszukał trzyletnie dziecko lub uderzył związanego człowieka? Dla czego wyda je mi się, że ja sam przyczyniam się do tego zła, jakiem jest prostytucja — że winien jestem przez me milczenie, moją obojętność, moją bierną tolerancję? I co mam czynić teraz, Płatonow, radź mi! — zawołał głosem, w którym brzmiał rozpaczliwy smutek.
Płatonow milczał, mrużąc swe małe oczki; w tej chwili jednak niespodzianie zabrała głos Gienia, mówiąc zjadliwie:
— Zrób to co zrobiła pewna angielka. Przyjeżdżał tu do nas ten stary, rudy koczkodan. Widocznie jakaś bardzo ważna osoba, bo z całą świtą przyjeżdżała... wszystko jacyś urzędnicy... A przedtem jeszcze przyszedł tu do nas pomocnik komisarza z rewirowym Kierbeszem. Jak tylko przyszli, zaraz nas pomocnik uprzedził: „Jeżeli wy, ścierwy jedne, powiecie mi choć jedno brzydkie słowo, to z całego waszego zakładu nawet kamień na kamieniu nie zostanie, a wszystkie dziewki każę zbić w cyrkule i pogniją w więzieniu”. No, przyjechała tu ta jędza. Paplała coś po cudzoziemsku, a ręką pokazywała wciąż na niebo, potem rozdała nam wszystkiem pięciokopiejkową ewangelję i odjechała sobie z powrotem. Tybyś też tak powinien zrobić, kochaneczku.
Płatonow roześmiał się głośno; patrząc jednak na zasępioną i smutną twarz studenta, który jakby nie rozumiał i nie podejrzewał nawet szyderstwa powstrzymał śmiech i rzekł:
— Nic tu nie poradzisz, Lichonin. Dopóki będzie istnieć własność, będzie istnieć i nędza. Pokąd będzie istnieć małżeństwo, nie umrze i prostytucja. Czy wiesz, kto zawsze będzie karmił i podtrzymywał prostytucję? Są to tak zwani porządni ludzie, szlachetni ojcowie rodzin, mężowie bez zarzutu, kochający bracia. Znajdą oni zawsze dostateczny powód, aby uprawnić, unormować i upatentować płatną rozpustę, ponieważ wiedzą o tem doskonale, iż w przeciwnym razie rozpusta owa wtargnie do ich własnych sypialni i sypialni ich dzieci. Prostytucja ta odciąga obcą lubieżność od ich własnej, ulegalizowanej alkowy. Zresztą i szanowny ojciec rodziny lubi cichaczem oddawać się hazardowi miłosnemu. Przecież naprzykrzy się istotnie jedno i to samo: żona, pokojówka i dama z boku. W gruncie rzeczy człowiek jest zwierzęciem poligamicznem, i to nawet bardzo poligamicznem. I jest to dlań bardzo wygodne, że swe kogucie instynkty miłosne zaspakajać będzie w rozsadniku tak wspaniałym, jak zakład Trepla lub Anny Markówny. Rozumie się, iż taki zrównoważony małżonek lub szczęśliwy ojciecsześciu córek dorosłych będzie zawsze wrzeszczał, iż prostytucja jest czemś straszliwem. Gotów jest nawet urządzić loterję lub przedstawienie amatorskie i za osiągnięte z tego źródła fundusze założyć stowarzyszenie ratowania kobiet upadłych lub przytułek dla Magdalenek. Lecz samą prostytucję błogosławi i podtrzymuje.
— Przytułki Magdalenek — powtórzyła z cichym śmiechem Gienia, a w uśmiechu jej drgała zdawna utajona nienawiść, której nie zdołała jeszcze przeboleć.
— O wiem dobrze, że wszystkie te fałszywe środki są głupstwem i jedynie drwinami — przerwał Lichonin. A jednak, niechże i ja będę również śmiesznym i głupim, lecz i ja nie chcę pozostawać tym współczującym widzem, który siedząc na przeciwległym dachu, spogląda na pożar i mówi:
„Patrzcie, patrzcie to się pali... jak Boga kocham, pali się! Zdaje się, że nawet i ludzie się palą!“
I wrzeszczy w ten sposób, i załamuje tylko ręce.
— Tak to prawda — odrzekł poważnie Płatonow — więc twojem zdaniem, powinieneś wziąć sikawkę dziecinną i pójść z nią gasić ogień?
— Nie! — zaprotestował gorąco Lichonin... A zresztą kto zdoła wiedzieć? Może uda mi się ocalić choć jedną żywą duszę... Oto właśnie chciałem cię prosić, abyś mi w tym kierunku dopomógł. Tyko błagam cię, nie kpij z tego i nie ostudzaj mnie...
— Chcesz wziąć stąd dziewczynę? Chcesz ją ocalić? — spytał Płatonow, patrząc badawczo na studenta.
Teraz dopiero zrozumiał, do czego zmierzała cała ta rozmowa.
— Tak... ja nie wiem... spróbuję — odrzekł niepewnie Lichonin.
— Wróci tu z powrotem — odpowiedział Płatonow.
— Wróci powtórzyła z przekonaniem Gienia.
Lichonin zbliżył się ku niej, ujął ją za ręce i drżącym — szeptem przemówił:
— Panno Gieniu, a możeby pani... Co? Przecież nie proponuję pani, abyś została moją kochanką... wzywam cię jako przyjaciela... Głupstwo, pół roku odpoczynku, a potem będziemy się uczyć jakiegoś rzemiosła... będziemy czytali książki.
Gienia jednak wyrwała z dłoni Lichonina swe ręce.
— W błoto pchasz mnie — krzyknęła niemal. — Znam ja was wszystkich. Mam ci skarpetki cerować? Na maszynce naftowej pitrasić? Chcesz, żebym nocy przez ciebie nie dosypiała, podczas gdy ty z twemi krótko-ostrzyżonemi pannami będziesz o różnych dziwnościach rozprawiał. A kiedy już zostaniesz doktorem, lub adwokatem, lub urzędnikiem, wtedy dasz mi kolanem w krzyż; idź sobie precz — powiesz mi wtedy — idź precz, ty, publiczna kobieto, zmarnowałaś mi moją młodość. Chcę się ożenić z porządną dziewczyną, z czystą i niewinną...
— Ale przecież ja mówię, jak brat... Nie myślę o miłości... jąkał się wzruszony Lichonin.
— Znam ja takich braci. Do pierwszej nocy... Daj spokój temu, nie pleć głupstw! Nudny jesteś.
— Zastanów się Lichonin — rozpoczął poważnie reporter — chcesz na barki swe wtłoczyć ciężar, któremu nie podołasz. Znałem w mem życiu idealistów ludowców, którzy dla zasady pożenili się ze zwykłemi dziewkami wiejskiemi. Czyniąc to myśleli: natura, czarnoziem, niespożyte siły. Tymczasem ów czarnoziem po upływie roku przekształcał się w grubą babinę, która przez cały dzień rozkłada się na łóżku, lub, ozdobiwszy sobie palce kopiejkowymi pierścionkami, przyglądała się im z lubością. Albo i jeszcze gorzej: przesiadywały całemi godzinami, piły z nimi słodką wódkę i prowadziły miłość. Tu mogłoby być gorzej.
Nastała pauza milczenia. Lichonin był blady i ocierał chustką swe spocone czoło.
— Pal licho, zawołał nagle z uporem. — Nie wierzę wam! Nie chcę wierzyć! Luba! — zawołał głośno na śpiącą dziewczynę — Luba!
Dziewczyna zbudziła się, przeciągnęła rękę od jednej strony twarzy ku drugiej, ziewnęła i uśmiechnęła się jak dziecko.
— Luba, czy chcesz porzucić ten dom i pójść ze mną — spytał Lichonin, ujmując ją za rękę. — Ale musisz stąd odejść raz na zawsze i nigdy tu nie powrócić, ani tu, ani na ulicę.
Luba spojrzała pytająco na Gienię, jakby oczekując od niej wyjaśnienia tego żartu.
— E, tak pan gada — rzekła chytrze. Pan sam się jeszcze uczy. Jakże pan może brać dziewczynę na utrzymanie?
— Nie na utrzymanie, Lubo... Chcę ci zwyczajnie dopomóc... Przecież nie słodko ci tu żyć w domu publicznym!
— Rozumie się, że nie słodko. Gdybym ja była taka dumna, jak Gienia, albo tak pociągająca jak Pasza... ja tu do tego życia nigdy się nie przyzwyczaję...
— Węic chodź ze mną, chodź ze mną! — przekonywał ją Lichonin. — Przecież ty z pewnością znasz jakieś rzemiosło, szycie, wyszywanie, albo haftowanie.
— Ja nic nie umiem — odrzekła kokieteryjnie Luba i, roześmiawszy się, poczerwieniała, a łokciem zasłoniła sobie usta. — To, czego u nas na wsi wymagają, umiem, a więcej nic nie umiem. Szyć trochę umiem... kiedym u popa mieszkała, szyłam.
— Cudownie! Wspaniale! — zawołał uradowany Lichonin. — Ja ci dopomogę, założysz sobie garkuchnię. Rozumiesz, tanią kuchnię. Zrobię ci reklamę! Studenci będą się u ciebie stołować!. Wspaniale!...
— E, żarciki pan sobie ze mnie stroi — mruknęła obrażona Luba i znów spojrzała wzrokiem pytającym na Gienię.
— On nie żartuje — odrzekła Gienia, a głos jej przy tych słowach drgnął dziwnie. — On mówi prawdę!
— Słowo uczciwości ci daję, że mówię prawdę jak Boga kocham — zawołał z żarem i niewiadomo dlaczego zwrócił się w stronę obrazka świętego i uczynił znak krzyża.
— Istotnie — rzekła Gienia — weź pan Łubkę. To przecież nie to, co ja. Ja jestem już stara, narowista kobyła dragońska. Mnie ani sianem, ani batem nie zjedna. A Lubka jest dziewczyna prosta i dobra. I do życia naszego nie zdołała się jeszcze przyzwyczaić. Cóż ty głupia wywaliłaś na mnie oczy? Odpowiadaj, kiedy cię zapytuję? Więc? Chcesz, czy nie chcesz?
— A czy ja wiem? Jeżeli pan nie żartuje, ale mówi naprawdę... A ty, Gienia, jak mi radzisz?...
— Ach ty kłodo z drzewa — zawołała rozgniewana Gienia. — Cóż według twego zdania lepsze? zginąć na słomie ze zgniłym nosem? Zdychać, jak pies pod płotem, czy też zostać uczciwą kobietą? Głupia! Tyś powinna go w ręce ucałować, a nie fochy stroić.
Naiwna Luba chciała istotnie ucałować rękę Lichonina i ten jej ruch rozśmieszył wszystkich.
— Wspaniale! Cudownie — mówił uradowany Lichonin. — Idź zaraz i oświadcz gospodyni że odchodzisz stąd raz na zawsze. Zabierz przytem najniezbędniejsze rzeczy. Teraz już inne czasy nastały i dziewczyna, gdy tylko zechce może zawsze porzucić dom publiczny.
— Nie, tak robić nie można — zauważyła Gienia — że może zabrać się, pójść stąd sobie to prawda, ale krzyku i nieprzyjemności nie sposób uniknąć. Najlepiej urzędzie to w ten sposób: nie żal ci chyba wydać dziesięć rubli?
— Rozumie się, rozumie... Owszem.
— Niech Luba oświadczy gospodyni, że bierzesz ją do mieszkania. Za to według taksy należy się dziesięć rubli. A później, choćby nawet jutro, możesz przyjechać, żeby odebrać jej książeczkę i rzeczy. Już my przez ten czas załatwimy sprawę gładko. Następnie zgłosisz się z książeczką jej do policji i oświadczysz, że ta właśnie Luba zgodziła się co do ciebie za pokojówkę i że chcesz zamienić książeczkę tą na właściwy paszport. No dalej, Łubka, zabieraj się szybko! Bierz pieniądze i marsz do gospodyni. Tylko, pamiętaj, rozmawiaj z nią sprytnie, bo to chytra suka, gotowa ci z oczów wyczytać. A przedewszystkiem nie zapomnij — krzyknęła już za odchodzącą — usunąć z pyska rumieniec, bo cię dorożkarze będą palcami pokazywać.
Po upływie pół godziny Luba i Lichonin siadali do stojącej przed domem dorożki. Gienia i reporter stali na trotuarze.
— Głupstwo robisz, Lichonin — mówił leniwie reporter — ale czczę i poważam twój piękny poryw. Oto myśl, której towarzyszy czyn! Śmiały z ciebie chłop.
— Z rozpoczęciem nowego życia — śmiała się Gienia. Pamiętajcie, abyście mnie na chrzciny zaprosili.
— Nie doczeka się pani — śmiał się Lichonin, powiewając czapką.
Dorożka ruszyła. Reporter spojrzał na Gienię i ze zdumieniem ujrzał w jej wzruszonych oczach łzy.
— Daj jej Boże, daj jej Boże — szeptały usta dziewczyny.
— Co się z tobą dzisiaj działo, Gieniu — spytał łagodnie. Powiedz, co takiego? Czy ci tak ciężko? Może mógłbym ci pomódz czemkolwiek.
Odwróciła się do niego plecami i przechyliła przez rzeźbioną balustradę ganku.
— Gdzie do ciebie mam pisać, gdy zajdzie potrzeba? spytała głucho.
— Zwyczajnie. Do redakcji „Odgłosów“. Tam zaraz mi list oddadzą.
— Ja... ja... ja... — poczęła mówić Gienia, lecz nagle wybuchła głośnym, namiętnym płaczem, ii rękami zasłoniła sobie twarz.
Do dziś po latach dziesięciu, wspominają byli mieszkańcy Jamy ów obfity w nieszczęśliwe, krwawe wypadki rok, który rozpoczął się od drobnych burd, skończył się zaś tem, że pewnego pięknego poranku, władze administracyjne zamknęły i zrujnowały doszczętnie stare, wygrzane gniazdo legalnej prostytucji i rozrzuciły jego resztki po szpitalach, więzieniach i ulicach wielkiego miasta. Do dziś jeszcze nieliczne pozostałe przy życiu dawne, całkiem zestarzałe właścicielki i otyłe ochrypłe, jak stary mopsy, byłe gospodynie wspominają o tej ogólnej zagładzie ze smutkiem, przerażeniem i głupiem zdziwieniem.
Jak te ziemniaki z worka posypały się bijatyki, rabunki, choroby, morderstwa i samobójstwa. Zdawało się, nikt w tem nie zawinił. Poprosili wszystkie owe nieszczęścia same przez się zaczęły się mnożyć, piętrzyć jedno na drugie, szerzyć się i rosnąć, tak samo, jak mała garstka śniegu, trącana nogami dzieci, sama przez się, skutkiem przylepiania się tającego śniegu, staje się coraz większą olbrzymieje i wreszcie nieznacznym wysiłkiem zepchnięta zostaje do wąwozu i toczy się w dół ogromną lawiną. Stare właścicielki i gospodynie, oczywiście nigdy nie słyszały o fatum, ale wewnętrznie, w duszy, odczuwały jego tajemniczą obecność w nieszczęściach tego okropnego roku.
I rzeczywiście, wszędzie w życiu, gdzie ludzie złączeni są wspólnemi interesami, krwią, celami w ściśle odosobnione grupy, tam stale obserwować można, owo tajemnicze prawo rapowego skupienia się, piętrzenia wydarzeń, o charakterze epidemicznym, ich dziwaczną zależność, wzajemną w poszczególnych rodzinach, gdzie choroba, lub łączność i niezrozumiałą ciągłość. Zdarza się to śmierć nagle spada na blizkich z nieuniknioną zagadkową kolejnością. Lud słusznie mówi, że „nieszczęście samo nie chadza“, a „gdy przyszła bieda — miej dla niej drzwi otwarte“. Zjawisko to daje się zauważyć również w klasztorach, bankach, departamentach, pułkach, zakładach naukowych i innych instytucjach publicznych, gdzie długo, przez dziesiątki lat, życie płynie niemal bez zmiany, równo, jak błotnista rzeka i nagle, po jakimś nieznacznym wydarzeniu, rozpoczynają się translokacje, wydalenia ze służby, przegrane w karty, choroby. Członkowie towarzystwa jak gdyby w zmowie umierają, dostają pomieszania zmysłów, popełniają defraudacje, palą sobie w łeb lub wieszają się, powstają wakanse jeden po drugim, awanse następują po awansach, przychodzą nowe żywioły i po dwóch latach nie pozostanie nikt z dawnych ludzi; wszystko nowe, o ile tylko sama instytucja nie rozpadła się ostatecznie, nie rozpełzła po świecie. I czyż nie taki sam zadziwiający los spotyka ogromne społeczne, światowe organizacje — miasta, państwa, narody, kraje, i kto wie, być może nawet całe światy planetarne.
Coś podobnego do tego niewytłumaczonego fatum zawisło nad osadą Jamską doprowadzając ją do rychłej i skandalicznej zguby. Obecnie zamiast awanturniczej Jamy, pozostało spokojne, ciche przedmieście zamieszkałe przez ogrodników, tatarów, hodowców nierogacizny i rzeźników z pobliskiej rzeźni. Na skutek starań tych szanownych ludzi, nawet sama nazwa osady Jamskiej jako hańbiąca mieszkańców swą przeszłością, zmienioną została na Gołubjewkę, ku czci kupca Gołubjewa, właściciela sklepu kolonjalnego i gastronomicznego, syndyka cerkwi.
Pierwsze podziemne uderzenia tej katastrofy rozpoczęły się wśród lata, podczas dorocznego jarmarku, który w tym roku wypadł bajkowo świetnie. Niezwykłemu powodzeniu jarmarku, wielkiemu napływowi przyjezdnych i ogromowi zawartych tranzakcji sprzyjały liczne okoliczności: budowa w okolicach trzech nowych cukrowni i niezwykle obfity urodzaj zbóż a zwłaszcza buraków, rozpoczęcie budowy tramwaju elektrycznego i kanalizacji, budowa nowej koleji na przestrzeni 750 wiorst, szczególnie zaś — gorączkowy ruch budowlany, który ogarnął całe miasto i wszystkich kamieniczników. Cegielnie wyrastały na krańcach miasta, jak grzyby po deszczu. Otwarto wspaniałą wystawę rolniczą. Powstały dwa nowe towarzystwa żeglugi. Ale największem i najważniejszem przedsięwzięciem tego roku była budowa obszernego rzecznego portu, która zwabiła tysiące robotników i kosztowała Bóg wie ile pieniędzy.
Dodać również potrzeba, że miasto obchodziło wówczas tysiączną rocznicę założenia swej słynnej ławry, najbardziej czczonej i najbogatszej ze wszystkich klasztorów Rosji, Syberji, z nad brzegów Oceanu Lodowatego, ze skrajnego południa, od mórz Czarnego i Kaspijskiego ściągali tu pątnicy dla uczczenia miejscowych świętości, relikwji ławrskich, spoczywających głęboko pod ziemią, w pieczarach. Dość powiedzieć, że klasztor dawał codziennie przytułek i jaki taki wikt czterdziestu tysiącom ludzi, ci zaś, dla których nie wystarczało miejsca, leżeli w nocy pokotem, jak kłody, na dziedzińcach i ulicach ławry.
Było to jakieś fantastyczne lato. Ludność miasta zwiększyły trzykrotnie różnorodne napływowe żywioły. Murarze, cieśle, malarze, inżynierowie, technicy, cudzoziemcy, rolnicy, maklerzy, rycerze przemysłu, majtkowie rzeczni, bogaci próżniacy, turyści, złodzieje, szulerzy — wszyscy oni wypełnili nadmiernie miasto; w żadnym nawet najbrudniejszym hotelu nie było wolnego pokoju. Za mieszkania płacono bajeczne sumy. Giełda grała szeroko jak nigdy ani przedtem ani później. Pieniądze miljonami płynęły z rąk do rąk. Powstawały w ciągu godziny olbrzymie fortuny, lecz w zamian za to liczne dawniejsze firmy upadały i wczorajsi bogacze stawali się nędzarzami. Najprostsi robotnicy kąpali się w tym złotym strumieniu. Robotnicy ładujący towary w porcie, woźnice, murarze, podawacze cegieł i kopacze ziemi dotąd jeszcze pamiętają jaką płacę dzienną otrzymywali tego zwarjowanego lata. Pierwszy lepszy bosak, przy wyładowywaniu barek z kawonami otrzymywał nie mniej czterech pięciu rubli dziennie. I cała ta obca banda, której zawróciły głowę lekkie pieniądze, podniecona zmysłową pięknością starego, prześlicznego miasta, oczarowana słodkiem ciepłem południowych nocy, przepojonych przenikającą wszystko wonią białej akacji — owe tysiące nienasyconych rozpasanych zwierząt, w postaci mężczyzn, całą swą wolę zbiorową wołały: „Kobiety!“
W ciągu jednego miesiąca powstało w mieście kilkadziesiąt zakładów rozrywkowych — eleganckich Tivoli, Château de Fleurs‘ów, Olimpji, Alkazarów i t. p. z chórami i z operetką, wiele restauracji i piwiarń z ogródkami i zwykłych szynków w pobliżu budującego się portu. Na każdem skrzyżowaniu ulic otwierano budki z fiałką[4], maleńkie sklecone z desek „bałagany“, gdzie pod pozorem sprzedaży kwasu handlowano sobą. Tuż obok, za przepierzeniem z cienkich desek przebywało po dwie po trzy stare dziewki; dla wielu matek i ojców ciężkie i pamiętne było to lato wobec haniebnych chorób ich synów gimnazistów i kadetów. Przyjezdni potrzebowali służby i tysiące dziewcząt chłopskich spieszyło z okolicznych wiosek do miasta.
Naturalnie, że popyt na prostytucję stał się niezwykle wielki. I oto z Odesy, Moskwy a nawet z Warszawy, Łodzi i Petersburga przyjechało mnóstwo szykownych cudzoziemek, kokotek fabrykacji rosyjskiej i najzwyczajniejszych, pospolitych prostytutek.
Władnie dał się odczuć deprawujący wpływ setek miljonów szalonych pieniędzy. Potok złota jakgdyby zalał, żwirował i zatopił w sobie całe miasto. Liczba kradzieży i zabójstw wzrosła z przerażającą szybkością. Policja skompletowana w zwiększonej liczbie, traciła głowę i upadała na siłach ale i o tem powiedzieć należy, że nasyciwszy się obfitemi łapówkami, podobną była do najedzonego boa, wbrew woli sennego i leniwego. Ludzi mordowano za nic, bez powodu, tak sobie. Zdarzało się poprostu, że zbliżano się wśród białego dnia, gdzieś na pustej ulicy, do przechodnia i pytano: „Jak się nazywasz?“ — Fiodorow — „Ach, Fiodorow? więc masz!“ i rozpruwano mu brzuch nożem. Żartownisiów tych nazwano w mieście „nożowcami“’ a były wśród nich nazwiska, które jakoby stanowiły dumę kroniki miejskiej: Poliszczuki, dwaj bracia (Mit‘ka i Dudas), Włodzio-Grek, Teodor Miller, Kapitan Dmitrjew, Siwocho, Dobrowolski, Szpaczek i wielu innych.
Dniem i nocą na głównych ulicach oszalałego miasta, jak w czasie pożaru, stały, poruszały się i wrzeszczały tłumy. Nie sposób opisać, co się wówczas działo na Jamkach. Mimo to, że właścicielki podwoiły prawie liczbę swych pupilek i potroiły ceny, biedne te, doprowadzone do szału kobiety nie mogły zdążyć z zaspokojeniem awanturniczej publiczności, szastającej bez rachunku pieniądzmi. Zdarzało się, że w sali, gdzie panowała ciżba jak na odpuście, oczekiwało na każdą z dziewczyn siedmiu, ośmiu, a nawet dziesięciu mężczyzn. Był to, zaiste, jakiś oszalały, pijany, konwulsyjny czas.
Wtedy to właśnie rozpoczęły się wszystkie niepowodzenia Jamy, co też doprowadziło do jej zagłady. A razem z Jamą zginął i znany nam dom otyłej, starej bladookiej Anny Markówny.
Pociąg osobowy wesoło mknął z południa na północ, przecinając złote pola zbożowe i śliczne dębowe gaje, przelatując z hałaśliwym turkotem przez żelazne mosty, nad przeźroczystemi rzeczkami i pozostawiając po sobie wirujące kłęby dymu.
W przedziale klasy drugiej, pomimo otwartego okna, panowały straszliwy zaduch i gorąco. Zapach dymu przesycał powietrze. Kołysanie i upał zmęczyły pasażerów, prócz jednego z nich, wesołego, energicznego, ruchliwego żyda, usłużnego, towarzyskiego i chętnego do rozmowy. Jechał on z młodą kobietą i odrazu znać było, zwłaszcza po niej, że jest to niedawno skojarzone stadło małżeńskie, zbyt często bowiem twarz jej pokrywał niespodziewany rumieniec przy każdej, najdrobniejszej czułości męża. Gdy podnosiła swe rzęsy, by spojrzeć na niego, oczy jej świeciły jak gwiazdy i stawały się wilgotne. Twarz jej była piękna, jak bywa to tylko u młodych zakochanych dziewcząt żydowskich, — cała delikatnie różowa, z różowemi ustami, ślicznie, niewinnie skrojonemi, o oczach tak czarnych, że nie można było odróżnić źrenicy od tęczówki.
Nie krępując się obecnością trzech obcych osób, co chwila nie skąpił swej towarzyszce pieszczot, trzeba przyznać, dość ordynarnych. Z bezceremonjalnością posiadacza, z tym szczególnym egoizmem zakochanego, który jakby chce powiedzieć całemu światu: „Patrzcie jak jesteśmy szczęśliwi — przecież i was to uszczęśliwia — nieprawdaż?“ bądź głaskał jej nogę, elastycznie i wyraźnie zarysowywującą się pod suknią, bądź też szczypał jej policzki, lub łechtał jej szyję swemi czarnemi, twardemi, podkręconemi Wąsami... Ale chociaż jaśniał z zachwytu, coś jednak, drapieżnego, budzącego obawę, niespokojnego przebłyskiwało w jego często mrugających oczach, w drganiu górnej wargi i w twardym zarysie, wysuniętego naprzód kwadratowego podbródka, z zaledwie zaznaczonem wgłębieniem pośrodku.
Wprost tej zakochanej parki ulokowało się trzech pasażerów: dymisjonowany generał, suchy czyściutki staruszek, wypomadowany z zaczesanymi ku przodowi faworytami, otyły ziemianin, który zdjął swój sztywny kołnierzyk i mimo to dusił się z gorąca i co chwila obcierał twarz chusteczką, oraz młody oficer piechoty.
Nieustanna gadatliwość pana Symeona (młodzieniec zdążył już poinformować sąsiadów, że nazywa się — Symeon syn Jakóba Horyzont) cokolwiek męczyła i drażniła pasażerów, mimo to jednak, on jeden tylko umiał wywoływać lepszy nastrój; demonstrował sztuki kuglarskie, opowiadał anegdoty żydowskie, odznaczające się nobliwym, oryginalnym humorem. Gdy żona jego wychodziła na platformę wagonu by się nieco orzeźwić, opowiadał takie rzeczy, iż generał rozpływał się z zadowolenia, ziemianin rżał trzęsąc swym wielkim brzuchem, podporucznik zaś, który dopiero przed rokiem opuścił szkołę, gołowąsy młodzieniec, zaledwie powstrzymując śmiech i ciekawość wciąż się odwracał, by sąsiedzi nie zauważyli że się co chwila rumieni.
Żona pielęgnowała Horyzonta z rozczulającą, naiwną troskliwością: wycierała mu twarz chusteczką, wachlowała go i ustawicznie poprawiała mu krawat. A twarz jego w takich chwilach stawała się śmiesznie zarozumiałą i głupio — zadowoloną.
— A proszę powiedzieć — zapytał grzecznie suchy generał; czy wolno dowiedzieć się, czem się szanowny pan trudni?
— Ach, mój Boże! — z miłą szczerością od — rzekł pan Symeon. No, czem się może trudnić w naszych czasach biedny żyd? Jestem sobie trochę, komiwojażerem, trochę komisjonerem. Obecnie daleki jestem od interesu. Panowie, chi! chi! chi!, sami to rozumiecie. Miodowy miesiąc, — nie powtarza się, Sarusiu, przecież nie powtarza się to trzy razy do roku. Lecz potem wypadnie mi bardzo wiele podróżować i pracować. Teraz przyjedziemy z Sarusią do miasta, złożymy wizyty jej krewnym, a potem znowu w drogę. W pierwszą po dróż zamierzam zabrać z sobą żonę. Wiecie panowie, coś w rodzaju podróży poślubnej. Jestem przedstawicielem Sydrysa i dwóch firm angielskich. Jeżeli łaska, proszę zobaczyć, mam z sobą próbki.
Bardzo szybko dostał z maleńkiej, ładnej, z żółtej skóry, torby podróżnej kilka długich, kartonowych składanych książeczek i ze zręcznością krawca zaczął wywracać je, trzymając za jeden koniec, skutkiem czego kartki, z lekkim trzaskiem, szybko opadały na dół.
— Proszę spojrzeć, co za piękne próbki; wcale nie gorsze od zagranicznych. Proszę zwrócić uwagę. Oto, naprzykład trykot rosyjska a ten trykot angielski, lub oto kamgarn i szewiot. Proszę porównać, wziąć w palce, i panowie przekonacie się, że wyroby rosyjskie prawie w niczem nie ustępują zagranicznym. A przecież mówi to o postępie, o wzroście kultury. A zatem całkiem nie — słusznie Europa uważa nas, rosjan, za barbarzyńców.
— A więc, złożywszy nasze wizyty rodzinne, obejrzymy jarmark, odwiedzimy ostrożnie Chateau de Fleurs, a potem nad Wołgę, dolnym biegiem do Carycyna, nad Czarne morze, do wszystkich uzdrowisk i znowu do siebie do domu do Odesy.
— Przepiękna podróż — powiedział skromnie podporucznik.
— Niema co mówić, przepiękna, — uznał pan Symeon, ale niema róży bez kolców. Praca komiwojażera jest nadzwyczaj trudna i wymaga wiele znajomości, nie tyle znajomości rzeczy ile, jakby to powiedzieć... duszy ludzkiej. Niejeden wcale nie myśli o zamówieniu, ty zaś musisz go namówić, jak słonia, i tak długo namawiasz go, aż odczuje jasno słuszność twych słów; ponieważ podejmuję się wyłącznie interesów całkiem czystych, co do których niemasz wątpliwości. Fałszywego lub nieuczciwego interesu nie podejmuję się chociażby mi proponowano za to miljony. Proszę zapytać gdzie panowie zechcecie, w pierwszym lepszym sklepie, który handluje suknem lub szelkami „Gloir“ — jestem również przedstawicielem tej firmy — lub guzikami „Helios“, proszę tylko zapytać kto jest Symeon Horyzont, i każdy panom odpowie „Symeon Horyzont, nie człowiek to, lecz złoto, jest on bezinteresowny, brylantowej uczciwości“. I Horyzont już otwierał długie pudełka z patentowanemi szelkami i demonstrował błyszczące kartonowe arkusze usiane regularnemi szeregami różnokolorowych guzików.
— Zdarzają się wielkie nieprzyjemności, jeżeli miejscowość jest zbyt wyzyskana, jeżeli przed tobą było tu wielu komiwojażerów. Nic tu nie zrobisz nawet całkiem słuchać nie chcą... machają tylko rękami. Lecz coś podobnego przytrafić się może tylko innym. Ja zaś jestem Horyzont i potrafię go namówić jak wielbłąda pana Faltzstejna z Nowej Arkadji. Lecz jeszcze nieprzyjemniejsza sprawa, gdy w tem samem mieście spotykają się dwaj konkurenci. A bywa jeszcze gorzej, gdy jakiś partacz i sam nie potrafi nic zrobić i tobie interes psuje. Tu musisz stosować najrozmaitsze zabiegi; upoisz go do nieprzytomności, lub skierujesz na fałszywy ślad. Nie łatwe to rzemiosło. Potem mam jeszcze jedną reprezentację — sztuczne oczy i zęby. Jest to jednak interes nie popłatny, chcę się go pozbyć. Rozumiem, że dobrze jest fruwać, jak motyl, człowiekowi młodemu, w rozkwicie sił, lecą skoro masz żonę a być może i całą rodzinę.... tu swawolnie poklepał po nodze kobietę, wskutek czego stała się ona purpurową i niezwykle ładną. Nas wszak, żydów, obdarzył Bóg, za wszystkie nasze klęski płodnością... Chciałoby się przeto mieć jakikilwiek bądź interes własny, chciałoby się, pojmujecie, panowie, zainstalować się na miejscu, by była własna chata i własne meble i swoja sypialnia i kuchnia. Nieprawda ekselencjo?
— Tak... tak... e... e... — Tak, oczywiście, ustępliwie odezwał się generał.
— I oto otrzymałem za Sarusią niewielki posag. Co to znaczy niewielki posag? Takie pieniądze, na które Rotszyld patrzeć nawet nie zechce, w moich zaś rękach, to już cały kapitał. — Należy powiedzieć, że i ja posiadam jakie-takie oszczędności. Znajome firmy udzielają mi kredytu. Jeżeli Bóg pozwoli, z pewnością kupimy sobie kawałek chleba z masełkiem, i w soboty smaczną rybę — fisz.
— Doskonała ryba, szczupak po żydowsku — powiedział zadyszany ziemianin.
— Otworzymy sobie firmę „Horyzont i Syn“. Nie prawdaż Sarusiu, „i syn“. Panowie zaś, mam nadzieję, zaszczycicie mnie swemi szanownemi zamówieniami? Gdy tylko zobaczycie szyld, „Horyzont i Syn“ — przypomnijcie sobie, że jednego razu jechaliście w wagonie z młodzieńcem, który z kretesem ogłupiał z miłości i szczęścia.
— Ob-obowiązkowo! — powiedział ziemianin.
I pan Symeon niezwłocznie zwrócił się de niego.
— Ale ja trudnię się również pośrednictwem. Sprzedać majątek, kupić majątek, wynaleźć pieniądze pod drugą hipotekę — pan nie znajdzie lepszego odemnie specjalisty, a przytem najtańszego. Mogę panu służyć, jeżeli potrzeba — i z ukłonem podał ziemianinowi swój bilet wizytowy a przy sposobności doręczył bilety również i dwom jego sąsiadom.
Ziemianin powędrował do bocznej kieszeni i również wyjął wizytówkę.
— Józef Węgrzynowski. — odczytał głośno pan Symeon. — Bardzo, bardzo, przyjemnie! Więc jeżeli panu będę potrzebny...
— Czemużby nie? Być może... — powiedział namyślając się ziemianin. A zresztą, może i w samej rzeczy sprowadził nas sprzyjający przypadek! Wszak właśnie jadę do K* w sprawie sprzedaży pewnej parceli lasu. Więc tedy, proszę wpaść domnie. Zwykle staję w Grand Hotelu. Kto wie, może coś sklecimy.
— O! Jestem już prawie pewnym, najdroższy panie Józefie — zawołał uradowany Horyzont i z lekka, ostrożnie poklepał kolano Węgrzynowskiego. — Niech pan będzie spokojny: jeżeli Horyzont czegoś się podejmie, będzie mi pan dziękował, jak rodzonemu ojcu, ani mniej, ani więcej.
Po upływie pół godziny Symeon i gołowąsy podporucznik stali na platformie wagonu i palili papierosy.
— Czy pan często, panie poruczniku bywa w K*? — zapytał Horyzont.
— Proszę sobie wyobrazić, jadę dopiero po raz pierwszy. Nasz pułk stoi w Czarnobozie: ja zaś pochodzę z Moskwy.
— Aj, aj, aj! Jakże to pan zawędrował tak daleko — Tak wypadło. Nie było innego wakansu, gdym ukończył szkołę.
— Przecież Czarnobob — to dziura! Najpaskudniejsza mieścina na całym Podolu.
— Prawda, ale tak wypadło.
— Zatem, obecnie młody pan oficer jedzie do K*, ażeby nieco się zabawić?
— Tak, zamierzam pozostać tam przez parę dni. Właściwie jadę do Moskwy. Otrzymałem dwumiesięczny urlop, ale byłoby rzeczą ciekawą po drodze obejrzeć miasto. Powiadają, bardzo ładne.
— Ach! Pan mi będzie mówił? Nadzwyczajne miasto! No, całkiem europejskie miasto. Gdyby pan wiedział jakie ulice, elektryczność, tramwaje, teatry! A gdyby pan wiedział jakie tingle! Palce będzie pan oblizywać. Obowiązkowo, koniecznie radzę panu pójść do Chateau de Fleurs, do Tivoli pojechać na wyspę. Jest to coś osobliwego. Jakie kobiety, ja-ak-kie kobiety!
Porucznik zaczerwienił się, spuścił oczy i zapytał cokolwiek niepewnym głosem:
— A, zdarzało się słyszeć, czy rzeczywiście są tak piękne?
— Oj, niech mnie Bóg skażę! Proszę mnie wierzyć, tam wcale niema ładnych kobiet.
— To jest, jak to?
— A tak, tam są tylko piękne kobiety. Pan to rozumie, jakie szczęśliwe połączenie krwi: polska, małoruska i żydowska. Zazdroszczę panu, że jesteś wolny i samotny. W swoim czasie pokazałbym panu jaki jestem. A co najważniejsza, są to kobiety o niezwykłym temperamencie. No, wprost jak ogień. I wie pan co jeszcze? — dodał niespodziewanie wiele znaczącym szeptem.
— Co? spytał z lękiem podporucznik.
— Rzecz godna uwagi, że nigdzie, ani w Paryżu, ani w Londynie — proszę wierzyć — opowiadali mi to ludzie, którzy oglądali cały świat — nigdy i nigdzie nie znajdzie pan takich wyrafinowanych sposobów miłości jak w tem mieście. Jest to coś osobliwego, jak mówią nasze żydki. Takie obmyślają kawały, jakich żadna, fantazja nie może sobie wyobrazić. Zwarjować można!
— Nie może być? — cicho, z zapartym oddechem odezwał się podporucznik.
— Niech mnie Bóg skażę! A zresztą, młodzieńcze, pozwoli pan, rozumie pan sam. Byłem kawalerem i oczywiście, pan rozumie, każdy człowiek grzeszy... Obecnie, naturalnie, co innego. Stałem się inwalidą. Z dawniejszych czasów pozostała mi wspaniała kolekcja. Proszę poczekać, zaraz pokażę. Proszę tylko oglądać ostrożnie.
Horyzont bojaźliwie obejrzał się na prawo i na lewo, wyjął z kieszeni wąziutkie długie safjanowe pudekło w rodzaju tych, jakie służą do przechowywania kart do gry i podał je podporucznikowi.
— Oto, proszę zobaczyć. Tylko proszę ostrożnie.
Podporucznik zaczął przerzucać jedną po drugiej zwykłe i barwne fotografje, które we wszystkich możliwych formach ilustrowały w najbezwstydniejszych obrazach i w najnieprawdopodobniejszych sytuacjach, tę zewnętrzną stronę miłości, która czasami czyni człowieka bezmiernie niższym i podlejszym od pawiana. Horyzont zaglądał mu przez ramię, trącał łokciem i szeptał:
— Proszę powiedzieć, czyż to nie szyk? Jest to prawdziwy szyk paryski i wiedeński!
Podporucznik obejrzał całą kolekcję od początku cło końca. Gdy pudełko oddawał z powrotem, drżała mu ręka, skronie i czoło były wilgotne, oczy zamgliły się, na policzkach wystąpił marmurowo-pstry rumieniec.
— A wie pan co? — raptownie, wesoło zapytał Horyzont. Mnie to obojętne, jestem człowiekiem pod kuratelą. Ja, jak mówiono w starożytności, spaliłem swe okręty... spaliłem wszystko, co uwielbiałem. Oddawna szukałem sposobności, aby odsprzedać komuś te fotografje. O cenę nie bardzo mi chodzi. Wezmę tylko połowę tego, co sam zapłaciłem; czy chce pan być, panie oficerze?
— Cóż... Ja, to jest... Cóż szkodzi? Proszę...
— I doskonale! Wobec tak miłej znajomości wezmę po pięćdziesiąt kopiejek za sztukę? Co drogo? No, niech tam. Bóg z panem. Widzę pan człowiek podróżny, nie chcę pana krzywdzić, niech będzie po trzydzieści. — Co? Jeszcze nie tanio? No proszę dać rękę! Dwadzieścia pięć kopiejek egzemplarz. Oj! Jaki pan twardy do interesu! Po dwadzieścia! Potem będzie mi pan sam dziękować. A potem wie pan co? Gdy przyjeżdżam do K* stale zatrzymuję się w hotelu „Ermitage“. Może mnie pan w sposób bardzo prosty zastać tam raniutko lub około godziny ósmej wieczorem. Mam masę znajomych prześlicznych mężatek. Więc reprezentuję pana i rozumie pan, nie za pieniądze. O, nie! Poprostu przyjemnie im i wesoło spędzić czas w towarzystwie młodego, zdrowego, przystojnego mężczyzny, w rodzaju pana. Pieniędzy nie potrzeba absolutnie żadnych. A, co tam! One chętnie zapłacą za wino za butelkę szampana. Więc niech pan pamięta „Ermitage“, Horyzont. Jeżeli zaś nie w tej sprawie, to proszę pamiętać; może się zdarzyć, że będę panu użyteczny. Fotografje zaś, to taki towar, który nigdy się nie zmarnuje. Amatorzy płacą po trzy ruble za egzemplarz. Lecz są to oczywiście, ludzie bogaci, staruszkowie. A wreszcie wie pan — Horyzont nachylił się do samego ucha oficera, przymrużył jedno oko i rzekł figlarnym szeptem: — wie pan wiele pań uwielbia te fotografie. Pan jesteś przecież człowiek młody, przystojny; ile pan będzie miał jeszcze romansów.
Po otrzymaniu i dokładnem przeliczeniu pieniędzy, Horyzont był jeszcze tak bezczelnym, że uścisnął dłoń podporucznika, który nie miał odwagi spojrzeć na niego. Następnie pozostawił oficera na platformie i jakgdyby nic nie zaszło, powrócił na korytarz wagonu.
Był to człowiek niesłychanie towarzyski. Po drodze do swego cupé zatrzymał się przy maleńkiej ślicznej trzyletniej dziewczynce, którą oddawna już zaczepiał z daleka i robił do niej najrozmaitsze śmieszne miny. Kucnął przed nią, wykrzywił twarz i pieszczotliwym głosem pytał:
— A cio, dokąd to panienka jedzie? Oj, oj, oj! Taka duża. Jedzie sama, bez mamusi? Siama sobie kupiła bilet i jedzie? Aj! jaka niedobra dziewczynka. Gdzie jest mamusia dziewczynki?
W tej chwili z coupé ukazała się słusznego wzrostu, piękna pewna siebie kobieta i powiedziała spokojnie:
— Proszę odejść od dziecka. Co to za natręctwo zaczepiać cudze dzieci!
Horyzont powstał i zaczął się tłumaczyć:
— Madame! Nie mogłem się powstrzymać... Takie cudne, takie rozkoszne i szykowne dziecko! Prawdziwy kupido! Proszę zrozumieć, madame, sam jestem ojcem, sam mam dzieci... Nie mogłem stłumić w sonie zachwytu!
Ale pani odwróciła się od niego plecami, zabrała dziewczynkę i poszła z nią do coupé, pozostawiając kłaniającego się Horyzonta, który bełkotał komplementy i wciąż przepraszał.
Kilka razy w ciągu doby Horyzont wpadał do trzeciej klasy, do dwóch wagonów, przedzielonych całym niemal pociągiem. W jednym wagonie siedziały trzy ładne kobiety, w towarzystwie czarnobrodego, milczącego, ponurego mężczyzny. Z nim Horyzont porozumiewał się dziwacznemi frazesami w jakimś specjalnym żargonie. Kobiety patrzyły na niego z niepokojem, jakby chciały, lecz nie decydowały się o coś zapytać. Tylko raz, około południa, jedna z nich pozwoliła sobie odezwać się nieśmiało:
— Więc to prawda? To co pan mówił o posadzie? Rozumie pan, jak jestem zaniepokojona!
— Ach co znowu, panno Małgorzato! Skoro powiedziałem, jest to tak pewne, jak w banku państwa. Posłuchajcie Lejzorze — zwrócił się do brodacza — zaraz będzie stacja. Proszę kupić różnych kanapek, jakich tylko zechcą. Pociąg stoi dwadzieścia pięć minut.
— Chciałabym buljonu, nieśmiało wykrztusiła maleńka blondynka o włosach koloru dojrzałego żyta i chabrowych oczach.
— Droga Belu, wszystko, czego pani zapragnie! Na stacji pójdę i powiem, by przyniesiono wam buljonu z mięsem i nawet z pierożkami. Nie fatygujcie się Lejzorze, wszystko to sam załatwię.
W innym wagonie miał Symeon cały pensjonat około piętnastu kobiet, pod przewodnictwem starej, otyłej kobiety z ogromnemi, groźnemi brwiami. Mówiła basem, a tłuste jej podgardle, piersi i brzuch, trzęsły się pod szerokim szlafrokiem w takt kołysania się wagonu, jak galereta. Ani starucha, ani młode kobiety nie budziły najmniejszej wątpliwości, co do swego zawodu.
Kobiety leżały na ławkach, paliły papierosy, grały w karty i piły piwo. Często je prowokowała męzka publiczność wagonu i one ochrypłymi głosami wymyślały nawzajem zupełnie bezceremonjalnie.
Horyzont zmieniał się tu do niepoznania: wspaniale — lekceważący i z wysoka — żartobliwy. Zato w każdem słowie, z jakim zwracały się do niego jego klijentki, czuć było służebną uniżoność. On zaś, obejrzawszy wszystkie — tę dziwaczną mięszaninę rumunek, żydówek, polek i rosjanek stwierdziwszy, że wszystko w porządku wydawał polecenia odnośnie do przekąsek i odchodził z godnością. W takich chwilach, podobnym był do hurtownika, który wiezie koleją bydło na rzeź i na stacji wpada do wagonu by je obejrzeć i zadać paszy. Potem wracał do swego cupé i znowu rozpoczynał czulenie się z żoną, a żydowskie anegdoty sypały mu się jak z rękawa.
Gdy pociąg zatrzymał się dłużej, wychodził do bufetu poto tylko, by to zaopatrzyć w jedzenie swe klijentki. Sam zaś mówił do sąsiadów: — Wiecie panowie, dla mnie jest rzeczą obojętną co trefne, a co koszerne. Nie uznaję żadnej żadnej różnicy. Ale co pocznę ze swym żołądkiem! Na tych stacjach, licho wie, jakiemi paskudztwami czasem nakarmią. Zapłacisz jakieś trzy — cztery ruble, a potem lekarz za kurację weźmie sto. Więc może ty Sarusiu, — zwracał się do żony, — może ty wyjdziesz na stację zjeść cokolwiek? Może przynieść ci tutaj?
Sarusia uszczęśliwiona jego troskliwością, czerwieniła się, jaśniała wdzięcznymi oczyma i dziękowała.
— Tyś bardzo dobry Szymku, lecz nie chcę, nie jestem głodną.
Wówczas Horyzont dostawał z podróżnego kosza kurę, gotowane mięso i butelkę palestyńskiego wina i nie kwapiąc się, spożywał z apetytem, częstując żonę, która jadła bardzo ceremonjalnie, rozstawiając palce swych pięknych, białych rąk; następnie skrupulatnie zawijał resztki w papier i powoli, systematycznie kładł je do koszyka.
W oddali, przed lokomotywą, już zaczynały błyszczeć złotemi ogniami szczyty wieżyc. Około coupé przeszedł konduktor i dał Horyzontowi jakiś nieuchwytny znak. Niezwłocznie więc pospieszył wślad za konduktorem na platformę wagonu.
— Zaraz kontrola się zjawi, — powiedział konduktor, więc proszę z łaski swej postać tu z małżonką na platformie trzeciej klasy.
— Nu, nu, nu, — zgodził się Horyzont.
— A teraz proszę o pieniądze, wedle umowy.
— Ileż ci dać?
— Tak jak się umówiliśmy: połowę dopłaty, dwa ruble ośmdziesiąt kopiejek.
— Coo? — Oburzył się Horyzont, dwa ruble ośmdziesiąt kopiejek? Czy myślisz żeś trafił na warjata? Masz rubla i za to dziękuj Bogu!
— Wybaczy pan! Do czego to podobne, przecież była między nami umowa...
— Umowa, umowa... Masz jeszcze pół rubla i więcej ani grosza. Co za bezczelność! Ja jeszcze powiem kontrolerowi, że na gapę wozisz. Ty sobie bratku nie myśl! Nie na takiego trafiłeś.
Oczy konduktora rozszerzyły się i nabiegły krwią.
— Ach ty żydzie — zawył. Schwycić cię łajdaku i pod pociąg!
Ale Horyzont, jak kogut napadł na niego.
— Co? Pod pociąg? A wiesz ty, co za takie słowa bywa? Groźba gwałtu? Oto zaraz pójdę i zawołam ratunku — i obrócę rączkę sygnałową; i z taką stanowczą postawą chwycił za klamkę drzwi, że konduktor machnął tylko ręką i splunął.
— Udław że się moimi pieniądzmi, żydzie parszywy!
Horyzont wywiódł z coupé swą żonę.
— Sarusiu! Pójdźmy popatrzeć z platformy, lepiej widać. No jak pięknie, wprost jak na obrazie!
Sara poszła posłusznie za nim, podnosząc niezgrabnie ręką nową, widocznie poraz pierwszy włożoną suknię, zginając się, jakby w obawie dotknięcią nią drzwi lub ściany.
W oddali, w różowej odświętnej mgle wieczornych zórz jaśniały złote kopuły i krzyże. Wysoko na górze białe wysmukłe cerkwie, jakby płynęły w tym kolorowym czarodziejskim tumanie. Kędzierzawe lasy i krzaki zbiegały cię na dole i gromadziły na samym wąwozem. Prostopadła biała ściana wąwozu, kąpała swe podnóże w szafirowej rzece. Bajecznie piękne, starożytne miasto, zdawało się, szło samo na spotkanie pociągu.
Gdy się pociąg zatrzymał, Horyzont rozkazał tragarzowi zanieść rzeczy do poczekalni pierwszej klasy i polecił żonie iść w ślad za nim. Sam zaś zatrzymał się u głównych drzwi, ażeby być świadkiem przejścia obu partji. Staruszce dozorującej prawie dwa tuziny kobiet, mimochodem powiedział krótko:
— Więc proszę pamiętać, madame Bergman! Hotel Ameryka Iwaniukowska dwadzieścia dwa!
Czarnobrodemu zaś rzekł:
— Nie zapominajcie Lejzarze poczęstować dziewcząt obiadem i zaprowadźcie je gdzieś do kina. O godzinie jedenastej wieczorem oczekujcie mnie. Przyjadę pomówić. Jeżeli będzie mnie kto wzywał terminowo, znacie mój adres: „Ermitage“. Zatelefonujcie. Jeżeli tam by mnie nie było, wpadnijcie do kawiarni Reimana, lub wprost do żydowskiej jadłodajni. Będę tam jadł rybę-fisz. No, szczęśliwej drogi.
Wszystkie opowiadania Horyzonta o jego komiwojażerce były poprostu łgarstwem. Wszystkie owe wzory wyrobów włóknistych, szelki Gloir i guziki Helios, sztuczne zęby i oczy było tylko parawanem zasłaniającym rzeczywistą jego działalność, mianowicie handel ciałem kobiecem. Co prawda kiedyś przed dziesięciu laty, podróżował on po Rosji, jako przedstawiciel pewnej podejrzanej firmy, fabrykującej wątpliwej wartości wina i działalność ta nadała językowi jego tę swobodę, jaką odznaczają się wogóle komiwojażerowie. Owa poprzednia działalność przypadkowo popchnęła go do zawodu obecnego. Pewnego razu, jadąc do Rostowa nad Donem, rozkochał w sobie, po drodze, młodą szwaczkę. Dziewczyna ta nie była jeszcze notowaną w oficjalnych spisach policji, ale patrzyła na miłość i swe ciało bez wszelkich przesądów. Horyzont, wówczas zupełnie jeszcze niedowarzony młodzik, kochliwy i lekkomyślny, pociągnął z sobą szwaczkę i pędzili razem w tułaczy, pełen przygód i niespodzianek żywot. Po upływie pół roku, dziewczyna strasznie mu dokuczyła. Jak ciężki jarzmo, jak kamień młyński, zawisła ona na szyji tego pełnego energji, ruchu i odwagi człowieka. A przytem jeszcze te wieczne sceny zazdrości, nieufności, ustawiczna kontrola i łzy... nieuniknione skutki długiego wspólnego pożycia. Wówczas Horyzont, od czasu do czasu, nie krępując się, począł bić swą towarzyszkę. Przy pierwszej takiej próbie była zdziwiona, a potem ucichła i spokorniała. Wiadomo bowiem, że „kapłanki miłości“ nigdy nie znają złotego środka w stosunkach miłosnych; są albo histerycznemi kłamczyniami, symulantkami, o zimnym, zdeprawowanym umyśle z zagmatwaną ciemną duszą lub też zdolne są do bezgranicznego samozaparcia się i stają się ślepo oddanemi, głupiemi, naiwnemi zwierzątkami, nie znającemi miary, ani w ustępstwach, ani też w utracie godności osobistej. Szwaczka należała do tej drugiej kategorii i łatwo Horyzontowi udało się przekonać ją, by wychodziła na ulicę handlować swem ciałem. I od pierwszego razu, gdy kochanka uległa mu i przyniosła do domu pierwsze zapracowane pięć rubli, Horyzont poczuł do niej bezgraniczny wstręt. Warto zaznaczyć, że potem ile razy Horyzont napotkał kobietę — a przeszło ich przez jego ręce kilkaset, — owo uczucie wstrętu i pogardy męskiej nigdy go nie opuszczało. Na wszelkie możliwe sposoby naigrawał się on z biednej kobiety i dręczył ją moralnie, wynajdując najboleśniejsze miejsca. Ona zaś tylko milczała, wzdychała, płakała i padając przed nim na kolana, całowała jego ręce. Ta jej bezwzględna uległość bardziej jeszcze drażniła Horyzonta. Wypędzał ją od siebie. Nie chciała go opuścić. Wysyłał ją na ulicę, lecz za godzinę, lub dwie powracała drżąca z zimna, w zmokniętym kapeluszu, w którego zgiętym rondzie, jak w żłobie chlupała woda. Wreszcie jakiś, z pod ciemnej gwiazdy, przyjaciel, dał Symeonowi okrutną i złośliwą radę, która wyżłobiła ślad na całem dalszem jego życiu — pozbyć się kochanki, sprzedając ją do domu rozpusty.
Prawdę mówiąc, Horyzont decydując się na to przedsięwzięcie, nie wierzył w jego powodzenie. Lecz wbrew przypuszczeniom afera udała się jaknajlepiej. Gospodyni zakładu, (było to w Charkowie) chętnie przyjęła jego propozycję. Oddawna i dobrze znała ona pana Symeona, który zabawnie grywał na fortepianie, doskonale tańczył i śmieszył swemi dowcipami całą salę, a co ważniejsza, umiał z niezwykle celnym sprytem „pozbawiać monety“ każde hulające towarzystwo. Pozostało tylko namówić towarzyszkę, to jednak okazało się najtrudniejsze. Za żadne skarby nie chciała odczepić się od swego ukochanego, groziła samobójstwem, przysięgała, że wypali mu oczy kwasem siarczanym, obiecywała pojechać do policmajstra ze skargą, a w rzeczy samej była poinformowaną o kilku brudnych sprawach pana Symeona, trącących kryminałem. Wtedy Horyzont zastosował inną taktykę. Stał się nagle czułym, troskliwym przyjacielem i nieumęczonym kochankiem. Potem niespodziewanie wpadł w czarną melancholję. Pytania zaniepokojonej kobiety, pomijał milczeniem, następnie, niby przypadkiem napomknął o jakimś błędzie życiowym, później zaczął kłamać w sposób rozpaczliwy i natchniony. Mówił że śledzi go policja, że nie minie go więzienie, a być może nawet katorga, lub szubienica. Rzeczą jednak najważniejszą, na co kładł szczególny nacisk, była jakaś fantastyczna afera, na której miał zarobić kilkaset tysięcy rubli. Szwaczka uwierzyła i przejęła się tym bezinteresownym, kobiecym, niemal świętym niepokojem, w którym, u każdej kobiety jest tak wiele czegoś macierzyńskiego. Obecnie łatwo było ją przekonać, że Horyzont jechać razem z nią nie może, gdyż to naraziło by go na wielkie niebezpieczeństwo i że lepiej będzie dla niej pozostać tu i poczekać, aż interesy kochanka ułożą się pomyślnie. Teraz namówić ją, by się ukryła, jako w najpewniejszym przytułku, w domu publicznym, gdzie nie będzie niepokojoną przez policję i wywiadowców, było już błahostką.
Pewnego poranku Horyzont kazał jej ubrać się strojniej, ufryzować, napudrować, naróżować policzki i powiózł ją do spelunki swej przyjaciółki. Dziewczyna wywarła tam dodatnie wrażenie — i tegoż dnia paszport jej został w policji zamieniony na tak zwany żółty bilet. Rozstawszy się z nią, po długich uściskach i płaczu, Horyzont wstąpił do pokoju gospodyni i otrzymał zapłatę, — pięćdziesiąt rubli (chociaż żądał dwustu). Lecz nie trapił się zbytnio otrzymaniem tak nizkiej ceny; ważniejszą wszak rzeczą było, iż odnalazł samego siebie, swe powołanie, położył kamień węgielny pod gmach swej przyszłej pomyślności.
Naturalnie sprzedana przez niego kobieta pozostała już na zawsze w czeluściach domu rozpusty. Horyzont tak gruntownie zapomniał o niej, że już po roku nie mógł nawet wyobrazić sobie jej twarzy. Ale kto wie? Być może wobec samego siebie grał komedję.
Obecnie był on jednym z najgłówniejszych handlarzy żywym towarem na całym południu Rosji. Miał interesa z Konstantynopolem i z Argentyną, przetransportowywał całe partje dziewcząt z Odesy do Kijowa, kijowskie przewoził do Charkowa, charkowskie zaś do Odesy. Rozsyłał on również do drugorzędnych miast gubernialnych i powiatowych, co bogatszych, towar wybrakowany, lub zbyt już opatrzony w wielkich miastach. Horyzont zdobył ogromną klijentelę i wśród swych odbiorców mógł wymienić sporo ludzi, zajmujących wysokie stanowiska społeczne: wice-gubernatorów, pułkowników żandarmerji, wybitnych adwokatów, znanych lekarzy, bogatych ziemian i kupców, pędzących życie hulaszcze. Cały ciemny świat gospodyń domów rozpusty, kokotek samotnic, rajfurek, właścicielek domów schadzek, sutenerów, aktorek opłacanych od występów i chórzystek — był mu tak znany, jak astronomowi gwiazdy na niebie. Jego zdumiewająca pamięć, która pozwalała mu unikać szczęśliwie notesów, przechowywała tysiące imion, nazwisk, przezwisk, adresów, charakterystyk. Znał on najdokładniej, gusta swych odbiorców: jedni z nich był amatorami dziwacznej rozpusty, inni płacili szalone pieniądze za niewinne dziewczęta, dla trzecich trzeba było wyszukiwać podlotki. Wypadało mu zadawalać sadystyczne i masochiczne upodobania swych klientów, a nawet ułatwiać i występne zbrodnie płciowe, chociaż, przyznać należy, że podejmował się czynów podobnych tylko w wypadkach wyjątkowych, obiecujących wielki zarobek. Parę razy musiał odsiadywać więzienie, ale to nie poszło u niego na marne: nie tylko że nie stracił drapieżnego rozpędu i giętkiej energji w aferach, lecz z każdym rokiem stawał się coraz śmielszym i bardziej przedsiębiorczym. Z biegiem lat do bezczelnego rozpędu, przybyła mu jeszcze wielka praktyczność życiowa.
W ciągu tego czasu, zdążył przynajmniej piętnaście razy się ożenić i zawsze potrafił wziąć znaczny posag. Zwykle zagarnąwszy pieniądze żony, pewnego pięknego poranku nagle znikał bez śladu, a jeżeli miał możność, sprzedawał żonę do tajnego domu rozpusty, lub do eleganckiego domu publicznego. I wówczas gdy wszędzie poszukiwano go. jako Szperlinga, jeździł już z miasta do miasta pod nazwiskiem Rosenluma. W czasie całej swej działałności, tyle razy zmieniał nazwisko, że pomimo doskonałej pamięci, zapominał nietylko w którym roku był Natanaelsonem, w którym Bakalarem, ale nawet rzeczywiste jego nazwisko zaczynało wydawać mu się jednym z pseudonimów.
Rzecz ciekawa, że nie widział w swym zawodzie nic występnego lub nagannego; traktował go tak, jak traktował by każdy inny handel: śledziami, wapnem, mąką lub drzewem. Po swojemu był nabożny. Jeżeli czas pozwalał, gorliwie odwiedzał w piątki synagogę. Sądny dzień, Pejsach, Kuczki obchodził z przykładnym nabożeństwem wszędzie, gdzie rzucił go los. W Odessie miał matkę staruszkę i garbatą siostrę i stale posyłał im większe, lub mniejsze sumy pieniężne, nie regularnie, lecz dość często; ze wszystkich miast od Kurska do Rygi i od Warszawy do Samary. Uciułał znaczne już oszczędności w Credit Lyone i stopniowo zwiększał je, nigdy nie naruszając procentów. Ale chciwość i skąpstwo były mu zupełnie obce. Pociągały go w aferach raczej niebezpieczeństwo, ryzyko i ambicja zawodowa. W stosunku do kobiet był obojętny, chociaż znał się na nich i umiał je cenić; był pod tym względem podobnym do dobrego kucharza, który świetnie gotując, cierpi na chroniczny brak apetytu. Bez żadnego wysiłku mógł namówić kobietę, uwieść, zmusić, by uczyniła wszystko, co zechce; same one lgnęły do niego i stawały się w jego rękach biernemi, posłusznemi i uległemi.
Pił bardzo umiarkowanie i to tylko w towarzystwie. Jedzenie traktował zupełnie obojętnie. Ale, oczywiście, jak każdy człowiek, miał swą maleńką słabostkę — lubił namiętnie, pięknie się ubrać i wydawał na swą toaletę duże pieniądze. Modne kołnierzyki najróżnorodniejszych fasonów, krawaty, spinki brylantowe, breloki, elegancka bielizna i szykowne obuwie — były dla niego nieodzowne.
Z dworca kolejowego pojechał wprost do „Ermitage“. Tragarze w błękitnych bluzach i uniformowych czapkach wnieśli jego rzeczy do vestibulu. W ślad za nim wszedł i Horyzont, prowadząc żonę pod ręką; oboje strojni, postawni, on zaś poprostu wspaniały, w swym szerokim, kloszowym, angielskim palcie, w nowej panamie, niedbale trzymając w ręku trzcinową laskę ze srebrną rączką, w kształcie nagiej kobiety.
— Nie można bez prawa pobytu — powiedział ogromny, otyły odźwierny, mierząc Horyzonta od stóp do głowy i zachowując senny i nieruchomie zimny wyraz twarzy.
— Ach! Zacharze! Znowu nie można! — wesoło zawołał Horyzont i poklepał olbrzyma po ramieniu. Co to jest „nie można“. Dla mnie tylko trzy dni. Zawrę tylko umowę rejentalną z hrabią Ipatjewym i zaraz wyjadę. Bóg z wami. Mieszkajcie chociażby sam jeden we wszystkich numerach. Ale popatrzcie tylko Zacharze, taką zabawkę przywiozłem wam z Odessy! Będziecie napewno zadowoleni.
I ostrożnym, sprytnym wyrobionym ruchem wsunął złotą monetę w rękę odźwiernego, który trzymał ją już za plecami przygotowaną i złożoną w kształt czółna.
Horyzont zainstalowawszy się w wielkim przestronnym pokoju, z alkową, przedewszystkiem wystawił w korytarzu, za drzwiami numeru sześć par wspaniałych kamaszy i powiedział służącemu, który przybiegł na odgłos dzwonka:
— W tej chwili oczyścić. Żeby mi się nie lśniły jak lustro. Tobie, zdaje się na imię Tymoteusz? Powinieneś mnie znać: praca dla mnie, jest zawsze korzystna. Żeby lśniły jak lustro!
Horyzont mieszkał w hotelu „Ermitage” nie dłużej nad trzy dni i w tym czasie zdążył załatwić interesa z conajmniej trzystu osobami. Przyjazd jego, jakby ożywił wielkie, wesołe, portowe miasto. Przychodziły do niego właścicielki biur wynajmu służby domowej, gospodynie meblówek i stare, doświadczone, osiwiałe w handlu żywym towarem — rajfurki. Nie tyle dla zysku, ile z zawodowej ambicji, Horyzont usiłował wytargować jaknajwiększe procenty, kupić kobietę jaknajtaniej. Oczywiście, nie zależało mu absolutnie na tem by otrzymać dziesięć — piętnaście rubli więcej, lecz sama myśl o tem, że konkurent Jampolski otrzyma przy sprzedaży więcej niż on, doprowadzała go do wściekłości.
Na drugi dzień, po przyjeździe, udał się do fotografa Fezera, w towarzystwie „dziewicy” Beli, odfotografował się z nią w różnych pozach przyczem za każdy negatyw otrzymał po trzy ruble, kobiecie dał po rublu. Zdjęć było dwadzieścia. Następnie pojechał do Barsukowej.
Była to kobieta, właściwie mówiąc, dymisjonowana dziewka, jakie spotkać można tylko na południu Rosji, niby polka, niby rusinka, już dostatecznie stara i bogata, by pozwolić sobie na zbytek utrzymywania męża, przystojnego i łagodnego chłopca, a także i cafe-chantanu. Horyzont i Barsukowa spotkali się jak starzy, dobrzy znajomi, a rozmowę ich cechowało wyzucie ze wstydu i sumienia.
— Madame Barsukowa! Mogę zaproponować coś osobliwego! Trzy kobiety; jedna z nich duża, brunetka, bardzo skromna, druga maleńka, blondynka, ta, pojmuje pani, zdecydowana jest na wszystko, trzecia — to kobieta zagadkowa, która uśmiecha się tylko i nic nie mówi, ale jest obiecująca i przytem piękność!
Madame Barsukowa patrzyła na niego z niezadowoleniem i kręciła głową.
— Panie Horyzont! Co mi pan głowę zawraca? Chce pan tak samo zrobić, jak i tamtym razem?
— Niech mi Bóg da takie życie, jeśli ja chcę panią oszukać! Ale rzecz nie na tem polega. Mogę zaproponować pani również całkiem inteligentną kobietę. Proszę robić z nią co się podoba. Prawdopodobnie znajdzie pani na nią amatora.
Barsukowa uśmiechnęła się subtelnie i zapytała:
— Znowu żona?
— Nie. Ale szlachcianka.
— A więc znowu zatargi z policją?
— Ach! Mój Boże! Nie biorę od pani dużych pieniędzy: za wszystkie cztery, jakieś parszywe tysiąc rubli.
— No mówmy otwarcie: pięćset. — Nie chcę kupować kota w worku.
— Zdaje się madame Barsukowa, że z panią nie po raz pierwszy robimy interes. — Oszukiwać zaś nie będę i zaraz przywiozę ją tutaj! — Proszę tylko nie zapominać, że pani jest moją ciotką. Nie zabawię tu w mieście dłużej nad tydzień.
Madame Barsukowa zaśmiała się trzęsąc piersiami, brzuchem i podgardlem.
— Nie będziemy targować się o drobnostkę. Zwłaszcza, że ani pan mnie, ani ja pana nie oszukuję. Obecnie jest duży popyt na kobiety. Coby pan powiedział, panie Horyzont, gdybym zaproponowała panu butelkę wina?
— Dziękuję pani, z przyjemnością.
— Pomówimy, jak starzy przyjaciele. — Proszę powiedzieć ile pan zarabia rocznie?
— Ach madame, jak to powiedzieć? — Dwanaście, dwadzieścia tysięcy mniej więcej: ale proszę zważyć, jakie szalone wydatki mam w podróżach.
— Pan oszczędza cokolwiek?
— Ach, drobnostkę: jakie dwa — trzy tysiące rocznie.
— Myślałam, że dziesięć, dwadzieścia.
Horyzont zwiększył czujność. Miał świadomość, że zaczyna być okłamywanym więc ujmująco zapytał:
— Dla czego to panią interesuje?
Anna Michajłówna nacisnęła guzik elektrycznego dzwonka i kazała pokojówce podać kawę z prażonem mlekiem i butelkę Chamberlain’a. Znała obyczaje Horyzonta. Poczem zapytała:
— Zna pan pana Szepszerowicza?
Horyzont aż podskoczył.
— Mój Boże! któż nie zna Szepszerowicza? — to bóg, to geniusz!
I ożywiwszy się, zapomniał, że wciągany jest w pułapkę, zaczął mówić z zachwytem:
— Proszę sobie wyobrazić, co w ubiegłym roku zrobił Szepszerowicz! Zawiózł do Ameryki trzydzieści kobiet z Kowna, Wilna, Żytomierza. Rozsprzedał je wszystkie po tysiąc rubli, — ogółem madame, proszę policzyć, trzydzieści tysięcy. — Czy myśli pani, że Szepszerowicz miał dosyć? — Nie! za te pieniądze, ażeby opłacić swę wydatki na parostatku, kupił kilka murzynek i porozdzielał je do Moskwy, Petersburga i Kijowa, Odessy i Charkowa. Madame, nie człowiek to lecz orzeł. Oto kto potrafi robić interesy.
Barsukowa położyła mu łagodnie rękę na kolanie. Czekała właśnie na tę chwilę i powiedziała tonem przyjacielskim:
— A więc proponuję panu; panie... — zresztą nie wiem jak się pan obecnie nazywa...
— Powiedzmy Horyzont...
— Więc proszę pana, panie Horyzont, czy rozporządza pan niewinnemi dziewczętami? Jest teraz na nie olbrzymi popyt. Zagram z panem w otwarte karty. Pieniędzy żałować nie będziemy. Jest to obecnie modne. Proszę zauważyć Horyzont, zwrócimy panu pańskie klientki w takim stanie, w jakim były. Pan rozumie, — maleńka rozpusta, w której żadną miarą zorjentować się nie mogę.
Horyzont w zakłopotaniu potarł czoło i posiedział:
— Widzi pani, mam żonę... Pani niemal odgadła.
— Więc. Dlaczegóż niemal?
— Wstyd mi się przyznać, że ona, jakby to powiedzieć, że ona... jest dla mnie jeszcze narzeczoną...
Barsukowa roześmiała się wesoło.
— Wie pan, panie Horyzont, że nigdym nie przypuszczała, żeś pan taki łotr! Dawaj pan swoją żonę, wszystko mi jedno. Ale czyżby pan istotnie potrafił się powstrzymać?
— Tysiąc? zapytał poważnie Horyzont.
— Ach, to drobnostka, powiedzmy tysiąc. Ale czy dam sobie z nią radę.
— Głupstwo — odparł Horyzont z pewnością siebie. Wyobraźmy sobie, że pani jesteś moją ciotką i że pozostawiam u pani żonę. Przypuśćmy, madame Barsukowa, że kobieta ta jest we mnie zakochana, jak kotka. I jeżeli powie jej pani, że dla mego dobra powinna zrobić to i to — niema żadnej dyskusji.
Nie mieli, zdaje się, nic więcej do mówienia. Madame Barsukowa przyniosła blankiet wekslowy, na którym z trudem nagryzmoliła swe imię, imię ojca i nazwisko. Weksel oczywiście był nieważny, ale pomiędzy zbrodniarzami istnieje związek — łączność — sumienie nie czyste. W takich sprawach nie oszukują. W przeciwnym razie grozi śmierć.
Następnie niezwłocznie, jak widmo z za kulis ukazał się jej serdeczny przyjaciel, młody mąż z wysoko podkręconemu wąsami, gospodarz cafe-chantan’u. Napili się wina; pomówili o jarmarku, o wystawie, narzekali na złe interesy. Później Horyzont zatelefonował do siebie do hotelu i wezwał żonę. Następnie zapoznał ją z ciotką i jej kuzynem, powiedział, że tajemnicze sprawy polityczne zmuszają go do natychmiastowego opuszczenia miasta, czule objął Sarę, zapłakał i odjechał.
Z chwilą przyjazdu Horyzonta (zresztą Bóg wie, jak się właściwie nazywał: Gogolewicz, Gidalewicz, Okuniew, Rozmitalski) słowem, z chwilą przyjazdu tego człowieka wszystko zmieniło się i przy ulicy Jamskiej. Zaczęły się zbiorowe przenosiny. Od Treppla przewożono dziewczyny do Anny Markówny, od Anny Markówny do zakładu rublowego, z rublowego do półrublowego. Awansów nie było — tylko degradacje. Na każdych przenosinach Horyzont zarabiał od pięciu do stu rubli. Zaiste posiadał zapas energii, dorównywujący mniej-więcej energji wodospadu Imatry.
We dnie siedząc u Anny Markówny mówił mrużąc oczy od dymu z papierosa i zakładając nogę na nogę.
— Pytam... po co pani ta właśnie Sońka? Niemasz dla niej miejsca w przyzwoitym zakładzie. Jeżeli pozbędziemy się jej, pani zarobi sobie sto rubli, a ja dwadzieścia pięć.
— Ach, panie Szacki! Pan zawsze potrafi namówić! Ale proszę wyobrazić sobie, że żal mi jej. Taka uprzejma dziewczyna.
Horyzont zamyślił się na chwilę. Poszukiwał odpowiedniego argumentu i nagle wypalił:
— Padającego popchnij! Przekonany jestem madame Szajbes, że ona nie cieszy się popytem.
Izajasz Sawicz, maleńki, chorowity, podejrzliwy staruszek, ale w razie potrzeby stanowczy, poparł Horyzonta; rzeczywiście p. Szacki weźmie dwadzieścia pięć rubli, my dostaniemy z pięćdziesiąt i chwała Bogu odczepilibyśmy się od niej. Przynajmniej nie będzie kompromitowała naszego zakładu.
W ten sposób Sońka Ster, ominąwszy zakład rublowy, została przeniesiona do półrublowego, gdzie wszystkie szumowiny, całemi nocami mogły naigrawać się nad dziewczętami. Sońka pewnego razu w nocy zadrżała z przerażenia, gdy Tekla, baba mająca około sześciu pudów wagi, wyskoczyła na dziedziniec dla potrzeby fizycznej i krzyknęła do przechodzącej gospodyni:
— Gosposiu! Posłuchajcie: trzydziesty szósty gość! Nie zapomnijcie.
Na szczęście Sonię nie bardzo niepokojono: nawet i w tym zakładzie była za brzydka. Nikt nie zwracał uwagi na jej śliczne oczy i brano ją tylko w tym wypadku, gdy nie było pod ręką innej. Farmaceuta odnalazł ją i przychodził do niej co wieczora. Ale czy to tchórzostwo, czy specjalnie żydowska oględność, czy wreszcie wstręt fizyczny nie pozwoliły mu zabrać tej dziewczyny do domu. Przesiadywał koło niej całe noce i po dawnemu cierpliwie czekał, aż wróci od przygodnego gościa, urządzał jej sceny zazdrości i pomimo wszystko kochał i stercząc we dnie w swej aptece za ladą i kręcąc jakieś cuchnące pigułki, nieustannie myślał o niej i tęsknił.
Tuż przy wejściu do zamiejskiego Café Chantan’u jaśniał różnokolorowemi ogniami sztuczny klomb z elektrycznemi lampkami, zamiast kwiatów. Od klombu biegła w głąb taka sama ognista aleja z szerokich półokrągłych arek, zwężających się ku końcowi. Dalej znajdował się szeroki, usypany żółtym piaskiem placyk, na lewo otwarta scena, teatr i strzelnica, wprost — estrada dla muzyków (w kształcie muszli) oraz kiosk z kwiatami i piwem — na prawo długi taras restauracyjny. Placyk oświetlały oślepiająco, blado i matowo, łukowe lampy, na wysokich słupach. O ich matowe szkła, otoczone drucianemi siatkami, tłukły się tysiące nocnych motyli, których cienie — niewyraźne i wielkie — majaczyły na dole, na ziemi. Tam i z powrotem chodziły parami, już zmęczonym i wlokącym się krokiem głodne kobiety, ubrane zbyt lekko i przesadnie, zachowujące na twarzach wyraz beztroskiej wesołości, lub dumnej, obrażonej nietykalności.
W restauracji zajęte były wszystkie stoły — i nad nimi unosiły się ustawicznie brzęk noży o talerze i pstry, skaczący falami rozgwar. Czuć było mdły a ostry swąd kuchenny. Pośród restauracji na estradzie grali rumuni w czerwonych frakach, wszyscy smagli o białych zębach i małpich twarzach wąsatych, wylizanych i wypomadowanych. Dyrygujący orkiestrą, naginając się ku przodowi i kołysząc się zmanierowanie, grał na skrzypcach, robiąc do publiczności nieprzyzwoicie słodkie oczy — oczy mężczyzny — prostytutki. I wszystko razem — owa obfitość dokuczliwych świateł elektrycznych, przesadnie jaskrawe stroje kobiet, zapachy modnych, podniecających perfum, owa — wrzaskliwa muzyka, z dowolnem zwalnianiem tempa, z namiętnem omdlewaniem — przy przejściach, z podnoszeniem tonu w burzliwych miejscach — wszystko zlewało się, tworząc ogólny obraz szalonego i głupiego zbytku i wytwarzając nastrój usposabiający do wesołej hulanki.
Na górze dokoła całej sali ciągnęła się otwarta galerja, na którą, jak na balkon otwierały się drzwi separatek. W jednej z takich separatek siedziały cztery osoby — dwie kobiety i dwóch mężczyzn: znana w całej Rosji artystka śpiewaczka Rowińska, postawna, piękna kobieta o podługowatych, zielonych egipskich oczach i z szerokiemi, czerwonemi, zmysłowemi ustami, których kąty drapieżnie opuszczały się ku dołowi, baronowa Teftin, maleńka, elegancka, blada — widywano ją zawsze razem z artystką, rozgłośnej sławy adwokat Riazonow i Włodzio Czapliński, bogaty dystyngowany młodzieniec, kompozytor-dyletant, autor kilku miluchnych romansów i licznych dowcipów na dobie, obiegających miasto.
Ściany separatki były czerwone, ze złotym deseniem. Na stole między płonącemi kandelabrami, sterczały z okopconej wazy dwie białe, osmolone szyjki butelek, a światło drgającem złotem grało w płytkich kielichach wina. Zewnątrz pode drzwiami dyżurował, oparty o ścianę lokaj, otyły zaś, rosły i poważny metr d’hotel, na którego zawsze sterczącym palcu prawej ręki błyszczał ogromny brylant, często stawał u tych drzwi i nadsłuchiwał uważnie co się wewnątrz działo.
Baronowa, o znudzonej, bladej twarzy, sennie patrzyła przez lornetkę na salę, obserwując huczący, żujący i krzątający się tłum. Pośród czerwonych, białych, błękitnych i żółtych strojów kobiecych, jednostajne postacie mężczyzn były podobne do wielkich czarnych żuków. Rowińska niedbale, lecz jednocześnie uporczywie patrzyła na dół na scenę i na widzów, a twarz jej miała wyraz zmęczenia, nudy i być może, owego przesytu wszelkiemi widowiskami, właściwego znakomitościom. Jej śliczne, długie, chude palce lewej ręki spoczywały na amarantowym aksamicie loży. Pierścionki z rzadkiej piękności szmaragdami tak niedbale trzymały się na nich, że lada chwila groziły spadnięciem; baronowa nagle roześmiała się.
— Płoszę spojrzeć — powiedziała — co za śmieszna postać, lub ściśle mówiąc, śmieszny zawód. Oto na tego, który gra na siedmiorzędnej fujarce.
Wszyscy spojrzeli w kierunku jej ręki. I rzeczywiście, widok był dość śmieszny. Z tylu orkiestry rumuńskiej siedział otyły wąsaty człowiek, prawdopodobnie ojciec, a kto wie, może nawet dziadek licznej rodziny i z całej siły dmuchał w siedem drewnianych, połączonych razem fujarek. Ponieważ, widocznie, trudno mu było przesuwać ten instrument między wargami, więc z niezwykłą szybkością obracał głowę, to na lewo, to na prawo.
— Zadziwiające zajęcie — powiedziała Rowińska. — A niech no pan, panie Czapliński, spróbuje pokręcić tak głową.
Włodzio Czapliński, tajemnie i beznadziejnie zakochany w artystce — natychmiast posłusznie i gorliwie usiłował to wypełnić, ale po chwili zrezygnował.
— Nie, to niemożliwe — powiedział — trzeba tu albo długiego trenowania, albo też, być może, wrodzonych zdolności.
Baronowa odrywała listki swej róży i rzucała je do kielicha, poczem z trudnością zwalczywszy ziewanie, powiedziała z nieznacznym grymasem:
— Ale mój Boże, jak nudnie bawią się tu u was w K.! Proszę spojrzeć: ani śmiechu, ani śpiewu, ani — tańców. Niby jakieś stado spędzone któremu kazano się bawić.
Riezanow niedbale ujął swój kielich, skosztował nieco i odpowiedział obojętnie swym czarującym głosem:
— No, a u was w Paryżu, lub Nicei, czyż weselej? Przecież trzeba się z tem pogodzić, że wesołość, prawdziwa młodość i śmiech, zniknęły zupełnie z życia ludzkiego i wątpliwe, czy kiedykolwiek wrócą. Zdaje mi się, że należy traktować ludzi wyrozumiałej. Kto wie, być może, dla wszystkich siedzących tu na dole, dzisiejszy wieczór — to odpoczynek, święto.
— Mowa obrońcy — zauważył w swój specjalny sposób Czapliński.
Ale Rowińska szybko odwróciła się od mężczyzn i jej podługowate, zielonkawe oczy zwęziły się. Było to u niej oznaką gniewu, który czasem popycha, nawet osoby koronowane do popełniania nietaktów. Zresztą pohamowała się natychmiast i ciągnęła leniwie:
— Nie rozumiem o czem panowie mówicie. Nie rozumiem nawet pocośmy tu przyszli. Przecież zajmujących widowisk niemasz obecnie wcale na świecie. Oto naprzykład widziałam walki byków w Sewilli, Madrycie i Marsylji — widowisko wywołujące nic prócz wstrętu. Widziałam i boksowanie i walki zapaśników — wstrętne to i brutalne. Zdarzyło mi się również uczestniczyć w polowaniu na tygrysa, przyczem siedziałam pod baldachimem na grzbiecie wielkiego, mądrego, białego słonia... słowem, panowie sami dobrze wiecie o tem. I z całego mego szerokiego, hałaśliwego bujnego życia, które doprowadziło mnie do przedwczesnej starości...
— O, co też pani mówi, pani Heleno, powiedział z pieszczotliwym wyrzutem Czapliński.
— Proszę Włodziu, daj pokój komplementom. Wiem sama, że mam jeszcze młode ciało ale naprawdę czasem wydaje mi się, że mam dziewięćdziesiąt lat. Tak zużytą mam już duszę. Ja kontynuuję. Powiadam, że w ciągu całego mego życia tylko trzy silne wrażenia utkwiły w mej duszy. Pierwsze, gdy byłam jeszcze dziewczynką i widziałam jak kot skradał się do wróbla i z przerażeniem i ciekawością śledziłam jego ruchy i bystre spojrzenia ptaka. Do tej chwili nie wiem co budziło we mnie większą sympatję: spryt kota, czy też zręczność wróbla. Jednakże wróbel wyszedł zwycięsko. Raptownie wzleciał na drzewo i stamtąd zaczął zasypywać kota takiemi wróblemi wymyślaniami, że poczerwieniałabym była ze wstydu, gdybym zrozumiała choć słowo. Kot zaś z obrażoną miną, podniósł ogon do góry i usiłował przed samym sobą udawać, że nic szczególnego nie zaszło. Innym razem wypadło mi śpiewać w operze z pewnym wielkim artystą.
— Z kim? zapytała szybko baronowa.
— Czyż nie jest to obojętne? Po co nazwiska. I oto gdyśmy śpiewali razem, czułam się we władzy geniusza. Jak cudownie! W jakiej niebiańskiej harmonji zlały się nasze głosy! Ach! Nie jestem w stanie określić tego uczucia. Prawdopodobnie nie zdarza się to częściej jak raz w życiu. Z roli wypadało mi płakać i płakałam szczeremi prawdziwemi łzami. Gdy po opadnięciu kurtyny zbliżył się do mnie, pogładził me włosy swą dużą gorącą ręką i ze swym czarującym, słonecznym uśmiechem powiedział: „Ślicznie! Pierwszy raz w życiu tak śpiewałem“... wówczas ja, a jestem bardzo dumną, ja pocałowałam go w rękę. Miałam jeszcze oczy pełne łez.
— A poraź trzeci? — zapytała baronowa i w oczach jej błysnęły złe iskierki zazdrości.
— A poraz trzeci — odezwała się smutnie aktorka — to rzecz najprostsza. W zeszłorocznym sezonie mieszkałam w Nicei. I oto, widziałam na otwartej scenie we Frejuss — Carmen z udziałem Cecylji Ketten, która już, — tu artystka przeżegnała się nabożnie — nie żyje, nie wiem doprawdy, na szczęście, czy na nieszczęście swoje.
W tem, śliczne jej oczy zaszły nagle łzami i zaświeciły takim czarującym zielonym blaskiem, jakim jaśnieje w ciepły, letni wieczór gwiazda jej długie nerwowe palce kurczowo ściskały obicie poręczy loży. Ale, gdy po chwili zwróciła twarzą do swych przyjaciół, oczy jej były już suche, a na zagadkowych, grzesznych i władnych ustach igrał niewymuszony uśmiech.
Wówczas Riazanow zapytał ją grzecznie, tkliwym, ale rozmyślnie spokojnym głosem.
— Jednakże, pani Heleno, wielka sława pani, wielbiciele, zachwyt tłumów... wreszcie ów entuzjazm, jaki wywołuje pani wśród słuchaczy. Czyż nawet i to nie podnieca pani nerwów?
— Nie, Riazanow, — odparła zmęczonym głosem. — pan sam również dobrze wie, co to jest warte. Bezczelny reporter, który pragnie dostać bilety dla swych nieznajomych, a przy sposobności i dwadzieścia pięć rubli w kopercie, gimnazjaliści i gimnazjalistki, studenci i kursistki, żebrzący o fotografję z autografem; jakiś stary bałwan w mundurze generalskim, który wtóruje mi podczas mej arji. Wieczny szept z tyłu za tobą, gdy idziesz: „Oto ona, ta sama, sławna!“ Listy anonimowe, bezczelność stałych bywalców zakulisowych, wszystkiego nie zdołam wyliczyć! Przecież z pewnością i pana napastują często psychopatki sądowe?
— Tak, — powiedział stanowczo Riazanow.
— Oto wszystko. A proszę podać do tego rzecz najokropniejszą, że każdorazowo, gdy odczuwam prawdziwe natchnienie, w tejże chwili mam dręczącą świadomość, że udaję i że robię łamańce wobec ludzi... A obawa o powodzenie rywalki. A ciągła obawa utraty głosu, zerwania go, przeziębienia? Wieczne męczące poranie się ze strunami głosowemi? Nie, naprawdę ciężko dźwigać na swych barkach brzemię rozgłosu.
— A sława artystyczna? zaoponował adwokat. Władza genjusza? Przecież to istotna władza moralna, która wyższą jest od wszelkiej, nawet królewskiej władzy na świecie!
— Tak, tak, pan ma oczywiście słuszność, mój drogi. Ale sława, rozgłos, słodkiemi są tylko z daleka, gdy się o nich marzy. Posiadając sławę, odczuwamy tylko jej kolce. Ale zato jakże boli jej stopniowa utrata! Zapomniałam jeszcze powiedzieć. Przecież my artyści pracujemy jak na katordze. Z rana ćwiczenia, we dnie próba, a potem zaledwie starczy czasu na obiad i pora już na przedstawienie. Cudem urwiesz jaką godzinę na czytanie, lub dla rozrywki, ot, tak jak obecnie. Ale i to rozrywka całkiem powszednia.
Niedbale, zmęczonym ruchem zlekka poruszyła palcami ręki spoczywającej na poręczy.
Włodzio Czapliński wzburzony tą rozmową zapytał:
— Ale, proszę powiedzieć, pani Heleno, czego by pani pragnęła, co mogłoby zająć wyobraźnię pani i usunęło nudę?
Spojrzała na niego swemi zagadkowemi oczyma i cicho z pewnym zażenowaniem odparła:
— Dawnemi czasy ludzie żyli weselej i nie znali żadnych przesądów. Mam wrażenie, że wówczas byłabym na miejscu i żyłabym pełnią życia. O! Rzym starożytny.
Nie zrozumiał jej nikt, prócz Riazanowa, który nie patrząc na nią, powoli, swym aksamitnym głosem wvglosił klasyczny powszechnie znany zwrot łaciński:
— Ave Cezar, morituri te salutant!
— Właśnie! Lubię pana bardzo, panie Riazanow za to, że jesteś mądry. Pan zawsze w lot chwyta myśl, chociaż muszę powiedzieć, że nie jest to zbyt wysoką właściwością umysłu. I w rzeczy samej; zejdzie się dwoje ludzi, wczorajszych przyjaciół, współtowarzyszy, współbiesiadników i dziś jeden z nich musi zginąć. Ale nie ma w nich ani gniewu, ani strachu. O, to istotnie piękne widowisko, jakie tylko mogę sobie wyobrazić!
— Ile w tobie okrucieństwa, — powiedziała w zamyśleniu baronowa.
— Tak nie ma nato rady! Przodkowie nasi byli rycerzami i rabusiami. Jednakże moi państwo, czy nie pora stąd odjechać?
Wyszli z ogrodu. Włodzio Czapliński zaproponował swój samochód. Pani Helena opierała się o jego ramię. Nagle zapytała:
— Powiedz mi proszę Włodziu, dokąd zazwyczaj jedziecie, gdy pożegnacie się z tak zwanej porządnemi kobietami?
Włodzio stropił się. Jednak wiedział bardzo dobrze, że przed Rowińską kłamać nie można.
— M. m. m. Obawiam się obrazić słuch pani M. m. m. Do cyganów naprzykład, do nocnych kabaretów...
— No, a jeszcze gorzej?
— Naprawdę, stawia mię pani w bardzo przykrej sytuacji. Od czasu, gdy jestem tak szalenie zakochany w pani...
— Proszę dać pokój romantyce!
— No, jakby to powiedzieć, bełkotał Włodzio, czując, że rumieni mu się nie tylko twarz, ale szyja i plecy, — no oczywiście do kobiet. Obecnie, rzecz prosta, to mi się nie zdarza...
Rowińska gniewnie przycisnęła do siebie łokieć Czaplińskiego.
— Do domu publicznego?
Włodzio nic nie odrzekł. Wtedy powiedziała:
— A więc, oto zaraz zawiezie pan nas tam samochodem i zapozna nas z tem życiem, obcem dla mnie. Ale proszę pamiętać, że polegam na pańskiej opiece.
Pozostała para, zgodziła się na propozycję, prawdopodobnie niechętnie, ale sprzeciwiać się pani Helenie było niepodobieństwem. Zawsze robili to, co ona chciała. Pozatem wszyscy słyszeli i wiedzielio tem, że w Petersburgu światowe, bawiące się panie, a nawet i panny, pozwalają sobie, pod wpływem modnego snobizmu, na wybryki daleko gorsze, od zaproponowanego przez Rowińską.
W drodze na ulicę Jamską, Rowińska rzekła do Włodzia:
— Zawiezie mię pan najprzód do najbardziej eleganckiego zakładu, potem do średniego, a nakoniec do najbrudniejszego.
— Droga pani, gorąco zaoponował Czapliński, — dla pani gotów jestem uczynić wszystko. Mówię bez kłamliwej chełpliwości, że na rozkaz pani oddam swe życie, że na jeden dany przez panią znak gotów jestem zrujnować moją karjerę i stanowisko. Ale nie odważę się zawieść panią do tych domów. Obyczaje rosyjskie są brutalne, a często — wprost nie ludzkie. Obawiam się, że mogą tam panią obrazić słowem ostrem, nieprzyzwoitem, że jakiś przygodny gość pozwoli sonie na jakiś rażący wybryk.
— Ach, mój Boże, niecierpliwie przerwała Rowińska, gdy śpiewałam w Londynie, wówczas wielu zabiegało o moje względy, a ja nie krępowałam się w dobranem towarzystwie pojechać dla oględzin, najbrudniejszych spelunek Wildcheplu. Powiem również, że towarzyszyło mi wówczas dwóch arystokratów, lordów, byli to sportsmeni, ludzie niezwykle silni fizycznie i moralnie, którzy, oczywiście, nigdy nie pozwoliliby na skrzywdzenie kobiety. Zresztą, może pan Włodzio należy do gatunku tchórzów?
Czapliński wybuchnął.
— O, nie, nie, pani Heleno. Ostrzegłem tylko, z miłości dla pani. A jeśli pani rozkaże, gotów jestem iść dokąd zechcesz, nietylko na tę wątpliwego rodzaju eskapadę, ale nawet na śmierć samą.
W tej chwili towarzystwo podjeżdżało już do najbardziej eleganckiego zakładu na Jamie — do Treppla. Adwokat Riazanow powiedział, uśmiechając się swym zwykłym, ironicznym uśmiechem:
— A zatem, rozpocznijmy przegląd.
Zaprowadzono ich do gabinetu z amarantowemi tapetami, na których powtarzał się złoty rysunek, w kształcie drobnych laurowych wianków, w stylu „empire“. I Rowińska odrazu poznała, dzięki swej artystycznej pamięci, że były to takie same tapety, jak w separatce, w której przed chwilą siedzieli.
Weszły cztery nadbałtyckie niemki. Wszystkie otyłej piersiste, blondynki, upudrowane, bardzo poważne i uprzejme. Rozmowa narazie, urywała się. Dziewczęta siedziały nieruchomie, jak posągi, udając o ile możności „porządne damy“. Nawet szampan, którego zażądał Riazanow, nie poprawił nastroju. Rowińska pierwsza pospieszyła towarzystwu z pomocą, zwracając się do najgrubszej, najwięcej jasnowłosej, podobnej do bułki, niemki. Zapytała grzecznie po niemiecku:
— Proszę powiedzieć — skąd pani pochodzi? Zapewne z Niemiec?
— Nie, gnädige Frau, jestem z Rygi.
— Cóż panią zmusza tu służyć? Spodziewam się że nie nędza?
— Oczywiście nie, gnädige Frau. Ale pojmuje pani, mój narzeczony Hans, pracuje jako kelner w barze automatycznym, jesteśmy za ubodzy, by się obecnie pobrać. Składam me oszczędności w banku, i on czyni to samo. Gdy zbierzemy potrzebne nam dziesięć tysięcy rubli, otworzymy własną piwiarnię i jeżeli Bóg pobłogosławi, wtedy pozwolimy sobie na zbytek mieć dzieci.
— Ale proszę posłuchać, mein Fräulein! zdziwiła się Rowińska. Jesteś pani młoda, ładna, znasz dwa języki...
— Trzy, Madame, — dumnie oświadczyła niemka. Znam również i estoński. Ukończyłam szkołę miejską i trzy klasy gimnazjum.
— No więc widzi pani, widzi pani, zapalała się Rowińska. — Z takiem wykształceniem pani zawsze mogłaby posadę z całem utrzymaniem, na jakieś trzydzieści rubli. Powiedzmy w charakterze gospodyni, bony, starszej oficjalistki w porządnym sklepie kasjerki... i jeżeli narzeczony pani, Fritz...
— Hans, madame.
— Jeżeli Hans okazałby się człowiekiem pracowitym i oszczędnym, łatwo byłoby wam po trzech, czterech latach stanąć mocno na nogach. Jak pani sądzi?
— Ach, madame, pani się nieco myli. Pani zapomina o wydatkach. W zeszłym miesiącu zapracowałam nieco więcej. Tam odmawiając sobie wszystkiego, nie zdołałabym odłożyć miesięcznie więcej, niż piętnaście, dwadzieścia rubli, gdy tu, przy rozsądnej oszczędności, odkładam do stu rubli i zaraz odnoszę je do kasy, na książeczkę. Pozatem proszę wystawić sobie, gnädige Frau, co za poniżające stanowisko, być służącą w domu! Zależeć zawsze od kaprysu, lub humoru gospodarzy! I gospodarz zawsze dokucza głupstwami. Pfe! Gospodyni zaś, okazuje zazdrość, szuka zaczepki i wymyśla.
— Nie, nie rozumiem — w zamyśleniu ciągnęła Rowińska, nie patrząc na niemkę, utkwiwszy wzrok w podłodze. Wiele słyszałam o waszem życiu, tu w tych... jak się to nazywa?... w domach. Opowiadają okropne rzeczy, że tu zmuszają was do kochania najwstrętniejszych starych i potwornych mężczyzn, że was krzywdzą i wyzyskują w najokrutniejszy sposób.
— O nic podobnego madame... U nas każda posiada książeczkę rozrachunkową, w której dokładnie zapisywany jest przychód i wydatki. W zeszłym miesiącu naprzykład zarobiłam przeszło pięćset rubli. Jak zawsze, gospodyni należy się dwie trzecie na życie, mieszkanie, opał, oświetlenie, bieliznę... Pozostaje mi przeszło sto pięćdziesiąt, nieprawdaż? Pięćdziesiąt wydaję na suknie i na różne drobiazgi. Sto zaoszczędzam. Jakiż to wyzysk, madame, pytam panią? Jeżeli zaś mężczyzna zupełnie mi się nie podoba, — prawda — zdarzają się zbyt już wstrętni, — ale zawsze mogę oświadczyć, że jestem niedysponowaną i zamiast mnie pójdzie któraś z nowoprzybyłych.
— Ale proszę... proszę wybaczyć, nie znam imienia pani.
— Eliza.
— Mówią, Elizo, że z wami postępują bardzo brutalnie... Czasem biją... zmuszają do tego, czego nie chcecie, co dla was jest wstrętne?
— Nigdy, madame! hardo odparła Eliza. Żyjemy tu wszystkie, jak zgodna rodzina. Wszystkie jesteśmy bądź z jednej miejscowości, bądź krewne i, daj Boże, by wiele tak żyć mogło we własnych rodzinach, jak my żyjemy. Co prawda na ulicy Jamskiej zdarza ja się różne skandale i bijatyki. Ale to tam... w tych... zakładach rublowych. Dziewczęta rosyjskie wiele piją i zawsze mają kochanków. a zupełnie nie myślą o swej przyszłości.
— Jesteś pani rozsądna, Elizo, — powiedziała ciężkim tonem Rowińska. — Wszystko to piękne. No, a przypadkowa choroba, zaraza? Przecież to śmierć! A jak odgadnąć?
— I znowu — nie — madame. Nie puszczę do siebie do łóżka mężczyzny bez uprzednich szczegółowych oględzin lekarskich... Jestem gwarantowana, przynajmniej w siedemdziesięciu pięciu procentach.
— Niech djabli porwą! raptownie gorąco zawołała Rowińska i uderzyła pięścią w stół. — Ale przecież Albert pani...
— Hans — pokornie sprostowała niemka.
— Proszę wybaczyć... Hans pani. Z pewnością nie bardzo cieszy się z tego, że pani tu mieszka i codziennie go zdradza?
Eliza popatrzyła na nią ze szczerem, żywem zdumieniem.
— Ależ gnädige Frau... Nigdy go nie zdradziłam. To inne zgubione dziewczęta, zwłaszcza rosjanki, mają kochanków, na których wydają swe ciężko zdobyte pieniądze. No, żebym kiedykolwiek dopuściła się czegoś podobnego? Tfu!
— Większego upadku nie mogłam sobie wyobrazić! z obrzydzeniem i głośno powiedziała powstając Rowińska. Proszę zapłacić, Włodziu i pójdziemy stąd dalej.
Gdy wyszli na ulicę, Włodzio ujął ją pod rękę i powiedział błagalnie:
— Na miłość boską, czy nie wystarcza pani ta jedna próba?
— O, co za cynizm, co za cynizm!
— Otóż dlatego właśnie mówię, dajmy pokój tej próbie.
— Nie, w każdym razie idę do końca. Proszę pokazać mi coś przeciętnego, prostszego.
Włodzo Czaliński, który przez cały czas cierpiał za panią Helenę zaproponował wstąpienie do zakładu Anny Markówny, odległego o jakieś dziesięć kroków.
Tutaj właśnie oczekiwały ich silne wrażenia, i przedewszystkiem Symeon nie chciał ich wpuścić i dopiero kilka złotych monet, które dał mu Riazanow sprawiły, że zmiękł. Zajęli gabinet prawie taki sam jak u Treppla, tylko nieco więcej obszar pany i spłowiały. Na rozkaz Emmy spędzono do gabinetu dziewczęta. Ale było to równoznacznem z wpuszczeniem kozła do ogrodu. Najważniejszem jednak błędem było wprowadzenie tam Gieni podrażnionej, ze złemi błyskami w oczach. Ostatnia weszła skromna cicha Tamara, ze swym nieśmiałym a rozpustnym uśmiechem Monny Lizy. W gabinecie zebrał się wreszcie cały prawie personel zakładu. Rowińska nie odważyła się już pytać „jak doszłaś do takiego życia“. Ale przyznać należy, że mieszkanki domu przyjęły ją z pewną gościnnością. Pani Helena poprosiła je, by zaśpiewały swe zwykłe pieśni, co też chętnie uczyniły śpiewając:
Poniedziałek nadchodzi,
Czas mi iść do domu.
następnie:
Biedna, biedna, biedna ja
Monopol zamknięty
Tak mnie boli głowa...
Śliczna jest z nich para,
Dobór wyjątkowy —
Ona prostytutka
A on pobytowy
Cha! cha! cha!
Gdy ranek nastaje
On kradzież obmyśla.
Ona zaś na łóżku
Leży i wymyśla
Cha! cha! cha!
Rankiem, gdy chłopaczka
Do cyrkułu wleką,
Ona, prostytutka
Z innym jest daleko
Cha! cha! cha!
A potem jeszcze piosenkę więzienną:
Rok za rokiem schodzi,
Mijają tak lata
Któż mnie oswobodzi?
I jeszcze:
Nie płacz że Marusiu
Będziesz jeszcze moją
Zaraz po poborze,
Myślę o ożenku.
W tem, ku ogólnemu zdziwieniu, roześmiała się tłusta, zazwyczaj milcząca Kasia. Pochodziła ona z Odesy.
— Pozwólcie i mnie zaśpiewać pewną piosenkę. Śpiewają ją u nas na Mołdowance i na reresypi różni złodzieje w szynkach.
I okropnym basem, zardzewiałym i nieposłusznym zaśpiewała, czyniąc najbezsensowniejsze gesty, widocznie naśladując widziane niegdyś u jakiejś przeciętnej śpiewaczki kabaretowej:
Ach pójdę ja do „diukówki“
Za stołem usiądę
Zdejmę kapelusz
I rzucam pod stół
Zapytują lubą,
Co ty będziesz pić?
Ona odpowiada
Że ją boli głowa,
Ja cię nie pytam
Co ciebie boli,
Lecz ja cię pytam
Co ty będziesz pić?
Czy też piwo, czy też wino,
Czy też fiałkę, czy też nic?
I wszystko byłoby dobrze, gdyby nagle nie wpadła do gabinetu Mańka Biała w jednej tylko koszuli i białych koronkowych majtkach. Hulał z nią jakiś kupiec, który wczoraj urządzał rajską noc, i fatalny benedyktyn, który oddziaływał na dziewczynę z szybkością dynamitu, doprowadził ją do zwykłego awanturniczego stanu. Nie była już obecnie Mańką Małą, ani Mańką Białą, lecz Mańką — Awanturnicą. Wpadłszy do gabinetu, odrazu, skutkiem niespodziewanego wrażenia, runęła na podłogę i leżąc na wznak roześmiała się tak szczerze, że i wszyscy obecni roześmieli się również. Tak. Ale śmiech ten trwał nie długo... Mańka nagle siadła na podłodze i zaczęła krzyczeć:
— Hura, do nas nowe dziewki przyjęto!
Było to zupełną już niespodzianką. Ale większy jeszcze nietakt wykazała baronowa, mówiąc:
— Jestem patronką klasztoru dla upadłych dziewczyn i dlatego z obowiązku służbowego muszę zbierać informacje o was.
Lecz tu nagle wzburzyła się Genia.
— Zaraz mi się stąd wynoś stara oślico! Próchno! Ścierko!... Wasze przytułki Magdalenek — są gorsze od więzienia. Sekretarze wasi korzystają z nas, jak psy z padliny. Wasi ojcowie, mężowie i bracia przychodzą do nas i my nabawiamy ich wszelkich chorób... Umyślnie... — oni ze swej strony zarażają was. Wasze dozorczynie żyją z furmanami, stróżami i stójkowymi, a nas sadzają do kozy za to, że śmiejemy się, lub żartujemy pomiędzy sobą. I oto jeżeli pani przyjechała tu dla oględzin naszego zwierzyńca, to powinnaś wysłuchać prawdy, wypowiadanej prosto w oczy.
Lecz Tamara spokojnie powstrzymała ją.
— Przestań Gieniu, ja sama... Czyż naprawdę baronowo, sądzi pani, że jesteśmy gorsze od tak zwanych porządnych kobiet? Do mnie przychodzi mężczyzna, płaci mi dwa ruble za wizytę, lub pięć rubli za noc i ja tego wcale nie ukrywam, przed nikim na świecie... A proszę powiedzieć, baronowo, czy pani zna choć jedną zamężną damę, któraby nie oddawała się gwoli namiętności — młodemu, lub dla pieniędzy — staremu. Wiem doskonale, że pięćdziesiąt procent wśród was pozostaje na utrzymaniu kochanków, pozostałe zaś, leciwsze, utrzymują młodych chłopców. I oto cała różnica między nami. Jesteśmy kobiety upadłe, lecz my nie kłamiemy i nie udajemy, wy natomiast upadacie wszystkie i kłamiecie przytem. Niech pani teraz sama pomyśli, na czyją korzyść wypada porównanie?
— Brawo, Tamara, dobrze im tak! zawrzeszczała Mańka, nie wstając z podłogi, roznegliżowana, jasnowłosa, kędzierzawa, podobna teraz do trzynastoletniej dziewczynki.
— Dalej, dalej, trąciła ją Gienia, a oczy jej rozpaliły się żywo.
— Czemu nie, Gieniu, posunę się i dalej. Z nas zaledwie jedna na tysiąc robiła sobie poronienie. Wy zaś po ile razy, co? Albo to nieprawda? Te wśród was, które to czyniły, działały nie z rozpaczy, lub z okrutnej nędzy, lecz poprostu obawiając się zepsuć sobie kształty i urodę — ten wasz jedyny kapitał! Poszukujecie tylko zwierzęcej rozkoszy, stan zaś odmienny i karmienie dziecka, przeszkadzałby wam.
Rowińska zawstydziła się i szybkim szeptem rzekła:
— Faites attention, baronne, que dans sa position cette demoiselle est instruite[5].
— Figures vous, que moi, j‘ai aussi remarqué cet etrange visage. Comme si je l‘ai déjà vu...est-ce rêve?... en demidelire? ou dans sa petite enfance?“[6]
— Ne vous donnez pas la peine de chercher dans vous souvenirs, baronne — brutalnie wtrąciła się do ich rozmowy Tamara.
— Je puis de suite vous venir en aide. Rappelez-yous, seulment Kharkoff, et la chambre d’hotel de Koniakine. I’entrepreneur Solovietschik, et ie ténor di grazzia... A ce moment vous n’etiez pas encore m.-me ia baronne de...[7]. Zresztą, porzućmy język francuski... Była pani zwyczajną chórzystką i pracowałyśmy razem.
— Mais dites-moi, au nom de Dieu, comment Yvns trouvez vous ici mademoiselle Margueritte[8].
— O to pytają nas codziennie. Poprostu znalazłam się tu.
I z niedającym się wyrazić cynizmem dodała:
— Spodziewam się, że państwo wynagrodzicie nas za czas spędzony z wami?
— Nie, niech was djabli porwą! niepodziewanie zawołała Mańka Biała, szybko zrywając się z dywanu, wyciągnąwszy z pończochy dwie złote monety, rzuciła je na stół.
— Macie! Daję wam na dorożkę. Jedźcie sobie natychmiast, inaczej potłukę tu wszystkie lustra i butelki.
Rowińska wstała i odezwała się ze szczeremi, ciepłemi łzami w oczach:
— Oczywiście, zaraz odejdziemy i nauka udzielona nam przez m-lle Marguerite w las nie pójdzie. Czas wasz będzie wynagrodzony, — proszę się tem zająć Włodziu. Tak długo jednak śpiewałyście nam, więc pozwolicie i mnie zaśpiewać coś dla was. Rowińska podeszła do pianina, wzięła kilka akordów i zaśpiewała prześliczny romans Dargomyżskiego:
Rozstaliśmy się dumnie —
Bez westchnień i bez słowa
Wymówki. Poszłam w świat.
Na wieczną tę rozłąkę.
Lecz gdybym jeszcze kiedyś
Mogła zobaczyć cię!
Ach gdybym chociaż raz spotkała cię!
Bez łez, bez skarg
Poddałam się losowi:
Nie wiem, zadając mi
Tak wiele w życiu bólu
Czyś kochał mnie?
Lecz gdybym jeszcze kiedyś
Mogła zobaczyć cię!
Ach, gdybym chociaż raz spotkała cię!
Ten czuły i namiętny romans, wykonany przez wielką artystkę, niespodziewanie przypomniał wszystkim tym kobietom pierwszą miłość, pierwszy upadek, późne pożegnanie, gdy trawa lśni od rosy, a czerwone niebo zabarwia na różowo szczyty brzóz, ostatnie, tak mocno zwarte uściski, i to jak nieomylne serce szeptało żałośnie: „nie, to się już nie powtórzy, nie powtórzy!“ I usta były wówczas zimne i suche, a na włosy padła poranna wilgotna mgła.
Umilkła Tamara, umilkła Mańka Awanturnica i nagle Gienia, najbardziej nieposkromiona ze wszystkich dziewcząt, podbiegła do artystki, padła na kolana i zaczęła szlochać u jej nóg.
Rowińska, sama rozczulona, objęła jej głowę, mówiąc:
— Siostro moja, pozwól się pocałować! Gienia szepnęła jej coś do ucha.
— Eh, przecież to głupstwo — powiedziała Rowińska, — kilka miesięcy kuracji i wszystko zniknie.
— Nie, nie, nie... Chcę ich wszystkich uczynić chorymi. Niech wszyscy zgniją i zdechną.
— Ach, moja droga, — rzekła Rowińska, — na twojem miejscu nie zrobiłabym tego.
I oto Gienia, owa dumna Gienia, zaczęła całować kolana i ręce artystki i mówić:
— Dlaczego mię tak ludzie skrzywdzili? Dlaczego mię tak skrzywdzili? Dlaczego? Dlaczego? Dlaczego?
— Taka jest władza genjusza!
— Jedyna władza, która bierze w swe piękne dłonie nie podły rozum, lecz ciepłą duszę ludzką!
Ambitna Gienia ukrywała twarz swą w sukni Rowińskiej. Biała Mańka skromnie siedziała na krześle, zakrywając oczy chusteczką. Tamara, oparła się łokciami o kolana, schyliła głowę na dłonie i uważnie patrzyła w ziemię; a odźwierny Symeon który na wszelki wypadek, od czasu do czasu, kręcił się podedrzwiami, wytrzeszczył oczy ze zdumienia.
Rowińska szeptała cicho w same ucho Gieni.
— Nigdy nie należy rozpaczać. Czasem wszystko tak źle się składa, że choć się powiesić, nagle życie radykalnej ulega zmianie. Droga moja, siostro moja, obecnie jestem światową znakomitością. Ale gdybyś ty wiedziała, przez jakie morza poniżenia i podłości przejść mi wypadało! Bądź więc zdrowa, moja droga i wierz w swą gwiazdę.
Nachyliła się ku Gieni i pocałowała ja w czoło.
I nigdy potem Włodzio Czapliński, który z niesamowitem natężeniem obserwował całą tę scenę, nie mógł zapomnieć tych ciepłych i pięknych promieni, które w owej chwili zapaliły się w zielonych, podługowatych egipskich oczach artystki.
Towarzystwo w nieświetnych humorach opuszczało gabinet, Riazanow tylko pozostał na chwilkę.
Podszedł do Gieni i z szacunkiem, czule pocałował ją w rękę i powiedział:
— Jeżeli to jest możliwem, proszę nam wybaczyć dzisiejszy wybryk, który, naturalnie, więcej się nie powtórzy. Ale jeśli będę pani kiedyś potrzebny, proszę pamiętać, że zawsze jestem do jej usług Oto mój bilet wizytowy. Proszę nie umieszczać go na swych komodach, lecz pamiętać, że od dzisiejszego wieczoru — jestem przyjacielem pani.
I jeszcze raz pocałowawszy Gienię w rękę, ostatni zszedł ze schodów.
We czwartek od samego rana zaczął padać deszczyk, i oto odrazu zazieleniły się liście kasztanów akacji i topoli. I odrazu zrobiło się jakoś marzycielsko — cicho i nudnie, smętnie i jednostajnie.
Wtedy wszystkie dziewczęta zebrały się, wedle zwyczaju, w pokoju Gieni. Lecz z nią działo się coś dziwnego. Nie dowcipkowała, nie śmiała się, nie czytała, jak zwykle swego bulwarowego romansu; książka leżała bezcelowo na jej piersiach, lub na brzuchu; była zła, skupiona w sobie i smutna, w jej oczach palił się żółty ogień, mówiący o nienawiści. Daremnie Biała Mańka, ubóstwiająca ją, starała się zwrócić na siebie jej uwagę. — Gienia niby jej nie dostrzegała; rozmowa nie kleiła się zupełnie.
Tamara usiadła na łóżku Gieni, czule ją objęła i zbliżywszy usta do samego jej ucha, powiedziała szeptem:
— Co się z tobą dzieje Gieniu? Oddawna widzę w tobie jakąś dziwną zmianę. I Mańka odczuwa to również. Popatrz, jak osowiała bez twej pieszczoty. Powiedz; być może potrafię dopomóc ci w czemkolwiek?
Gienia zamknęła oczy i przecząco pokręciła głową. Tamara odsunęła się nieco od niej, lecz mówiła dalej, czule głaskając ją po ramieniu.
— Rzecz nie moja Gieniu. Nie śmiem wdzierać się do duszy. Dlatego tylko zapytałam, że jesteś jedynym człowiekiem, który...
Gienia raptownie, energicznie skoczyła z łóżka, schwyciła Tamarę za rękę i powiedziała dobitnie i rozkazująco:
— Dobrze! Wyjdziemy stąd na chwilkę. Opowiem ci wszystko. Dziewczęta, poczekajcie trochę na nas.
W jasnym korytarzu Gienia położyła ręce na ramionach przyjaciółki i ze zmienioną, pobladłą nagle twarzą powiedziała:
— No słuchaj; ktoś mię zaraził syfilisem.
— Ach, droga, biedna moja. Dawno?
— Dawno. Pamiętasz, — gdy byli u nas studenci, którzy wywołali awanturę z Płatonowym? Wówczas poraz pierwszy dowiedziałam się o tem. Dowiedziałam się za dnia.
— Wiesz — cicho rzekła Tamara — prawie że się tego domyśliłam, wtedy zwłaszcza, gdyś padła przed śpiewaczką na kolana i cicho jej coś powiedziała. Ale bądź co bądź, kochana Gieniu, należałoby przecież pomyśleć o kuracji.
Gienia gniewnie tupnęła nogą i rozdarła batystową chusteczkę, którą nerwowo mięła w ręku.
— Nie! Za nic! Z was żadnej nie zarażę. Mogłaś zauważyć sama, że w ostatnich tygodniach nie jadam obiadu przy wspólnym stole, że sama myję i wycieram naczynia. Dlatego też staram się odzwyczaić od siebie Mańkę, którą kocham szczerze, prawdziwie. Lecz tych dwunogich podleców zarażam z rozmysłem i zarażam codziennie, co wieczór, po dziesięć i piętnaście osób, niech gniją, niech przenoszą zarazę na swe żony, kochanki, matki, tak, tak i na matki i na ojców, i na guwernantki, a nawet choćby i na prababki. Niech zginą wszyscy ci podli uczciwcy!
Tamara ostrożnie i czule pogładziła Gienię po głowie.
— Czy rzeczywiście chcesz wytrwać do końca Gieniu?
— Tak i bez wszelkiej litości. Nie macie jednak powodu obawiać się mnie. Sama wybieram mężczyzn. Najgłupszych, najbogatszych, najprzystojniejszych i najpoważniejszych, ale do żadnej z was nie puszczę ich potem. O! odgrywam przed nimi taką komedję namiętności, że uśmiałabyś się gdybyś zobaczyła. Kąsam ich, drapię, krzyczę i drżę jak szalona. A ci durnie wierzą.
— Twoja to rzecz, twoja, Gieniu, — z rozwagą wyrzekła Tamara, patrząc w ziemię, — być może, masz słuszność. Kto wie? Ale powiedz jak się wykręciłaś od lekarza?
Gienka gwałtownym ruchem odwróciła się od niej, przywarła twarzą do ramy okna i niespodzianie rozpłakała się żrącemi, palącemi łzami — łzami zawziętości i zemsty i jednocześnie mówiła, szlochając i drżąc:
— Dlatego że... dlatego że. Dlatego, że Bóg mi dał szczególne szczęście: boli mnie tam gdzie prawdopodobnie żaden doktor nie dojrzy. Nasz zaś przytem jest stary i głupi.
I następnie, jakimś niezwykłym wysiłkiem woli, odrazu powstrzymała łzy.
— Chodźmy do mnie Tamarciu — rzekła. Oczywiście nie paplaj niepotrzebnie.
— Naturalnie że nie.
I powrócili do pokoju Gieni, obie spokojne i panujące nad sobą.
Do pokoju wszedł Symeon. Wbrew swej wrodzonej bezczelności, wobec Gieni zawsze zachowywał się z pewnym odcieniem szacunku; wszedłszy powiedział:
— Tak, że Gieniu, do Zosi przyjechał jego Ekscelencja. Proszę pozwolić jej wyjść na dziesięć minut.
Zosia, błękitno oka, jasna blondynka, z szerokiemi czerwonemi ustami, o typowej twarzy litwinki, spojrzała błagalnie na Gienię. Gdyby Gienia powiedziała — „nie“ pozostałaby w pokoju, ale Gienia milczała i nawet umyślnie zamknęła oczy. Zosia pokornie wyszła.
Generał ten przyjeżdżał regularnie, co dwa tygodnie (tak samo, jak do innej dziewczyny Zoi przyjeżdżał codziennie takiż imponujący gość, zwany tu dyrektorem).
Nagle Gienia rzuciła po za siebie starą roztrzepaną książkę. Jej brunatne oczy zapłonęły prawdziwym złotym ogniem.
— Brzydzicie się tym generałem, ale znałam gorszych ananasów. Miałam pewnego gościa — skończony bałwan. Nie mógł mię kochać inaczej... inaczej, no powiedzmy wprost: kłół mi pierś igłami... W Wilnie zaś przychodził do mnie gość, który ubierał mnie na biało, kazał mi się napudrować i zapalał koło mnie, trzy świece. I wówczas, gdy wyglądałam na martwą, rzucał się na mnie.
Biała Mańka zawołała:
— Prawdę mówisz Gieniu! Miałam również pewnego osła. Zmuszał mnie zawsze do udawania niewinnej, kazał płakać i krzyczeć. Ale oto ty Gieniu, tyś najmądrzejsza z nas, a jednak nie zgadniesz kto to był.
— Warjat! — powiedziała stanowczym niskim kontr-altem błękitno-oka, sprytna Wiera — warjat!
— Nie, dlaczego? zaoponowała potulna i skromna Tamara. Wcale nie warjat, lecz wprost, jak wszyscy mężczyźni — rozpustnik. Nudzi się w domu, a tu za swoje pieniądze, może otrzymać przyjemność, jakiej tylko zapragnie. Zdaje się, rzecz zrozumiała.
Milcząca dotąd Gienia, nagłym szybkim ruchem usiadła na łóżku.
— Wszystkieście głupie! Krzyknęła. Dlaczego wybaczacie im to wszystko? Dawniej i ja byłam głupia, teraz zmuszam ich do chodzenia przedemną na czworakach, każę im całować me pięty i oni czynią to z rozkoszą. Wiecie wszystkie, że nie stoję o pieniądze, ale teraz obdzieram wszystkich mężczyzn, jak tylko mogę. A oni, ci łotrzy dają mi jeszcze w prezencie portrety swych żon, narzeczonych, matek, córek. Zresztą, zdaje się, widziałyście te fotografje w naszym klozecie. Ale pomyślcie, dzieci moje. Kobieta kocha raz jeden, ale na zawsze, mężczyzna zaś, jak ten pies. Mało tego, że zdradza, ale nie pozostaje w nim nigdy, nawet uczucie wdzięczności, ani dla dawnej, ani dla nowej kochanki. Mówią, słyszałam, że obecnie wśród młodzieży jest wiele czystych chłopców. Wierzę, chociaż sama nie widziałam, nie spotykałam. Wszyscy których widziałam, wszyscy — to włóczykije, nicponie i łajdacy. Niezbyt dawno czytałam jakiś romans z naszego najnieszczęśliwszego życia. Było tam opisane mniej więcej to samo, co obecnie powtarzam.
Powróciła Zosia. Powoli i ostrożnie usiadła na krawędzi łóżka Gieni, tam, gdzie padał cień abażuru lampy. Skutkiem tej głębokiej, chociaż wypaczonej delikatności, właściwej ludziom skazanym na śmierć, katorżnikom i prostytutkom, żadna z dziewczyn nie ośmieliła się zapytać jej, jak spędziła te półtorej godziny. Nagle rzuciła na stół dwadzieścia pięć rubli i krzyknęła:
— Przynieście mi białego wina i kawona. I ukrywszy twarz w opadłe na stół ręce cicho zapłakała. I znowu nikt nie śmiał zadać jej jakiegokolwiek pytania. Tylko Gienia zbladła ze złości i tak przygryzła sobie dolną wargę, że pozostał na niej szereg białych plam.
— Tak — rzekła, teraz oto rozumiem Tamarę. Słyszysz Tamaro, przepraszam cię. Często śmiałam się z ciebie, żeś zakochana w swym złodzieju — Sience. A teraz powiem, że ze wszystkich naszych gości najporządniejsi — to złodzieje i mordercy. Taki nie ukrywa tego, że kocha dziewkę, i jeśli potrzeba, popełni dla niej kradzież, lub zabójstwo. A ci inni. Wszystko łgarstwo, kłam, drobna przebiegłość, tajemna rozpusta. Łajdak ma trzy rodziny: żonę i pięcioro dzieci; guwernantka i dwoje dzieci za granicą; starsza córka z pierwszego małżeństwa żony i z nią dziecko. I o tem wszyscy, wszyscy w mieście wiedzą, prócz jego maleńkich dzieci. A i te, być może, domyślają się i szepczą pomiędzy sobą. I wyobraźcie sobie, że taki pan, jest osobą szanowaną, poważaną przez całe społeczeństwo... Dzieci moje, zdaje się, nie było jeszcze u nas wypadku, byśmy dochodziły do zwierzeń, ale oto powiem wam, że gdy miałam dziesięć i pół lat, własna moja matka sprzedała mnie w Żytomierzu doktorowi Zewierżejewowi. Całowałam go po rękach, błagałam, by mnie oszczędził, wołałam: „jestem maleńka“. A on mi odrzekł:
— Nic, nic, urośniesz. — No oczywiście ból, wstręt, paskudztwo... A on potem puścił w kurs, jako anegdotę. Rozpaczliwy ból mej duszy.
— Ach, jeśli mówić, to mówić do końca — spokojnie powiedziała Zoja, uśmiechnąwszy się niedbale i smutnie. Mnie pozbawił niewinności nauczyciel szkoły rządowej, Jan Piotrowicz Suss. Poprostu, zawołał mnie do siebie do mieszkania, żona jego była wtedy na bazarze, kupowała prosiaka. — było to przed Bożem Narodzeniem. Poczęstował mię cukierkami, a potem powiedział, że jedno z dwojga: albo mu ulegnę we wszystkiem, albo zaraz wypędzi mnie ze szkoły za złe sprawowanie. A przecież wiecie same, jak się lękałyśmy nauczyciela. Tu nie są oni dla nas straszni, robimy z nimi co nam się podoba. Ale wtedy! Wówczas wydawał mi się on większym niż car i Bóg.
— A mnie student. Uczył u nas paniczów. Tam, gdzie służyłam.
— Nie, a ja!... zawołała Niura, ale nagle obejrzawszy się w tył, do drzwi, pozostała tak z otwartemi ustami. Spojrzawszy w kierunku jej wzroku. Gienia klasnęła w dłonie. We drzwiach stała Lubka, wychudzona, z podkrążonemi oczyma i jak lunatyczka, poszukiwała ręką klamki jako punktu oparcia.
— Lubka, głupia, co z tobą? krzyknęła głośno Gienia, Co?
— No, oczywiście, co; wypędził mię.
Nikt nie wyrzekł ani słowa. Gienia zakryła twarz rękami, zaczęła ciężko oddychać i widać było, jak pod skórą jej policzków poruszają się muskuły.
— Gieniu, w tobie tylko cała nadzieja — z wyrazem głębokiego smutku i niedołęstwa powiedziała Lubka. Ciebie wszyscy tak szanują... Pomów kochanie z Anną Markówną, lub z Symeonem. Niech przyjmą z powrotem...
Gienia wyprostowała się na posłaniu, wpiła się w Łubkę suchemi, płonącemi, ale jakgdyby placzącemi oczami i zapytała:
— Czy jadłaś dziś cokolwiek?
— Nie, ani wczoraj, ani dziś. Nic.
— Posłuchaj Gieniu, cicho zapytała Zosia, — a jeśli dam jej białego wina? Wierka tymczasem skoczy do kuchni po mięso. Ha!
— Rób, jak chcesz. Oczywiście, to dobrze, ale spójrzcie dziewczyny: przecież ona jest cała mokra. Ach, jaka głupia! No żywiej! Rozbieraj się! Biała Mańka, lub ty Tamarko, dajcie jej suche majtki, ciepłe pończochy i pantofle. No a teraz — zwróciła się do Lubki — opowiadaj, idjotko, o wszystkim, co ci się zdarzyło!
Tego poranku, gdy Lichonin tak nagle i być może, niespodziewanie nawet dla samego siebie, zabrał Lubkę z wesołego zakładu Anny Markówny, była chwila przełomowa lata. Drzewa były jeszcze zielone, lecz w zapachu powietrza, liści i trawy, dawał się już z daleka odczuwać, jakby z oddali, delikatny melancholijny, a jednocześnie czarujący zapach zbliżającej się jesieni. Ze zdziwieniem patrzył student na drzewa, takie czyste, niewinne i ciche, jakby Bóg niepostrzeżenie dla ludzi, rozsadził je nocą; i drzewa same, zda się oglądały się dokoła, na spokojną błękitną wodę, jakby drzemiącą jeszcze w kałużach i rowach i pod drewnianym mostem, przerzuconym przez płytką rzeczkę; na wysokie, rzekłbyś, świeżo wymyte niebo, które dopiero co obudziło się w zorzach i ze snu, uśmiecha się różowym, szczęśliwym. jeszcze sennym uśmiechem, witając rozpalające się słońce.
Serce studenta rozszerzało się i drżało; wpływały na to piękno tego błogosławionego poranku i radość istnienia i to czyste powietrze odświeżające płuca, po nocy spędzonej bezsennie, w ciasnym pełnym tytoniowego dymu lokalu. Ale bardziej jeszcze rozczulało go piękno i wzniosłość własnego czynu.
„Tak postąpił jak człowiek, jak prawdziwy człowiek, w najwyższem tego słowa znaczeniu! Oto i teraz nie żałuje tego, co czynił. Dobrze im (komu „im“ Lichonin sam należycie nie wiedział), mówić o okropnościach prostytucji, mówić siedząc przy herbacie z bułkami, w towarzystwie niewinnych i inteligentnych panien. Lecz czy uczynił ktoś z pośród kolegów, jakikolwiek istotny krok, ku wyzwoleniu kobiety z upadku? Ha, co? Wreszcie znajdzie się i taki, który przyjdzie do owej Soni Marmeladówny, nagada jej niestworzonych rzeczy, odmaluje wszelkie możliwe okropności, wedrze się do jej duszy i zaraz sam się rozpłacze, zacznie pocieszać obejmować, po główce pogładzi, pocałuje najpierw w policzek, potem w usta, no i wiadomo co! Tfu! A oto u niego, u Lichonina słowo chadza zawsze w parze z czynem“.
Objął Łubkę wpół, popatrzył na nią rozczulonemi, nieomal rozkochanemi oczyma, chociaż wydało mu się, że patrzy na nią oczyma ojca, lub brata.
Łubka była straszliwie śpiąca, zamykały jej się oczy, z wysiłkiem wytreszczała je, by nie zasnąć; na ustach zastygł ten sam naiwny, dziecinny, zmęczony uśmiech, który Lichonin zauważył jeszcze tam, w gabinecie. Z jednego kąta ust spływała jej ślina.
— Luba, droga moja! Droga, tak bardzo cierpiąca kobieto! Spojrzyj jak pięknie dokoła! Boże! Oto już pięć lat minęło, jak po raz ostatni widziałem wschód słońca. Albo gra w karty, albo pijaństwo, albo wykłady na uniwersytecie. Popatrz, serdeńko, jak tam rozkwitła zorza. Słońce blizko! To twoja zorza, Łubko! To się zaczyna twoje nowe życie. Śmiało oprzesz się o moje silne ramię. Wprowadzę cię na drogę uczciwej pracy, na drogę śmiałej, twarzą w twarz, walki z życiem.
Lubka z ukosa spojrzała na niego. Hm. jeszcze nie wytrzeźwiał — pomyślała życzliwie. Niczego sobie zresztą, dobry i porządny. Tylko trochę brzydki. I uśmiechnąwszy się, uśmiechem półsennym, powiedziała tonem kapryśnej wymówki:
— Ta-ak! Oszuka pan, naturalnie! Wszvscyście mężczyźni tacy. Wybyście chcieli najpierw osiągnąć swoje, mieć zadowolenie, a potem nic was nie obchodzi!
— Ja? O, żebym ja?! Zawołał z oburzeniem Lichonin i nawet wolna, ręką uderzył się w piersi. Za mało mnie znasz! Zbyt uczciwym jestem człowiekiem, bym miał oszukiwno bezbronną dziewczynę. Nie! Użyję wszystkich swych sił, całej mocy swej duszy, by wykształcić twój umysł, rozszerzyć twój widnokrąg, zmusić twe biedne, wymęczone serce do zapomnienia o wszystkich ranach i krzywdach, zadanych mu przez życie. Będę dla ciebie ojcem i bratem! Strzec będę każdego twego kroku! A jeśli pokochasz kogoś istotnie czystą, świętą miłością, będę błogosławić ów dzień i godzinę, kiedym wyrwał cię z tego okropnego piekła!
W ciągu tej płomiennej tyrady stary dorożkarz, milcząc roześmiał się znacząco i od tego bezdźwięcznego śmiechu, aż mu się plecy trzęsły. Starzy dorożkarze, w ciągu lat nasłuchują się o bardzo wielu rzeczach, gdyż człowiek siedzący na koźle doskonale słyszy wszystko, o czem rozmawiają pasażerowie, nie podejrzewając nawet, że są przez kogoś podsłuchiwani. Starzy dorożkarze wiele mogliby powiedzieć o ludziach i ich sprawach. Kto wie, może być, że i obecny nie raz już słyszał jeszcze chaotyczniejsze i wznioślejsze o racje.
Lubce wydało się czemuś, że Lichonin rozgniewał się na nią, albo też, że zawczasu jest zazdrosnym o wyimaginowanego rywala. Deklamował bowiem zbyt głośno i nerwowo. Obudziła się więc zupełnie, zwróciła do Lichonina swą twarz z szeroko otwartemi ze zdziwienia, a jednocześnie pokornemi oczyma i zlekka dotknęła palcami jego prawej ręki, obejmując jej talję.
— Nie gniewaj się mój kochany. Nigdy cię nie zamienię na innego. Dalibóg, daję ci słowo honoru! Słowo honoru — nigdy! Przecież czuje, chce mi pan zapewnić los. Pan sądzi, że tego nie rozumiem? Jesteś pan taki sympatyczny, dobry, młody. Ot gdybyś był stary i brzydki.
— Ach! Nie o tem mówisz! zawołał Lichonin i znowu w napuszonym stylu zaczął mówić jej o równouprawnieniu kobiet, o świętości pracy, o sprawiedliwości ludzkiej, o walce z rozwielmożnionem złem.
Ze wszystkich jego słów Lubka nic, a nic nie zrozumiała, wywnioskowała tylko, że jest w czemś winną, więc jakoś cała skurczyła się, zasmuciła, spuściła głowę i umilkła. Nie wiele brakowało, by się rozpłakała na ulicy, ale na szczęście, podjechali właśnie do domu, w którym mieszkał Lichonin.
— No, jesteśmy już w domu — powiedział student. Stój!
A gdy zapłacił dorożkarza, nie mógł powstrzymać się, by nie powiedzieć patetycznie, z ręką wyciągniętą teatralnie przed siebie:
— „Do domu mego, śmiało i spokojnie Jako jedyna pani wnijdź“.
I znów niezrozumiały ironiczny uśmiech skurczył bronzową twarz dorożkarza.
Pokój, w którym mieszkał Lichonin mieścił się na czwartem piętrze. Lubka z trudnością gramoliła się na górę. Zdawało się jej, że jeszcze kilka kroków, a upadnie wprost na schody i zaśnie snem kamiennym.
Lichonin tymczasem mówił:
— Moja droga! jesteś widzę zmęczona. Ale to drobnostka. Proszę, oprzyj się na mnie. Idziemy wciąż do góry! Wciąż wyżej, wyżej i wyżej! Czyż nie jest to symbolem dążeń ludzkich? Towarzyszko moja, siostro moja, oprzyj się o moje ramię.
Tu biedna Lubka poczuła się gorzej. Sama zaledwie szła ku górze, a tu jeszcze wypadło jej ciągnąć za sobą Lichonina, który stał się nadmiernie ociężałym. Ale najgorsze było to, że stopniowo zaczęła ją drażnić jego gadatliwość. Tak czasem drażni, nieustanny, nudny, jak ból zębów, płacz niemowlęcia, ostry wrzask kanarka, lub jednostajne fałszywe gwizdanie w sąsiednim pokoju.
Dotarli wreszcie do pokoju Lichonina. Klucza we drzwiach nie było. Zresztą nigdy drzwi tych na klucz nie zamykano. Lichonin otworzył drzwi i weszli. W pokoju było ciemno gdyż stora była spuszczona. W powietrzu czuć było zapach myszy, nafty, wczorajszego barszczu, brudnej bielizny i tytoniowego dymu. W półmroku, ktoś niewidzialny chrapał ogłuszająco.
Lichonin podniósł storę. Ukazało się zwykłe kawalerskie umeblowanie biednego studenta: wygięte niezasłane łóżko ze zmiętoszoną kołdrą, stół o trzech nogach, a na nim lichtarz bez świecy, kilka książek na podłodze i na stole, wszędzie niedopałki papierosów, a wprost łóżka, wzdłuż drugiej ściany, stara jak świat kanapa, na której teraz spał i chrapał, szeroko otworzywszy usta jakiś czarnowłosy i czarnowąsy młodzieniec. Kołnierz jego koszuli był rozpięty, odsłaniając pierś obrośniętą czarnym, kędzierzawym włosem.
— Niżeradze! Hej, Niżeradze, wstawaj — zawołał Lichonin i trącił w bok śpiącego. Kniaź!
M.m.m.
— Wstawaj, mówię ci, ośle kaukazki, idjoto asetyński!
M.m.m.
— Niech będzie przeklęty twój ród w osobach przodków i potomków! Niech zostaną wypędzeni z wyżyn pięknego Kaukazu! Niech nie ujrzą nigdy błogosławionej Gruzji! Wstawaj łotrze! Wstawaj wielbłądzie arabski!
Ale całkiem niespodziewanie wystąpiła Lubka. Wzięła go za rękę i powiedziała nieśmiało:
— Kotku, pocóż go męczyć? Być może chce mu się spać, może jest zmęczony? Niech śpi. Już ja lepiej pojadę do domu. Da mi pan pół rubla na dorożkę. Jutro pan przyjdzie do mnie znowu. Nieprawdaż, duszko?
Lichonin uczuł zakłopotanie. Tak dziwną wydała mu się interwencja tej milczącej jakby sennej dziewczyny. Oczywiście nie zorjentował się, że przemawiała przez nią litość nad człowiekiem, który niedospał, lub zawodowy szacunek dla cudzego snu. Ale zdziwienie było tylko chwilowe. Uniósł opuszczoną na podłogę rękę śpiącego, trzymającą jeszcze między palcami zagasły papieros i wstrząsnął nią mocno, mówiąc stanowczym, niemal surowym głosem.:
— Słuchaj że, Niżeradzie, proszę cię wreszcie, na serjo proszę. Niech cię djabli wezmą, zrozum, że nie jestem sam, lecz z kobietą. Świnio!
Wtedy człowiek leżący podskoczył jakgdyby rozkręciła się pod nim raptownie sprężyna o niezwykłej mocy. Usiadł na kanapie, szybko przetarł dłońmi oczy, czoło, skronie, zobaczył kobietę, zawstydził się i zabełkotał, pospiesznie zapinając kurtkę:
— To ty Lichonin? A ja cię tu oczekiwałem i zasnąłem. Poproś nieznajomą towarzyszkę, by się na chwilę odwróciła.
Z pośpiechem włożył szarą studencką kurtkę i zwichrzył wszystkiemi dziesięcioma palcami swe pyszne czarne włosy. Lubka, z kokieterją właściwą wszystkim kobietom, bez względu na wiek i sytuację, w jakiej się znajdują, zbliżyła się do odłamka lustra, wiszącego na ścianie, by poprawić włosy. Niżeradze z ukosa, pytająco, jednym ruchem oczu wskazał na nią.
— Nie. Nie zwracaj uwagi — odpowiedział głośno. A zresztą chodźmy stąd. Zaraz ci wszystko opowiem. Wybacz Lubko, ja tylko na chwilę. Powrócę zaraz, ulokuję cię, a potem zniknę jak kamfora.
— Ależ proszę nie robić sobie kłopotu — zaoponowała Lubka, mnie i tu na kanapie będzie wygodnie. Pan zaś zajmie sobie łóżko.
— Nie, tak nie można mój aniele! Mam tu pewnego kolegę, pójdę spać do niego. W tej chwili powrócę.
Obaj studenci wyszli na kurytarz.
— Co to wszystko znaczy? — zapytał Niżeradze, otwierając szeroko swe wschodnie, trochę baranie oczy. Skąd to prześliczne dziecko, ten towarzysz w spódnicy?
Lichonin wieloznacząco pokręcił głową i zmarszczył się. Obecnie, gdy jazda, świeże powietrze, poranek i zwykłe, powszednie dobrze znane otoczenie zupełnie niemal otrzeźwiły go, zaczął odczuwać w duszy niewyraźne uczucie pewnej niestosowności, zbędności swego czynu i jednocześnie coś w rodzaju nieświadomego podrażnienia przeciwko samemu sobie i przeciwko zabranej przez siebie kobiecie. Przeczuwał już ciężar wspólnego pożycia, mnóstwo kłopotów, nieprzyjemności i wydatków, dwuznaczne uśmiechy, lub też wprost bezceremonjalne pytania kolegów, wreszcie poważną przeszkodę podczas egzaminów. Ale gdy tylko zaczął rozmawiać z Niżeradzem, zaraz zawstydził się słabości, rozpoczął leniwie, lecz wkrótce dosiadł bohaterskiego konia.
— Widzisz, kniaź — powiedział, z zażenowaniem kręcąc guzik u kurtki kolegi i nie patrząc mu w oczy: Omyliłeś się. Nie jest to wcale towarzysz w spódnicy, jest to po prostu... byłem teraz z kolegami, byłem... to jest nie byłem, lecz tylko wpadłem na chwilę z kolegami na Jamę, do Anny Markówny.
— Z kim? zapytał ożywiwszy się, Niżeradze.
— Czy to nie wszystko jedno, Kniaź? Był Tołpygin. Ramzes, docent prywatny — Jarczenko, Borys Szabaszników i inni... nie pamiętam, jeździliśmy łodzią przez cały wieczór, potem zanurzyliśmy się w szyneczku, a potem, jak świnie, na Jamę. Jestem, jak wiesz, człowiek powściągliwy, siedziałem tylko z pewnym reporterem i nasiąkaliśmy koniakiem jak gąbki. Pozostali, wszyscy cudzołożyli. I oto nad ranem nie wiem dlaczego całkiem zmiękłem. Tak mi było smutno i ciężko patrzeć na te nieszczęśliwe kobiety. Pomyślałem i o tem, że oto nasze siostry cieszą się naszą troskliwością, miłością, opieką, nasze matki otoczone są głębokim szacunkiem! Odważ się powiedzieć im brutalne słowo, potrącić je, skrzywdzić, przecież za to gotowiśmy rzucić się na każdego! Nieprawdaż?
— M. m. — przeciągnął jak gdyby pytająco, lub wyczekująco gruzin i odwrócił oczy.
— Pomyślałem więc: przecież każdą z tych kobiet pierwsza lepsza kanalja, pierwszy lepszy smarkacz, lub zatabaczony starzec, może wziąć sobie na chwilę, lub na noc i obojętnie, niepotrzebnie po raz tysiączny i pierwszy zohydzić i sponiewierać w niej to, co w człowieku jest najcenniejsze — miłość... Pojmujesz, zohydzić, zdeptać nogami, zapłacić za wizytę i odejść spokojnie, włożywszy rączki w kieszenie i pogwizdując.. A najgorsze, że wszystko to weszło u nich w przyzwyczajenie i obojgu nie robi to przykrości. Stępiły się uczucia, przyćmiły się dusze. A przecież w każdej z tych dziewczyn ginie i prześliczna siostra i święta matka. Hm? Nieprawdaż?
— N-na? zabeczał Niżeradze i znowu zwrócił oczy w stronę.
— I pomyślałem: po co słowa i niepotrzebne okrzyki. Na licha się zdały frazeuszowskie mowy na zjazdach. Do licha abolucjonizm, reglementacja i wszelkie owo rozdawanie pobożnych ksiąg w zakładach i przytułkach magdalenek! Oto zdobędę się na czyn, jak prawdziwy uczciwy człowiek, wyrwę choć jedną dziewczynę z odmętu, postawię ją na istotnie trwałym gruncie, dodam jej otuchy, przytulę.
— Hm! chrząknął uśmiechając się Niżeradze.
— Ach kniaź! Ty zawsze myślisz o rzeczach bezwstydnych. Ale rozumiesz przecież, że nie o kobiecie mówię, lecz o człowieku, nie o mięsie, lecz o duszy.
— Dobrze, dobrze, duszo moja, mów dalej.
— A dalej to, że jak pomyślałem, tak też uczyniłem. Wziąłem ją dziś od Anny Markówny i przywiozłem narazie do siebie. Nauczę ją najpierw czytać i pisać, potem założę jej maleńką jadłodajnię, lub powiedzmy sklepik kolonjalny. Sądzę, że koledzy nie odmówią mi poparcia. Serce ludzkie, braciszku mój, kniaziu, wszelkie serce wymaga ogrzania i ciepła. I oto zobaczysz po roku, po dwóch, zwrócę społeczeństwu porządnego, pracowitego, godnego człowieka, z duszą dziewiczą, otwartą dla wszelkich możliwości... Albowiem oddawała tylko ciało, dusza zaś jej, jest czysta i niewinna.
— Ce, ce, ce — cmokał kniaź językiem.
— Co to znaczy, ty ośle tyfliski?
— A kupisz jej maszynę do szycia?
— Dlaczego właśnie maszynę do szycia? nie rozumiem.
— Zawsze, duszo moja, tak jest w romansach. Gdy tylko bohater ocalił biedne, lecz zgubione stworzenie, niezwłocznie zaopatruje ją w maszynę do szycia.
— Przestań mówić głupstwa, powiedział gniewnie Lichonin, odsuwając go ręką. Pajac!
Gruzin wzburzył się nagle, błysnął oczyma, a w głosie jego odrazu dał się słyszeć kaukazki akcent.
— Nie, nie głupstwa, duszo moja! Tu jedno z dwojga, a zawsze jeden i ten sam wynik. Albo ty będziesz z nią żył i po pięciu miesiącach wyrzucisz ją na ulicę i ona znowu powróci do publicznego domu, lub zrobi się ulicznicą. Fakt! Albo ty się z nią nie zejdziesz i narzucisz jej pracę ręczną lub umysłową i będziesz się starał rozwijać jej zacofany, ciemny umysł i ona z nudów ucieknie od ciebie i znowu znajdzie się albo na ulicy, albo w publicznym domu. Jest to również fakt. Zresztą istnieje jeszcze trzecia kombinacja: będziesz troszczyć się o nią, jak brat, jak rycerz Lanchelat, a ona w tajemnicy przed tobą, pokocha innego. Duszo moja, wierz mi, że kobieta, jest zawsze kobietą. I bez kochania żyć nie może. Wtedy ucieknie od ciebie do innego. A inny pobawi się jej ciałem, a po trzech miesiącach wyrzuci ją na ulicę, lub do domu nierządu.
Lichonin westchnął ciężko. Gdzieś głęboko, nie w umyśle, lecz w ukrytych, niemal nieuchwytnych zakamarkach świadomości, zaświtało mu coś podobnego do myśli, że Niżeradze ma słuszność. Ale szybko zapanował nad sobą, potrząsnął głową i wyciągając rękę do księcia rzekł uroczyście:
— Obiecuję ci, za pół roku cofniesz swe słowa i na przeprosiny, ty lalo erywaóska, postawisz mi tuzin kachetyńskiego.
— Wal zgoda! Książę z rozmachem uderzył dłonią po ręce Lichonina. Z przyjemnością. A jeśli po mojemu, wówczas — ty.
— Wtedy ja. Jednak do widzenia się kniaź. U kogo nocujesz?
— Ja tuż, na tym samym korytarzu u Sołowjewa. Ty natomiast, jak rycerz średniowieczny, położysz miecz pomiędzy sobą, a piękną Rozamundą? Wszak prawda?
— Głupstwa. Chciałem sam iść nocować do Sołowiewa. Ale kiedy tak, to pójdę powałęsam się po ulicach i wstąpię do kogoś; do Zajcewa lub do Strumpa. Żegnaj książę!
— Zaczekaj, zaczekaj — zawołał za odchodzącym Niżeradze, gdy ten oddaliły się o kilka kroków. Zapomniałem ci powiedzieć rzeczy najważniejszej: Parcan się zasypał.
— Tak? zdziwił się Lichonin i natychmiast głęboko, długo i słodko ziewnął.
— Tak. Ale niema nic strasznego: tylko przechowywanie bibuły. Odsiedzi najwyżej rok.
— Nic, chłop mocny, nie rozklei się.
— Mocny, potwierdził kniaź.
— Żegnaj!
— Do widzenia się rycerzu Grunwaldusie.
Do widzenia się ogierze kabardyński.
Lichonin pozostał sam. W półciemnym korytarzu rozchodził się swąd podpalającej się blaszanej naftowej lampki i zastarzały zapach podłego tytoniu. Światło dzienne przedzierało się tylko z góry z dwóch maleńkich okienek, umieszczonych w suficie na obu końcach korytarza.
Lichonin był w tym osłabionym, a jednocześnie podnieconym nastroju, tak dobrze znanym każdemu, kto nie przesypiał nocy. Wyszedł on, jakoby z granic życia ludzkiego i stało się ono dla niego dalekiem i obojętnem, lecz wzamian tego myśli i uczucia nabrały jakiejś specjalnej jasności i wyrazistości.
Stał około swego pokoju, przytuliwszy się do ściany i niby czuł, widział i słyszał, jak dokoła niego i pod nim śpi kilkadziesiąt osób, śpi ostatnim mocnym porannym snem, z otwartemi ustami, z miarowym głębokim oddechem, z senną bladością na błyszczących od snu twarzach i w mózgu jego obudziła się dawna, znana jeszcze z czasów dzieciństwa myśl, iż ludzie śpiący, straszniejsi są od trupów.
Potem przypomniał sobie Lubkę. Jego lochowe, tajemnicze „ja“ błyskawicznie szepnęło mu, że należałoby wejść do pokoju i zobaczyć, czy dziewczyna wygodnie się urządziła, oraz wydać pewne rozporządzenia, co do rannej herbaty, ale udał sam przed sobą, że wcale o tem nie myślał i wyszedł na ulicę.
Szedł wpatrując się we wszystko, co napotykały jego oczy, z nową dla siebie, leniwą lecz trafną ciekawością, każdy rys wydawał mu się do takiego stopnia wyrazistym, jakby dotykał go palcami. Oto przeszła baba. Miała na ramieniu nosze, na obu ich końcach wisiały wielkie wiadra z mlekiem; twarz miała niemłodą, z siecią zmarszczek na skroniach, z dwoma głębokiemi brózdami od nosa do kątów ust, ale policzki rumiane i zapewne twarde w dotknięciu, a piwne oczy błyszczą energicznym rusińskim uśmiechem. Skutkiem ruchu ciężkich nosz, oraz miarowego kroku, biodra jej kołyszą się rytmicznie w prawo i w lewo i w tych ich falujących ruchach jest prostackie zmysłowe piękno.
„Herod baba, musiała mieć burzliwe życie“ pomyślał Lichonin. I nagle, niespodziewanie dla niego samego, gwałtownie zapragnął tej całkiem mu nieznanej, brzydkiej i niemłodej, prawdopodobnie brudnej i ordynarnej kobiety, podobnej, jak mu się zdawało, do dużego jabłka-antonówki, trochę stoczonego przez robaka, cokolwiek zleżałego, ale zachowującego jeszcze jaskrawość i apetyczny winny aromat.
Mijając go, przeleciał pusty, czarny karawan pogrzebowy, dwa konie w uprzęży, dwa zaś przywiązane z tyłu do kolumienek. Pochodniarze i grabarze, od rana już pijani z czarnemi, zwierzęcemi twarzami w wyrudziałych cylindrach, siedzieli chaotyczną gromadą w swej uniformowej liberji, na końskich siatkowych czaprakach, na żałobnych latarniach i ochrypłymi głosami ryczeli nieskładnie jakąś pieśń. „Prawdopodobnie spieszą się na eksportację, a może już się z tem załatwiłi“ pomyślał Lichonin. „Weseli chłopcy“! Na bulwarze zatrzymał się, usiadł na niskiej drewnianej ławce. Dwa szeregi potężnych, stuletnich kasztanów uciekały w dal, zlewając się gdzieś daleko w jedną prostą zieloną linję. Na drzewach pełno już było dużych kolczastych owoców. Lichonin przypomniał sobie, że wczesną wiosną był tu właśnie, na tem samem miejscu. Wtedy był cichy, łagodny, purpurowo mglisty wieczór, zasypiający łagodnie jak uśmiechająca się zmęczona dziewczyna. Wówczas potężne kasztany, z szerokiem ulistwieniem u dołu i wązkiem w górze, całe pokryte były okiściami kwiatów, rosnących jasnoróżowemi cienkiemi piramidkami wprost ku niebu, niby przymocowane do drzew różowe choinkowe, wigilijne świeczki. I nagle, z niezwykłą wyrazistością odczuł to, co każdy prędzej, czy później odczuć musi — że oto już dojrzewają kasztany, a wówczas były dopiero różowe kwiatki i że będzie jeszcze wiele wiosen i wiele kwiatów, ale tej wiosny, która wówczas minęła, nikt i nic nie jest w stanie powrócić. Patrząc smutnie w głąb gęstej alei zauważył, że łzy cisną mu się do oczu.
Wstał i poszedł dalej, przyglądając się, wszystkiemu co napotykał, z nieustanną, zaostrzoną, lecz spokojną uwagą, jakgdyby poraź pierwszy patrzył na ten Boży świat. Obok niego przeszła ulicą partja murarzy i wszyscy ci ludzie w sposób niezwykle jaskrawy i barwny, jak na matowem szkle kamery-obskury zarysowali się w jego oczach: I stary robotnik z rudą, wygiętą na bok brodą, o błękitnych surowych oczach, i ogromny chłop z podbitem lewem okiem i granatową plamą rozpływającą się od czoła do skroni, i chłopak o naiwnej wiejskiej twarzy, z otwartemi jak u pisklęcia ustami, i starzec, który opóźniwszy się, biegł za gromadą śmiesznym kozim kłusem; ich odzież zabrukana wapnem, fartuchy, narzędzia — wszystko to mignęło przed nim jak na płótnie kinematografu.
Wypadło mu przejść przez bazar Nowo-Kiszyniowski. Nagle zaleciała go smaczna woń jakiegoś smażonego jadła. Lichonin przypomniał sobie, że od wczorajszego południa nic gorącego nie jadł i odrazu poczuł głód; zawrócił na prawo w głąb rynku.
W dnie głodówek, a zdarzały mu się niejednokrotnie — przychodził tu na bazar i za nędzne, z trudem zdobyte grosze kupował sobie chleba i smażonej kiełbasy. Kawałek kiełbasy kosztował zazwyczaj dziesięć kopiejek, chleb dwie kopiejki.
Dziś na rynku było bardzo ludno. Już zdala przeciskając się do znajomego straganu, Lichonin posłyszał dźwięki muzyki. Gdy się przedostał przez tłum, otaczający zamkniętem kołem jeden ze straganów, ujrzał naiwne i miłe widowisko, które można zobaczyć tylko na błogosławionem południu Rosji, Dziesięć, lub piętnaście przekupek, w zwykłym czasie nałogowych plotkarek, niewyczerpanych w różnorodności wymyślać, obecnie zaś pochlebiających sobie wzajemnie, łagodnych przyjaciółek, widocznie zebrawszy się jeszcze wczoraj wieczorem i przehulawszy całą noc, wyniosło oto na rynek swą hałaśliwą wesołość. Wynajęci muzykanci — dwoje skrzypiec i bęben — wygrywali jednostajną, ale żywą zuchowatą i wesołą melodję. Jedne z bab przepijały do siebie i całowały się oblewając się wzajemnie wódką, inne rozlewały trunek do kieliszków i na stoły, inne jeszcze uderzając w dłonie w takt muzyki, wykrzykiwały i przysiadały. W środku koła, krążyła i drobno deptała na miejscu otyła czterdziestopięcioletnia kobieta, jeszcze przystojna, z czerwonemi mięsistemi ustami, o wilgotnych, pijanych, jakby posmarowanych masłem oczach, błyszczących wesoło z pod półokrągłych czarnych regularnych małoruskich brwi. Cały wdzięk i cała sztuka tego tańca polegały na tem, że albo pochylała głowę na dół i spoglądała zaczepnie z podełba, lub też odrzucała ją w tył, opuszczała rzęsy i rozkrzyżowywała ręce, jako też na tem, że w takt tańca kołysały się i wstrząsały, pod czerwonym perkalowym kaftanikiem ogromne jej piersi. Podczas tańca śpiewała, przebierając obcasami, lub nosami kozłowych bucików:
Na wulyci skrypka hraje
Bas hucie, wymówiaje.
Mene maty ne puskaje,
A mij myłyj dożidaje.
Była to właśnie znana Lichoninowi baba Łukerja, której był nie tylko klijentem, ale nawet, w ciężkich chwilach — dłużnikiem. Poznała ona natychmiast Lichonina, rzuciła się do niego, objęła, przycisnęła do piersi i pocałowała w same usta wilgotnemi, tłustemi wargami. Potem podniosła ręce, klasnęła w dłonie, skrzyżowała palec z palcami i słodko, jak tylko umieją baby podolskie zaszczebiotała:
— Paniczu-ż mój, złoto-ż moje srebrne, luby mój. Wybaczcie mi, babie pijanej. Ha, cóż? Zahulałam! I rzuciła się, chcąc pocałować go w rękę. Wiem, że nie jesteś dumny, jak inne pany. No dawajże, rybko moja, ja-ż pocałuję w rączkę! Nie, nie, nie. Proszę, proszę pana!
— No co za głupstwa, ciotko Łukerjo! — przerwał jej ożywiony już Lichonin. Lepiej pocałujmy się tak. Masz bardzo słodkie usta!
— Ach ty serdeńko moje! Słoneczko moje jasne, jabłnszko-ż moje rajskie — rozczuliła się Łukerja. Dajże mi twej buzi! Dajże mi twej buziuchny!
I znowu przycisnęła go do swych olbrzymich piersi i znowu obśliniła go wilgotnemi gorącemi grubemi ustami. Następnie schwyciła go za rękaw, zaprowadziła w środek koła i zadreptała wokół niego posuwistemi drobnemi kroczkami, kokieteryjnie wyginając stan i zawodząc:
Oj lito do koho, a ja do Paraski
Bo u mene czort ma w sztaniw,
A w nei zapaski!
A potem nagle przeszła, poparta przez muzykantów do przewesołego ukraińskiego hopaka:
Oj, Czuk taj baj duże
Zadripała fartuk duże
A ty Pryśko, ne żuryś!
Doki mokro, taj utryś!
Tralala, tralala...
Spyt Chyma, taj ne czuje,
Szczo kazak s nei noczuje,
Breszesz, Chymo ty wse czujesz
Tylko tak sobi mandrujesz.
Taj, taj tralalaj...
Lichonin ostatecznie rozweselony, nieoczekiwanie dla samego siebie zaskakał wnet jak kozieł dokoła niej niby księżyc dokoła mknącej planety, długonogi, długoręki, zgarbiony i całkiem nie dopasowany. Wystąpienie jego powitało ogólne, dość przyjazne rżenie. Posadzono go za stołem, częstowano wódką i kiełbasą. Chcąc się zrewanżować, Lichonin posłał znajomego „bosiaka“ po piwo i ze szklanką w ręku wygłosił trzy bezsensowne mowy: jedną o niepodległej Ukrainie, drugą o zaletach małoruskiej kiełbasy, w związku z urodą i gospodarnością kobiet małoruskich, trzecią zaś o handlu i przemyśle na południu Rosji. Siedząc obok Łukerji, usiłował objąć ją wpół, a ona nie sprzeciwiła się temu; ale nawet i jego długie ręce nie mogły ogarnąć tej zadziwiającej objętości. Ona wzamian mocno, do bólu, ściskała pod stołem jego dłoń w swej ogromnej gorącej jak ogień ręce.
Wtedy właśnie pomiędzy przekupkami, które dotąd całowały się czule, ujawniły się jakieś dawne niezlikwidowane krzywdy. Dwie baby, nachyliwszy się do siebie, jak koguty, gotowe skoczyć do walki, ujęły się rękami pod boki i obrzucały jedna drugą rynsztokowemi obelgami.
— Głupia, ścierwo, córka sobacza! krzyczała jedna — nie warta jesteś mnie o tu pocałować. I obróciwszy się tyłem do swej przeciwniczki głośno klasnęła sobie poniżej pleców. — Ot tutaj! O tu!
Druga zaś w odpowiedzi zapiszczała wściekle:
— Łżesz k... bom warta, warta!
Lichonin skorzystał ze sposobności. Udając, że sobie coś przypomniał, pospiesznie zeskoczył z ławy i zawołał:
— Poczekajcie mnie ciotko Łukerjo, powrócę za trzy minuty — i dał nura przez żywy mur widzów.
— Paniczu, paniczu! krzyczała za nim jego sąsiadka: — wracajcie corychlej. Mam wam coś do powiedzenia.
Dostawszy się za róg ulicy, przez pewien czas z trudem starał się przypomnieć, co mianowicie miał uczynić bezwzględnie, niezwłocznie, w tejże chwili. I w głębi duszy wiedział, co mianowicie uczynić należy, ale zwlekał z przyznaniem się przed sobą.
Był już słoneczny jasny dzień, godzina dziewiąta — dziesiąta. Stróże polewali ulice: kwiaciarki siedziały na placach i przy furtach bulwaru z różami, lewkonjami i narcyzami. Słoneczne, południowe, wesołe, bogate miasto, ożywiało się.
— „Ona już się obudziła“ — sformułował wreszcie, swą tajemną myśl Lichonin, „jeżeli zaś nie obudziła się, to cichutko przycupnę na kanapie i prześpię się“.
W korytarzu w dalszym ciągu mglisto świeciła i swędziła lampa. Drzwi pokoju, jak zwykle były nie zamknięte. Lichonin otworzył je bez szmeru i wszedł do pokoju.
Słabe błękitne półświatło sączyło się przez szpary pomiędzy storą a oknem. Lichonin stanął na środku pokoju i posłyszał cichy senny oddech Lubki. Wargi miał tak zeschnięte, że musiał je co chwila zwilżać językiem. Kolana mu drżały.
„Zapytać, czy nie potrzebuje czego“ — nagle zaświtało mu w głowie.
Jak pijany, z otwartemi ustami, chwiejąc się na trzęsących się nogach, podszedł do łóżka.
Luba spała na wznak, jedną nagą rękę wyciągnęła wzdłuż ciała, drugą miała na piersi. Lichonin nachylił się bliżej, do samej jej twarzy. Oddychała równo i głęboko. Ten oddech młodego zdrowego ciała, był, pomimo snu czysty, niemal wonny.
Lichonin ostrożnie dotknął palcami nagiego ramienia i pogładził pierś cokolwiek niżej obojczyka. „Co ja robię“?! z przerażeniem zawołał w nim rozsądek, lecz ktoś inny odpowiedział za Lichonina: „przecież nic nie robię, chcę tylko zapytać, czy jej wygodnie spać i czy nie chce herbaty.“
Ale Lubka nagle obudziła się, otworzyła oczy, przymrużyła je na chwilę i znowu otworzyła. Wyciągnęła się całą długością i z miłym jeszcze nie mającym znaczenia uśmiechem, otoczyła gorącem, mocnem ramieniem szyję Lichonina.
— Duszko! Luby — pieszczotliwie wymówiła, ochrypłym nieco ze snu głosem. — Jam cię czekała i nawet rozgniewałam się. A potem zasnęłam i przez całą noc śniłeś mi się. Chodź do mnie, pisklę moje, moja laleczko! I przyciągnęła go do siebie, pierś do piersi.
Lichonin prawie że nie opierał się. Trząsł się cały i bezsensownie powtarzał skaczącym szeptem, stukając zębami:
— Ach nie, Lubka, nie trzeba... Na prawdę nie można tak, Lubko. Dajmy temu, Lubko pokój... Nie męcz mnie. Nie ręczę za siebie... Zostaw mnie Łubko, na miłość boską!...
— Głupiutki mój, zawołała śmiejącym się, wesołym głosem. Chodź do mnie, szczęście moje! I zwalczając ostatni nieznaczny opór, przycisnęła jego usta do swych i pocałowała mocno i gorąco, pocałowała szczerze, być może, po raz pierwszy i ostatni w życiu.
— „O łotrze! Co czynię?“ zadeklamował w Lichoninie ktoś uczciwy, rozsądny i fałszywy.
Z bólem w duszy, ze złością i ze wstrętem do siebie, do Łubki i do całego, zdaje się świata, rzucił się Lichonin, nie rozbierając się na drewnianą krzywoboką, wytłuczoną kanapę i z palącego wstydu zgrzytał zębami. Sen nie przychodził, myśli zaś kołowały wokół tego głupiego, jak on sam nazywał uwiedzenia Łubki, i czynu, w którym tak wstrętnie splótł się marny wodewil z głębokim dramatem. „Wszystko jedno“, uporczywie myślał, „skoro obiecałem, doprowadzę sprawę do końca. I oczywiście to, co się stało przed chwilą, nigdy — nigdy się nie powtórzy! Mój Boże, któż nie padał, ulegając chwilowej słabości? Głęboką, szczerą prawdę powiedział jakiś filozof, który utrzymywał, że wartość duszy ludzkiej, poznać można z głębokości jej upadku i wysokości wzlotów. Ale bądź co bądź, niech licho porwie cały dzisiejszy idjotyczny dzień i tego dwuznacznego rezonera — reportera Płatonowa, i jego własny, Lichonina bezsensowny, rycerski zapal! Jak gdyby w rzeczy samej, wszystko to było nie z prawdziwego zdarzenia. I jak u licha, jakiemi oczyma będę patrzył na nią jutro“.
Głowa mu pałała, powieki piekły, wysychały usta. Nerwowo ćmił papierosy, jeden po drugim i często podnosił się z kanapy, by wziąć ze stołu karafkę z wodą i chciwie wprost z szyjki wypić kilka dużych łyków. Potem, jakimś przypadkowym wysiłkiem woli, udało mu się oderwać swe myśli od wypadków ubiegłej nocy i odrazu ciężki sen, bez wszelkich widziadeł i obrazów, jakby okrył go czarną zasłoną.
Obudził się znacznie już po południu, i narazie nie mógł oprzytomnieć, poruszał szczękami i spoglądał na pokój mętnemi, ołowianemi oczyma. Wszystko, co się stało w nocy, jakgdyby uleciało mu z pamięci. Lecz gdy zobaczył Lubkę, która cichutko siedziała na łóżku opuścił głowę, złożył na kolanach ręce i zajęczał z niezadowolenia i zakłopotania. Teraz przypomniał sobie wszystko. I w tej chwili sam na sobie doświadczył, jak to ciężko bywa z rana. gdy się własnemi oczami zobaczy skutek popełnionego wczoraj w nocy głupstwa.
— Obudziłeś się duszko? — zapytała łagodnie Luba.
Wstała z łóżka, podeszła do kanapy, siadła w nogach Lichonina i ostrożnie pogłaskała przez kołdrę jego nogę.
— A ja dawno już obudziłam się i wciąż siedziałam. Obawiałam się, że cię obudzę. Spałeś tak bardzo...
Nachyliła się ku niemu i pocałowała go w policzek. Lchonin skrzywił się i zlekka odsunął ją od siebie.
— Poczekaj Lubka! Poczekaj, tak nie można. Rozumiesz, wcale, nigdy nie można. To, co się wczoraj stało, no, to wypadek. Powiedzmy — moja słabość. Więcej nawet, być może, podłość. Ale dalibóg, wierz mi, bynajmniej nie chciałem uczynić z ciebie kochanki. Chciałem widzieć w tobie przyjaciela, siostrę, koleżankę. Ale nic więcej zresztą, wszystko jakoś się ułoży. Nie trzeba tylko upadać na duchu. Tymczasem moja droga, pójdź i powyglądaj trochę przez okno, ja tymczasem doprowadzę do porządku swą tualete.
Lubka nadąsała się z lekka i odeszła do okna, obracając się plecami do Lichonina. Wszystkich tych słów o przyjaźni, braterstwie i koleżeństwie nie mogła pojąć swym kurzym mózgiem i prostą chłopską duszą. Jej wyobraźni bardziej pochlebiało to, że student — bądź co bądź nie byle kto; lecz człowiek wykształcony, który może zostać doktorem, adwokatem, lub sędzią i wziąć ją do siebie na utrzymanie... A oto obecnie wypada tak, że on zadowolił tylko swój kaprys, dopiął swego i już się cofa. Wszyscy oni tacy, ci mężczyźni.
Lichonin wstał z pośpiechem, umył się i obtarł starą serwetą. Potem podniósł story i otworzył okno. Złote, słoneczne światło, lazurowe niebo, gwar miasta, zieleń gęstych lip i kasztanów, dzwonki tramwajów, suchy zapach gorącej, zapylonej ulicy — wszystko to odrazu wtargnęło do maleńkiego pokoiku. Lichonin podszedł do Lubki i po przyjacielsku poklepał ją po ramieniu.
— Nic to, szczęście moje... Co się już stało, naprawić można, lecz na przyszłość będzie to nauką. Nie prosiłaś o herbatę dla siebie Lubko.
— Nie, czekałam na pana. Zresztą nie wiedziałam komu powiedzieć. Pan także dobry! Przecież słyszałam, jak pan po odejściu z kolegą, powrócił i stał pode drzwiami. Ze mną nawet się pan nie pożegnał. Czy to ładnie?
„Pierwsza kłótnia rodzinna, pomyślał Lichonin, ale bez gniewu, żartem.
Umycie się, piękno złotego i błękitnego nieba, oraz naiwna, pokorna, a niby zagniewana twarz Lubki, i poczucie, że jest przecież mężczyzną, i że nic ona, lecz on powinien odpowiadać za to piwo, którego nawarzył, wszystko to razem wzmocniło jego nerwy i zmusiło do wzięcia się w garść. Otworzył drzwi i wrzasnął w ciemność cuchnącego korytarza:
— Al-leksa-andra! Samowa-ar! Duże bu-ułki, ma-asła i kiełbasy! I małą buteleczkę wó-ódki!
Na korytarzu rozległo się człapanie pantofli i starczy głos już z daleka zaskrzeczał:
— Czego wrzeszczysz? Ho, ho, ho! Ho, ho, ho! Jak ten ogier wystały. Nie jesteś dzieciakiem, stary pies z ciebie, a postępujesz jak ulicznik! Czego chcesz?
Do pokoju weszła maleńka staruszka, z czerwonemi powiekami, o oczach wązkich jak szparki i o zadziwiająco pergaminowej twarzy, na której posępnie i złowrogo sterczał długi ostry nos. Była to Aleksandra, odwieczna służąca studenckich poddaszy, przyjaciółka i wierzycielka wszystkich studentów, kobieta przeszło sześćdziesięcioletnia rezonerka i zrzęda.
Lichonin powtórzył swe rozporządzenie i dał rublowy papierek. Ale staruszka nie odchodziła, dreptała na miejscu, sapała, żuła szczękami i wrogo patrzyła na dziewczynę, siedzącą plecami do światła.
— Cóżeś ty, Aleksandro skamieniała — czy co? Zapytał śmiejąc się Lichonin, — a może wpadłaś w zachwyt? A więc wiedz, że jest to moja kuzynka to jest siostra cioteczna, Lubka, — zamilkł zakłopotany na chwilę, ale natychmiast dodał, Luba Wasylówna, a dla mnie wprost Lubka. Znałem ją jeszcze taką, — pokazał ręką na ćwierć arszyna od stołu. I za uszy targałem i dawałem klapsa, za grymasy, po tem miejscu, zkąd nogi wyrastają. I tam chrabąszcze różne dla niej łapałem... Ale jednak... jednak, idź już, idź mumjo egipska... odłamku dawnych wieków. Ażeby jedna noga tam, a druga tu!
Ale staruszka zwlekała, dreptała w kółko, zawracała niby ku drzwiom i nie spuszczała z Luby ostrego, bazyliszkowego wzroku. A jednocześnie mruczała zapadniętemi ustami:
— Cioteczna! Znamy takie cioteczne! Wiele ich na kasztanowej ulicy spaceruje. Ach! ogiery nienasycone!
— No, ty stara barko! Prędko i nie zrzędzić! krzyknął na nią Lichonin. Inaczej zamknę cię, tak samo, jak twój przyjaciel student Triasów na dwadzieścia cztery godziny w ustępie!
Aleksandra poszła i długo jeszcze słychać było na korytarzu jej starcze człapiące kroki i niezrozumiałe charczenie.
W swej surowej, zrzędząjącej dobroci, skłonną była wiele wybaczyć młodzieży studenckiej, którą obsługiwała już około czterdziestu lat. Wybaczała pijaństwo, grę w karty awantury, głośne śpiewy, długi, ale, niestety, była dziewicą i jej czysta dusza nie znosiła tylko jednego — rozpusty.
— Oto, doskonale... fi dobrze i miło — mówił Lichonin, krzątając się dokoła kulawego stołu i niepotrzebnie przestawiając naczynia do herbaty. — Dawno, stary krokodyl, nie piłem herbatki uczciwie, po chrześcijańsku, jak się w domu pija. Proszę usiąść Luba, proszę usiąść moja droga, ot tu, na kanapie i proszę gospodarować! Wódki pani zapewne z rana nie pija, ale ja, jeżeli pani pozwoli, napiję się. To odrazu wzmacnia nerwy. Mnie z łaski swej, mocniejszej, z kawałkiem cytryny. Ach co może być smaczniejszego od szklanki gorącej herbaty nalanej miłą kobiecą rączką.
Luba słuchała jego paplaniny, za hałaśliwej nieco, by mogła wydawać się zupełnie naturalną i jej narazie nieufny, ostrożny uśmiech stawał się bardziej miękkim i jaśniejszym. Ale z herbatą szło jej trochę gorzej. W domu, na głuchej wsi, gdzie napój ten uważany był niemal za zbytek zamożnych rodzin i był przyrządzany tylko dla honorowych gości, lub z okazji uroczystych świąt, tam przy naparzaniu herbaty celebrował głowa rodziny. Później, gdy Lubka służyła „do wszystkiego“ najpierw u popa a potem w maleńkiej powiatowej mieścinie, u agenta towarzystwa ubezpieczeń, który to pchnął ją na drogę prostytucji, nie miała również do czynienia z zaparzaniem herbaty, gospodynie robiły to same. Męczyła się więc, a krzątający się Lichonin, tylko przeszkadzał rej i krępował.
— Droga moja, sztuka przyrządzania herbaty — jest wielką. Należy uczyć się jej w Moskwie. Najpierw trzeba nagrzać zlekka czajnik. Potem wsypać do niego herbaty i szybko nalać wrzątkiem. Pierwszy płyn trzeba niezwłocznie wylać do miski, — przez to herbata staje się czystą i bardziej aromatyczną, a wiadomo przytem, że chińczycy — bałwochwalcy preparują swe ziółka bardzo niechlujnie. Następnie należy znowu nalać do czajnika do ćwierci jego zawartości, postawić na tacy, nakryć z wierzchu ręcznikiem i tak pozostawić przez trzy i pół minuty. Potem dolać wrzątkiem prawie do brzegów, znowu przykryć pozwolić trochę odstać się i macie, moja droga boski napój, aromatyczny, oświeżający i wzmacniający.
Nie ładna, ale miła twarz Łubki, cała pstra od piegów jak kukułcze jajo, wydłużyła się trochę przybladła.
— Na miłość boską, niech się pan na mnie nie gniewa... Przecież panie Bazyli!... Proszę się nie gniewać kochany panie. Naprawdę rychło się nauczę: jestem sprytna. I cóż pan do mnie wciąż — pani i pani? Zdaje się, że nie jesteśmy sobie teraz obcymi?
Popatrzyła na niego czule. I w rzeczy samej, ona dziś z rana po raz pierwszy w ciągu całego swego niedługiego, lecz wypaczonego życia, oddała swe ciało mężczyźnie — chociaż i nie z rozkoszą, raczej z wdzięczności i litości, ale dobrowolnie, nie za pieniądze, nie z musu, nie pod groźbą wydalenia, łub awantury, jej kobiece serce, nigdy nie więdnące, zawsze ciążące do miłości, jak słonecznik do światła, było obecnie czyste i rozrzewnione.
Ale Lichonin nagłe poczuł kolące, wstydliwe zakłopotanie i pewne wrogie uczucie do tej, do wczoraj nieznanej mu kobiety, a obecnie — przypadkowej kochanki. „Zaczęły się rozkosze domowego ogniska“, pomyślał pomimo woli, jednak powstał z krzesła, podszedł do Lubki, wziął ją za rękę, przyciągnął do siebie i pogładził po główce.
— Droga moja, miła siostro moja, powiedział czule i fałszywie: to co się stało dziś, nigdy więcej powtórzyć się nie może. Wina za wszystko spada wyłącznie na mnie, i jeżeli chcesz, gotów jestem na kolanach błagać cię o przebaczenie. Zrozum więc, zrozum, że wszystko to stało się wbrew mojej woli jakoś tak żywiołowo, nagle, niespodziewanie. Nie przypuszczałem sam, że to tak się stanie Rozumiesz, ja od bardzo dawna... nie czułem zblizka kobiety... Obudziło się we mnie zwierzę, wstrętne, rozwydrzone zwierzę... i nie byłem w stanie się oprzeć. Ale mój Boże, czyż tak wielką jest moja wina? Ludzie święci, pustelnicy, zakonnicy, męczennicy — daleko mi do nich, co do hartu ducha, — i oni upadali w walce z pokusami djabelskiego ciała. Lecz obecnie, na co chcesz przysięgam, że to się więcej nie powtórzy. Przecież tak?
Lubka uparcie wyrwała mu rękę. Usta jej wydęły się, a powieki prędko — prędko zamrugały.
— Ta-ak, przeciągnęła jak dziecko, które niechce się z kimś pogodzić — ja przecież widzę, że się panu nie podobam. Więc cóż, — proszę mi lepiej powiedzieć to otwarcie, dać na dorożkę i jeszcze tam, ile pan zechce... Pieniądze za noc i tak są zapłacone i tylko mi dojechać... tam.
Lichonin porwał się za włosy, zaczął biegać po pokoju i zadeklamował:
— Ach, nie tak, nie tak! Zrozum mnie Luba! Kontynuować to, co się stało z rana... jest to... świństwo, zbydlęcenie, niegodne człowieka, który się szanuje. Miłość! Miłość — to całkowite zlanie się umysłów, myśli, dusz, interesów, potężne jak świat, lecz nie wyciąganie się na łóżku. Takiej miłości niema między nami, Lubko. Jeżeli ona przyjdzie, będzie to cudownem szczęściem i dla ciebie i dla mnie. Tymczasem zaś — jestem twym przyjacielem, wiernym towarzyszem na drodze życia. I dosyć, to powinno nam wystarczyć. Chociaż nie obce mi są ludzkie ułomności, ale mam się za człowieka uczciwego.
Po tych słowach Lubka, jakby przywiędła. „On przypuszcza, że ja chcę, żeby się ze mną ożenił; a mnie to zupełnie nie potrzebne“ — myślała smutnie. „Można żyć i tak. Mieszkają przecież inne na utrzymaniu. I mówią nawet, że znacznie lepiej niż ci, którzy chodzili do ołtarza. Co w tem złego? Spokojnie, cicho, porządnie... Ja bym mu bieliznę cerowała, szorowałabym podłogę, gotowałabym jedzenie, cóż prostszego. Oczywiście wypadnie mu się kiedyś ożenić z bogatą. Ale on napewno nie wyrzuci mnie tak na ulicę nagą, jak święty turecki. Chociaż jest głuptas i mówi od rzeczy, ale widać, to porządny panicz. Zapewni mi jakoś przyszłość. Jestem dziewczyna prosta, skromna i na zdradę nie zgodzę się nigdy. A przecież powiadają, że zdarza się i tak... Nie będę mu tego naturalnie mówiła. A że przyjdzie do mnie do łóżka i przyjdzie jeszcze dziś wieczorem, to tak jak Bóg na niebie“.
I Lichonin zamyślił się również, zamilkł i posmutniał; odczuwał już nadmierny ciężar czynu, który popełnił. I dla tego ucieszył się nawet, gdy zastukano do drzwi i na jego „proszę wejść“, ukazało się dwóch studentów: Sołowjew i Niżeradze, który u niego nocował.
Sołowjew, starszy i już tyjący, o szerokiej, rumianej nadwołżańskiej twarzy, z jasną maleńką kędzierzawą bródką, należał do liczby tych dobrych, wesołych i prostych chłopców, których sporo jest na każdym uniwersytecie. Wywczasy swe, a miał ich dwadzieścia cztery godziny na dobę, dzielił między piwiarnią, błąkaniem się po bulwarach, bilardami, wintem, teatrem, a czytaniem gazet i romansów i cyrkiem; krótkie zaś przerwy zużywał na jedzenie, spanie, domową naprawę garderoby — przy pomocy nici, tektury, szpilek i atramentu, i na skróconą, najrealniejszą miłość, do przypadkowej kobiety z kuchni, przedpokoju, lub ulicy. Jak cała zresztą młodzież jego sfery, miał się za rewolucjonistę, chociaż ciężyły mu spory polityczne, waśnie i wzajemne kłócenie się; nie znosił czytania broszur politycznych i pism i był w tych sprawach zupełnym ignorantem. Dla tego też nie osiągnął nigdy najniższych nawet święceń partyjnych, pomimo że dawano mu częstokroć niebezpieczne polecenia., nie ujawniając mu zresztą ich znaczenia. I nie darmo polegano na jego niezachwianej wierności: — wszystko wykonywał szybko, ściśle, z odważną wiarą w światową doniosłość sprawy, z beztroskim uśmiechem i szeroką pogardą dla możliwej własnej zguby. Ukrywał poszukiwanych towarzyszy, przechowywał nielegalną literaturę i czcionki, doręczał paszporty i pieniądze. Było w nim dużo siły fizycznej, czarnoziemnej dobrotliwości i żywiołowej prostoty serca. Dość często otrzymywał z domu, z głuchego zakątka, z Symbirskiej czy też Ufińskiej gubernji, dość znaczne, jak na studenta, sumy pieniężne, ale w ciągu dwóch dni rozrzucał je i rozdawał wszędzie z lekkomyślnością francuskiego magnata XVII stulecia, sam zaś pozostawał na zimę w jednej kurtce i butach, restaurowanych domowymi środkami.
Poza temi naiwnemi, rzewnemi, śmiesznemi i chaotycznemi, prawie że ogólnemi właściwościami dawnego studenta rosyjskego, odchodzącego — Bóg to raczy wiedzieć czy ku lepszemu — w krainę wspomnień, posiadał jeszcze jedną zdolność, zadziwiającą wprost zdolność wynajdywania pieniędzy i otwierania sobie kredytów w maleńkich restauracjach i jadłodajniach. Wszyscy pracownicy lombardów, kas zastawowych, tajni i jawni lichwiarze, handlarze starzyzną, utrzymywali z nim jaknajściślejsze stosunki.
A jeżeli, dla jakichś powodów, nie można było uciec się do nich, i w takim wypadku Sołowjew pozostawał na wysokości swego sprytu. Przewodząc grupce ubogich przyjaciół i przygnębiony swą zwykłą w takich razach odpowiedzialnością, czasami w jednej chwili oświecany bywał niezawodnym natchnieniem; dawał z daleka, przez ulicę, tajemniczy znak przechodzącemu ze swym workiem na plecach tatarzynowi i na kilka sekund znikał z nim w najbliższej bramie. Wkrótce powracał bez kurtki, w jednej tylko koszuli, wyrzuconej na, wierzch spodni, podpasanej sznurkiem, lub zamiast w nowej, dopiero kupionej uniformowej czapce, w maleńkiej żokiejce, cudem chyba trzymającej się na czubku głowy.
Wszyscy go lubili: koledzy, służba, kobiety, dzieci. Wszyscy byli z nim za pan brat. Szczególną sympatją cieszył się wśród kunaków-tatarów, którzy, jak się zdawało, mieli go za szwankującego trochę na umyśle. Od czasu do czasu przynosili mu w podarunku mocny, odurzający kumys w butelkach, na Bajram zaś zapraszali go do siebie i częstowali mięsem źrebięcia. Sołowjew, w chwilach krytycznych zastawiał u nich nawet niektóre książki i broszury, mówiąc przytem ze spokojną I znaczącą miną: To co ci daję — to jest wielka księga. Mówi ona, że Allah Akbar i Mahomet jego prorok, ze wiele zła i biedy jest na świecie, że ludzie winni być użyteczni i sprawiedliwi jedni dla drugich.
Miał jeszcze dwa talenty: bardzo dobrze czytał głośno i zadziwiająco, po mistrzowsku, genjalnie wprost, grał w szachy, zwyciężając z łatwością rutynowanych graczy. Jego atak był zawsze gwałtowny i okrutny, obrona mądra i ostrożna, przeważnie w kierunku rewelacyjnym ustępstwa czynione przeciwnikowi pełne wyrafinowanego, przewidującego odliczenia i zabójczej przebiegłości. Przytem robił on swe posunięcia, jakgdyby pod wpływem jakiegoś wewnętrznego instynktu, lub natchnienia nie namyślając się dłużej nad cztery — pięć sekund i gardząc stanowczo szanowanemi ogólnie tradycjami.
Grano z nim niechętnie, uważano jego sposób gry za dziki, ale bądź co bądź grano, czasem nawet o znaczne sumy, które stale wygrywając, Sołowjew chętnie składał na ołtarzu potrzeb koleżeńskich. Ale od udziału w konkursach, które mogłyby mu dać stanowisko gwiazdy w świecie szachistów, uchylał się zawsze. Nie mam w usposobieniu swym, ani miłości dla tego głupstwa, ani szacunku, — powiadał, poprostu posiadam jakąś mechaniczną zdolność umysłu, jakieś kalectwo psychiczne. Tak samo naprzykład, zdarzają się mańkuty... A przeto pozbawiony jestem i ambicji zawodowej i dumy w razie zwycięstwa, a goryczy przy przegranej.
Takim był stary student Sołowjew. Nizeradze był najbliższym jego kolegą, co jednak nie przeszkadzało im obu od rana do wieczora drwić z siebie, sprzeczać i obrzucać się obelgami. Bóg wie czem i jak istniał gruziński książę. Sam o sobie mówił, że posiada zdolności wielbłąda i może się gruntownie najeść odrazu na kilka tygodni. Z domu, ze swej błogosławionej Gruzji otrzymywał bardzo mało i to przeważnie produkty spożywcze.
Na Boże Narodzenie, na Wielkanoc, lub na imieniny (w sierpniu) przysłano mu zawsze, przez przyjezdnych ziomków — całe ładunki koszyków z baraniną, winogronami, czurczchełą, kiełbasami, suszoną muszmałą, rachat-łukumem, badridżanami i bardzo smacznemi placuszkami, oraz doskonałe, aromatyczne, mocne wino w baranich skórach, cuchnące nieco naczyniem. Wówczas książę spraszał do któregokolwiek z kolegów (sam bowiem nigdy nie miał własnego mieszkania) wszystkich bliskich przyjaciół i ziomków i urządzał rozkoszną ucztę — po kaukazku „toj“ na której niszczone były doszczętnie dary urodzajnej Gruzji. Śpiewano pieśni gruzińskie, tańczono bez końca lezginkę, wymachując przytem dziko w powietrzu stołowymi nożami, a Niżeradze wygłaszał swe improwizacje.
Był on wielkim mistrzem słowa, i podniecony potrafił wygłosić około trzechset słów na minutę. Styl jego odznaczał się żarem, bogactwem i obrazowością, a kaukazki akcent, nie tylko że mowy rosyjskiej nie szpecił, ale nawet dziwnie jakoś ją upiększał swym charakterystycznym „cokaniem“ i dźwiękami gardłowemi podobnemi do klekotu orła. Bez względu na to o czem zaczynał mówić, zawsze w końcu schodził na najpiękniejszy, najbardziej postępowy i rycerski, a jednocześnie najbardziej pokrzywdzony kraj — Gruzję. I zawsze cytował wiersze ze „Skóry Barsa“ — dzieła poety gruzińskiego Rustawelli‘ego, zapewniając, że poemat ten wart jest tysiąc razy więcej od całego Szekspira pomnożonego przez Homera.
Chociaż był porywczy, ale i ustępliwy zarazem, w postępowaniu zaś z kobietami miękki, łagodny, uprzedzający, bez ujmy jednak dla wrodzonej dumy... Jednakże kolegom nie podobało się w nim, że był strasznym kobieciarzem, a zarazem był niezachwianie, do egzaltacji, czy głupoty, przekonany o tem, że jest zachwycająco pięknym, że wszyscy mężczyźni zazdroszczą mu, wszystkie kobiety kochają się w nim, a mężowie na jego widok Zgrzytają zębami. Owa chełpliwa, prześladowcza erotomanja, ani na chwilę, prawdopodobnie nawet we śnie, nie opuszczała go. Idąc ulicą, co chwila trącał Lichonina, Sołowjewa, lub innego towarzysza łokciem w bok i mówił cmokając i kiwając w tył głową w stronę kobiety, którą minęli: Ce, ce, waj-waj! Na-adzwyczajna kobieta! Ja-ak ona na mnie spojrzała! Zechcę — moja będzie!...
Wszystkim znaną była ta jego wada, wyśmiewano ten jego rys charakteru dobrodusznie i bezceremonjalnie, ale chętnie wybaczano, za koleżeńską usłużność i wierność słowu, danemu mężczyźnie (przysiąg składanych kobietom, nie brano w rachubę), które były naturalną jego właściwością. Zresztą, przyznać należy, iż istotnie w pewnych sferach kobiet, cieszył się wielkiem powodzeniem, szwaczki, modniarki, chórzystki, panny z cukierni i telefonistki topniały pod uporczywym spojrzeniem jego ciężkich, słodkich, zamglonych ciemno-błękitnych oczu.
— Domowi temu i wszystkim sprawiedliwie, spokojnie i niepokalanie żyjącym w nim... zanucił no protodjakońsku Sołowjew, lecz w tem urwał. Ojcowie święci — zabełkotał ze zdziwieniem, Starając się kontynuować nieudany żart.— Tak, przecież to... przecież to... ach do licha... to Sonia, nie przepraszam Nadia... No tak! Luba od Anny Markowny.
Luba poczerwieniała gorąco, do łez i zakryła twarz dłońmi. Lichonin zauważył to, zrozumiał, odczuł zaniepokojoną duszę dziewczyny i pośpieszył jej z pomocą. Surowo, niemal groźnie powstrzymał Sołowjewa.
— Ściśle mówiąc, tak, Sołowjew. Jak w biurze adresowym. Luba z Jamy. Dawniej prostytutka. Więcej nawet, wczoraj prostytutka. A dziś moja przyjaciółka, moja siostra. Niech więc patrzy na nią tak każdy, pragnący chociażby cokolwiek mię szanować. Inaczej...
Niezgrabny Sołowjew z pośpiechem, szczerze i mocno uściskał Lichonina.
— No, mój drogi, no dość... popełniłem nie zorjentowawszy się, głupstwo. Więcej nic podobnego nie zajdzie. Witaj biadolica, siostro moja. — Szeroko przez stół wyciągnął rękę do Lubki i uścisnął jej, zdradzające brak woli, maleńkie i krótkie palce z oryginalnymi maleńkimi paznokciami. — Pięknie, że pani przyszła do naszego skromnego wigwamu. Oświeży to nas i wprowadzi do naszego środowiska ciche i przyzwoite obyczaje.
— Aleksandro! Piwa-a! Zdziczeliśmy, zgruboskórnieli, ugrzęźliśmy w połajankach, pijaństwie, lenistwie i innych wadach. A wszystko dlatego, że pozbawieni byliśmy dobroczynnego, uspakajającego wpływu damskiego towarzystwa. Raz jeszcze ściskam rękę pani. Miłą maleńką rączkę. Piwa!
— Idę, dał się słyszeć za drzwiami niezadowolony głos Aleksandry. Idę. Czego krzyczysz. Za ile?
Sołowjew wyszedł na korytarz rozmówić się z Aleksandrą. Lichonin z wdzięcznością uśmiechnął się w ślad za nim, gruzin zaś dobrodusznie poklepał go po plecach. Obaj zrozumieli i ocenili gburowatą uprzejmość Sołowjewa.
— Teraz, — powiedział Sołowjew, po powrocie do pokoju, siadając ostrożnie na krześle, — teraz przystąpimy do porządku dziennego. Czy mogę być w jakikolwiek sposób użytecznym? Jeżeli dacie mi pół godziny czasu, pobiegnę na chwilę do kawiarni i wypatroszę tam najlepszego szachistę. Słowem — dysponujcie mną.
— Jaki pan śmieszny! — powiedziała Luba, żenując się i śmiejąc. Nie rozumiała żartobliwego i niezwykłego stylu studenta, ale jej proste serce pociągało coś do niego.
— Jest to zupełnie zbyteczne — zauważył Liehonin. Narazie jestem jeszcze bajecznie bogaty. Sądzę, że pójdziemy wszyscy razem do jakiegoś szyneczku. Chcę bardzo pomówić z wami o pewnych kwestjach. Przecież jesteście dla mnie najbliższymi ludźmi i oczywiście nie tak głupimi i niedoświadczonymi, jak to się na pierwszy rzut oka wydaje. Następnie pójdę spróbować załatwić sprawę jej... Luby paszportu... Poczekacie na mnie. Niedługo... Słowem, rozumiecie, na czem polega ta sprawa i nie będziecie szafować zbytecznymi żartami. Ja — głos jego drgnął sentymentalnie i fałszywie — chcę byście podjęli się dźwigania części mych trosk. Dobrze?
— Wa! dobrze! rzekł książę, spojrzał jakoś znacząco na Lubkę i podkręcił wąsy. Lichonin skrzywił się. Sołowjew zaś odezwał się całkiem szczerze:
— I dobrze. Zabrałeś się Lichonin do wielkiego i pięknego czynu. Kniaź mówił mi o tem w nocy. I cóż, na to istnieje młodość, aby popełniać szlachetne szaleństwa. Daj mi Aleksandro, butelkę, odkorkuję sam bo się nadto wysilisz i pęknie ci żyła.
Za nowe życie Lubka, przepraszam Luba... Luba...
— Niikonówna. Proszę nazywać, jak się rzekło.. Luba.
— No tak Luba. Kniaź! Ałławerdy!
— Jakszy-oł, — odparł Niżeradze i trącił się z nim szklanką piwa.
— I powiem ci jeszcze, że sprawiłeś mi radość, druhu Lichoninie, — ciągnął Sołowjew, stawiając szklankę i oblizując wąsy. — Cieszę się i schylam czoło przed tobą. Tylko ty właśnie zdolny jesteś do takiego prawdziwie rosyjskiego heroizmu, wyrażonego prosto, skromnie, bez zbędnych słów.
— Daj spokój... Jaki tam heroizm, — skrzywił się Lichonin.
— Prawda, potwierdził Niżeradze. Zarzucasz mi, że ja paplę za wiele, a co za głupstwa sam wygadujesz.
— Wszystko jedno! zaoponował Sołowjew. Być może wiele, ale wszystko jedno! Jako prezes naszej komuny na poddaszu, proklamuję Łubkę równouprawnionym członkiem honorowym! Powstał, szeroko wyciągnął rękę i powiedział patetycznie:
— „Do domu tego śmiało i spokojnie, jako kochana pani wnijdź“.
Lichonin przypomniał sobie wyraźnie, że ten sam właśnie frazes wygłosił po aktorska już o świcie, i nawet oczy przymrużył ze wstydu.
Restauracja „Pod Wróblami“ była niedaleko, o dwieście kroków. Po drodze Lubka wzięła Lichonina za rękaw i pociągnęła do siebie. W ten sposób pozostali nieco w tyle.
— Więc to na serjo, panie Bazyli, drogi mój? zapytała, zaglądając z dołu do góry swemi ła — godnemi, cieinnemi oczami. Pan nie żartuje ze mnie?
— Jakie tam żarty, Lubko! Byłbym najpodlejszym z ludzi, gdybym pozwolił sobie na takie żarty. Powtarzam, że jestem dla ciebie więcej niż przyjaciel, brat, kolega. I nie będziemy już mówili o tem. To zaś, co stało się dziś rano, to bądź spokojna, nie powtórzy się. Dziś jeszcze wynajmę dla ciebie osobny pokój.
Lubka westchnęła. Nie dla tego, by powściągliwa decyzja Lichonina, której, prawdę mówiąc, nie bardzo wierzyła, ale jej ciasny, ciemny umysł nie mógł nawet teoretycznie wyobrazić sobie innego stosunku mężczyzny do kobiety, prócz zmysłowego. Pozatem wystąpiło dawne, mocno ugruntowane w domu Anny Markówny, w postaci chełpliwego współzawodnictwa, obecnie zaś głuche, ale szczere gniewne niezadowolenie wybrakowanej, lub odtrąconej samicy. I Lichoninowi jakoś nie bardzo wierzyła, odczuwając nieświadomie w jego słowach wiele odcieni aktorskich i nieszczerych. Ot, Sołowjew — ten chociaż mówił niezrozumiale. jak większość znanych jej studentów, gdy byli na ogólnej sali (oddzielnie, w pokoju, wszyscy mężczyźni bez wyjątku, wszyscy jak jeden mąż, mówili i robili jedno i to samo), jednakże Sołowjewowi uwierzyła by prędzej i chętniej, jakaś szczera prostota świeciła w jego szeroko rozstawionych, wesołych, dużych szarych oczach.
Lichonina szanowano „Pod Wróblami“ za solidność, spokojne zachowanie się i wypłacalność. Dlatego też natychmiast oddano do jego dyspozycji osobny gabinecik — zaszczyt jakiego mogło dostąpić tylko niewielu studentów. W pokoju tym przez cały dzień palił się gaz, gdyż światło padało tylko przez maleńkie, pod sufitem okienko.
Wypadło poprosić do towarzystwa jeszcze jednego studenta Simanowskiego, z którym spotkali się przy wieszakach. „Co to jest, prowadzi mnie niby na pokaz“, — pomyślała Łubka, — „wygląda na to, że chce się ze mną wobec nich pochwalić“. I ułowiwszy wolną chwilkę, szepnęła Lichoninowi:
— Koteczku! po co tak dużo ludzi? Ja przecież tak się krępuję. Całkiem nie umiem podtrzymywać rozmowy.
— Nie, nie, droga Lubko, szybko wyszeptał Lichonin, zatrzymując się we drzwiach gabinetu, nie siostro, to są swoi ludzie, mili, dobrzy koledzy. Dopomogą ci, dopomogą nam obojgu. Nie zważaj na to, że czasem tak wiele żartują i mówią głupstwa. Serca mają złote.
— Ale już za bardzo się krępuję, wstydzę się. Wszyscy wiedzą skąd mnie wziąłeś.
— To nic nie znaczy, nic! I niech wiedzą — gorąco zaoponował Lichonin.
— Czego się wstydzić swej przeszłości, przemilczać ją? Za rok spojrzysz śmiało i prosto w oczy każdemu i powiesz: „kto nie upadał, ten nie powstawał“. Chodźmy, chodźmy Lubko!
Dopóki podawano niewybredne zakąski i zamawiano potrawy, wszyscy czuli się nieswojo, jakby skrępowani. Winien temu był do pewnego stopnia Simanowski, człowiek ogolony, w binoklach o długich włosach, z dumnie odrzuconą w tył głową i pogardliwym wyrazem na wąskich, z opuszczonymi kątami ustach. Nie miał on bliskich, serdecznych przyjaciół wśród kolegów, ale jego zdanie i jego opinje cieszyły się znaczną powagą. Skąd pochodziły te jego wpływy, nikt prawdopodobnie nie wiedział.
Jednakże w połowie obiadu języki rozwiązały się wszystkim, za wyjątkiem Lubki, która milczała, odpowiadała „tak“, lub „nie“ i zaledwie kosztowała potraw. Najwięcej mówili Lichonin, Sołowjew i Niżeradze. Pierwszy mówił stanowczo i rzeczowo, usiłując ukryć, pod pełnymi troski słowami, coś istotnego, wewnętrznego, kolącego i niewygodnego. Sołowjew — z chłopięcym zachwytem, z zamaszystymi gestami, uderzając pięścią w stół. Niżeradze — z lekkim sceptyzmem i niedomówieniami, jakgdyby wiedział co należało powiedzieć, ale się z tem ukrywał. Wszystkich jednak, zdawało się, zajął i zainteresował dziwny los dziewczyny i każdy, wypowiadając swe zdanie zawsze jakoś zwracał się do Simanowskiego. On zaś przeważnie milczał i spoglądał na wszystkich z pod szkieł binokli, podnosząc w tym celu wysoko głowę.
— Tak, tak, tak — powiedział nareszcie, bębniąc palcami po stole.
— To, co zrobił Lichonin — rzecz piękna i śmiała. A to, że kniaź i Sołowjew chcą mu pomóc, również rzecz dobra, ze swej strony gotów jestem, czem mogę, zapoczątkowaniom waszym dopomóc. Ale czy nie będzie lepiej, jeżeli poprowadzimy naszą znajomą drogą, powiedzmy, jej naturalnych upodobań i zdolności. Proszę powiedzieć, droga moja — zwrócił się do Luby: — co pani umie? No tam robotę jaką, czy coś takiego. No szycie, robótki szydełkowe, wyszywanie.
— Nic nie umiem, — odpowiedziała Lubka szeptem, nisko opuściwszy oczy, cała czerwona, ściskając pod stołem swe palce. Nic tu nie rozumiem.
— A przecież w rzeczy samej — wtrącił Lichonin — przecież my rozpoczęli akcję nie z właściwego końca. Rozmawiając o niej, w jej obecności, stawiamy ją w przykrej sytuacji. No proszę popatrzeć, jest tak zażenowana, że nawet zdania nie może skleić. Chodźmy, Luba, odprowadzę cię do domu i powrócę za dziesięć minut. Tymczasem bez ciebie tu obmyślimy, co i jak. Dobrze?
— Cóż mi, ja nic — zaledwie dosłyszanym głosem odparła Lubka. Jak pan, panie Bazyli chce. Tylko nie chciałabym iść do domu.
— Dlaczego tak?
— Samej mi nie wypada. Lepiej poczekam na was na bulwarze, na samym początku, na ławeczce.
— Ach tak! — domyślił się Lichonin; to Aleksandra tak ją wystraszyła. Dam ja jej pieprzu tej starej jaszczurce! No chodźmy, Lubko.
Ona wstydliwie, jakoś z boku, łopatką, podała każdemu swą rękę i wyszła w towarzystwie Lichonina.
Po upływie kilku minut Lichonin powrócił i usiadł na swym miejscu. Odczuwał, że w jego nieobecności mówiono o nim i z niepokojem zlustrował kolegów oczyma. Potem położył ręce na stole i rozpoczął:
— Znam wszystkich was panowie, jako dobrych, bliskich przyjaciół, — bystro z ukosa spojrzał na Simanowskiego — i ludzi z sercem. Bardzo więc proszę was, przyjdźcie mi z pomocą. Rzecz całą zrobiłem bez namysłu — muszę to przyznać, — ale zrobiłem ze szczerego czystego nakazu serca.
— A to jest najważniejsze — dodał Sołowjew.
— Jest mi zupełnie obojętne, co o mnie mówić będą znajomi i nieznajomi, ale od zamiaru ocalenia, — wybaczcie głupie słowo, które się wyrwało, — od zamiaru dodania jej hartu, podtrzymania tej dziewczyny, nie odstąpię. Oczywiście mam możność wynajęcia dla niej taniego pokoiku, dać narazie cokolwiek na życie, ale co robić dalej, to już wprowadza mnie w zakłopotanie. Chodzi naturalnie, nie o pieniądze, które znalazłbym dla niej zawsze, ale przecież zabezpieczyć jej byt, a przytem dać możność próżnowania — znaczy skazać ją na lenistwo, zobojętnienie, apatję, a tam wiadomo jaki bywa koniec. A więc trzeba wynaleźć dla niej jakieś zajęcie. Tę mianowicie stronę należy dobrze obmyślić. Pomyślcie panowie nad tem i doradźcie mi cośkolwiek.
— Przedewszystkiem trzeba wiedzieć, do czego jest zdolną, — powiedział Simanowski. — Wszakże musiała coś robić przed wstąpieniem do zakładu.
Lichonin beznadziejnie machnął ręką.
— Prawie nic. Umie troszkę szyć, jak każda wiejska dziewczyna. Przecież nie miała nawet piętnastu lat, gdy ją zdeprawował jakiś tam urzędnik. Zamieść pokój, uprać, no, zresztą, ugotować barszcz i kaszę. Więcej zdaje się nic.
— Niewiele — powiedział Simanowski i mlasnął językiem.
— A przytem jeszcze analfabetka.
— To niema znaczenia — wystąpił namiętnie Sołowjew. — Gdybyśmy mieli do czynienia z dziewczyną inteligentną, a jeszcze gorzej, z półinteligentną. to z tego wszystkiego, co zamierzamy czynić, wynikło by głupstwo, bańka mydlana, ale tu mamy przed sobą grunt dziewiczy, ugór niepoczęty.
— Hy-y! — zarżał dwuznacznie Niżeradze.
Sołowjew, teraz już bez żartów, z prawdziwym gniewem wpadł na niego.
— Słuchaj kniaź! Każdą świętą myśl, każdą dobrą sprawę można spaskudzić i zbezcześcić. Nie ma w tem nic rozumnego i godnego szacunku. Jeśli tak po źrebięcemu traktujesz tę sprawę, to drzwi stoją otworem. Pozostaw nas!
— Ale, przecież, tyś sam przed chwilą, w pokoju... odparł zawstydzony książę.
— Tak, i ja — Sołowjew odrazu zmiękł — wyrwałem się z głupstwem i żałuję tego. Obecnie chętnie przyznaję, że Lichonin jest zuchem i dobrym człowiekiem i ze swej strony gotów jestem uczynić wszystko. I powtarzam, że umiejętność czytania jest kwestją drugorzędną. Śpiewający można ją posiąść. Dla takich pierwotnych umysłów, nauczenie się czytania, pisania, liczenia, zwłaszcza po za szkołą, z amatorstwa, to bardzo łatwa rzecz. Co się zaś tyczy jakiegokolwiek rzemiosła, które dałoby środki utrzymania, to są setki rzemiosł, których łatwo nauczyć się można w ciągu dwóch tygodni.
— Naprzykład? — zapytał książę.
— A naprzykład... naprzykład... no, tak, naprzykład robienie sztucznych kwiatów. Albo jeszcze lepiej praca w sklepie, jako kwiaciarka. Praca, miła, czysta i ładna.
— Potrzeba gustu, niedbale wtrącił Simanowski.
— Niema wrodzonego gustu, jak również i zdolności. Inaczej bowiem talenty lęgły by się tylko wśród wyszukanej, wysoce wykształconej sfery, artyści malarze rodziliby się tylko z artystów malarzy, śpiewacy ze śpiewaków, a przecież tak nie jest. Zresztą spierać się nie będę. No, nie kwiaciarka, to cokolwiek innego. Ja naprzykład, niedawno widziałem na ulicy na wystawie sklepowej. siedzi sobie panienka, a przed nią jakaś maszyna nożna.
— W-aa! Znowu maszyna! powiedział książę, uśmiechając się i patrząc na Lichonina.
— Przestań, Niżeradze, cicho ale surowo odpowiedział Lichonin. — Wstyd.
— Bałwan! rzucił mu Sołowjew i ciągnął:
— Tak oto maszynka porusza się naprzód i w tył. na niej, w kwadratowej ramie napięte cienkie płótno, i już nie wiem doprawdy jak to jest urządzone, nie pojąłem, tylko panienka prowadzi pa ekranie jakąś metalową laseczką i otrzymuje cudowny rysunek wyszyty różno-kolorowemi jedwabiami. Wyobraźcie sobie jezioro, całe porosłe nenufarami, z białymi kielichami i żółtymi pręcikami i dokoła wielkie zielone liście. Po wodzie zaś płyną ku sobie dwa białe łabędzie, a w głębi ciemny park, i aleja, a wszystko tak subtelne, wyraźne, jak na obrazku, malowanym pędzlem. Tak się tem zainteresowałem, że umyślnie wstąpiłem zapytać co kosztuje. Okazało się, że trochę tylko drożej od zwykłej maszyny do szycia i można nabyć na raty. Nauczyć się zaś tej sztuki może w ciągu godziny każdy, umiejący trochę szyć na zwykłej maszynie do szycia. Jest mnóstwo prześlicznych oryginałów, a co ważniejsza, że taką robotę chętnie biorą do ekranów, albumów, abażurów, firanek i płacą duże pieniądze.
— Cóż, i to praca, — zgodził się Lichonin i w zamyśleniu pogładził brodę. A ja, przyznam się, że myślałem, żeby jej otworzyć niewielką jadłodajnię, w której gotowanoby wszystko tanio, czysto i smacznie. Przecież dla wielu studentów jest obojętne, gdzie zjeść obiad i co zjeść. W jadłodajni studenckiej nigdy miejsc nie starczy. Więc, być może, uda się nam zwerbować jakoś wszystkich znajomych i przyjaciół.
— Po racja — uznał książę — ale to niepraktycznie, zaczniemy jadać na kredyt, a przecież nie jesteśmy akuratni w płaceniu. W takiej aferze potrzeba człowieka praktycznego, sprytnego, jeżeli zaś babę, to z zębami szczupaka, a i wtedy nawet po za jej plecami powinien stać mężczyzna. W rzeczy samej przecież Lichonin nie będzie kontrolował wpływów i patrzył, czy się czasem kto nie ulotnił po najedzeniu się i napiciu.
Lichonin spojrzał na niego impertynencko, ale milczał zaciskając zęby.
Wreszcie Simanowski rozpoczął swym miarowym, bezapelacyjnym tonem, pobłyskując szkłami binokli.
— Zamiar wasz jest piękny, zgoda panowie; ale czyście zwrócili uwagę na jedną, że tak powiem, odwrotną stronę? Przecież ażeby założyć jadłodajnię, czy też otworzyć jakiś warsztacik rzemieślniczy, potrzeba do tego pieniędzy, pomocy, że tak powiem, cudzych pleców. Pieniędzy nie żal, to prawda, — zgadzam się z Lichoninem, ale taki początek pracowitego życia, gdy każdy krok jest zawczasu zapewniony, czy nie prowadzi do nieuniknionego nieładu, lekceważenia i wreszcie do obojętnego pogardzenia sprawą. Ponieważ nawet dziecko nie nauczy się chodzić, dopóki pięćdziesiąt razy nie upadnie. Nie, jeżeli istotnie chcecie dopomóc tej biednej dziewczynie, dajcie jej możność odrazu stanąć na nogi,
jako człowiekowi pracy, nie zaś jako trutniowi. Prawda, wielka to próba, ciężar pracy, tymczasowy niedostatek, ale jeżeli to wszystko zwalczy, przezwycięży i resztę.
— Cóż to, ona według was pomywaczką ma zostać? — zapytał nieufnie Lichonin.
— No tak — spokojnie odparł Simanowski — pomywaczką. Każda praca podnosi człowieka.
Lichonin pokręcił głową.
— Złote słowa. Sama mądrość przemawia przez wasze usta, Simanowski. Pomywaczka, kucharka... ale po pierwsze, wątpliwe, czy ma do tego kwalifikacje, po drugie była już pokojówką i zaznała rozkoszy pańskich pokrzykiwań wobec wszystkich i pańskich umizgów za drzwiami i na korytarzu. Powiedzcie, czyż nie wiecie, że dziewięćdziesiąt procent prostytucji rekrutuje się z pośród usługi żeńskiej! I dlatego biedna Lubka, przy pierwszem niepowodzeniu łatwiej i chętniej pójdzie tam, skąd ją wydobyłem. Jeżeli nie do gorszego jeszcze miejsca. ponieważ jest jej to znane i nie tak znowu straszne, a może nawet, po roli służącej wyda się pożądane. Pozatem, czy warto mi, to jest, chciałem powiedzieć, czy warto wszystkim nam tyle się troszczyć, czynić tyle starań, niepokoić się po to, by wyzwoliwszy człowieka z jednej niewoli, oddać go w drugą.
— Słusznie — potwierdził Sołowjew.
— Jak chcecie — z pogardliwą miną wycedził Simanowski.
— Co się mnie tyczy, oświadczył kniaź, — gotów jestem, jako twój przyjaciel i jako człowiek ciekawy, być obecnym przy tem doświadczeniu i uczestniczyć w niem. Ale ostrzegałem cię jeszcze z rana, że takie próby już się odbywały i kończyły się zawsze haniebnem fiasko, przynajmniej te, o których wiemy osobiście, te zaś, o których tylko słyszeliśmy, są pod względem wiarogodności wątpliwe. Ale ty rozpocząłeś sprawę Lichonin — więc działaj. Jesteśmy twymi pomocnikami.
Lichonin uderzył dłonią w stół.
— Nie! — zawołał z uporem. — Simanowski ma do pewnego stopnia słuszność, gdy powiada, że niebezpiecznem jest dla człowieka, gdy go wodzą na pasku. Ale nie widzę innego wyjścia. Na razie dopomogę jej wynajęciem pokoiku z wiktem.. wynajdę łatwą pracę i kupię jej niezbędne narzędzia. Niech się dzieje, co chce. I uczynimy wszystko, by choć trochę wykształcić jej umysł, a że serce i duszę ma piękne — o tem nie wątpię; nie mam żadnych danych do twierdzenia, jestem jednak prawie pewnym, że tak jest. Niżeradze! Nie błaznuj! — ostro krzyknął blednąc. — Powstrzymywałem się już tyle razy wobec twych głupich wybryków. Do tej chwili miałem cię za człowieka z sumieniem i uczuciem, jeszcze jeden nieodpowiedni żart, a zmienię o tobie zdanie i wiedz, że na zawsze.
— Ja przecież nic... Ja naprawdę... Poco się rzucać duszo moja? Nie podoba ci się, że jestem człowiekiem wesołym, więc będę milczał. Dawaj rękę Lichonin, wypijemy!
— No dobrze, odczep się. Twoje zdrowie! Tylko nie zachowywuj się jak smarkacz, baranie oselyński. No kontynuję panowie. Jeśli nie wynajdziemy czegoś, coby odpowiadało słusznej uwadze Simanowskiego o godności niezależnej, niczem nie popieranej pracy, wówczas, ja, bądź co bądź, pozostaję przy moim systemie: uczenia Luby, czego można, chodzenia z nią do teatru, na wystawy, na odczyty popularne, do muzeum, głośnej lektury, umożliwienie słuchania muzyki, naturalnie zrozumiałej. Sam jeden, oczywiście nie dam rady. Spodziewam się pomocy waszej, a potem co Bóg da.
— Cóż, — powiedział Simanowski, — akcja nowa, nie wyszarzana, niewiadome pozostaje niewiadomem, być może, wy Lichonin zostaniecie prawdziwym ojcem duchownym dobrego człowieka. Ja również ofiaruję swe usługi.
— I ja! i ja! — poparli dwaj pozostali, i od razu na miejscu, nie w stając od stołu, czterech studentów opracowało bardzo szeroki i bardzo dziwaczny program wykształcenia i oświecenia Tubki.
Sołowjew podjął się nauczania dziewczyny gramatyki i pisania. By nie nużyć jej nudnemi lekcjami i nagrodzić postępy, będzie czytać jej głośno popularną beletrystykę rosyjską i obcą. Lichonin pozostawił sobie wykład arytmetyki, geometrji i historji.
Książę zaś oświadczył dobrodusznie, tym razem bez zwykłych żartów:
— Ja, dzieci moje, nic nie umiem, a co umiem, to bardzo niedostatecznie. Ale będę czytać jej niezwykle piękny utwór wielkiego poety gruzińskiego Rustawelli‘ego i tłumaczyć strofę po strofie. Przyznam się wam, że marny ze mnie pedagog; próbowałem pracy korepetytorskiej, ale wypędzano mię delikatnie zaraz po drugiej lekcji. Jednakże nikt lepiej odemnie nie potrafi nauczyć grać na gitarze i mandolinie.
Niżeradze mówił zupełnie poważnie i dlatego Lichonin i Sołowjew roześmiali się serdecznie, ale najniespodzianiej, ku ogólnemu zdziwieniu, poparł go Simanowski.
— Kniaź mówi do rzeczy. Umiejętność grania na instrumentach muzycznych w każdym razie zwiększa smak estetyczny i zresztą w życiu bywa nieraz pomocna. Ze swej strony, panowie, proponuję czytanie z młodą osobą „Kapitału“ Marksa i historji kultury ludzkiej. Oprócz tego będę wykładać jej fizykę i chemję.
I gdyby nie zwykły autorytet Simanowskiego i powaga z jaką mówił, pozostali trzej roześmieli by mu się w twarz. Popatrzyli jednak tylko mi niego wytrzeszczonymi oczami.
— No tak — ciągnął dalej z przekonaniem Simanowski — pokażę jej cały szereg możliwych do zademonstrowania w domu doświadczeń chemicznych i fizycznych, które zawsze są ciekawe i korzystne dla umysłu i wypleniają przesądy. Przy sposobności powiem jej coś — niecoś o budowie wszechświata, o własnościach materji. Co zaś do Karola Marksa, pamiętajcie, że wielkie dzieła jednakowo dostępne są tak dla umysłu uczonego, jak i chłopa analfabety, byle by tylko wyłożyć je zrozumiale. Każda bowiem wielka myśl jest prosta.
Lichonin znalazł Łubkę w miejscu umówionem, na bulwarze, siedzącą na ławeczce. Bardzo niechętnie szła zanim do domu. Tak, jak to przypuszczał Lichonin, dawno odzwyczajoną od powszedniej surowej, pełnej wszelkich zmartwień rzeczywistości, budziło w niej lęk spotkanie z gderającą Aleksandrą i pozatem przygniatająco podziałała na nią okoliczność, że Lichonin nie chciał ukrywać jej przeszłości. Ale Luba w zakładzie Anny Markówny dawno już zatraciła własną wolę, gotowa była ulec każdemu obcemu nakazowi, nie rzekła ani słowa i poszła w ślad za nim.
Złośliwa Aleksandra zdążyła już w ciągu tego czasu wpaść do administratora domu i poskarżyć, że oto, przyjechał Lichonin z jakąś dziewczyną, nocował z nią w pokoju, kto ona, tego ona, Aleksandra nie wie, Lichonin powiada, jakoby siostra cioteczna, paszportu zaś nie okazał. Wypadło bardzo długo, obszernie i męcząco tłumaczyć się przed administratorem, człowiekiem brutalnym i bezczelnym, który postępował ze wszystkiemi mieszkańcami domu, jak ze zdobytem miastem i tylko obawiał się nieco studentów, którzy stawiali mu czasem ostry opór. Lichonin ugłaskał go tem, że wynajął dla Lubki inny pokój, położony nieco dalej, pod samą pochyłością dachu, tak, że wewnątrz miał kształt obciętej niskiej czworokątnej piramidy o jednem oknie.
— A jednak paszport, panie Lichonin, proszę koniecznie jutro złożyć, oświadczył przy pożegnaniu stanowczo administrator. Ponieważ jesteś pan człowiekiem poważnym, pracującym, znamy się oddawna, przytem płaci regularnie, tylko dla pana to robię. Sam pan wie, jakie obecnie ciężkie czasy. Zadenuncjuje ktokolwiek i nie tylko, że skażą mnie na grzywny, ale jeszcze mogą wysiedlić z miasta. Obecnie surowo.
Wieczorem Lichonin z Lubką spacerowali w grodzie Książęcym, słuchali muzyki, grającej ogrodzie Książęcym, słuchali muzyki, grającej w klubie szlacheckim i wcześnie powrócili do domu. Doprowadził Lube do drzwi jej pokoju i nie zwlekając pożegnał się z nią, zresztą pocałował ją czule, po ojcowsku, w czoło. Ale po dziesięciu minutach, gdy już leżał rozebrany w łóżku i czytał podręcznik prawa państwowego, Lubka, jak kotka, podrapawszy do drzwi, weszła do niego.
— Kochany, duszko! Przepraszam, że zaniepokoiłam. Czy niema pan igły i nitki? Niech się pan na mnie nie gniewa, zaraz odejdę.
— Luba! Proszę cię, wyjdź natychmiast, w tej chwili.
— Gołąbku mój, ładniuśki mój, — śmiesznie i żałośnie zaśpiewała Lubka, — no, dlaczego pan ciągle na mnie krzyczy? — raptownie zdmuchnąwszy świecę, w ciemnościach śmiejąc się i płacząc przylgnęła do niego.
— Nie, to jest niedopuszczalne, Luba. Tak dłużej nie można — mówił po upływie dziesięciu minut Lichonin, stojąc przy drzwiach, owinięty jak hidalgo hiszpański w kołdrę. Jutro wynajmę dla ciebie pokój w innym domu. I wogóle, żeby mi się to nie powtarzało. Idź z Bogiem, dobranoc! A jednak powinnaś dać mi słowo, że nasze stosunki będą tylko przyjacielskiemu.
— Daję, kochany mój, daję, daję! zapaplała uśmiechając się Luba i szybko cmoknęła go najpierw w usta, a potem w rękę.
Ostatni postępek był zupełnie instynktowny, a przytem niespodziewany nawet dla samej Lubki. Nigdy jeszcze w życiu nie całowała męskiej ręki, chyba popa. Być może chciała w ten sposób wyrazić Lichoninowi wdzięczność i szacunek dla niego, jako dla istoty wyższej.
Wśród inteligentów rosyjskich, jak to wielu już zauważyło, jest spora liczba dziwacznych ludzi, prawdziwych synów rosyjskiego kraju i kultury, którzy potrafią po bohatersku, nie drgnąwszy ani jednym muskułem, patrzeć śmierci prosto w oczy, którzy zdolni są znosić dla idei niesłychane próby i cierpienia, równoznaczne z torturami, ale za to ludzie ci tracą się wobec pyszałkowatości odźwiernego, kurczą się na okrzyk praczki, do cyrkułu zaś policyjnego wchodzą z dręczącą niepewnością i smutkiem. Takim właśnie był i Lichonin. Nazajutrz, obudziwszy się bardzo wcześnie i przypomniawszy sobie, że musi jechać dla starań w sprawie Lubki, poczuł się tak źle, jak w owe czasy, gdy jako gimnazjalista, szedł na egzamin, wiedząc, że napewno się zetnie. Bolała go głowa, ręce zaś i nogi były jakby cudze, a w dodatku na dworze od rana padał drobny i jakby brudny deszcz. „Zawsze tak się składa, gdy się spodziewam jakiejkolwiek nieprzyjemności obowiązkowo pada deszcz“, — myślał Lichonin, ubierając się powoli.
Do ulicy Jamskiej od mieszkania Lichonina niezbyt było daleko, najwyżej wiorsta. Wogóle bywał w tych okolicach dość często, ale nigdy mu nie wypadło iść tam we dnie i po drodze wydawało mu się, że każdy przechodzień, każdy dorożkarz i stójkowy patrzą na niego z ciekawością, z wyrzutem, lub z pogardą, jakby odgadując cel jego podróży. Jak zwykle bywa w słotne, mgliste rano, wszystkie napotykane twarze wydawały mu się blademi, brzydkiemi z potwornie uwydatnionemi wadami. Niezliczoną ilość razy wyobrażał sobie wszystko, co powie najpierw w domu, a potem w policji i każdorazowo wypadało inaczej. Gniewny na siebie za te przedwczesne próby, sam się powstrzymywał:
— Ach!... nie trzeba myśleć, nie należy przewidywać co się powie. Zawsze wypada znacznie lepiej, gdy się coś mówi bez namysłu.
Ale bezpośrednio po tej refleksji rozpoczynał znowu wyimaginowane dialogi:
— Nie macie prawo zatrzymywać dziewczyny wbrew jej woli.
— Tak, ale niech sama oznajmi o swem odejściu.
— Działam z jej polecenia.
— Dobrze, ale czem pan to udowodni:
I znowu przerywał sobie w myśli.
Rozpoczynała się łąka wiejska, na której pasły się krowy; chodnik z desek wzdłuż płotu, chwiejące się mostki nad strumykami i rowami. Potem zawrócił na Jamską. W domu Anny Markówny wszystkie okna zasłonięte były okiennicami, z wyciętemi pośrodku otworami w kształcie serc. Zamknięte były również i wszystkie pozostałe domy bezludnej ulicy, opustoszałej, jak po morowej zarazie. Lichonin ze ściskającem się sercem pociągnął rękojeść dzwonka.
Na dzwonek otworzyła drzwi pokojówka, bosa, z podkasaną spódnicą, z mokrą ścierką w ręce, z twarzą pręgowatą od brudu, — myła właśnie podłogę.
— Chciałbym Gienię, — poprosił nieśmiało Lichonin.
— Panienka Cienia jest zajęta z gościem. Jeszcze się nie obudziła.
— No w takim razie Tamarę.
Pokojówka popatrzyła na niego nieufnie.
— Panienka Tamara — nie wiem... Zdaje się również zajęta. A pan jak, z wizytą, czy co?
— Ach, czyż to nie wszystko jedno. No, powiedzmy z wizytą.
— Nie wiem. Pójdę zobaczę. Proszę poczekać.
Poszła pozostawiając Lichonina w półciemnej sali. Błękitne słupy kurzu, wychodzące z otworów okiennic, przecinały wprost i na ukos ciężki pomrok. Ohydnemi plamami występowały z pośród szarej mgławicy malowane meble i słodkawe oleodruki na ścianach. Pachło wczorajszym tytoniem, wilgocią, kwasem i jeszcze czemś szczególnem niekreślonem, czem zawsze pachną rankami lokale stale nie zamieszkałe; puste teatry, sale tańca, audytorja. Daleko, w mieście z przerwami turkotały dorożki. Zegar ścienny monotonnie tykał za ścianą. W dziwnym zaniepokojeniu chodził Lichonin wzdłuż i wszerz po sali, zacierał zmarznięte ręce, skulił się jakoś i odczuwał zimno.
— „Nie trzeba było rozpoczynać całej tej fałszywej komedji, — myślał w podrażnieniu. Nie mówię już o tem, że dostałem się na języki całego uniwersytetu. Licho mię opętało! A przecież nawet wczoraj we dnie nie było za późno, gdy mi mówiła, że gotowa jest odjechać z powrotem. Dałbym jej był na dorożkę i trochę na szpilki, odjechałaby, i wszystko byłoby dobrze i byłbym teraz niezależny, wolny i nie znałbym tego dręczącego i haniebnego stanu ducha. Obecnie zaś, już zapóźno się cofać. Jutro będzie jeszcze później, a pojutrze — bardziej jeszcze. Gdy się popełni jedno głupstwo, należy się bezzwłocznie cofnąć, w przeciwnym bowiem razie głupstwo to pociągnie za sobą dwa inne, a te znów ze swej strony, dwadzieścia innych. A może i teraz jeszcze nie jest za późno? Przecież ona jest głupia, nierozwinięta i prawdopodobnie, jak większość z pośród nich, histeryczka. Jest to stworzenie, umiejące tylko jadać i nadające się do łóżka: O! licho! Lichonin mocno ścisnął sobie rękami policzki i czoło i zasępił się. I gdyby chociaż obronił się przed prostą, ordynarną pokusą fizyczną! Oto widzisz sam, że stało się to już dwa razy, a potem pójdzie i pójdzie“.
Ale obok tych myśli snuły się inne, całkiem odmienne:
„Przecież jestem mężczyzną! Przecież jestem panem swego słowa. Przecież to, co popchnęło mię do togo czynu, było piękne, szlachetne i wzniosłe. Doskonale pamiętam zachwyt, który mię ogarnął, gdy moja myśl zamieniła się w czyn! Było to uczucie czyste i ogromne. A może był to tylko wybryk rozumu, podnieconego alkoholem, skutek bezsennej nocy, palenia tytoniu i długich akademickich rozmów“.
I w tej chwili w jego wyobraźni ukazała się Lubka, wyłoniła się z daleka, rzekłbyś z mglistej głębi czasów, niezgrabna, o brzydkiej lecz miłej twarzy, która zaczęła mu się nagle wydawać ogromnie swoją, od bardzo dawna znaną i jednocześnie niesłusznie, bez powodu niemiłą.
„Czego ja się obawiam, wobec kogo krępuję się“ — wołał nagle w duszy Lichonin, załamując ręce. „Czyż nie chlubiłem się zawsze tem, że jestem jedynym kierownikiem mego życia? Przypuśćmy nawet, że przyszła mi do głowy fantazja, dzika chęć dokonania próby psychologicznej nad duszą ludzką, próby rzadkiej, w dziewięćdziesięciu dziewięciu procentach niefortunnej. Czyż obowiązany jestem zdawać komukolwiek rachunek, lub obawiać się czyjegoś zdania? Lichoninie spojrzyj na ludzkość z góry!“.
Do pokoju weszła Gienia, roztargana, zaspana, w białym nocnym kaftaniku i białej halce.
— A-a! ziewnęła podając rękę Lichoninowi. Witaj miły studencie! Jak się czuje pańska Lubka na nowem mieszkaniu? Proszę zaprosić mię kiedyś. Czy może odbywacie swój miodowy miesiąc pocichutku? Bez świadków.
— Zostaw głupstwa, Gieniu. Przyszedłem w sprawie paszportu.
— Ta-ak. W sprawie paszportu, — zamyśliła się Gienia. — To jest, nie paszport, lecz powinien pan tu wziąć od gospodyni legitymację. Rozumie pan, naszą zwykłą legitymację prostytucyjną, a już tam w cyrkule zamienią ją panu na prawdziwy paszport. Tylko, widzi pan, w tej sprawie, gołąbku, złą będę pomocnicą. Oni gotowi mię jeszcze obić, jeżeli udam się do gospodyni i szwajcara. A pan niech tak zrobi. Proszę posłać pokojówkę po gospodynię, niech oznajmi, że przyszedł pewien gość stały, w interesie, że bardzo chce zobaczyć się osobiście. Proszę mi wybaczyć, że się cofam i proszę nie gniewać się na mnie o to. Wie pan sam: swoja koszula najbliższa ciału. I poco pan się tu wałęsa sam w ciemności, jeżeli pan sobie życzy, przyszłe panu piwa. A może woli pan kawy? A może, — i zaświeciła przebiegle oczami — a może dziewczynkę? Tamara zajęta, więc możeby Niurę, lub Wierkę.
— Przestań, Cieniu! Przyszedłem w poważnej i doniosłej sprawie, a ty...
— No, no, nie będę, nie będę! Ja tylko tak. Widzę, że dochowuje pan wierności, to bardzo szlachetnie z pańskiej strony. Więc chodźmy.
Przeprowadziła go do gabinetu, otworzyła okiennice i światło dzienne miękko rozlało się po czerwonych ze złotem ścianach, po kandelabrach, po miękkich welwetowych meblach.
„Oto tu się zaczęło“, pomyślał Lichonin.
— Odchodzę — powiedziała Cienia. Niech pan się jej nie daje, a i Szymonowi również. Teraz jest dzień, więc nie odważą się wyrządzić panu krzywdy. W razie czego, proszę wprost powiedzieć, że pojedzie pan zaraz ze skargą do gubernatora. Proszę powiedzieć, że ich w przeciągu dwudziestu czterech godzin zamkną i wyrzucą z miasta. Od krzyków stają się oni jedwabnymi. No życzę powodzenia!
Odeszła. Po dziesięciu minutach wpłynęła gospodyni, pani Emma w satynowym błękitnym szlafroku, tęga, z poważną twarzą, rozszerzoną ku dołowi, z policzkami jak tykwa, ze wszystkiemi swemi masywnemi podbródkami i piersiami, maleńkiemi, bystremi, czarnemi oczami, z wąskiemi ziemi, zaciśniętemi ustami. Lichonin powstał, uścisnął jej wyciągniętą pulchną rękę, udekorowaną pierścionkami i pomyślał ze wstrętem:
„Bierz licho! Gdyby ta gadzina miała duszę, i gdyby duszę tę można było odczytać, to dowiedziałbym się ile bezpośrednich i pośrednich zbrodni ukrywa się w jej zakamarkach.
Należy zaznaczyć, że Lichonin idąc na Jamską, prócz pieniędzy, wziął z sobą rewolwer i często po drodze sięgał do kieszeni i odczuwał zimne dotknięcie metalu. Spodziewał się zniewagi, gwałtu i przystosował się do spotkania ich w należyty sposób. Ale ku jego zdziwieniu, wszystko co przypuszczał i czego się obawiał, okazało się tchórzliwem, fantastycznem przywidzeniem. Sprawa wyglądała znacznie prościej, banalniej, prozaiczniej i jednocześnie była bardziej przykrą.
— Ja, mein Herr, — powiedziała obojętnie i z wysoka gospodyni, siadając na niskiem krześle i zapalając papierosa. — Pan zapłacił za jedną noc, a zamiast tego wziął dziewczynę jeszcze na jedną dzień i jedną noc. Also, pan winien jeszcze dwadzieścia pięć rubli. Gdy dajemy dziewczynę na noc, bierzemy dziesięć rubli, za dobę dwadzieścia pięć. To jest taksa. Pozwoli pan zapalić? — i podała mu papierośnicę. Lichonin, sam nie wiedząc dlaczego wziął papierosa.
— Chciałem pomówić z panią zupełnie o czem innem.
— O! niech się pan nie fatyguje mówić: Ja wszystko doskonale rozumiem. Prawdopodobnie młody człowiek, chce wziąć ta dziewczyna, ta Lukka, całkiem do siebie na utrzymanie, albo, żeby ją — jak to się mówi po rusku — żeby ją ocalić? Tak, tak, tak, to się zdarza. Dwadzieścia dwa lata mieszkam w publiczny dom i zawsze w najlepszy, porządny publiczny dom i wiem, że zdarza się to bardzo głupim młodym ludziom. Tylko zapewniam pana, że z tego nie nie będzie.
— Będzie, czy nie będzie — to już moja sprawa, — głucho odpowiedział Lichonin, patrząc w ziemię lub na własne palce drgające mu na kolanach.
— O, oczywiście, pańska sprawa, młody student, — i galaretowate policzki i wspaniałe podbródki pani Emmy zadrgały od bezdźwięcznego śmiechu. Z całej duszy życzę wam miłości i przyjaźni, ale proszę powiedzieć tej ladacznicy, tej Lubce, żeby nie śmiała tu nawet nosa pokazać, gdy ją pan, jak szczenię wyrzuci na ulicę. Niech zdechnie z głodu pod płotem, albo idzie do półrublowego zakładu dla żołnierzy.
— Zapewniam, że nie wróci. Proszę tylko oddać mi natychmiast jej legitymację.
— Legitymację? Ach, proszę! Nawet w tej chwili. Tylko zechce pan najpierw — zapłacić za wszystko, co Luba brała na kredyt. Proszę zobaczyć oto jej książeczka rozrachunkowa. Umyślnie wzięłam ją ze sobą. Wiedzałam czem się skończy nasza rozmowa. Wyjęła z poza gorsu szlafroku, pokazując Lichoninowi na chwilę swą tłustą, tęgą, żółtą, ogromną pierś, maleńką książeczkę w czarnej oprawie, zatytułowaną: Rachunek panny Ireny Woszczenkówny, w domu publicznym utrzymywanym przez Annę Markównę Szajbes, przy ulicy Jamskiej pod numerem takim a takim, i podała mu przez stół. Lichonin przewrócił pierwszą kartkę i przeczytał kilka paragrafów. Powiedziane tam było krótko i sucho, że książeczka rozrachunkwa istnieje w dwóch egzemplarzach, z których jeden przechowywany jest u gospodyni, drugi u prostytutki, że do obu książeczek wpisywane są wszelkie wpływy i wydatki, że według umowy prostytutka otrzymuje jedzenie, opał, światło, bieliznę na pościel, łaźnię i t. p. i za to płaci gospodyni w żadnym razie nie więcej, dwóch trzecich swego zarobku, za pozostałe zaś pieniądze obowiązana jest ubierać się czysto i przyzwoicie i posiadać nie mniej dwóch sukien do wyjścia. Dalej wzmiankowano o tem, że rozrachunek odbywa się przy pomocy marek, które gospodyni wydaje prostytutce po otrzymaniu od niej pieniędzy i że rachunek zamykany jest w końcu każdego miesiąca. I wreszcie, że prostytutka w każdym czasie może opuścić dom rozpusty, nawet gdyby dług, który jednak ma obowiązek zapłacić na zasadach ogólnych praw cywilnych.
Lichonin ukazał palcem na ostatni punkt i obracając tekst książeczki do gospodyni, powiedział uroczyście:
— Aha, widzi pani: ma prawo opuścić dom w każdej chwili, a więc może w każdej chwili porzucić waszą haniebną jaskinię, wasze przeklęte gniazdo gwałtu, podłości, rozpusty, w którym wy... zatrajkotał Lichonin, ale gospodyni spokojnie przerwała mu:
— O! nie wątpię o tem. Niech odejdzie. Miech tylko zapłaci pieniądze.
— A weksle? Ona może wystawić weksle.
— Weksle? Po pierwsze jest analfabetką, a po drugie co warte są jej weksle? Tfu! i nic więcej. Niech wynajdzie sobie poręczyciela, któryby zasługiwał na zaufanie, wówczas nic nie mam przeciwko temu.
— Ale w przepisach nic nie powiedziano o poręczycielstwie.
— Cóż z tego, że nie powiedziano? W przepisach nie powiedziano również, że można zabrać dziewczynę, nie uprzedziwszy o tem gospodarzy.
— Ale w każdym razie powinniście mi oddać jej legitymacje.
— Nigdy nie popełnię takiego głupstwa. Proszę stawić się tu z jakąś poważną osobą i z policją i niech policja zaświadczy, że ten znajomy pana jest człowiekiem zamożnym i niech człowiek ten poręczy za panem i niech, prócz tego, policja zaświadczy, że bierze pan dziewczynę nie poto, by handlować nią, lub odprzedać do innego zakładu, — wówczas proszę! Z rękami i nogami!
— Do stu djabłów — zawołał Lichonin. — A jeżeli tym poręczycielem będę ja sam! Jeżeli zaraz podpiszę wam weksle...
Młodzieńcze! Niewiem czego was uczą w różnych waszych uniwersytetach, ale czyż na prawdę uważa mię pan za skończoną oślicę? Daj Boże, byś pan miał oprócz tych, które masz na sobie jeszcze jedną parę spodni! Daj Boże, by chociaż co drugi dzień, miał pan obrzynki kiełbasy na obiad, a pan uiści weksel! Co mi pan głowę zawraca?
Lichonin wpadł w gniew, wyciągnął z kieszeni pugilares i cisnął go na stół.
— W takim razie płacę osobiście i natychmiast!
— Ach, to co innego, — słodko ale wciąż nieufnie, zaśpiewała gospodyni. Proszę przewrócić kartkę i zobaczyć, jaki jest rachunek pańskiej ukochanej.
— Milcz, ścierwo! krzyknął na nią Lichonin.
— Milczę, durniu, spokojnie odezwała się gospodyni.
Na rubrykowanych kartkach z lewej strony notowane były wpływy, z prawej — wydatki.
„Otrzymano markami 15 lutego, — czytał Lichonin 10 rubli, 16-go — 4 rb., 17-go — 12 rb., 18-go chora, 19-go chora, 20-go — 6 rb., 21-go — 24 rb.“
— Boże mój! — ze wstrętem i z przerażeniem pomyślał Lichonin, — dwunastu ludzi, w ciągu jednej nocy!“
W końcu miesiąca figurowało:
„Razem 330 rubli:“
— Boże! Przecież to bredzenie jakieś! sto sześćdziesiąt pięć wizyt“, myślał sumując mechanicznie Lichonin i w dalszym ciągu przewracał kartki. Potem zaczął czytać rachunek po prawej stronie:
„Uszyta suknia czerwona jedwabna, z koronkami 84 rb. Krawcowa Jełdokimonowa. Matinka koronkowa 35 rb. Krawcowa Jełdokimonowa. Pończochy jedwabne 6 par 56 rubli“ i t. d. i t. d. „Razem 205 rubli“. Następnie od 330 rb. odliczono 220 rb. — udział gospodyni za pensjonat. Otrzymano cyfrę 110 rb. Koniec obrachunku niniejszego brzmiał:
„Razem po zapłaceniu krawcowej i za pozostałe przedmioty, stu dziesięciu rubli Irena Woszczeńkówna pozostaje dłużna dziewięćdziesiąt pięć (95) rubli, z pozostałymi zaś z zeszłego miesiąca czterystu ośmnastu rublami — pięćset trzynaście (513) rubli.
Lichonin był zgnębiony. Najpierw spróbował oburzyć się na drożyznę dostarczonych artykułów, ale gospodyni obojętnie odparła, że jej to wcale nie dotyczy, że zakład wymaga tylko, by dziewczyna ubierała się przyzwoicie, jak wypada dziewczynie z porządnego szlachetnego domu, do reszty zaś nie wtrąca się wcale. Zakład udziela jej tylko kredytu, pokrywając wydatki.
— Ależ to megera, to pająk w postaci ludzkiej — ta wasza krawcowa! — krzyknął wzburzony Lichonin. Przecież jest ona z wami w zmowie, ty pijawko, żółwiu ty wstrętny! Polipie! gdzie masz sumienie?
Im bardziej się burzył, tym pani Emma stawała się spokojniejszą i złośliwszą.
— Znowu powtarzam: to nie moja rzecz. A pan, młodzieńcze, niech się tak nie wyraża, gdyż zawołam szwajcara i on wyrzuci pana za drzwi.
Liehonin musiał długo, wściekle do ochrypnięcia targować się z okrutną kobietą, aż zgodziła się wreszcie wziąć dwieście pięćdziesiąt rubli gotówką i dwieście pięćdziesiąt rubli wekslami. I to dopiero wówczas, gdy Lichonin okazaniem matrykuły dowiódł, że w tym roku kończy nauki i zostaje adwokatem...
Gospodyni poszła po legitymację, Lichonin począł mierzyć krokami gabinet wzdłuż i wszerz. Obejrzał już wszystkie obrazki na ścianach: i Ledę z łabędziem, i kąpiel na brzegu morza, i odaliskę w haremie i satyra niosącego na rękach nagą nimfę, gdy w tem zwrócił jego uwagę na wpół zakryty portjerą niewielki plakat drukowany, w ramie za szkłem. Był to zbiór przepisów i postanowień, dotyczących życia domów publicznych. Przepisy te Lichionin napotykał po raz pierwszy i ze zdziwieniem i obrzydzeniem czytał ten tekst napisany suchym językiem kancelaryjnym cyrkułów policyjnych. Mówiło się tam z bezwstydną, rzeczową obojętnością o najrozmaitszych zarządzeniach zapobiegających przenoszeniu zarazy, o tajemnicach tualety kobiecej, o co tygodniowych oględzinach lekarskich i o wszelkich przyrządach dla tego celu. Lichonin przeczytał również, że zakład nie może znajdować się bliżej stu kroków od cerkwi, zakładów naukowych i sądów, że utrzymywać dom publiczny mogą tylko osoby płci żeńskiej, że mieszkać przy gospodyni mogą wyłącznie jej krewni, tylko płci żeńskiej i nie starsze ponad 7 lat, i że zarówno dziewczęta, jak i gospodarze domu i służba winni zachowywać w stosunkach pomiędzy sobą i gośćmi grzeczność, ciszę, rzetelność i przyzwoitość nie pozwalając sobie na pijaństwo, wymysły i bijatyki. A także i o tem, że prostytutka nie powinna pozwalać sobie na pieszczoty miłosne w stanie nietrzeźwym, lub z pijanym mężczyzną, a prócz tego w okresie pewnych funkcji. Zakazywano również, jaknajsurowiej wywoływania prostytutkom sztucznych poronień. „Jaki poważny i moralny pogląd na rzeczy!“ — ze złą iron ją pomyślał Lichonin.
Wreszcie sprawa z panią Emmą została zakończoną. Podpisało kwit i razem z legitymacją doręczyła go Lichoninowi, ten zaś podał jej pieniądze. W czasie tej manipulacji oboje patrzyli sobie na ręce i w oczy uważnie i ostrożnie. Znać było, że oboje nie mieli do siebie zbytniego zaufania. Lichonin schował dokumenty cdo pugilaresu i zabierał się do wyjścia. Gospodyni odprowadziła go aż na ganek i gdy student znajdował się już na ulicy, ona stojąc na schodach wysunęła się na zewnątrz i zawołała:
— Studencie! Hej! Studencie!
Lichonin zatrzymał się i obrócił.
— A co jeszcze?
— A oto co jeszcze, teraz muszę powiedzieć panu, że pańska Lubka, to łotrzyca, złodziejka i chora na syfilis! U nas nikt z porządnych gości nie chciał jej brać, i wszystko jedno gdyby pan jej nie był wziął, jutro wyrzucilibyśmy ją precz! Powiem jeszcze, że plątała się ze szwajcarem, ze stójkowymi i złodziejami. Winszuję legalnego małżeństwa!
— U-u! Gadzino! wrzasnął na nią Lichonin.
— Bałwanie zielony! — krzyknęła gospodyni i zatrzasnęła drzwi.
Do cyrkułu Lichonin pojechał dorożką. W drodze przypomniał Lobie, że nie zdążył należycie obejrzeć legitymacji, owego osławionego „żółtego biletu“, o którym tak wiele słyszał. Była to najzwyczajniejsza biała kartka, nie większa od pocztowej koperty. Na jednej stronie w odpowiedniej rubryce odnotowane było imię, imię ojca, nazwisko Lubki i jej zawód — „prostytutka“, na drugiej zaś stronie, krótki wyciąg z paragrafów tego plakatu, który odczytał przed chwilą, haniebne, faryzeuszowskie przepisy o przyzwoitym postępowaniu i zewnętrznem i wewnętrznem ochędóstwie. „Każdy gość! — czytał, — ma prawo wymagać od prostytutki piśmiennego poświadczenia lekarza, który poddał ją oględzinom po raz ostatni“. I znowu sentymentalna litość ogarnęła serce Lichonina.
„Biedna kobieta“, pomyślał ze smutkiem. „Co z wami wyrabiają, jak się z was naigrywają, aż przyzwyczaicie się do wszystkiego, jak te ślepe konie do kieratu.
W cyrkule przyjął go rewirowy Kierbesz. który spędził noc na dyżurze, nie wyspał się i był zły, jego wspaniała wachlarzowata ruda broda była zmięta. Prawa połowa jego rumianej twarzy jeszcze czerwieniła się mocno od długiego leżenia na niewygodnej ceratowej poduszce. Ale zadziwiające jaskrawo-błękitne oczy, zimne i jasne patrzyły spokojnie i okrutnie. Skończywszy badanie, regestrowanie i wymyślanie nieprzystojnymi słowy kupce obszarpańców, zebranych w nocy dla otrzeźwienia i obecnie odsyłanych do swych cyrkułów, oparł się plecami o poręcz krzesła, założył ręce za szyję i tak mocno wyciągnął się całą swą ogromną herkulesową postacią, że zatrzeszczały mu wszystkie ścięgna i stawy. Popatrzył na Lichonina jak na martwy przedmiot i zapytał:
— A pan czego, panie studencie.
Lichonin pokrótce wyłuszczył sprawę.
— I oto chcę — zakończył — wziąć ją do siebie... jak to u was ustanowiono? W roli służącej, lub jeśli chcecie, krewniaczki... jak się to robi?
— No, powiedzmy, utrzymanki, lub żony — obojętnie odparł Kierbesz, bawiąc się srebrną papierośnicą z monogramami i figurkami, — stanowczo nic nie mogę zrobić dla pana... przynajmniej zaraz. Jeśli chce pan ożenić się z nią, proszę złożyć odpowiednie zezwolenie swej władzy uniwersyteckiej. Jeżeli bierze ją pan na utrzymanie, proszę pomyśleć jaka tu logika? Bierze pan dziewczynę z domu rozpusty, ażeby żyć z nią w cudzołóstwie.
— Służącą wreszcie — powiedział Lichonin.
— Tak i służącą również. Zechce pan złożyć zaświadczenie właściciela pańskiego mieszkania, — spodziewam się, że sam pan nie jest kamienicznikiem? A więc świadectwo o tem, że jesteś pan w możności utrzymania służącej, a potem wszystkie dokumenty stwierdzające tożsamość pańskiej osoby, naprzykład zaświadczenie z pańskiego cyrkułu, z uniwersytetu i inne w tym rodzaju. Przecież, spodziewam się, jesteś pan zameldowany. Albo, być może tego? Z pośród nielegalnych.
— Nie, jestem zameldowany, — odparł Lichonin, zaczynając już tracić cierpliwość.
— I ślicznie. A dziewczyna, o którą pan się troszczy?
— Nie, ona nie jest jeszcze zameldowana. Ale jej legitymację, proszę mi ją zamienić na zwykły paszport, a wówczas ją niezwłocznie zamelduję.
Kierbesz zrobił rozpaczliwy gest rękami i zaczął znów bawić się papierośnicą.
— Absolutnie nic nie mogę uczynić dla pana, panie studencie, absolutnie nic, dopóki pan nie złoży wszystkich wymaganych papierosów. Co się tyczy dziewczyny, to jako niemająca prawa pobytu w mieście, będzie ona niezwłocznie odesłana do policji i tam zatrzymana, jeśli tylko sama osobiście nie zechce udać się tam, skąd ją pan wziął.
Moje uszanowanie.
Lichonin ze złością nasunął czapkę na czoło i poszedł ku drzwiom. Ale nagle powstała mu w głowie dowcipna myśl, która wzbudziła jednak w nim samym obrzydzenie.
Z wilgotnemi zimnemi rękami, z przykremi mrówkami w palcach nóg, znowu podszedł do stołu i powiedział niby niedbale, ale przerywanym głosem:
— Przepraszam, panie rewirowy. Zapomniałem o rzeczy najważniejszej: pewien nasz wspólny znajomy polecił mi oddać panu jego niewielki dłużek.
— Hm. Znajomy? — zapytały Kierbesz, — otwierając szeroko swe śliczne lazurowe oczy. Któż to taki?
— Bar... Barbarisow.
— A, Barbarisow! Tak, tak, tak! Przypominam sobie, przypominam.
— A więc zechce pan przyjąć te dziesięć rubli?
— Ale co za wielka Świnia ten wasz... to jest Barbarisow. Był mi winien wcale nie dziesięć rubli lecz dwadzieścia pięć. Taki łajdak! Dwadzieścia pięć i jeszcze tam z drobnemi. No drobnych ja mu tam nie liczę. Bóg z nimi! Widzi pan to dług bilardowy. Muszę powiedzieć, że szelma gra podejrzanie... A przeto, młodzieńcze dawaj pan jeszcze piętnaście.
— Ale też spryciarz z pana, panie rewirowy! — powiedział Lichonin wyjmując pieniądze.
— Zlituj się pan! — całkiem już dobrodusznie odparł Kierbesz. Żona, dzieci. Pensja nasza, wie pan sam jaka... Proszę zabrać, młodzieńcze paszporcik. Pokwitować odbiór. Życzę...
Rzecz dziwna! Świadomość, że ma nareszcie paszport w kieszeni, uspokoiła jakoś Lichonina i wzmocniła mu nerwy.
„Cóż! myślał idąc szybko ulicą, początek zrobiony, najtrudniejsza rzecz dokonana. Trzymaj się teraz mocno Lichoninie i nie upadaj na duchu! To coś zrobił, — jest piękne i wzniosłe. Niech nawet będą ofiary tego czynu — wszystko mi jedno! To nawet wstyd, po dokonaniu dobrego czynu, oczekiwać zaraz zań nagrody. Nie jestem pieskiem cyrkowym, ani tresowanym wielbłądem i nie pierwszą uczennicą i w instytucie dla panien szlachcianek. Niepotrzebnie tylko rozgadałem się wczoraj z tymi szermierzami oświaty. Wypadło to głupio, nietaktownie i w każdym razie przedwcześnie. Zniesiesz co najcięższe, co najhaniebniejsze, a przyjdzie czas, wspominać będziesz o tem jako 0o drobnostce“...
Ku jego zdumieniu Lubka niezbyt się zdziwiła i wcale się nie ucieszyła, gdy trjumfalnie pokazał jej paszport. Była tylko zadowolona, że widzi znowu Lichonina. Zdaje się, że ta pierwotna, naiwna dusza zdążyła już przykleić się do swego opiekuna. Rzuciła mu się na szyję, lecz on powstrzymał ją i cicho prawie szeptem zapytał:
— Luba, powiedz mi... nie lękaj się mówić prawdy, cokolwiek się stało. Teraz mi tam, w domu powiedziano, jakoby ty, chora jesteś na pewną chorobę... wiesz jaką, która nazywa się złą chorobą. Jeżeli cokolwiek przynajmniej, ufasz mi, powiedz, gołąbko, powiedz, czy to prawda?
Zarumieniła się, zasłoniła twarz rękami, upadła na kanapę i rozpłakała się.
— Drogi mój! Panie Bazyli, Bazylku! Dalibóg! Ot dalibóg nigdy nic podobnego. Byłam zawsze taka ostrożna. Bardzo się tego obawiałam. Jak pana kocham! Bezwarunkowo powiedziałabym. Pochwyciła jego ręce, przytuliła je do swej wilgotnej twarzy i zapewniała wciąż ze śmieszną i roztkliwiającą szczerością niesłusznie oskarżonego dziecka.
I Lichonin bez wahania uwierzył jej.
— Wierzę ci, dziecko moje, — powiedział cicho głaszcząc jej włosy. Uspokój się, nie płacz. Tylko nie będziemy znowu ulegali naszym słabościom. No, stało się — trudno, ale więcej tego nie uczynimy.
— Jak pan chce — bełkotała dziewczyna, całując jego ręce i sukno jego kurtki. Jeżeli nie podobam się panu, to oczywiście, jak pan chce.
Jednak i tegoż jeszcze wieczoru nie oparli się pokusie i powtarzało się to i dalej, dopoki chwile upadku nie przestały rozbudzać w Lichoninie palnego wstydu i nie stały się przyzwyczajeniem, pochłaniającem i gaszącem uczucie skruchy.
Należy oddać Lichoninowi sprawiedliwość, że uczynił wszystko, ażeby zapewnić Lubce spokojne i możliwe życie. Ponieważ wiedział, ze bądź co bądź wypadnie im opuście poddasze, tą klatkę, dominującą nad całem miastem, opuście nie tyle skutkiem ciasnoty i niewygody, ile z powodu charakteru staruszki Aleksandry, która z dniem każdym stawała się coraz złośliwsza, szukająca zaczepki i gderliwa, zdecydował się wynająć na krańcach miasta, na Borszczagówce, maleńkie mieszkanko, złożone z dwóch pokojów i kuchni. Mieszkanie trafiło się niedrogie, za trzynaście rubli miesięcznie, wprawdzie bez opalu. Co iprawda Lchonin musiał biegać stamtąd bardzo daleko na koropetycję, ale mocno polegał na swej wytrzymałości zdrowiu, powtarzając często:
— Mam swoje nogi, oszczędzać ich nie potrzebuę.
I rzeczywiście Lichonin był znakomitym piechurem. Pewnego razu, włożywszy sobie do kieszeni kamizelki krokomierz, wieczorem przekonał się, że zrobił w ciągu dnia dwadzieścia wiorst, co, biorąc pod uwagę niezwykłą długość jego nóg, wynosiło właściwie dwadzieścia pięć wiorst. A biegać musiał zresztą dość dużo, gdyż starania w sprawie paszportu Lubki i zaopatrzenie się w jakie takie sprzęty domowe pochłonęły całą jego przypadkowa wygranę w karty. Próbował zresztą znowu szczęścia, wprawdzie małemi stawkami, ale przekonał się wkrótce, że obecnie jego karciana gwiazda wstąpiła w znak fatalnego niepowodzenia.
Naturalnie, że dla nikogo z jego kolegów nie był tajemnicą istotny charakter jego stosunku do Luby, ale w ich obecności w dalszym ciągu odgrywał jeszcze z dziewczyną komedje stosunków przyjacielskich i braterskich. Nie mógł jakoś, czy nie chciał uświadomić sobie, że byłoby znacznie rozsądniej i dogodniej dla niego nie kłamać, nie popełniać fałszu, nie udawać. A może być nie chciał zmieniać ustalonego już tonu. W stosunkach zaś intymnych stale odgrywał rolę drugorzędną, bierną. Inicjatywa w postaci czułości i pieszczot stale pochodziła od ŁLubki (pozostała i nadal Lubką i Lichonin zapomniał jakoś, że w paszporcie przeczyył jej prawdziwe imię — Irena). Ona, tak jeszcze niedawno oddająca swe ciało obojętnie, lub też z udaną płomienną namiętnością dziesiątkom ludzi, całemi setkami w ciągu miesiąca, przywiązała się do Lichonina całem swem jestestwem kobiecem, kochającem i zazdrosnem, zrosła się z nim ciałem, uczuciem, myślami. Książę był dla niej śmiesznym i zajmującym; zamaszysty Sołowjew był jej bliskim duchowo i ciekawie zabawnym; Simanowski przytłaczał ją swą powagą i wobec niego odczuwała pewien zabobonny lęk, ale Lichonin był dla niej jednocześnie i władcą i bożyszczem, a co najważniejsze własnością i radością cielesną.
Oddawna już zauważono, że mężczyzna przeżyty, wyczerpany, zgryziony i zżuty szczękami namiętności, nigdy już nie pokocha mocnem i jedynem, a jednocześnie pełnem samozaparcia się, czystem a namiętnem uczuciem. Dla kobiety pod tym względem nie istnieją ani reguły, ani granice. Obserwacja ta w szczególności znalazła potwierdzenie w stosunku do Lubki. Była gotowa z rozkoszą pełzać przed Lichoninem. służyć mu, jak niewolnica, ale jednocześnie chciała, ażeby i on należał do niej w większym stopniu niż stół, piesek lub nocny jej kaftanik. On zaś był zawsze chwiejnym, zawsze upadającym pod naciskiem tej raptownej miłości, która ze skromnego strumyka, tak szybko zamieniła się w rzekę i wystąpiła z brzegów. Często z goryczą i iron ją myślał o sobie:
„Co wieczora odgrywam rolę biblijnego Józefa ale ten przynajmniej raz się wyrwał, pozostawiając w rękach tej namiętnej damy swą dolną bieliznę, kiedyż ja nareszcie uwolnię się ze swego jarzma?
I tajna niechęć do Lubki już go gryzła. Co raz częściej przychodziły mu na myśl różne przebiegłe plany wyzwolenia. Niektóre z nich były o tyle nieuczciwe, że po kilku godzinach lub nazajutrz. Lichonin wspominając o nich wewnętrznie zżymał się ze wstydu.
„Upadam moralnie i umysłowo! — myślał czasem z przerażeniem. Niedawno czytałem gdzieś, czy też słyszałem od kogoś, że związek człowieka kulturalnego z kobietą mało inteligentną, nigdy nie podnosi jej do poziomu mężczyzny, lecz przeciwnie, jego przygniata i zniża do umysłowego i moralnego światopoglądu kobiety.
I po dwóch tygodniach Lubka całkiem przestała już niepokoić jego wyobraźnię. Ulegał, jak gwałtowi, długotrwałym pieszczotom, prośbom, a często nawet powodował się litością.
A tymczasem wypoczęta i czująca pod swemi stopami żywy i istotny grunt, Lubka ładniała z niezwykłą szybkością, tak jak niespodziewanie rozwija się po obfitym i ciepłym deszczu pączek, wczoraj jeszcze umierający. Piegi znikły z jej delikatnej twarzy, a ciemne oczy pozbyły się wyrazu zdziwienia i zakłopotania, jak u młodej kawki, — oświerzyły się i zaświeciły. Wzmocniło się i popełniało ciało, zaczerwieniły się usta. Ale Lichonin, widząc ją codziennie nie dostrzegał tego i nie wierzył komplementom, których jej nie szczędzili jego przyjaciele. „Głupie żarty“, myślał chmurząc się. „Drażnią się chłopaki“.
Lubka okazała się wcale nie świetną gospodynią. Co prawda umiała ugotować tłusty barszcz, taki gęsty, że łyżka w nim stawała, preparować ogromne, niezgrabne niekształtne kotlety i dość szybko oswoiła się pod kierownictwem Lichonina z wielką sztuką przyrządzenia herbaty (za siedmdziesiąt pięć kopiejek funt) ale dalej nie posuwała się, ponieważ widocznie w każdej sztuce i dla każdego człowieka są granice ostateczne, których przekroczyć żadną miarą nie można. Za to lubiła myć podłogę i uprawiała ten sport tak często i z taką gorliwością, że w mieszkaniu wkrótce wystąpiła wilgoć i ukazały się grzybki.
Pewnego razu, skuszony reklamą w gazetach, Lichonin nabył dla niej na raty, maszynę do robienia pończoch. Umiejętność posługiwania się tem narzędziem, obiecywała właścicielowi, sądząc z ogłoszenia, trzy ruble dziennego zarobku, a była tak nieskomplikowana, że Lichonin, Sołowjew i Niżeradze łatwo przyswoili ją sobie w ciągu kilku godzin, Lichonin potrafił nawet zrobić całą pończochę niezwykłej trwałości i takich rozmiarów, że byłaby prawdopodobnie za wielką, nawet dla nóg Minina i Pożarskiego, stojących w Moskwie na Krasnym placu. Jedna tylko Lubka nie mogła nauczyć się tego rzemiosła. Przy każdym błędzie, lub plątaninie, musiała zwracać się do mężczyzn z prośbą o pomoc. Ale za to roboty sztucznych kwiatów nauczyła się dość szybko, i wbrew opinji Simanowskiego, robiła je szykownie i z wielkim smakiem, tak że po miesiącu kapeluszarki i specjalne sklepy zaczęły nabywać jej robotę. A co najdziwniejsza, że wzięła tylko dwie lekcje u specjalistki, reszty zaś douczyła się z samouczka, przyglądając się załączonym rysunkom. Nie mogła tych kwiatów zrobić więcej, jak za rubla tygodniowo, ale pieniądze te były jej dumą i za pierwsze zarobione pół rubla kupiła Lichoninowi papierośnicę.
W kilka lat później, Lichonin sam sobie przyznawał z żalem i cichym smutkiem, że ten okres czasu był najcichszym, najspokojniejszym i najwygodniejszym w ciągu całego uniwersyteckiego życia. Owa niezgrabna, niesprytna, być może nawet głupia Luba posiadała jakąś instynktowną zdolność do organizowania życia domowego, wytwarzania dookoła siebie jasnej, spokojnej i lekkiej atmosfery. Ona to właśnie doprowadziła do tego, że mieszkanie Lichonina w bardzo krótkim czasie stało się miłem, cichem ośrodkiem, gdzie czuli się jakoś prosto, po domowemu i odpoczywali duchowo po ciężkich doświadczeniach niedostatku i głodu, wszyscy koledzy Lichonina, kórym, jak zresztą większości studentów tych czasów, przypadało w udziale wytrzymanie ciężkiej walki z surowemi warunkami życia. Wspominał Lichonin ze wdzięcznym smutkiem o jej przyjaznej usłużności, o jej skromnem i uważnem milczeniu, w owe wieczory, przy herbacie, gdy się tak dużo mówiło, dysputowało i marzyło.
Z nauką zaś sprawa posuwała się bardzo kórym niesporo. Wszyscy jej samozwańczy wychowawcy razem i każdy z osobna, mówili o tem, że wykształcenie umysłu ludzkiego i wychowanie ludzkiej duszy winny opierać się na podstawach indywidualnych, lecz w rzeczy samej pakowali w Lubkę właśnie to, co wydawało się im samym za potrzebne i konieczne i usiłowali zwalczać przeszkody, które bez żadnego uszczerbku dla nauki możnaby było pozostawić w spokoju. Naprzykład Lichonin, wykładając jej arytmetykę, nie mógł pogodzić się z jej dziwacznym, barbarzyńskim, dzikim wprost sposobem liczenia. Liczyła wyłącznie jednostkami, dwójkami, trójkami i piątkami. Naprzykład dwanaście stanowiło dla niej dwa razy po dwie trójki, dziewiętnaście — trzy piątki i dwie dwójki, i powiedzieć należy, że w swym systemie z szybkością wprawnego rachmistrza, na liczydłach, operowała w zakresie stu. Dalej nie decydowała się posuwać, zresztą nie miała w tem praktycznej potrzeby. Napróżno Lichonin starał się nakłonić ją do stosowania systemu dziesiętnego. Rezultat był żaden, prócz tego, że Lichonin wpadał w pasję, krzyczał na Lubkę, a ona milcząc patrzyła na niego zdziwionemi, szeroko otwartemi i z wyrazem poczucia winy oczami, których rzęsy zlepiały się długiemi czarnemi strzałkami. Również skutkiem kapryśnej konstrukcji umysłu, stosunkowo łatwo zaczęła opanowywać dodawanie i mnożenie, ale odejmowanie i dzielenie było dla niej murem nie do przebycia. Zato z zadziwiającą szybkością, łatwością i dowcipem umiała rozwiązywać najrozmaitsze ustne żartobliwe zagadki — łamigłówki i sama przytem umiała ich wiele, nagromadzonych wśród ludu w ciągu tysiącletniego bytowania. Co do geografji, to ujawniała całkowitą tępotę. Wprawdzie umiała stokroć lepiej od Lichonina orjentować się, co do stron świata, czy to w pokoju, czy w ogrodzie, lub na ulicy — ujawniał się tu w niej stary wieśniaczy instynkt, — ale uporczywie odrzucała sferyczność ziemi, nie uznawała horyzontu, a gdy jej mówiono, że kula ziemska porusza się w przestrzeni, śmiała się tylko. Mapy geograficzne były dla niej zawsze niezrozumiałą różnokolorową mazaniną, ale odrębne figury utrzymała w swej pamięci dokładnie i szybko. „Gdzie są Włochy?“ — zapytywał ją Lichonin. „Oto tu, ten but“ — mówiła Łubka i tryumfalnie pokazywała półwysep Appeniński. „A Szwecja i Norwegja?“ „Oto pies, który skacze z dachu“.
„Morze Bałtyckie?“ „Wdowa klęcząca“. Czarne morze?“ „Trzewik“. „Hiszpanja?“ „Tłuścioch w czapce — oto tu“ i t. d. Z historją rzecz się miała nie lepiej. Lichonin nie brał tego pod uwagę, że ona z jej dziecinną duszą, żądną zmyślania, łatwo oswoiła by się z wypadkami historycznymi przy pomocy różnych śmiesznych i bohatersko-tkliwych anegdotek, gdy tymczasem on, przyzwyczajony do kucia przed egzaminami i powtarzania lekcji z gimnazjalistami czwartej lub piątej klasy, dręczył ją nazwiskami i datami. Pozatem był bardzo niecierpliwy, niepohamowany i zapalczywy, prędko się męczył i tajemna, zwykle ukrywana, lecz wciąż wzrastająca nienawiść do tej dziewczyny, która tak niespodziewanie wypaczyła mu życie, coraz częściej i najniesłuszniej występowała podczas tych lekcji.
Zdradziecki dźwięk pocałunku,
Wśród nocnej rozlega się ciszy,
Lecz serce nie zna frasunku
I czar je rozkoszy kołysze...
Za chwilę spotkania...
I udawał przytem, że omdlewa od własnego śpiewu, przymrużał oczy, w miejscach namiętnych potrząsał głową lub podczas pauz, odrywając od strun prawą rękę, nagle na kilka sekund kamieniał i wpijał się w oczy Łubki rozmarzonemi, wilgotnemi, baraniemi oczami. Umiał niezliczoną ilość romansów, piosenek i starych żartobliwych sztuczek. Najbardziej podobały się Lubce znane ogólnie kuplety ormiańskie o Karapecie:
Karapet ma bufet
Na bufecie karmelek,
Na karmelku portrecik
Ten sam właśnie Karapecik.
Brawo, brawo Kasiu,
Katarzyno Pietrowno,
Nie całuj mię w policzek.
Lecz pocałuj w szyję.
Niżeradze śpiewał te kuplety zawsze przyciszonym głosem, zachowując na twarzy wyraz poważnego zdziwienia, wywołanego rzekomo osobistością Karapeta, Lubka zaś śmiała się do łez, do spazmów nerwowych. Pewnego razu, w uniesieniu nie wytrzymała i zaczęła mu wtórować i śpiew ich wypadł nader harmonijnie. Powoli, gdy stopniowo zupełnie zaprzestała krępować się obecnością księcia, co raz to częściej śpiewali razem. Lubka, jak się okazało, posiadała bardzo miękki i niski, chociaż maleńki głos kontraltowy, na którym jej poprzednie życie z zaziębieniami, piciem i zawodowemi nadużyciami nie pozostawiło śladu. A co najważniejsze — co było już przypadkowym, dziwnym darem bożym — posiadała instynktowną, wrodzoną zdolność wtórowania bardzo subtelnie, ładnie i zawsze oryginalnie. Doszło wreszcie do tego, pod koniec ich znajomości, że już nie Lubka księcia, lecz przeciwnie książę błagał ją, by zaśpiewała którąś z ulubionych piosenek ludowych, a znała ich mnóstwo. I oto opierając łokieć o stół i podpierając głowę po babsku, jedną dłonią, nuciła przy troskliwym, dokładnym cichym akompaniamencie:
Ach dokuczały mi te noce, jak dokuczały,
Z miłym druhem zostaję w rozłące!
Czyż nie samam, baba, głupio zrobiła
Rozgniewałam mego przyjaciela,
Nazwałam go pijakiem nałogowym.
Zato ze „Skórą barsa“, utworem znakomitego poety gruzińskiego Rustawelli‘ego, książę Niżeradze skompromitował się sromotnie. Wdzięk poematu, oczywiście polegał dla niego na tem, że brzmiał w języku rodzinnym, ale zaledwie rozpoczynał przyśpiewując czytać owe gardłowe, cokające i charczące strofy, — Lubka najpierw trzęsła się z nieprzezwyciężonego śmiechu, a następnie parskała na cały pokój i wybuchała długim chichotem. Wówczas Niżeradze ze złością zamykał tomik uwielbionego pisarza i wymyślał Łubce od osłów i wielbłądów. Zresztą godzili się prędko.
Zdarzało się, że Niżeradze miewał napady koźlej, psotnej wesołości. Udawał, że chce ująć Lubkę w pół, wytrzeszczał straszliwie namiętne oczy i teatralnym, błagalnym szeptem mówił:
— Duszo moja! Najpiękniejsza różo w ogrodzie Allacha! Miód i mleko są na twych ustach, a oddech twój przyjemniejszy od woni szaszłyka. Daj mi wypić rozkosz nirwany z kubka twych ust o ty, moja wyborowa czurczcheło tyfliska!
A ona śmiała się, gniewała i biła go po rękach i groziła, że poskarży się Lichoninowi.
— Wwa! — wzruszał ramionami książę. — Cóż takiego Lichonin? Lichonin jest mym przyjacielem. Ale czy on wie co to jest miłość? Czy wy, ludzie północy rozumiecie miłość? To my gruzini stworzeni jesteśmy dla kochania. Patrz Łubka! Ja ci zaraz pokażę, co to jest miłość! Ściskał pięści, pochylał się całym ciałem naprzód i tak okropnie przewracał oczyma, tak zgrzytał zębami i wył lwim głosem, że Lubkę, pomimo że wiedziała, iż jest to tylko żart, ogarniał dziecinny lęk, i uciekała do drugiego pokoju.
Jednak trzeba przyznać, że dla tego chłopca, wogóle bardzo niepowściągliwego w stosunku do lekkich, przelotnych miłostek, istniały szczególnie mocne zakazy moralne, wyssane z mlekiem matki gruzinki, święte „adaty“ wobec żony przyjaciela. I widocznie rozumiał, — trzeba wiedzieć, że ci wschodni ludzie pomimo ich pozornej naiwności, a być może właśnie dzięki jej, posiadają, gdy zechcą, subtelny instynkt duchowy, — rozumiał, że uczyniwszy Lubkę choć tylko na chwilę swą kochanką, na zawsze pozbyłby się tej miłej, cichej rodzinnej atmosfery, do której tak się przyzwyczaił. A on, który był per ty prawie z całym uniwersytetem, pomimo to czuł się tak samotnym w obcem mieście i dotąd obcym mu kraju.
Największą jednak przyjemność lekcje z Łubką sprawiały Sołowjewowi. Ten duży, silny i niedbały człowiek, jakoś wbrew woli, niepostrzeżenie dla samego siebie, zaczął ulegać temu ukrytemu, nieuchwytnemu, pięknemu czarowi kobiecości, który ukrywa się często nawet pod najgrubszą powłoką w niekulturalnej prostaczej sferze. Rozkazywała tu uczennica — słuchał nauczyciel. Skutkiem właściwości swej pierwotnej, ale za to świeżej, głębokiej i oryginalnej duszy, Lubka była skłonną do odrzucania cudzej metody i do wynajdywania swych oryginalnych, dziwacznych sposobów. Naprzykład, jak wiele zresztą dzieci, wcześniej nauczyła się pisać, niż czytać. Nie ona sama, z natury swej łagodna i ustępliwa, lecz jakaś szczególna właściwość jej umysłu, nie chciała przy czytaniu łączyć samogłoski ze spółgłoską, lub odwrotnie, przy pisaniu zaś przychodziło jej to łatwo. Do kaligrafji na linjach ukośnych, wbrew ogólnej opinji nauczających, odczuwała wielką skłonność; pisała pochylając się nisko nad papierem, ciężko wzdychała, dmuchała ze staranności na papier, jakby zdmuchiwała nieistniejący pył, oblizywała usta i podpierała językiem z wewnątrz to jeden, to drugi policzek. Sołowjew nie sprzeciwiał się jej i szedł śladem, temi drogami, które torował jej własny instynkt. A musimy powiedzieć, że w ciągu tego półtora miesiąca zdążył przywiązać się do tej przypadkowej, słabej, nietrwałej istoty całą swą ogromną, rozłożystą duszą. Była to troskliwa, śmieszna wspaniałomyślność, nieco zdziwiona miłość ii rzetelna troska dobrego słonia o kruche, niedołężne, żółtodziobe pisklę.
Czytanie było dla nich obojga wielką przyjemnością, i tu jednak wyborem utworów kierował gust Lubki. Sołowjew szedł tylko jego kierunkiem i zakrętami. Tak naprzykład Lubka nie mogła się uporać z don Kiszotem, zmęczyła się i wreszcie odwróciła się od niego i z zadowoleniem wysłuchała Robinzona, a zwłaszcza obficie wypłakała się nad sceną spotkania z krewnymi. Podobał się jej Dickens i bardzo łatwo chwytała jego jasny humor, lecz obyczajowe rysy angielskie były dla niej niezrozumiałe i obce. Czytali również Czechowa i Lubka bez żadnej trudności pojmowała piękno jego stylu, jego uśmiech i smętek. Opowiadania dla dzieci zachwycały i rozczulały ją tak dalece, że patrzenie wówczas na nią wzbudzało uśmiech i radość. Pewnego razu Sołowjew przeczytał jej opowiadanie Czechowa „Atak“, w którym student po raz pierwszy odwiedza dom publiczny, a nazajutrz miota się jak szalony w spazmach ostrego duchowego cierpienia i poczucia winy ogólnej. Sołowjew nie spodziewał się takiego ogromnego wrażenia, jakie wywołała na niej ta powieść. Płakała, wymyślała, załamywała ręce i przez cały czas wykrzykiwała:
— Boże! Skąd on bierze to wszystko i jak sprytnie. Przecież to całkiem tak samo, jak u nas.
Pewnego razu przyniósł z sobą powieść opata Prevost‘a „Historja Manon Lescaut i kawalera de Grieux“. Doskonałą tę książkę Sołowjew czytał po raz pierwszy. Lubka oceniła ją głębiej i subtelniej od niego. Brak fabuły, naiwność opowiadania, nadmiar sentymentalizmu, staroświeckość stylu — wszystko wzięte razem mroziło Sołowjewa, Lubka zaś pochłaniała nie tylko uszami, ale jakby i oczami i całem naiwnie otwartem sercem, radosne, smutne, rozczulające i lekkomyślne szczegóły tego dziwnego nieśmiertelnego romansu. „W Saint Denis poniechaliśmy naszego zamiaru wzięcia ślubu“ — czytał Sołowjew, nisko pochylając nad książką swą kudłatą, złocistą, oświetloną abażurem głowę, „pogwałciliśmy prawa kościoła, a nie zastanawiając się nad tem, zostaliśmy małżonkami“.
— Cóż to oni? Więc samowolnie? Bez księdza? Tak? — zapytała zaniepokojona Lubka, odrywając się od swych sztucznych kwiatów.
— Oczywiście. Więc cóż? Wolna miłość i nic więcej. Tak jak wy z Lichoninem.
— To ja! To całkiem inna sprawa. Sam pan wie skąd mię wziął. A ona panienka niewinna, szlachcianka. To jest podłość z jego strony tak postępować. Proszę mi wierzyć, Sołowjew, on bezwarunkowo potem ją porzuci. Ach, biedna dziewczyna. No, no, no proszę czytać dalej.
Ale już po kilku stronicach wszystkie sympatje i ubolewania Łubki przeszły od Manon na stronę oszukiwanego kawalera.
„Zresztą odwiedziny i wyjście ukradkiem p. de B. wywoływały we mnie zdziwienie. Przypomniałem sobie również niewielkie sprawunki Manon, które przekraczały nasze środki. Wszystko to trąciło hojnością nowego kochanka. Ale nie, nie! — powtarzałem, niepodobieństwo, by Manon mię zdradziła. Wie ona, że żyję tylko dla niej, wie doskonale, że ją uwielbiam”.
— Ach głuptas, głuptas! — zawołała Lubka. Przecież to odrazu widoczne, że jest ona u tego bogacza na utrzymaniu. Ach, jaka ona ladacznica!
I im dalej rozwijał się romans, tem żywszy i namiętniejszy udział brała w nim Lubka. Nie miała nic przeciwko temu, że Manon przy pomocy kochanka i brata obdzierała swych następnych opiekunów, a de Grieux grał po szulersku w klubie, ale każda jej zdrada wprawiała Lubkę w straszny gniew, cierpienia zaś kawalera wyciskały jej łzy z oczu.
Pewnego razu zapytała:
— Sołowjew, koteczku, kto to był ów autor?
— Był to pewien ksiądz francuski.
— Więc nie był rosjaninem?
— Nie, mówię ci, francuz. Widzisz tam u niego wszystko: i miasta francuskie i ludzie o francuskich nazwiskach.
— Więc powiada pan, był księdzem? Skądże on o tem wszystkiem wiedział?
— A tak, wiedział. Poprzednio był zwykłym świeckim, szlachcicem, a potem został mnichem. Wiele rzeczy widział w swoim życiu. Następnie opuścił klasztor. A zresztą, tu na początku książki jest jego szczegółowy życiorys.
Przeczyta! jej biografję opata Prevost‘a.
Lubka wysłuchała jej uważnie, kiwała głową, zapytywała w kilku miejscach, gdy czegoś nie rozumiała, a gdy skończył, w zamyśleniu powiedziała:
— Tak, więc on taki! Bardzo ładnie napisał. Tylko dlaczego ona taka podła? Przecież on tak ją kocha, na całe życie, a ona ustawicznie go zdradza.
— Cóż robić, Lubko? Wszak i ona go kochała. Była jednak pustą dziewczyną, żądną tylko gałganków, własnych pojazdów i brylantów.
Lubka wybuchneła i mocno uderzyła pięścią w stół.
— Ja bym ją podłą na proszek starła! Więc to nazywa się miłością? Jeżeli kochasz człowieka, wszystko będzie ci miłem, co od niego pochodzi. On do więzienia i ty z nim do więzienia. On został złodziejem i ty mu dopomagaj. On został nędzarzem i ty pomimo to z nim. Cóż w tem szczególnego, że masz kawałek czarnego chleba, jeżeli miłość? Podła ona i podła! Ja na jego miejscu porzuciłabym ją, lub zamiast płaczu, taką dałabym jej naukę, że przez cały miesiąc chodziłaby z sińcami, gadzina!
Przy końcu powieści, nie mogła już spokojnie słuchać i ciągle wybuchała takiemi szczeremi gorącemi łzami, że trzeba było przerywać czytanie, ostatni zaś rozdział doczytano zaledwie za czwartym razem.
Cierpienia i złe przygody kochanków w więzieniu. przymusowe wysłanie Manon do Ameryki i samozaparcie się de Grieux. towarzyszącego jej dobrowolnie, tak opanowały wyobraźnię Lubki i wstrząsnęły jej duszą, że zapomniała nawet o robieniu nowych uwag. Słuchając opowiadania o cichej, pięknej śmierci Manon, na pustej równinie, bez poruszenia się, z zaciśniętemi na piersiach rękami, patrzyła w ogień i łzy ciurkiem płynęły z jej otwartych oczu na stół. Ale gdy kawaler de Grieux, który przeleżał dwie doby około trupa swej kochanej Manon, nie odrywając ust od jej ręki i twarzy, zaczyna wreszcie odłamkiem szpady kopać mogiłę — Lubka tak się rozpłakała, że Sołowjew przeląkł się i pobiegł po wodę. Ale i później uspokoiwszy się cokolwiek, długo jeszcze chlipała drgającemi, opuchłemi wargami, mówiąc:
— Ach! życie ich było takie przenieszczęśliwe! Co za gorzki los! I kogo bardziej żałować, nie wiem teraz: jego, czy też jej. I naprawdę, czy zawsze tak bywa, drogi Sołowjew, że gdy tylko mężczyzna i kobieta tak oto się pokochają, jak ci, zawsze ich Bóg skarze? Gołąbku, dlaczego tak? Dlaczego?
Ale jeżeli gruzin i dobroduszny Sołowjew byli przy dziwacznem kształceniu i duszy Lubki czynnikiem łagodzącym ostre kolce mądrości życiowej i jeżeli pedantyzm Lichonina, Lubka przebaczała mu w imię pierwszej, szczerej i bezgranicznej miłości ku niemu i przebaczała tak samo chętnie, jak przebaczałaby mu wymyślanie, bicie lub ciężką zbrodnię, — zato prawdziwą męczarnią i długotrwałym ciężarem były dla niej lekcje Simanowskiego, który jak na złość był w swych lekcjach punktualnym i ścisłym, niczem zawodowi, płatni pedagodzy odrabiający swe godziny.
Kategorycznością swych zdań, pewnością tonu, dydaktycznością wykładu, tak samo pozbawiał woli biedną Lubkę, jej duszę, jak czasami na zebraniach uniwersyteckich lub mityngach wywierał wpływ na niezdecydowane, lękliwe umysły młodych kolegów. Bywał mówcą na wiecach, był wybitnym członkiem studenckiej jadłodajni, uczestniczył w notowaniu, litografowaniu i wydawaniu wykładów, bywał wybierany na starostę kursu i wreszcie brał żywy udział w kasie studenckiej. Należał do szeregu tych ludzi, którzy po opuszczeniu murów uniwersytetu wybijają się na leaderów partji i nieograniczonych władców czystego i ofiarnego sumienia, robią karjerę polityczną, gdzieś w Czuchomli, zaprzątając uwagę całej Rosji swą bohatersko ciężką sytuacją i następnie opierając się mocno na swej przeszłości, wybijają się wreszcie, dzięki praktyce adwokackiej, piastowaniu mandatu poselskiego, lub też ożenkowi z porządnym szmatem czarnoziemnej roli i działalnością wśród ziemian. W sposób niedostrzegalny dla obcych oczu ostrożnie przechylają się na prawo, lub ściślej mówiąc, lenieją do czasu, aż wyhodują sobie brzuszek, doczekają się podagry i choroby nerek. Wówczas zrzędzą na cały świat, twierdzą że ich nie zrozumiano, że ich czasy, były czasami świętych ideałów. W rodzinie są despotyczni i bardzo często ciągną zyski z lichwy.
Nie miał żadnych wątpliwości, co do wyboru kierunku w wykształceniu umysłu i duszy Lubki, jak niewątpliwem i niezaprzeczalnem było wszystko, co kiedykolwiek zamyślił; przedewszystkiem postanowił zainteresować Łubkę doświadczenia*mi z chemji i fizyki.
„Dziewiczy umysł kobiecy, — rozumował — muszę najprzód zadziwić następnie zainteresować i od drobnostek, od figli, przejdę do rzeczy poważniejszych i wreszcie do rdzenia poznania wszechświata, gdzie niema miejsca na zabobony i prze sądy, gdzie istnieje tylko szerokie pole do poznawania przyrody.
Musimy jednak zaznaczyć, że bywał w swych wykładach niekonsekwentnym. Ażeby Lubkę zadziwić, znosił jej wszystko, co wpadło mu do rąk. Pewnego dnia przyniósł jej dużą, długą kartonową kiszkę, wypełnioną prochem, zgiętą w kształcie harmonijki mocno obwiązaną w poprzek sznurkiem. Zapalił ją i kiszka długo z trzaskiem skakała po jadalni i bawialni, napełniając pokój dymem i swędem. Lubka nie zdziwiła się niemal zupełnie, oświadczyła, że jest to zwykły fajerwerk, że to już widziała i niema w tem nic dziwnego. Natomiast poprosiła o pozwolenia otworzenia okna. Innym razem przyniósł wielki słoik, papier ołowiany, kalafonję i koci ogon i skonstruował butelką lejdejską. Nastąpiło wyładowanie, bardzo co prawda słabe, ale bądź co bądź nastąpiło.
— A idź ty sobie do licha czarcie! zawołała Lubka, gdy poczuła suche ukłócie w palcu.
Ale gdy w przyniesionej pustej butelce od szampana Simanowski połączył wodór z kwasem węglowym i owinąwszy butelkę, dla ostrożności ręcznikiem, kazał Lubce skierować otwór butelki na płomień świecy i gdy nastąpił wybuch tak silny, jakby wystrzelono jednocześnie z czterech dział, wybuch, który spowodował osypanie się tynku z sufitu, Lubka przelękła się i z trudem oponowując wrażenie powiedziała z drzącemi ustami ale z godnością:
— Pan mi z łaski swojej daruje, ale ponieważ mam własne mieszkanie i obecnie nie jestem dziewką, lecz porządną kobietą, proszę mi więcej nie urządzać awantur. Sądziłam, że pan, jako człowiek mądry i wykształcony, robi wszystko spokojnie i porządnie, a tymczasem zajmuje się pan głupstwami. Za to mogą nawet do więzienia wpakować.
Później opowiadała o tem, że miała znajomego studenta, który w jej obecności fabrykował dynamit.
Koniec końców, Simonowski, ów człowiek zagadkowy, tak wpływowy wśród swego młodocianego otoczenia, gdzie miał do czynienia przeważnie z teorją, a tak niedorzeczny, gcdy chodziło o zastosowanie praktyczne tych teorji do duszy ludzkiej, był poprostu głupcem, ale umiał zręcznie ukrywać tę jedyną swą rzeczywistą właściwość.
Po niepowodzeniu w zakresie nauk doświadczalnych, Simanowski przeszedł odrazu do metafizyki. Pewnego dnia z pewnością siebie i tonem, który nie dopuszczał żadnej opozycji, oświadczył Lubce, że Boga niema i że podejmuje się dowieść jej tego w ciągu pięciu minut. Wówczas Lubka skoczyła z miejsca i powiedziała mu stanowczo, że chociaż jest byłą prostytutką, ale wierzy w Boga i nie pozwoli obrażać Go w swej obecności i jeżeli Simanowski będzie pozwalał sobie na takie głupstwa, poskarży się panu Bazylemu.
— Powiem mu również, dodała płaczącym głosem, — że pan zamiast tego, by mnie uczyć, tylko plecie różne brednie i temu podobne niedorzeczności, a sam przez cały czas trzyma swą rękę na mych kolanach. A to nawet wcale nie szlachetnie. I poraz pierwszy od czasu ich znajomości, Luba dotąd żenująca się i krępująca, ostro odsunęła się od swego nauczyciela.
Jednakże Simanowski po kilku porażkach starał się oddziaływać na umysł i wyobraźnię Łubki. Próbował tłómaczyć jej teorję pochodzenia gatunków, zaczynając od ameby, a kończąc na Napoleonie. Lubka słuchała go uważnie, ale oczy jej wyrażały niemą prośbę: „przestań że nareszcie!“ Ziewała w chusteczkę i następnie zawstydzona tłómaczyła się: „Proszę wybaczyć, to u mnie nerwowe“. Marks również nie cieszył się powodzeniem: towar, wartość dodatkowa, fabrykant i robotnik, przeistoczone w formuły algebryczne, były to dla Lubki tylko puste dźwięki, wstrząsające powietrzem i ona, zawsze bardzo szczera, z radością zrywała się z miejsca, posłyszawszy, że zdaje się barszcz zakipiał, lub zagotował się samowar.
Nie można powiedzieć, by Simanowski nie miał powodzenia u kobiet. Jego pewność siebie i poważny, stanowczy ton zawsze działały na proste dusze, a zwłaszcza na dusze świeże i naiwnie łatwowierne. Stosunków z kobietami na dłuższą metę pozbywał się zawsze bardzo łatwo: albo oczekiwało go ogromne odpowiedzialne zadanie, wobec którego stosunki miłosne są niczem, albo udawał nadczłowieka, któremu wszystko wolno. (O, ty, Nietsche, tak oddawna i tak haniebnie przystosowywany dla użytku gimnazjalistów). Bierny, prawie niedostrzegalny, ale stale stosowany opór Łubki, drażnił go i niepokoił, irytowało go zwłaszcza to, że ona, która dawniej da wszystkich była taką dostępną, gotową oddać swą miłość w ciągu jednego dnia kilku mężczyznom z kolei, każdemu za dwa ruble, odczuwa teraz jakąś czystą i bezinteresowną miłość.
„Głupstwo, — myślał. To nie może być. Gra komedję i ja prawdopodobnie w obcowaniu z nią nie odnajduję odpowiedniego tonu.
Z każdym dniem stawał się co raz bardziej wymagającym, szukał zaczepki, coraz surowszym. Prawdopodobnie nawet nieświadomie, najpewniej z przyzwyczajenia, polegał na zwykłym swym wpływie, zastraszającym myśl i przygniatającym wolę, który rzadko go zawodził.
Pewnego razu Łubka poskarżyła się na niego Lichoninowi:
— Za bardzo jest on, Bazylu ze mną surowy, nie rozumiem nic o czem mi mówi, nie chcę więcej pobierać u niego lekcji.
Lichonin zdołał ją jakoś od biedy uspokoić, ale bądź co bądź rozmówił się z Simanowskim.
Ten powiedział mu obojętnie:
— Jak chcecie moi drodzy, jeżeli wam, lub Lubce nie podoba się moja metoda, gotów jestem ustąpić. Zadanie me polega na tem, żeby do jej wykształcenia wprowadzić istotny czynnik dyscypliny. Jeżeli czegoś nie rozumie, zmuszam ją do kucia na pamięć. Z czasem tego zaniecham, lecz obecnie jest to niezbędne. Przypomnijcie sobie Lichonin, jak trudnem było dla nas przejście od arytmetyki do algebry, gdy kazano nam zamiast zwykłych cyfr, używać liter i my nie wiedzieliśmy po co to się robi. Uczono nas również gramatyki, a nie polecano odrazu pisania powieści, lub wierszy.
A nazajutrz nachylając się nisko pod wiszącym abażurem, nad ciałem Lubki i wchłaniając woń jej piersi i ramion zwracał się do niej:
— Proszę narysować trójkąt... No tak, ot tak i tak. Proszę napisać wprost literę U a u dołu M i K. Mamy zatem: Uściski kobiety i mężczyzny.
Ze stanowczą i surową miną arcykapłana mówił jej wszelkie nonsensy erotyczne i niespodziewanie niemal oświadczył:
— A zatem, proszę uważać Luba. Pragnienie miłości, jest takiem samem zjawiskiem, jak poczucie głodu lub pragnienia, chęć oddychania świeżem powietrzem. Przytem ściskał jej mocno udo, znaczniej wyżej kolana, a ona znów, zażenowana, nie chcąc go obrazić, starała się zaledwie dostrzegalnie stopniowo usunąć nogę.
— Proszę powiedzieć czy będzie dla siostry, matki, lub męża pani krzywdą, że pani przypadkiem nie spożyła obiadu w domu, lecz wstąpiła do restauracji, lub garkuchni i tam zaspokoiła swój głód. Tak samo rzecz się ma z miłością. Ani mniej, ani więcej! Rozkosz fizjologiczna. Być może silniejsza, bardziej ostra, niżeli wszelkie inne, ale tylko to. Tak naprzykład obecnie: pożądam pani, jako kobiety. A pani...
— Ach zostaw pan — gniewnie przerwała Lubka. I pocóż gadać wciąż jedno i to samo jak sroka. Powiedziałam panu: nie i nie. Widzę przecież do czego pan zmierza. Ale ja nigdy nie zgodzę się na zdradę, ponieważ Bazyli jest moim dobroczyńcą, a ja go z całej duszy ubóstwiam... A pan jesteś mi nawet ze swoimi głupstwami dość wstrętny.
Pewnego dnia naraził on Lubkę na wielką przykrość, a to skutkiem swych teoretycznych rozumowań. Ponieważ w uniwersytecie oddawna mówiono, że Lichonin wyrwał dziewczynę z takiego domu i obecnie zajmuje się jej moralnem odrodzeniem, pogłoska ta doszła, naturalnie, i do dziewcząt studjujących, należących do studenckich kółek. I oto właśnie Simanowski przyprowadził do Łubki dwie medyczki, jedną słuchaczkę historji i pewną początkującą poetkę, która zresztą pisywała i artykuły krytyczne. Poznajomił ją w najpoważniejszy i najgłupszy sposób.
— Oto — powiedział — wyciągając rękę bądź w kierunku gości, bądź też Lubki, oto, koleżanki poznajcie się... Luba, znajdziesz w nich prawdziwe przyjaciółki, a wy towarzyszki Liza, Nadia, Sasza i Rachel, postępujcie jak starsze siostry z człowiekiem, który dopiero co wyrwał się z pomroku tych okropności, w które wtrąca współczesną kobietę ustrój społeczny.
Mówił, może być trochę inaczej, ale w każdym razie w tem mniej-więcej sensie. Lubka pąsowiała, podawała panienkom w kolorowych kaftanikach i skórzanych paskach rękę złożoną niezgrabnie, wszystkiemi palcami razem, częstowała je herbatą z konfiturami, z pośpiechem podawała im ognia, ale pomimo nalegań, nie chciała usiąść. Mówiła: „Tak, nie, jeśli łaska“. A gdy jedna z panienek upuściła chusteczkę, pośpiesznie rzuciła się by ją podjąć.
Jedna z panienek, czerwona, otyła, mówiąca basem, która w ogóle miała na twarzy tylko parę czerwonych policzków, pomiędzy któremi śmiesznie wyglądał projekt zadartego nosa i pobłyskiwała w głębi para maleńkich ocząt, przez cały czas oglądała Lubkę od stóp do głowy, niby przez wyimaginowaną lornetkę, błądząc po Lubce nic nie mówiącym, ale pogardliwym spojrzeniem.
„Czego ona odemnie chce, przecież jej nikogo nie wydarłam“, — pomyślała zdziwiona Lubka.
Inna była tak nietaktowną, że rozpoczęła rozmowę na temat: w jaki sposób Lubka trafiła na drogę prostytucji? Była to panienka żywa, bladolica, bardzo ładniutka, filigranowa, cała w jasnych kędziorkach, z miną rozpieszczonego kociątka i nawet z różową kocią wstążeczką na szyi.
— Ale proszę powiedzieć, kto był ten łotr, który pierwszy... no pani rozumie?...
W umyśle Łubki szybko przesunęły się postacie dawnych koleżanek, Gieni i Tamary, takich dumnych, śmiałych i sprytnych — o znacznie rozumniejszych, niż te dziewczęta, i nagle niemal niespodziewanie dla samej siebie powiedziała ostro:
— Było ich wielu. Nie pamiętam już: Kola, Micio, Jerzyk i jeszcze Gucio z towarzyszami. A dlaczego się pani pyta?
— Ach... nie... to jest, jako człowiek, który z panią współczuje.
— A ma pani kochanka?
— Przepraszam, nie rozumiem, co pani mówi. Państwo, czas iść do domu.
— To jest, jak to pani nie rozumie? Czy spała pani kiedykolwiek z mężczyzną
— Kolego Simanowski, nie przypuszczałam, że pan zaprowadzi nas do takiej osoby. Dziękuję panu. Nadzwyczaj uprzejmie z pańskiej strony.
Ale Lubce trudno było uczynić tylko pierwszy krok. Należała do tych natur, które długo cierpią, ale wybuchają szybko i ją, tak zazwyczaj nieśmiałą, trudno było by poznać w tej chwili.
— A, ja wiem! krzyczała ze złością — wiem, że i wy jesteście takie same, jak ja! Ale macie papę, mamę, jesteście zabezpieczone, jeśli zajdzie potrzeba, potraficie urządzić sobie poronienie — nie jedna tak zrobiła. Ale gdybyście były na mojem miejscu, gdy niema co żreć, a dziewczyna nic jeszcze nie rozumie, gdyż nie umie czytać, a dokoło mężczyźni łażą jak te psy, — i wy byście były w publicznym domu. Wstyd tak naigrywać się z biednej dziewczyny — ot, co!
Simanowski, dostawszy się w te tarapaty, powiedział kilka ogólnikowych pocieszających słów takim rezonerskim basem, jakim mówili w staroświeckich komedjach szlachetni ojcowie i zabrał swe damy.
Ale sądzonem mu było odegranie jeszcze jednej haniebnej, ciężkiej i ostatniej w wolnem życiu Lubki komedji. Oddawna już skarżyła się Lichoninowi na to, że ciężką jest dla niej obecność limanowskiego, ale Lichonin na kobiece kaprysy nie zwracał uwagi. Simanowski zbyt silnie hypnotyzował go swym wydętym frazesem. Są wpływy których pozbyć się jest trudno, niemal niepodobna. Z drugiej strony oddawna już ciężyło mu współżycie z Lubką. Często myślał: „Ona niszczy moje życie, staję się kabotynem, głupieję, rozpływam się w niemądrej cnocie, skończy się tem, że się z nią ożenię i zacznę pracować w akcyzie, lub w urzędzie miar i wag, lub też zostanę pedagogiem i będę brał łapówki. I gdzież są moje marzenia o władzy rozumu, pięknie życia, miłości ogólnoludzkiej i wielkich czynach?“ I dla tego też, zamiast uważnego zbadania skarg Lubki, wpadał w gniew, krzyczał, tupał nogami, a cierpliwa, łagodna Łubka milkła i szła do kuchni, ażeby tam się wypłakać.
Teraz coś częściej, po kłótniach domowych, w chwili dojścia do zgody, mówił do Lubki:
— Droga Lubo, niedobrana z nas para, zechciej to zrozumieć. Patrz: oto masz tu sto rubli i jedź do domu. Rodzice przyjmą cię jako swoją. Pomieszkaj tam, rozejrzyj się. Za pół roku przyjadę po ciebie, wypoczniesz i oczywiście, wszystko co brudne, brzydkie, co zaszczepione ci zostało przez miasto ulotni się, zamrze. I zaczniesz wówczas samodzielnie nowe życie, bez cudzej pomocy, samotna i dumna!
Ale czy można co poradzić z kobietą, która pokochała po raz pierwszy i oczywiście, po raz ostatni? Czy można przekonać ją o konieczności rozłąki? Czy dla niej istnieje logika?
Szanując wielce stanowczość słów i decyzji Simanowskiego, Lichonin jednak domyślał się i instynktownie rozumiał jego istotny stosunek do Lubki i w swem pragnieniu wyzwolenia się, zrzucenia z siebie przypadkowego niepomiernego ciężaru, przyłapywał się na podłej myśli: „Ona podoba się Simanowskiemu, a czyż jej nie wszystko jedno, on czy ja, czy ktoś inny? Pomówię z nim otwarcie i odstąpię mu Lubkę po koleżeńsku. Ale przecież ona głupia nie pójdzie. Zacznie lamentować.
„Gdyby przynajmniej w jakiś sposób przyłapać ich we dwójkę, — myślał w dalszym ciągu, — w jakiejś zdecydowanej pozycji, wszcząć hałas, zrobić awanturę... Szlachetny gest... trochę pieniędzy i...uciec“.
Obecnie często po kilka dni nie powracał do domu i potem, po powrocie, przeżywał dręczące chwile kobiecych badań, scen, łez i nawet ataków histerycznych. Czasem Lubka ukradkiem śledziła go, gdy wychodził z domu, zatrzymywała się wprost tej bramy, którą wszedł i godzinami oczekiwała jego powrotu, ażeby czynić mu wyrzuty i płakać na ulicy. Pomimo to, że nie umiała czytać, przejmowała jego listy i, nie decydując się prosić o pomoc księcia lub Sołowjewa, gromadziła je u siebie w szafie razem z cukrem, herbatą, cytrynami i innemi rupieciami. Doszła do tego, że w wybuchach gniewu groziła mu kwasem siarczanym.
„Niech ją djabli porwą — myślał Lichonin, w chwilach komponowania przebiegłych planów.
„Wszystko jedno, niech nawet nie będzie nic pomiędzy nimi, ja jednak zrobię straszną awanturę jemu i jej“.
I deklamował wobec siebie samego.
„Ach tak! Przytuliłem cię do swej piersi i cóż widzę P Płacisz mi czarną niewdzięcznością... A ty, mój najlepszy kolego, ty targnąłeś się na moje jedyne szczęście! O, nie, nie, pozostańcie we dwoje, ocdchodzę ze łzami w oczach. Widzę, że jestem zbędny pomiędzy wami! Nie chcę przeszkadzać waszej miłości i t. d. i t. d.“.
Lecz oto właśnie marzenia te, plany tajemne, takie krótkotrwałe i przygodne, a w istocie swej niecne, do których ludzie potem sami wobec siebie się nie przyznają, niespodziewanie się zrealizowały. Była kolejna lekcja Sołowjewa. Ku jego wielkiemu zadowoleniu Lubka nareszcie przeczytała niemal płynnie: „Dobrą ma sochę Michał, dobrą też ma Stefan... Jaskółka... huśtawka... dzieci kochają Boga... I w nagrodę za to Sołowjew przeczytał jej głośno „O kupcu Kałasznikowie i opryszku Kiribiejewiczu“. Lubka z zachwytu podskakiwała na krześle, klaskała w dłonie. Podbiło ją piękno tego monumentalnego, bohaterskiego utworu. Ale nie miała czasu na wypowiedzenie w zupełności swych wrażeń. Sołowjew spieszył się, mając jakiś interes w mieście. Tuż na spotkanie Sołowjewa, zamieniwszy z nim w drzwiach słowa powitania, wszedł Simanowski. Twarz Lubki smutnie się wydłużyła i wydęły się jej usta. Zbyt już wstrętnym stał się dla niej ten pedantyczny nauczyciel i brutalny samiec.
Tym razem rozpoczął wykład na temat, że dla człowieka nie istnieją ani ustawy, ani prawa, ani obowiązki, ani honor, ani podłość, że człowiek jest jednostką samowystarczalną, od nikogo i niczego nie zależną. — Może być Bogiem, może być również i robakiem, soliterem — wszystko jedno.
Chciał już przejść do teorji uczuć miłosnych, ale niestety skutkiem niecierpliwości cokolwiek się pospieszył. Objął Lubkę w pół, przycisnął do siebie i zaczął ją dusić brutalnie. „Odurzy ją pieszczota. Ulegnie! — myślał wyrachowany Simanowski. Usiłował dotknąć ustami jej warg, ale ona zaczęła krzyczeć i parskać na niego śliną. Pozbyła się całej, właściwej sobie delikatności.
— Idź precz, djable parszywy, durniu, świnio, łajdaku, ja ci mordę rozbiję.
Odzyskała cały słownik zakładu, Simanowski zaś zgubił binokle i z wykrzywioną twarzą, patrzył na nią mętnemi oczyma, plótł co mu ślina na język przyniosła.
— Droga moja... wszystko jedno... chwila zapomnienia! Złączymy się z sobą w rozkoszy! Nikt męki. Bądźcie szczęśliwi.
I właśnie w tej chwili wszedł do pokoju Lichonin.
Oczywiście nawet przed samym sobą, nie przyznawał się do tego, że w tej chwili popełnił łajdactwo, tylko jakoś tak z ubocza, z daleka, pomyślał o tem, że twarz ma bladą, że słowa jego będą tragiczne i ważkie.
— Tak! — powiedział głucho, niby aktor w czwartym akcie dramatu, opuścił bezsilnie ręce i jął kręcić opadłym na piersi podbródkiem. — Wszystkiego spodziewałem się, tylko nie tego. Tobie Lubko wybaczam, tyś człowiek jaskiniowy, ale wy, Simanowski, uważałem was... zresztą i obecnie uważam za człowieka porządnego. Ale wiem, że namiętność czasami bywa silniejszą od argumentów rozsądku. Oto macie tu pięćdziesiąt rubli, pozostawiam je dla Luby, zwrócicie mi je potem, o tem nie wątpię. Zaopiekujcie się jej losem. Jesteście mądrym, dobrym, uczonym człowiekiem, a ja („łajdakiem“ — odezwał mu się w duszy czyjś wyraźny głos...) ja odchodzę, gdyż nie zniosę tej męki. Bądźcie szczęśliwi.
Wyjął z kieszeni i efektownie rzucił na stół swój pugilares, poczem schwycił się za głowę i wybiegł z pokoju.
Było to bądź co bądź najlepsze dla niego wyjście. A scena została odegrana właśnie tak, jak sobie wymarzył.
Wszystko to bardzo rozwlekle i chaotycznie opowiedziała Lubka, szlochając na ramieniu Gieni. Oczywiście, w jej oświetleniu cala ta tragikomiczna historja wyglądała trochę inaczej, niż było w rzeczywistości.
Lichonin, według jej słów, wziął ją do siebie tylko poto, by ją rozkochać w sobie, uwieść, wyzyskać ile się da jej głupotę, a potem porzucić. Ona zaś, głupia, zakochała się w nim na prawdę, a ponieważ była bardzo zazdrosną o wszystkie te kudłate panny w skórzanych paskach, więc on popełnił łotrostwo: umyślnie nasłał swego kolegę, umówiwszy się z nim, a gdy ten zaczął obejmować Lubkę, Bazyli wszedł, zobaczył, urządził wielką awanturę i wypędził Lubkę na ulicę.
Oczywiście, opowiadanie jej składało się z dwóch niemal równych części — prawdy i nieprawdy, ale jej przynajmniej tak się to wszystko wydawało.
Opowiadała również bardzo szczegółowo i o tem, jak niespodziewanie znalazła się bez niczyjej pomocy i żadnego oparcia, jak wynajęła pokoik w jakimś hoteliku przy głuchej ulicy, jak pierwszego już dnia numerowy, stary wyga, człek praktyczny, próbował handlować nią, nie pytając się wcale o jej zgodę, jak przeniosła się z hotelu do prywatnego mieszkania, ale i tam dopadła ją staruszka-rajfurka, od których roją się domy zamieszkałe przez ludność ubogą.
A więc nawet wtedy, gdy pędziła życie spokojne, było coś w jej twarzy, w mowie i w całym sposobie postępowania, coś szczególnego, specyficznego, być może, całkiem niedostrzegalnego dla niewprawnego oka, ale dla instynktu praktycznego coś całkiem wyraźnego i nie budzącego najmniejszej wątpliwości.
Jednakże przypadkowa, krótkotrwała, ale szczera miłość, dała jej siłę, której sama nie spodziewała się w sobie, moc stawiania oporu konieczności powtórnego upadku. Lubka w swym heroicznym wysiłku posunęła się nawet do umieszczenia w gazetach kilku ogłoszeń, iż poszukuje posady pokojówki, lub do wszystkiego. Nie miała jednak żadnych świadectw. Przy umawianiu się o pracę wypadało jej mieć przytem do czynienia wyłącznie z kobietami, które kierowane jakimś wewnętrznym, nieomylnym instynktem, odgadywały w niej odwiecznego swego wroga — deprawatorkę ich mężów, braci, ojców i synów.
Jechać do domu, nie było ani sensu, ani wyrachowania, jej rodzinny powiat Wasylkowski znajdował się w odległości 15 wiorst od gubernialnego miasta i fama o wstąpieniu do takiego zakładu oddawna już przedostała się na wieś za pośrednictwem znajomych. Donosili o tem w listach i opowiadali osobiście ci sąsiedzi miejscy, którzy spotykali ją na ulicy, a także i u Anny Markówny — portjerzy i numerowi hotelów, kelnerzy małych restauracji, dorożkarze i drobni przedsiębiorcy. Wiedziała dobrze, czem groziłaby ta sława w razie powrotu do wsi rodzinnej. Lepiej byłoby powiesić się, niż znosić to wszystko.
W sprawach pieniężnych Lubka była niewyrachowana i niepraktyczna, jak pięcioletnie dziecko, i wkrótce znalazła się bez grosza, powrót zaś do domu publicznego wydał jej się rzeczą straszną i haniebną. Ale pokusy prostytucji ulicznej narzucały się same przez się i na każdym kroku. Wieczorem, na głównej ulicy, stare wytrawne prostytutki, odgadywały jej dawny zawód bez wahania. Raz po raz któraś z nich zbliżała się do niej i rozpoczynała słodkim głosem:
— Cóż to, panienka chodzi sama jedna? Jeśli pani chce, będziemy przyjaciółkami, spacerujmy razem. Zawsze to dogodniej. Mężczyźni, którzy chcą spędzić przyjemnie czas z dziewczynkami, zawsze lubią towarzystwo we czwórkę.
I tu doświadczona, wytrawna naganiaczka, rozpoczynała najpierw mimochodem, a potem z zapałem, z całego serca wychwalać wygody życia u swej gospodyni — smaczne jedzenie, zupełną swobodę co do wychodzenia, stałą możność ukrycia przed gospodynią mieszkania naddatków. Jednocześnie, przy sposobności mówiono wiele złego i krzywdzącego o kobietach z domów zamkniętych, które nazywano „rządowemi ścierkami“ i „instytutkami“. Lubka wiedziała, co ma o tem myśleć, gdyż ze swej strony mieszkanki domów publicznych nazywały dziewczęta chodzące po ulicy „bosówkami“ i „weneryczkami“.
Naturalnie, ostatecznie stało się to, co się stać musiało. Widząc w perspektywie cały szereg głodnych dni, a w głębi ich — ciemną okropność nieznanej przyszłości, Lubka przyjęła grzeczną propozycję jakiegoś przyzwoitego, maleńkiego, uprzejmego staruszka, bardzo poważnego, ubranego bez zarzutu. Za hańbę tę Lubka otrzymała rubla, ale nie odważyła się protestować; poprzednie życie w domu publicznym pozbawiło ją zupełnie inicjatywy osobistej, ruchliwości i energji. Potem kilka razy z rzędu staruszek ten wcale jej nie zapłacił.
Pewien młodzieniec, wymowny i przystojny, w czapce z zagiętym daszkiem, zawadjacko przechylonej na bakier, w jedwabnej koszuli, przepasanej sznurem z frendzlami, zaprowadził ją również do hotelu, zażądał wódki i przekąsek, długo opowiadał Lubce, że jest nieprawym synem hrabiego, oraz pierwszym bilardzistą w mieście, że kochają się w nim wszystkie dziewki i że on zrobi z Lubki elegancką facetkę. Potem wyszedł na chwilę z numeru, niby we własnej potrzebie, i znikł na zawsze. Surowy zezowaty portjer milcząc ze skupieniem, sapiąc i zakrywając Lubce usta ręką, bił ją dość długo. Ale wreszcie uprzytomniwszy sobie widocznie, że nie ona jest winną, lecz nieobecny kawaler, zabrał jej sukienkę, w której miała rubla z kopiejkami i zatrzymał jako zastaw jej taniutki kapelusz i zarzutkę.
Inny, wcale niezgorzej ubrany jegomość, lat około 45, męczył dziewczynę ze dwie godziny, zapłacił za numer i dał jej 80 kopiejek; gdy zaś zaczęła się uskarżać, on przedewszystkiem zbliżył do samej jej twarzy ogromną rudowłosą pięść i powiedział stanowczo:
— Pokwil mi jeszcze... Ja ci pokwilę... Zawołam zaraz policję i powiem, żeś mię śpiącego okradła. Chcesz? Dawno byłaś w cyrkule?
Potem odszedł.
Podobnych wypadków było sporo.
Tego dnia, gdy gospodarze mieszkania — przewoźnik z żoną — wymówili jej pokój i bez ceremonji poprostu wyrzucili jej rzeczy na podwórze i gdy bez snu przewałęsała się całą noc po ulicach podczas deszczu, ukrywając się przed stójkowymi, wówczas ze wstrętem i wstydem zdecydowała się prosić o pomoc Lichonina. Ale Lichonina nie było już w mieście, — wyjechał tchórzliwie tego samego dnia, gdy niesprawiedliwie skrzywdzona i pohańbiona Lubka uciekła z mieszkania. I oto wówczas przyszła jej do głowy rozpaczliwa myśl powrotu do publicznego domu z prośbą o przebaczenie.
∗
∗ ∗ |
— Gieniu, jesteś taka mądra, taka odważna, taka dobra, poproś za mnie Emmę — gospodyni cię usłucha, — błagała Gienię, całując jej nagie ramiona i zraszajac je łzami.
— Ona nikogo nie usłucha — ponuro odparła Gienia. I po coś ty plątała się z tym durniem i łajdakiem.
— Gieniu, przecież sama mi doradzałaś — zaoponowała nieśmiało Lubka.
— Doradzała... Nic ci nic doradzałam. Co ty kłamiesz bezczelnie... Ale, niech tam — chodźmy.
Emma Edwardówna dawno już wiedziała o powrocie Lubki i nawet widziała ją, gdy oglądając się na wszystkie strony szła przez podwórze domu. Nie miała nic przeciwko przyjęciu Lubki z powrotem. Zaznaczyć trzeba, że zezwoliła na jej ustąpienie dlatego tylko, że skusiły ją pieniądze, których połowę sobie przywłaszczyła. Liczyła wówczas i na to, że wobec sezonowego napływu nowych prostytutek, będzie miała duży wybór; omyliła się jednak, gdyż sezon raptownie się skończył. Ale w każdym razie zdecydowała stanowczo Lubkę przyjąć. Należało tylko, dla zachowania prestige‘u zastraszyć ją należycie.
— Co-o? — zawrzeszczała na Lubkę, zaledwie wysłuchawszy jej nieśmiałego bełkotania.
— Chcesz, by cię znowu przyjęto? Licho wie z kim plugawiłaś się na ulicach, pod płotami, i znowu ty włóczęgo pchasz się do przyzwoitego, porządnego zakładu... Tfu, ruska Świnio! Precz!...
Lubka chwyciła ją za ręce, by je ucałować, ale gospodyni wyrwała je brutalnie. Potem Emma raptownie zbladła, i z wykrzywioną twarzą, przygryzując na ukos drgającą dolną wargę, z rozwagą, wymierzając dobrze, z całego rozmachu uderzyła Lubkę w policzek. Lubka upadła na kolana, lecz szybko powstała i z zapartym oddechem odezwała się z płaczem:
— Kochana moja, proszę nie bić...
I znowu upadła, tym razem twarzą na podłogę.
I to systematyczne, uprawiane z zimną krwią, złośliwe bicie, trwało parę minut. Gienia, która patrzyła na to początkowo w milczeniu, ze swą zwykłą pogardliwą miną, nagle nie wytrzymała: zakrzyczała dziko, rzuciła się na gospodynię, schwyciła ją za włosy, zerwała perukę i jęła zawodzić w prawdziwym ataku histerji.
— Głupia! Morderczyni... Podła rajfuro!... Złodziejko!...
Wszystkie trzy kobiety zaczęły krzyczeć razem i niezwłocznie wściekłe wrzaski odezwały się we wszystkich korytarzach i pokojach zakładu. Był to ów masowy atak wielkiej histerji, który czasami opanowuje aresztantów w więzieniach, czy też ów żywiołowy szał (raptus), który ogarnia niespodziewanie cały dom warjatów, zjawisko, wobec którego bledną nawet doświadczeni psychiatrzy.
Dopiero po upływie godziny został przywrócony porządek, przy pomocy Symeona i dwóch jego kolegów z zawodu. Oberwały porządnie wszystkie trzynaście dziewcząt, zwłaszcza zaś Gienia, która wpadła w prawdziwy szał. Pobita Lubka tak długo pełzała przed gospodynią, aż przyjęto ją z powrotem. Wiedziała ona, że awantura wywołana przez Gienię wcześniej czy później odbije się okrutnie na jej skórze. Gienia do samej nocy siedziała na swem łóżku, skrzyżowawszy nogi po turecku, nie chciała jeść obiadu i odpędzała od siebie wszystkie koleżanki, które zaglądały do niej. Miała podbite oko i gorliwie przykładała do niego miedziany szóstak. Z pod rozerwanej koszuli czerwieniła się na szyi długa poprzeczna pręga, niby ślad sznura. To Symeon w walce starł jej skórę. Siedziała tak samotna, z oczami, które świeciły w ciemności, jak oczy dzikiego zwierza, z konwulsyjnie drgającymi muskułami twarzy i szeptała gniewnie:
— Poczekajcie jeszcze... Poczekajcie przeklęci ja wam pokażę... Zobaczycie jeszcze... U-u ludożercy...
Lecz, gdy zapalono światła i młodsza gospodyni Zosia zapukała w jej drzwi, wołając: „Panienko, ubierać się!... Na salę!“, szybko umyła się, ubrała się, zapudrowała siniak, zasmarowała kremem Simesna podrapaną szyję i wyszła na salę, nędzna, lecz dumna, potłuczona, ale z oczami palącemi się złością nienawistną i nadludzkiem pięknem.
Wiele osób, którym zdarzało się widzieć samobójców na kilka godzin przed ich okropną śmiercią opowiada, że na twarzach ich w tych fatalnych godzinach przedśmiertnych dostrzegali jakiś zagadkowy, tajemniczy, niewysłowiony wdzięk. I wszyscy, którzy widzieli Gienię tej nocy i w nielicznych godzinach nazajutrz, długo i uważnie zatrzymywali wzrok na jej twarzy.
I co najdziwniejsza (była to jedna z ponurych igraszek losu), że pośrednim winowajcą jej śmierci, ostatniem ziarnkiem piasku, przeważającym szalę wagi, był nie kto inny, tylko miły i pełen dobroci kadet Kola Gładyszew.
Kola Gładyszew był to sympatyczny, wesoły, nieśmiały chłopiec, o dużej głowie, różowy, z białym śmiesznie wygiętym, niby mlecznym paskiem nad górną wargą, pod pierwszym przebijającym się puchem wąsów, z szeroko rozmieszczonemu szaremi, naiwnemi oczyma i tak ostrzyżony, że z pod jego jasno blond szczeciny, jak u rasowego prosiaka, przeświecała skóra. Z nim to właśnie zeszłej zimy bawiła się Gienia, niby w stosunki macierzyćskie, czy też jak z lalką i dawała mu jabłuszko, lub parę cukierków na drogę, gdy opuszczał dom rozpusty, płonąc ze wstydu.
Tym razem, gdy przyszedł po długim przebywaniu w obozie, uwidoczniła się w nim wyraźnie ta szybka zmiana wieku, która często tak nieuchwytnie i raptownie przeistacza chłopca w młodzieńca. Ukończył już korpus kadetów i z dumą uważał siebie za junkra, chociaż nosił jeszcze ze wstrętem uniform kadecki. Urósł, zmężniał i wyzgrabniał, życie w obozie posłużyło mu. Mówił basem i w ciągu tych kilku miesięcy, ku wielkiej jego dumie, stwardniały mu sutki, najpewniejsza — i bezwzględna oznaka dojrzałości męskiej. Obecnie cieszył się przejściowo, przed poddaniem się surowej dyscyplinie w szkole wojskowej rozkoszną pół-swobodą. W domu pozwalano mu już oficjalnie palić przy dorosłych i nawet ojciec podarował mu skórzaną papierośnicę z monogramem, tudzież wyznaczył mu 15 rubli miesięcznej pensji.
Właśnie tu, u Anny Markówny poznał on po raz pierwszy kobietę, tę samą właśnie Gienię.
Upadek niewinnych dusz w domach rozpusty, lub u dziewcząt ulicznych zdarza się znacznie częściej, niż się ogólnie przypuszcza. Gdy w tej drażliwej materji zapytamy czy to młokosa, czy to mężczyznę 50-letniego, prawie dziadka, z pewnością powtórzą nam odwieczne kłamstwo, że uwiodła ich pokojówka, lub guwernantka. Jest to jedno z tych długotrwałych, idących wstecz, w głąb ubiegłych dziesięcioleci, dziwacznych kłamstw, które pozostały niezauważone przez żadnego z zawodowych obserwatorów, a w każdym razie nie zostały przez nikogo opisane.
Jeżeli każdy z nas spróbuje, mówiąc górnolotnie, z ręką na sercu, śmiało zdać sobie sprawę z przeszłości, każdy przyłapie się na tem, że opowiedziawszy kiedyś w dzieciństwie jakąś chełpliwą, lub rozczulającą, zmyśloną historję, która cieszyła się powodzeniem i powtórzywszy ją z tego powodu jeszcze dwa, pięć i dziesięć razy, nie może później pozbyć się jej przez całe życie i powtarza całkiem już pewnie nigdy nie istniejącą historję, aż koniec końców sam w nią uwierzy.
Z czasem i Kola opowiadał swym kolegom, że uwiodła go daleka krewna — światowa młoda dama. Musimy jednak zaznaczyć, że zażyły stosunek z tą dorodną, czarnooką, o białej twarzy, słodko pachnącą, południową kobietą istniał rzeczywiście ale istniał tylko w wyobraźni Koli w owych smutnych, tragicznych chwilach samotnych rozkoszy płciowych znanych, niestety, większości mężczyzn.
Poznawszy wcześnie mechaniczne podniecenia płciowe, Kola nie miał najmniejszego pojęcia o tem, czem jest w istocie owo zakończenie kochania i przypodobywania się, które jest tak okropnem, jeśli spojrzeć nań z ubocza, bez osłonek, lub jeśli je wytłomaczyć naukowo. Na nieszczęście nie było wówczas owych postępowych i uczonych pań, które skręciwszy kark klasycznemu bocianowi i wyrwawszy z korzeniem kapustę, pod którą znajdują dzieci, w odczytach, porównaniach i analogjach bezwzględnie i niemal sposobem graficznym tłomaczą dzieciom wielką tajemnicę miłości i narodzin nowego życia.
Muszę zaznaczyć, że w tych odległych czasach, o których mowa, zamknięte zakłady naukowe — pensjonaty męskie, instytuty, jak również korpusy kadetów — podobne były do jakichś cieplarń. Troskę o umysły i moralność wyrostków starano się w miarę możności polecać wychowawcom — urzędnikom, formalistom, niecierpliwym, kapryśnym w swych sympatjach, histerykom, niczem stare panny, damy klasowe. Obecnie jest inaczej. Ale wówczas chłopcy pozostawiani byli sami sobie. Zaledwie oderwani, mówiąc obrazowo od piersi matczynej, od pieczy wiernych piastunek, od rannych i wieczornych pieszczot cichych i słodkich, chociaż wstydzili się wszelkich przejawów czułości, jako rzeczy babskiej, jednak niepowstrzymanie i rozkosznie wabiły ich pocałunki, dotykania i rozmowy na uszko.
Oczywiście staranna i troskliwa opieka, kąpiele, ćwiczenia na świeżem powietrzu, — właśnie nie gimnastyka, lecz swobodne ćwiczenia, według chętki każdego, — mogłyby zawsze odwlec przyjście tego okresu klimaterycznego, lub też złagodzić go i opanować! — Powtarzam — wówczas tego nie było.
Pragnienie pieszczot rodzinnych, matczynej lub siostrzanej pieszczoty, tak brutalnie i nagle przerwanej, przeistaczało się w zwyrodniałe formy asystowania (zupełnie tak samo, jak w instytutach żeńskich „ubóstwianie“) ładnym chłopczykom „ Cherubinkom“; lubiano szepty po kątach, spacerowanie pod rękę lub w objęciach, w ciemnych korytarzach, opowiadanie jeden drugiemu niebywałych historji o przygodach z kobietami. Była w tem częściowo dziecinna potrzeba fantastyczności, a częściowo i budząca się zmysłowość. Bardzo często taki piętnastoletni bęben, któremu w sam raz było by grać w piłkę i zajadać kaszę z mlekiem, opowiadał, naczytawszy się, naturalnie, jakichś romansideł, o tem, że obecnie, co soboty, przy urlopie, bywa u pewnej pięknej wdowy miljonerki, która jest w nim na zabój rozkochana, że przy łożu zawsze znajdują się owoce i drogie wina, a ona pieści go burzliwie i namiętnie.
Tu również przychodził okres nieunikniony nałogowego czytania, które oczywiście musi przebyć każdy chłopiec i każda dziewczyna. Nic tu nie pomoże najsurowszy nawet dozór szkolny, pomimo wszystko młodzież czytała, czyta i będzie czytać to właśnie, czego jej czytać nie należy. Istnieje tu osobliwy hazard, szyk, wdzięk rzeczy zakazanej.
Już w trzeciej klasie wędrowały z rąk do rąk rękopisy tekstów Barkowa, apokryficznego Puszkina, młodzieńczych grzechów Lermontowa i innych.
I chociaż może się to wydawać dziwnem, zmyślonem, lub paradoksalnem, jednak i te utwory i rysunki oraz lubieżne fotografje nie budziły rozkosznej ciekawości. Patrzano na nie jako na psotę, na figiel, na urok ryzyka kontrabandy. W bibliotece kadeckiej znajdowały się powściągliwe wypisy z Puszkina i Lermontowa, cały Ostrowskij, który tylko śmieszył i cały prawie Turgienjew, który właśnie odegrał w życiu Koli główną i okrutną rolę. Jak wiadomo, u nieboszczyka wielkiego Turgienjewa miłość zawsze jest otoczona niepokojącą zasłoną, mgłą jakąś nieuchwytną, zakazaną, lecz nęcącą: jego dziewczęta przeczuwają miłość, egzaltują się gdy się ona zbliża odczuwają nadmierny wstyd i rumienią się. Mężatki i wdowy odbywają tą męczącą drogę nieco inaczej; długo walczą z obowiązkiem, z przyzwoitością społeczną, lub też z opinją i, wreszcie — ach! — padają ze łzami, albo — ach — zaczynają brawurować, lub, co się zdarza najczęściej, fatalny los przerywa jej, lub jego życie w najnieodpowiedniejszej chwili, gdy dojrzały owoc spadły za najlżejszym podmuchem wiatru. I wszystkie jego kreatury jednakże zawsze pragną tej haniebnej miłości, skłania je ona do jasnego płaczu, lub radosnego śmiechu i zasłania sobą cały świat. A ponieważ chłopcy myślą zupełnie inaczej, niż my, dorośli, i ponieważ wszystko zakazane, wszystko niedomówione, lub powiedziane w sekrecie, posiada w ich oczach już nie podwójną, lecz potrójną wagę, czytając takie rzeczy wnioskują, błędnie, że dorośli ukrywają coś przed nimi.
Nie mogę pominąć milczeniem i tego; — czyż Kola, jak w swoim czasie większość jego rówienników nie widział, jak pokojówka Frosia, taka czerwonolca, wiecznie wesoła, z ciałem twardem jak stal, (Kola czasem swywoląc uderzał ją po plecach) jak pewnego razu, gdy Kola niespodzianie szybko wszedł do gabinetu papy, ulotniła się stamtąd szybko, zakrywając twarz fartuchem, i czyż nie widział, że wówczas twarz papy była czerwona, z granatowym, jakby wydłużonym nosem i Kola pomyślał: „papa podobny jest do indyka“. I czyż u tego samego papy Kola, skutkiem właściwego wszystkim chłopcom pociągowi do psot i figlów, nie wykrył przypadkowo w niezamkniętej szufladzie biurka papy ogromnej kolekcji nieprzyzwoitych fotografji.
I czyż nie widział, że każdorazowo przed wizytą pachnącego i wykrochmalonego pana Pawła, jakiegoś piszczyka, przy jakiemś poselstwie, z którym mama, naśladując modne petersburskie spacery na Striełkę, jeździła nad Dniepr oglądać, jak zachodzi słońce po drugiej stronie rzeki, w Czernigowskiej guberni, — czyż on nie widział, jak falowały piersi mamy i jak płonęły jej policzki pod warstwą pudru, czyż nie łowił w takich chwilach wiele rzeczy nowych i dziwnych, czyż nie słyszał jej głosu, zupełnie obcego głosu, niby aktorskiego urywającego się nerwowo; głos ten tak twardy w stosunku do rodziny i domowników, stawał się delikatnym jak aksamit, jak zielona łąka w słońcu, gdy przychodził pan Paweł. Ach, gdybyśmy, ludzie mądrzy doświadczeniem, wiedzieli o tem, jak wiele, a nawet jak bardzo zawiele wiedzą otaczający nas chłopcy i dziewczęta o których zazwyczaj mówimy:
— Niema co krepować się obecnością Włodzia (lub Piotrusia czy Kasi)?... Przecież to maleństwo. Nic nie rozumie.
Również nie bez śladu pozostała dla Gładyszewa historja jego starszego brata, który niedawno ze szkoły wojskowej wstąpił do jednego z wyróżnianych pułków grenadjerów, ten znajdując się na urlopie do chwili, gdy mu wolno będzie rozwinąć skrzydła, mieszkał w dwóch osobnych pokojach przy swej rodzinie. Wówczas służyła u nich pokojówka Hanka, którą czasem żartami nazywano Signorita Anita, prześliczna jasnowłosa dziewczyna, tak piękna, że gdyby zmienić na niej suknie możnaby z zewnętrznego wyglądu wziąć ją za księżniczkę krwi. Matka Koli jawnie popierała okoliczność, że brat Koli pół-żartem. pół-serjo interesował się tą dziewczyną. Oczywiście miała ona w tem tylko święte macierzyńskie wyrachowanie: jeżeli sądzonym jest Borysowi upadek, niechaj odda swą czystość, swą niewinność, swój pierwszy popęd fizyczny nie prostytutce, nie poszukiwaczce przygód, lecz czystej dziewczynie. Oczywiście kierowała się ona tylko bezinteresownem nie przemyślanom, szczerze macierzyńskiem uczuciem. Kola przeżywał wówczas epokę Ijanosów, pompasów, apaszów, badaczy śladów i wodza ich imieniem „Czarna Pantera“ i, oczywiście uważnie śledził romans brata i wyciągał swe, czasami aż nazbyt słuszne, a czasem fantastyczne wnioski. Po sześciu miesiącach Kola był świadkiem, a raczej stojąc za zamkniętemi drzwiami słuchaczem oburzającej sceny. Generałowa, zawsze taka przyzwoita i powściągliwa, krzyczała w swym buduarze na signoritę Anitę, tupała nogami i wymyślała po dorożkarsku. Signorita była w piątym miesiącu ciąży. Gdyby nie płakała, prawdopodobnie, wypłaconoby jej po prostu odszkodowanie i odeszłaby spokojnie, ale kochała ona młodego panicza, nie zadała nic i tylko zawodziła, a przeto usunięto ja przy pomocy policji.
W piątej — szóstej klasie, wielu kolegów Koli próbowało już owocu z drzewa poznania zła. Wówczas u nich w korpusie uchodziło za szczególny chełpliwy męski szyk nazywanie ukrytych rzeczy ich właściwemi nazwami. Arkadek Szkarin nabawił się lekkiej, ale bądź co bądź wenerycznej choroby i stał się na całe trzy miesiące przedmiotem podziwu dla całego starszego oddziału. Wielu z nih odwiedzało domy publiczne i o swych hulankach opowiadali oni piękniej i szerzej, niż huzarzy z czasów Denisa Dawidowicza. Przygody te uważane były za ostatni wyraz junactwa i szyku.
I oto pewnego razu — nie tyle namówiono Gładyszewa, ile raczej sam się wprosił na wyprawę do Anny Markówny, tak słabo opierał się pokusie. O wieczorze tym wspomniał później zawsze z przerażeniem, wstrętem i mglisto, niby o jakimś śnie. Z trudem przypomniał sobie jak dla dodania sobie animuszu, jadąc dorożką, pił rum wstrętnie cuchnący prawdziwymi pluskwami, jak odczuwał nudności po tych pomyjach, jak wszedł do wielkiej sali, gdzie ognistemi kołami wirowały ognie żyrandola i kandelabrów, gdzie fantastycznemi, różowemi, błękitnemi i fioletowemi plamami poruszały się kobiety i oślepiająco podniecającym zwycięzkim blaskiem jaśniała biel szyj, piersi i ramion. Któryś z kolegów szepnął coś do ucha jednej z tych fantastycznych figur. Podbiegła ona do Koli, mówiąc:
— Posłuchaj, milutki kadeciku, koledzy twoi powiadają, że jesteś jeszcze niewinny... Chodźmy... Nauczę cię wszystkiego.
Frazes był powiedziany łaskawie, ale frazes ten ściany zakładu słyszały już kilka tysięcy razy. Następnie stało się to, o czem wspominać było tak trudno i boleśnie, że w połowie wspomnień Kola czuł się zmęczonym i całym wysiłkiem woli, starał się o tem nie myśleć.
Oczywiście wszyscy prawie mężczyźni doświadczali na sobie tego przykrego wrażenia, ale ten ból moralny, bardzo poważny co do swego znaczenia i głęboki, bardzo szybko przechodzi, pozostając jednak u większości na długo, czasami na całe życie, w postaci nudy i zniechęcenia. Kola niebawem przyzwyczaił się, nabrał odwagi, oswoił się z kobietami i bardzo go cieszyło, że gdy przychodził do zakładu, wszystkie dziewczęta, a przedewszystkiem Wierka krzyczały:
— Gieniu, twój kochanek przyszedł.
Przyjemnie było opowiadać o tem kolegom, podkręcając wyimaginowane wąsy.
Było jeszcze wcześnie, — godzina 9-ta sierpniowego dżdżystego wieczora. Oświetlona sala w domu Anny Markówny była prawie pusta. Tylko przy samych drzwiach siedział nieśmiało i niezgrabnie, podgiąwszy nogi pod krzesło, młodziutki urzędnik telegrafu i usiłował prowadzić z tłustą Kaśką tę salonową niewymuszoną rozmowę, która wymagana jest w przyzwoitem towarzystwie w czasie kadryla i w antraktach między figurami. Długo-nogi Wańka-Wstanka błądził po pokoju, przysiadając się do tej lub innej dziewczyny i uprzyjemniał im czas swą oryginalną paplaniną.
Gdy Kola Gładyszew wszedł do przedpokoju, pierwsza poznała go okrągłooka Wierka, ubrana w swój zwykły strój żokiejski. Zakręciła się na pięcie, zaczęła skakać, klaskać w dłonie i zawołała:
— Gieniu, Gieniu, chodź prędzej, do ciebie przyszedł twój kochanek, Kadecik... A jaki ładniutki!
Ale Gieni nie było na sali, zdążył ją już zaprosić tłusty nadkonduktor.
Ten leniwy, rozważny, o wspaniałym wyglądzie człowiek był bardzo dogodnym gościem, gdyż nigdy nie pozostawał dłużej, nad dwadzieścia minut, obawiając się spóźnić na pociąg i ustawicznie spoglądał na zegarek. W ciągu tego czasu wypijał sumiennie cztery butelki piwa i dawał stale pół rubla dziewczynie na cukierki i Symeonowi dwadzieścia kopiejek na piwo.
Kola Gładyszew nie był sam, lecz z kolegą z tej samej klasy, Piętrowym, który po raz pierwszy przekroczył próg publicznego domu, ulegając kuszącym namowom Gładyszewa. Prawdopodobnie znajdował on się w tej chwili w takim samym dzikim, niesamowitym, gorączkowem usposobieniu, jakie przed półtora rokiem przeżywał i sam Kola, gdy trzęsły mu się nogi, wysychało w gardle, a ognie lamp pląsały przed nim wirującemi kołami.
Symeon zabrał ich płaszcze i powiesił oddzielnie, na stronie, tak by nie było widać szlif, ani guzików.
Surowy ten człowiek, nie aprobujący studentów, za ich dowcipkowanie i niezrozumiały styl w rozmowie, nie lubił również, gdy zjawiali się w zakładzie tacy oto chłopcy w uniformach.
— Co w tem dobrego? — ponuro mówił on swym kolegom po fachu. — Przyjdzie taki oto smyk i wpadnie, oko w oko, na swą zwierzchność. Trask! i zamknęli zakład! Tak jak Łupendychową przed trzema laty. Oczywiście mniejsza o to, że zamknęli, niezwłocznie przepisała swój zakład na inne nazwisko, ale ją oprócz tego skazano na areszt sześciotygodniowy, kosztowało ją to porządny grosik. Samemu tylko Kierbeszowi musiała czterysta odliczyć... A i tak bywa: przydybie sobie taki prosiak jakąkolwiek chorobę i zaskomli: „Ach papo! Ach mamo! Umieram!“ — „Mów, łajdaku, gdzieś dostał?“ — „Tam i tam“... No i znowu pociągną przed kratki, sądź mię, sędzio sprawiedliwy!
— Wchodźcie, wchodźcie — powiedział surowo kadetom.
Kadeci weszli mrużąc skutkiem jaskrawego światła oczy. Pietrow, który upił się, dla odwagi, szedł chwiejąc się i był blady. Siedli pod obrazem. „Uczta szlachecka“ i niezwłocznie przyłączyły się do nich z obu stron dwie dziewczyny — Wierka i Tamara.
— Proszę poczęstować papierosem, piękny bruneciku! — zwróciła sic Wierka do Pięetrowa i niby przypadkiem przycisnęła do jego nogi swe mocne, obcisłe, obciągnięte białym trykotem ciepłe udo. — Jaki pan sympatyczny!...
— A gdzież Gienia — zapytał Tamarę Gładyszew. Czy z kim zajęta?
Tamara uważnie spojrzała mu w oczy, spojrzała tak uporczywie, że chłopcu zrobiło się nie swojo i odwrócił się.
— Nie. Dlaczego zaraz zajęta? Bolała ją tylko przez cały dzień głowa: szła przez korytarz, a właśnie wtedy gospodyni otworzyła raptownie drzwi i niechcąc uderzyła ją w czoło, — no więc rozbolała ją głowa. Przez cały dzień biedaczka leży z zimnym okładem. A co? czy się spieszy? Proszę zaczekać, za jakieś pięć minut wyjdzie. Będzie pan z niej bardzo zadowolony.
Wierka przyczepiła się do Pietrowa.
— Duszko, milutki mój, jakaś ty laleczka. Ubóstwiam takich bladych brunecików, zazdrośni są i bardzo namiętni w miłości.
I zaśpiewała półgłosem:
Brunecik nie taki,
Nie da się we znaki:
Nie oszuka za nic w świecie
On cierpi, lecz godnie:
I paltot i spodnie
Lubej odda on kobiecie.
— Jak się nazywasz, dzidzik?
— Jerzy — odparł basem Pietrow.
— Żorż, Żorka! Ach, jak miluchnie!
I nachylając się mu do ucha, wyszeptała z przebiegłą miną:
— Żorka, chodźmy do mnie.
Pietrow zmieszał się i zabasował:
— Nie wiem... Jeżeli kolega powie...
Wierka roześmiała się na cały głos.
— To ci dopiero historja! Powiedźcie z łaski swojej! To mi dopiero niemowlę! Takich jak ty, Żorko, na wsi nawet żenią, a on „Jeżeli kolega powie!“ Możebyś jeszcze piastunki, lub mamki spytał! Tamaro, aniele mój, wyobraź sobie: zapraszam go spać, a on mi powiada: „jeżeli kolega powie!“ Cóżto pan, panie kolego, wychowawcą jego jesteś?
— Nie pchaj się djable! niezgrabnie, niczem kadet przed kłótnią, zamruczał basem Pietrow.
Do kadetów zbliżył się długi, jak tyka siwy Wańka-Wstańka i nachylając swą długą, wąską głowę, z czułym wyrazem twarzy zarecytował:
— Panowie kadeci, wysoce wykształceni młodzieńcy, rzec można, kwiat inteligencji, przyszli feldcechmistrzowie, czy pożyczycie staruszkowi, autochtonowi tutejszych zakazanych okolic, jednego dobrego papierosa? Nędzarz jestem. Omnia mea mecum porto. Ale tytonik uwielbiam.
Po otrzymaniu papierosa, odrazu stanął w nonszalanckiej niewymuszonej pozie, wysunął naprzód zgiętą prawą nogę, wziął się pod bok i zaśpiewał drgającym, gardłowym głosem:
Wydawałem dawniej obiady,
Szampana hojnie płynął zdrój,
Dziś brak mi druhów i chleba
Kieliszka wódki, bracie mój.
Kiedym ja w knajpy szedł podwoje,
Służby mię witał cały rój,
Dziś zewsząd jestem wypędzany,
Na wódkę proszę, bracie mój.
— Wańka! — zawołała z drugiego końca sali tłusta Kasia, — pokaż-no młodym oficerom błyskawice, gdyż, uważaj, darmo tylko pieniądze wyłudzasz, darmozjadzie jakiś.
— Zaraz! — wesoło odezwał się Wańka-Wstańka. — Jaśnie wielmożni dobrodzieje, proszę zwrócić uwagę. Żywe obrazy. Burza w letnim lipcowym dniu. Utwór nieznanego dramatopisarza, ukrywającego się pod pseudonimem — Wańka-Wstańka. Obraz pierwszy: „Był piękny lipcowy dzień. Palące płomienie południowego słońca oświetlały kwitnące łąki i okolice“...
Komedjanckie oblicze Wańki-Wstańki rozlało się w pomarszczonym słodkim uśmiechu, a oczy zwęziły się w półkręgi.
— ...Lecz oto w oddaleniu na horyzoncie ukazały się pierwsze chmury. Rosły one, piętrzyły się, jak skały, zasłaniając powoli błękitny strop...45 Stopniowo z twarzy Wańki-Wstańki znikał uśmiech i stawała się ona coraz poważniejszą i surowszą.
— ...Wreszcie chmury zasłoniły słońce... Nastała ciemność złowieszcza“...
Wańka-Wstańka zrobił już całkiem groźną minę.
— ... Spadły pierwsze krople deszczu...“
Wańka zabębnił palcami po poręczy krzesła.
... „W oddaleniu zabłysła pierwsza błyskawica”...
Prawe oko Wańki szybko mrugnęło, a jednocześnie drgnął lewy kąt ust.
— ...„Następnie deszcz lunął jak z wiadra i błysnęła nagle oślepiająca błyskawica...”
Tu z niezwykłą sztuką i szybkością Wańka-Wstańka kolejnym ruchem brwi, oczu, nosa, górnej i dolnej wargi, zilustrował zygzak błyskawicy.
— ...„Nastąpiło wstrząsające uderzenie pioruna — trru-u — u. Odwieczny dąb runął na ziemię, jak wątła trzcinka...”
I Wańka-Wstańka z niespodziewaną w jego wieku lekkością i śmiałością, nie zginając wcale kolan, ani pleców, pochyliwszy tylko głowę, raptownie, prosto, jak posąg, runął na podłogę, lecz w tejże chwili zręcznie wskoczył na nogi.
— ... „Ale burza ucicha już stopniowo. Błyskawice widać coraz rzadziej. Grzmot cichnął stopniowo, niby nasycony zwierz, — u — u — u... u — u — u... Chmury rozbiegają się... Wyjrzały pierwsze promienia słoneczka...”
Wańka-Wstańka zrobił kwaśną minę.
— ... „I oto nareszcie słońce zajaśniało znowu, nad umytą ziemią...”
I najgłupszy uśmiech pełen zadowolenia znów rozlał się na starczej twarzy Wańki-Wstańki.
Kadeci dali mu po dwadzieścia kopiejek. Położył je na dłoni, drugą ręką zrobił passe w powietrzu, powiedział: ein, zwei, drei, dał szczutka i monety zniknęły.
— Tamaro, nieuczciwie postępujesz, — rzekł z wyrzutem. I nie wstyd ci zabierać ubogiemu, dymisjonowanemu konduktorowi ostatnich pieniędzy? Po cóż ukryłaś je tutaj?
I znowu, strzeliwszy palcami, wyjął monety z ucha Tamary.
— Powrócę za chwilę, proszę się nie nudzić podczas mej nieobecności, — prosił młodzieńców, — jeżeli zaś nie doczekacie się mnie, nie będę miał do was szczególnej pretensji. Mam zaszczyt!...
— Wańka-Wstańka! — krzyknęła za nim Biała Mańka, — kup mi tam za piętnaście kopiejek cukierków... pomadek za piętnaście kopiejek. Masz, chwytaj!
Wańka-Wstańka zgrabnie złapał rzuconą mu złotówkę i ukłoniwszy się komicznie, nasunął na bakier uniformową czapkę z zielonemi wypustkami i zniknął.
Do kadetów podeszła wysoka, stara Henrietta, również z prośbą o papierosa, i powiedziała ziewając:
— Potańczylibyście przynajmniej, młodzi panowie, bo panienki tak siedzą, siedzą, aż wzdychają z nudów.
— I owszem, owszem! — zgodził się Kola. — Zagrajcie walca i jeszcze tam cokolwiek.
Muzykanci zagrali. Dziewczęta zaczęły krążyć jedna z drugą, według swego zwyczaju, ceremonjalnie, sztywno wyprostowane, z oczyma skromnie spuszczonemi.
Kola Gładyszew, który bardzo lubił tańce, nie wytrzymał i zaprosił Tamarę, od ubiegłej zimy wiedział już, że tańczy ona lżej i lepiej, niż pozostałe. Gdy Kola wirował w walcu, przez salę, ostrożnie wymijając tańczące pary, niepostrzeżenie prześlizgnął się nadkonduktor. Kola nie zdążył go zauważyć.
Pomimo usilnych starań Wierki, nie udało się jej poruszyć Pietrowa z miejsca. Obecnie minęło już niedawne, lekkie odurzenie alkoholem i wszystko to, po co tu przyszedł, wydawało mu się co raz bardziej nieziszczalnem i karykaturalnem. Mógłby był odejść, oświadczając, że żadna z kobiet mu się nie podoba, lub powołać się na ból głowy, ale wiedział, że Gładyszew nie puści go samego, a co ważniejsza — zdawało mu się, że będzie ponad jego siły powstanie z miejsca i zrobienie kilku kroków. Pozatem czuł, że niema sił na rozpoczęcie z Kolą rozmowy na ten temat.
Tańce ukończono. Tamara z Gładyszewem znowu usiedli obok siebie.
— Cóż to, w rzeczy samej, Gienia dotąd nie wychodzi? — zagadnął niecierpliwie Kola.
Tamara szybko spojrzała na Wierkę z niezrozumiałem dla niewtajemniczonych pytaniem w oczach. Wierka szybko opuściła powieki. Oznaczało to: tak, poszedł.
— Zaraz pójdę, zawołam ją — powiedziała Tamara.
— Ale cóż to panu, ta pańska Gienia tak wpadła w oko, — odezwała się Henrietta. — Wziąłby pan mnie.
— Dobrze, innym razem, — odpowiedział Kola i nerwowo zapalił papierosa.
Gienia jeszcze nie zaczęła ubierać się. Siedziała przed lustrem i pudrowała twarz.
— To ty, Tamaro — zapytała.
— Przyszedł do ciebie twój kadet. Czeka.
— Ach, ten zeszłoroczny berbeć... a niech go!
— I to prawda. Ale jak zmężniał chłopak, wyładniał, wyrósł. Zachwycający! Jeśli nie chcesz, ja pójdę...
Tamara ujrzała w lustrze, iż Gienia zmarszczyła brwi.
— Nie Tamaro, poczekaj, nie trzeba. Zobaczę. Przyślij mi go tu. Powiedz, że jestem niezdrowa, powiedz, że mię głowa boli.
— Właśnie tak mu powiedziałam, że Zosia otworzyła niefortunnie drzwi i uderzyła cię w głowę, że leżysz z zimnym okładem. Ale czy warto, Gieniu?
— Warto, czy nie warto, nie twoja rzecz, Tamaro, — szorstko odpowiedziała Gienia.
Tamara zapytała ostrożnie:
— Słuchaj, czy ci go tak całkiem, całkiem nie żal?
— A mnie nie żałujesz? — i przesunęła palcem po czerwonej prędze, przecinającej jej gardło. A sama siebie czy nie żałujesz? A tej nieszczęśliwej Lubki nie żal? A Paszki? Galareta z ciebie, a nie człowiek.
Tamara uśmiechnęła się przebiegle i wyniośle.
— Nie, gdy chodzi o istotną sprawę, nie jestem galaretą. Zresztą wkrótce przekonasz się o tem, Gieniu. Lepiej jednak nie kłóćmy się, wszak i bez tego niezbyt słodkie mamy życie. Dobrze, zaraz pójdę i przyszłe go do ciebie.
Gdy wyszła, Gienia zmniejszyła płomień w błękitnej ampli, włożyła nocny kaftanik i położyła się. Po chwili wszedł Gładyszew, a wślad za nim Tamara, ciągnąc za rękę Pietrowa, który opierał się zlekka i szedł ze spuszczoną głową. Z tyłu za nimi ukazał się różowy, ostry, lisi pyszczek gospodyni Zosi.
— Więc doskonale, — rzekła gospodyni. Wprost miło popatrzeć: dwóch ładnych paniczów i dwie śliczne panienki. Czem was częstować, młodzi panowie? Co każecie podać? Piwa, czy wina? Gładyszew miał w kieszeni dużo pieniędzy, tyle, ile jeszcze nigdy nie zdarzało mu się mieć, w swym krótkim życiu — całe dwadzieścia pięć rubli i chciał przytem pohulać. Piwo pijał tylko dla fanfaronady, ale nie znosił jego gorzkiego smaku i dziwił się, że inni mogą je pijać. Dlatego udając obrzydzenie, jak stary hulaka, odymając dolną wargę, powiedział nieufnie:
— Macie zapewne jakąś lurę?
— Co też pan mówi, lalusiu! Najbardziej dystyngowani panowie chwalą... Z win słodkich — Kagor, Cerkiewne, Tenerita, z francuskich zaś Lafitte, można również portwein. Lafitte z limonjadą dziewczęta wprost uwielbiają.
— A co kosztuje?
— Nie drogo. Jak przyjęto wszędzie w porządnych zakładach: butelka Lifitta pięć rubli, cztery butelki limonjady po pół rubla — dwa ruble, a razem tylko siedm...
— Ach Zosiu — obojętnie przerwała jej Gienia, — wstyd krzywdzić chłopaków. Dość będzie pięć rubli. Widzisz, że to ludzie przyzwoici, a nie jacyś tam...
Ale Gładyszew spąsowiał i z lekceważącą miną rzucił na stół banknot dziesięciorublowy.
— Niema o czem dysputować. Dobrze, proszę przynieść.
— Przy sposobności wezmę już pieniądze i za wizytę. Jak życzycie sobie, młodzi panowie: — na chwilę, czy też na całą noc? Znacie sami taksę: na chwilę — po dwa ruble, na noc po pięć.
— Dobrze, dobrze. Na chwilę, — przerwała z oburzeniem Gienia. — Możesz zaufać!
Przyniesiono wino. Tamara oprócz tego wycyganiła dla siebie ciastka. Gienia poprosiła o pozwolenie zawołania Białej Mańki. Sama Gienia nie piła, nie wstawała z łóżka ii przez cały czas otulała się szarą orenburską chustką, chociaż w pokoju było gorąco. Uporczywie wpatrywała się w piękną, opaloną, już taką męską twarz Gładyszewa.
— Co ci jest, koteczko? — zapytał Gładyszew siadając przy niej na łóżku i głaszcząc jej rękę.
— Nic nadzwyczajnego... Głowa mię cokolwiek boli, uderzyłam się.
— Ach, nie zwracaj na to uwagi.
— Jak tylko cię ujrzałam, zaraz mi ulżyło. Dlaczego tak dawno nie byłeś u nas?
— Żadną miarą nie mogłem się wydostać — obóz. Wiesz sama... Zdarzało nam się robić po dwadzieścia wiorst w ciągu dnia. Przesz cały dzień musztra i musztra, połowa, w szeregach, służba garnizonowa — ze wszystkiemi dodatkami. Czasem tak się umęczysz, że nóg własnych nie czujesz. Byliśmy również na manewrach... wcale nie słodkie.
— Ach biedny! — załamała ręce Biała Manka. I za co was, aniołków takich, dręczą? Gdybym miała takiego brata, jak pan, lub syna, serce oblewało by mi się krwią. Za Twoje zdrowie, kadeciku!
Stuknęli się szklankami. Gienia wciąż uważnie obserwowała Gładyszewa.
— A ty, Gieniu? — zapytał, podając jej szklankę.
— Nie chce mi się, — odparła leniwie, — ale jednakże panienki, napiłyście się winka, nagadałyście się — czas i na was.
— Może pozostaniesz u mnie przez całą noc? — zapytała Gładyszewa, gdy wszyscy wyszli.
— Nie obawiaj się. Jeżeli nie starczy ci pieniędzy, dopłacę za ciebie. Widzisz, jakiś ty ładny, dziewczyna dla ciebie nawet pieniędzy nie żałuje, — zaśmiała się Gienia.
Gładyszew spojrzał na nią i nawet jego niewprawne ucho uderzył ton słów Gieni, niby smutny, niby pieszczotliwy, niby drwiący.
— Nie duszko, ja z przyjemnością chciałbym i sam pozostać, ale żadną miarą nie mogę: przyrzekłem być w domu o godzinie dziesiątej.
— Nic to kochanie, poczekają. Jesteś już całkiem dorosłym mężczyzną. Czyż naprawdę musisz słuchać kogokolwiek?... A zresztą, jak chcesz. Może zgasić zupełnie lampę, czy też i tak dobrze? Jak wolisz, z brzegu czy od ściany?
— Jest to obojętne, — odpowiedział drgającym głosem i objąwszy ręką gorące, suche ciało Gieni, nachylił usta do jej twarzy. Gienia zlekka odsunęła go.
— Poczekaj, pocierp, gołąbku, — zdążysz jeszcze nacałować się. Poleż chwileczkę... ot tak... cicho, spokojnie... nie ruszaj się.
Słowa te, namiętne i rozkazujące działały na Gładyszewa jak hypnoza. Usłuchał ją i położył się na wznak, podłożywszy ręce pod głowę. Ona zaś podniosła się cokolwiek, oparła się na łokciu i położywszy głowę na zgiętej ręce, milcząc, w pół mroku, wpatrywała się w niego. Ciemna, opalona twarz i górna część szyi ostrą linją odcinały się od białości ramion.
Gładyszew zamknął oczy na chwilę. Zdawało mu się, że odczuwa na sobie, na twarzy, na całem ciele ten wytężony — uporczywy wzrok, który jakby dotykał jego skóry i łaskotał ją jak delikatne dotknięcie grzebienia, który przedtem potarto o sukno, — odczucie subtelnej, nieważkiej, żywej materji.
Otworzył oczy i zobaczył całkiem blisko przy sobie wielkie, ciemne, niesamowite oczy kobiety, która wydała mu się teraz całkiem nieznajomą.
— Dlaczego patrzysz tak, Gieniu? — zapytał cicho. — O czem myślisz?
— Kochany mój chłopczyku!... Nazywasz się Kola. Nieprawdaż?
— Tak.
— Nie gniewaj się na mnie, spełnij proszę jeden mój kaprys: Zamknij znowu oczy... nie, jeszcze szczelniej... Chcę wzmocnić światło i popatrzeć na ciebie dobrze. Ot tak... Gdybyś wiedział, jak jesteś piękny obecnie... teraz... w tej chwili. Potem zgrubiejesz i cuchnąć będziesz kozłem, a dziś pachniesz futrem i mlekiem... i trochę jakimś dzikim kwiatkiem. Zamknij oczy!
Wzmocniła światło, powróciła na swoje miejsce i siadła w swej ulubionej pozie, po turecku. Milczeli oboje. Słychać był, o jak daleko, za kilku pokojami brzęczał rozstrojony fortepian, dolatywał czyjś wibrujący śmiech, a z drugiej strony — piosenka i szybka wesoła rozmowa. Słowa nie można było rozróżnić. Gdzieś na ulicy turkotała dorożka.
— „I oto zaraz nabawię go choroby, jak tylu innych, — pomyślała Gienia, ślizgając się przenikliwym wzrokiem po jego postaci. — Dlaczego tak mi go żal? Czy dlatego, że taki ładny? Nie. Nie doznawałam nigdy takiego uczucia. A może dlatego, że taki dzieciak? Przecież przed rokiem wkładałam mu do kieszeni jabłka, gdy odchodził odemnie w nocy. Dlaczego nie powiedziałam mu tego, co mogę i śmiem powiedzieć teraz? Wszak nie uwierzyłby mi. Rozgniewałby się. Poszedłby do innej! Przecież wcześniej, czy później każdego mężczyznę oczekuje taki los... A to, że kupował mię za pieniądze, — czyż to do przebaczenia? A może postępował tak, jak oni wszyscy, na oślep?“...
— Kola! — rzekła cicho, — otwórz oczy.
Usłuchał, otworzył oczy, obrócił się do niej, objął ręką jej szyję, przyciągnął do siebie i chciał pocałować. Ona znów delikatnie, ale stanowczo odsunęła go.
— Nie, poczekaj, poczekaj, — wysłuchaj mię... jeszcze chwilkę. Powiedz mi chłopczyku, po co chodzisz tu nas, — do kobiet?
Kola roześmiał się cicho i chrypliwie.
— Jakaś ty naiwna! No, po co chodzą wszyscy? Czyż nie jestem również mężczyzną? Przecież, zdaje się, jestem w takim wieku, gdy u każdego mężczyzny dojrzewa... no pewna potrzeba... kobiety.
— Potrzeba? Tylko potrzeba? Więc tak, jak naprzykład tego naczynia, które stoi u mnie pod łóżkiem?
— Nie, cóż znowu? — dobrotliwie śmiejąc się zaoponował Kola. — Podobasz mi się... od pierwszego razu... jeżeli chcesz, nawet... troszkę zakochany jestem w tobie... przynajmniej z żadną inną nie pozostawałem.
— No dobrze! A wówczas, po raz pierwszy, czyż naprawię potrzeba?
— Nie, prawdę mówiąc, nie była to potrzeba, ale taka jakaś niewyraźna tęsknota. Koledzy namówili... Wielu wcześniej odemnie przychodziło tu. Więc i ja...
— I nie wstydziłeś się?
Koła się zażenował: całe to badanie było mu nieprzyjemne i uciążliwe. Odczuwał, że nie jest to zwykła, pusta, bezcelowa rozmowa w łóżku, znana mu tak dobrze, z jego niewielkiego doświadczenia, lecz coś innego, ważniejszego.
— Przypuśćmy... że nie tyle wstydziłem się... ile bądź co bądź było mi nie swojo. Napiłem się wówczas dla odwagi.
Gienia położyła się znowu na bok, oparła się łokciem i znowu spoglądała na niego z bliska i uważnie.
— A powiedz mi duszko, zapytała tak cicho, że kadet zaledwie dosłyszał jej słowa, — powiedz jeszcze jedno: a to żeś płacił pieniądze, te paskudne dwa ruble, — rozumiesz? — Płacił za miłość, za to czy nie wstydziłeś się płacić za to? nigdy?
— Ach mój Boże! Jakie dziwne pytania zadajesz mi dzisiaj! Przecież wszyscy płacą pieniądze! Jeśli nie ja, to ktoś inny zapłaciłby ci, — czyż to nie wszystko jedno?
— A czy kochałeś kogokolwiek, Kola? Przyznaj się! No chociaż nie tak, jak należy, lecz tak... w duszy?... Czyś asystował komu? Przynosiłeś kwiaty jakiejś... pod rączkę spacerowałeś przy księżycu? Przecież to było?
— No tak, — powiedział Kola poważnym basem. Popełnia się różne głupstwa! Rzecz zrozumiała...
— Kuzyneczka jakaś... panienka dobrze wychowana... instytutka... gimnazjalistka... Przecież było?
— No oczywiście — zdarza się każdemu.
— A przecież nie dotknąłbyś jej? Oszczędziłbyś? No, a gdyby ci powiedziała: bierz mię, lecz daj mi dwa ruble, — co byś jej powiedział?
— Nie rozumię cię Gieniu! — rozgniewał się Gładyszew. — Po co pozujesz! Co za komedję odgrywasz? Dalibóg, zaraz ubiorę się i odejdę.
— Zaczekaj, zaczekaj, Kola! Jeszcze, jeszcze jedno, ostatnie, bezwzględnie ostatnie pytanie.
— A niech cię! — mruknął z niezadowoleniem Kola.
— A czyś nigdy nie mógł sobie wyobrazić... no przedstaw sobie teraz, choć na chwilę... że rodzina twoja nagle zubożała, zbankrutowała. Zmuszony jesteś zarabiać na chleb przepisywaniem, lub powiedzmy jakimś rzemiosłem, a siostrze twej powinęła się noga, jak nam wszystkiem..., tak, tak, twojej rodzonej siostrze... uwiódłby ją jakiś bałwan i poszłaby z rąk do rąk... co byś wówczas na to powiedział?
— Głupstwo!... Nie może być!... — ostro przerwał jej Kola. — Ale jednakże, dosyć, — odchodzę!
— Idź, z łaski swojej! Przy lustrze w pudełku od czekolady leżą twoje dziesięć rubli, weź je sobie. Mnie one nie będą już potrzebne. Kup za nie dla mamy puderniczkę szyldkretową w złotej oprawie, lub jeżeli masz małą siostrę, kup dla niej ładną lalkę. Powiedz, że to jest pamiątka od jednej zmarłej dziewki. Idź sobie smarkaczu!
Kola nachmurzony, zły, jednym ruchem zgrabnego ciała zeskoczył z łóżka, nie dotykając niemal Gieni. Stał teraz na dywanie przy łóżku w całej wspaniałości swego kwitnącego młodzieńczego ciała.
— Kola! zawołała nań cicho, stanowczo, ale łagodnie, Gienia. — Koluś!
Obrócił się na jej wołanie, westchnął krótko, niby jęknął, nigdy jeszcze nie napotkał, nawet na obrazach tak pięknego wyrazu czułości, smutku i kobiecego milczącego wyrzutu, jak teraz ujrzał w oczach Gieni, napełnionych łzami. Przysiadł na krawędzi łóżka i porywczo objął ją ramieniem.
— Nie kłóćmy się Gieniu, powiedział czule.
I ona zarzuciła mu ręce na szyję, a głowę przytuliła do jego piersi. Trwali tak oboje przez chwilę.
— Kola, nagle głucho zapytała Gienia — czy nigdy nie obawiałeś się choroby?
Kola drgnął. Jakiś zimny, wstrętny lęk począł pełzać w jego duszy.
Odpowiedział nie odrazu.
— Oczywiście, to było by straszne... straszne, uchowaj Boże! Ale przecież ja tylko do ciebie jednej przychodzę, tylko do ciebie! Napewno powiedziałabyś mi.
— Tak, powiedziałabym, — wyrzekła w zamyśleniu. I natychmiast dodała szybko, świadomie, niby ważąc znaczenie swych słów: Tak oczywiście, powiedziałabym! A słyszałeś kiedykolwiek, co to za choroba, która nazywa się — syfilis?
— Oczywiście, słyszałem... Nos się zapada...
— Nie Kola, nie tylko nos! Człowiek jest wówczas cały chory: choremi są wówczas kości, żyły, mózg... Powiadają niektórzy lekarze, takie głupstwa, jakoby z choroby tej można się wyleczyc. Brednie! Nie wyleczysz się nigdy. Gnije człowiek lata całe. Każdej chwili może być sparaliżowanym, żyje nie człowiek, lecz jakaś połowa człowieka. Pół człowiek — pół trup. Większość z nich dostaje obłędu. I każdy rozumie... każdy człowiek, każdy taki chory rozumie, że jeśli je, pije, całuje się, nawet gdy oddycha, nie może być pewnym, czy w tej chwili nie zaraża kogoś z otaczających, najbliższych sobie — siostrę, żonę, syna... Dzieci ich to niedonoszone potworki, suchotnicy, idjoci. Oto, Kola, czem jest ta choroba, a teraz, Gienia wyprostowała się szybko, mocno schwyciła Kolę za ramię obróciła go twarzą do siebie, tak że został niemal oślepiony błyskiem jej smutnych, ponurych niezwykłych oczu, — a teraz Kola, powiem ci, że już przeszło miesiąc temu dotknęło mię to paskudztwo. Dlatego właśnie nie pozwoliłam ci się całować.
— Żartujesz! Drwisz ze mnie Gieniu! mruczał zły, wystraszony i zdezorjentowany Gładyszew.
— Żartuję? chodź tu!
Zmusiła go do powstania na nogi, zapaliła świecę i powiedziała:
— Teraz patrz uważnie na to, co ci pokażę...
Szeroko otworzyła usta i umieściła świecę tak, by oświetlała jej gardło. Kola spojrzał i cofnął się.
— Widzisz te białe plamy? To syfilis, Kola! Rozumiesz? Syfilis w najokropniejszym i najcięższym stadjum. Teraz ubieraj się i dziękuj Bogu.
W milczeniu, nie oglądając się na Gienię, zaczął ubierać się pospiesznie, nie trafiając nogami w ubranie. Trzęsły mu się ręce, dolna szczęka tak mu biegała, że zaczął dzwonić zębami, Gienia zaś mówiła z pochyloną głową:
— Słuchaj, Kola, masz szczęście, żeś trafił na uczciwą kobietę, inna nie oszczędziła by cię. Czy słyszysz? My, których pozbawiacie niewinności i potem wypędzacie z domu, a następnie płacicie nam dwa ruble za wizytę, — ustawicznie — czy to rozumiesz? — nienawidzimy was i nigdy nie szczędzimy.
Do połowy ubrany Kola przerwał tualetę, u — siadł na łóżku przy Gieni i zakrywszy twarz dłońmi, wypłakał się szczerze, zupełnie jak dziecko.
— Boże, Boże, — szeptał, — przecież to prawda! Jakaż to podłość! I u nas w domu tak było: była pokojówka Hanka... zwano ją również signorita Anita... ładniutka... i żył z nią brat... mój starszy brat... oficer... i gdy on odjechał, ona zaszła w ciążę i matka wypędziła ją... no tak, — wyrzuciła z domu, jak ścierkę... gdzie ona teraz? I ojciec... ojciec... On również z pok... pokojówką.
I półnaga Gienia, owa Gienia bezbożna, wymyślająca. awanturnica nagle wstała z łóżka, stanęła przed kadetem i powoli, niemal uroczyście przeżegnała go.
— Niech cię Bóg zachowa, mój chłopcze! powiedziała z wyrazem głębokiej serdeczności i wdzięczności.
I niezwłocznie pobiegła do drzwi, otworzyła je i zawołała.
— Gospodyni!
Na jej wołanie weszła Zosia! — Proszę gospodyni — rzekła Gienia — proszę pójść dowiedzieć się, z łaski swej, która z nich jest wolna — Tamara, czy Biała Mańka i wolną proszę tu przysłać.
Kola coś zamruczał, ale Gienia go nie słuchała.
— Ale prędzej gosposiu, z łaski swojej.
— Zaraz, zaraz, panienko.
— Po co, po co to robisz. Gieniu? — zapytał ze smutkiem Gładyszew. No i po co? Czyż chcesz im to opowiadać?
— Zaczekaj, to nie twoja rzecz... zaczekaj, nie uczynię nic takiego, co by ci sprawiło przykrość.
Po chwili weszła Biała Mańka, w swej brązowej, gładkiej, rozmyślnie skromnej i celowo obcisłej sukni gimnazjalistki.
— Wołałaś mię Gieniu? Czyście się pokłócili?
— Nie, nie kłóciliśmy się, Maniusiu, boli mię bardzo głowa, — odpowiedziała spokojnie Gienia, i przeto mój kotek znajduje, że jestem za zimna. Bądź przyjaciółką Maniusiu, pozostań z nim, zastąp mnie.
Dość Gieniu, przestań, kochanie! — tonem szczerego cierpienia odpowiedział Kola. — Wszystko, wszystko zrozumiałem, nie trzeba teraz... Nie dobijaj mię!
— Nie rozumiem nic co się stało, — dziwiła się lekkomyślna Mańka. Może poczęstujecie czemkolwiek biedną dziewczynkę?
— No idź sobie! — łagodnie odesłała ją Gienia. Zaraz przyjdę. Żartowaliśmy.
Już ubrani, długo, długo stali w otwartych drzwiach, pomiędzy korytarzem, a sypialnią i bez słów smutnie patrzyli na siebie. I Kola nie rozumiał dokładnie, ale czuł, że w tej chwili w jego duszy dokonywa się jeden z tych wielkich przełomów które decydująco odbijają się na całem życiu.
Potem mocno uścisnął rękę Gieni i rzekł:
— Przebacz! Czy mi przebaczysz Gieniu? Przebaczysz?
— Tak mój chłopczyku! Tak mój luby! Tak, tak...
I czule, po macierzyńsku pogładziła jego krótko ostrzyżoną głowę i zlekka popchnęła go na korytarz.
— A teraz dokąd? zapytała przez wpół otwarte drzwi!
— Zabiorę zaraz kolegę i do domu.
— Jak chcesz! Bądź zdrów, mój drogi!
— Przebacz mi! Przebacz! raz jeszcze powtórzył Kola, wyciągając do niej ręce.
— Już ci powiedziałam, mój dobry chłopcze!... I ty mi przebacz, nie zobaczymy się już!
I zamknąwszy drzwi pozostała sama.
W korytarzu Gładyszew stanął niezdecydowanie, gdyż nie wiedział jak odnaleźć pokój, do którego udał się Pietrow z Tamarą. Ale dopomogła mu w tem gospodyni Zosia, która przebiegła obok niego bardzo szybko, z zakłopotaną i zaniepokojoną miną.
— Ach nie mam czasu myśleć o tem, — odburknęła na pytanie Gładyszewa, trzecie drzwi na lewo.
Kola podszedł do wskazanych drzwi i zapukał. W pokoju słychać było szamotanie się i szept. Zapukał jeszcze raz.
— Kierkowiusie, otwórz! To ja — Soliterow.
Wśród kadetów, udających się na tego rodzaju wycieczki, istniał zwyczaj nazywania się wzajemnie zmyślonemi nazwiskami. Była to nie tyle konspiracja, lub wybieg dla omylenia czujności zwierzchników, lub obawa skompromitowania się, wobec przypadkowo spotkanego znajomego swej rodziny, ile swego rodzaju zabawa, w tajemniczość i maskaradę, gra, sięgająca swym rodowodem tych jeszcze czasów, gdy młodzież zachwycała się Gustawem Aimardem, Mayne Reidem i agentem policyjnym Lecoquiem.
— Nie można! — odezwał się z za drzwi głos Tamary. Nie można tu wchodzić, jesteśmy zajęci.
Ale prawie jednocześnie odezwał się basowy głos Pietrowa:
— Gadanie! Kłamie ona. Chodź. Można!
Kola otworzył drzwi.
Pietrow siedział na krześle ubrany, ale cały ponsowy, surowy, z nadętemi po dziecinnemu wargami, spuszczonemi oczyma.
— Także kolegę przyprowadził pan — niema co mówić! — zaczęła Tamara drwiąco i gniewnie. — Sądziłam, że jest to rzeczywiście mężczyzna, a okazało się — dziewczątko jakieś! Proszę, z łaski swojej, szkoda mu jego niewinności. Także skarb znalazł! A bierz z powrotem, bierz twe dwa ruble! — zakrzyczała nagle na Piętrowa i rzuciła na stół dwie monety. — Wszystko jedno, oddasz je jakiejś pokojówce. Albo zachowaj je sobie na rękawiczki. Suśle!
— Poco wymyślać, mruczał Pietrow, nie podnosząc oczu. — Przecież ja nie wymyślam. Dlaczego pani pierwsza zaczyna? Mam zupełnie prawo postępować tak, jak chcę. Spędziłem z panią czas, więc proszę wziąć pieniądze. Przemocą zaś nie chcę. I z twej strony Gładyszew... to jest Soliterow, to wcale nie ładnie. Myślałem, że ona jest porządną dziewczyną, a ona pcha się do całusów i licho wie co robi...
Tamara, pomimo, że była zła, — roześmiała się.
— Ach ty głuptasie, głuptasie! No nie gniewaj się — wezmę twe pieniądze. Tylko pamiętaj, jeszcze dziś wieczorem pożałujesz, będziesz płakać. No nie gniewaj się aniele, pogodzimy się. Podaj mi rękę, jak ja tobie.
— Chodźmy Kierkowiusie, — powiedział Gładyszew. — Do widzenia się Tamaro!
Tamara schowała pieniądze według zwyczaju wszystkich prostytutek w pończochę i poszła odprowadzić chłopców.
Już wówczas, gdy szedł korytarzem, Gładyszewa uderzyło dziwne, milczące, naprężone krzątanie się na sali, odgłosy kroków i jakieś przygłuszone szybkie rozmowy.
W pobliżu tego miejsca, gdzie niedawno siedzieli oni przed obrazem, zebrali się wszyscy mieszkańcy domu Anny Markówny i kilka obcych osób, wszyscy stali zwartym kołem nachyleni ku podłodze. Kola z ciekawością podszedł i przecisnąwszy się nieco, spojrzał między głowami na podłodze leżał bokiem, skurczywszy się jakoś nienaturalnie — Wańka-Wstańka. Twarz miał granatową, prawie czarną. Nie ruszał się i leżał dziwnie maleńki, skurczony ze zgiętemi nogami. Jedną rękę miał podłożoną pod pierś, drugą odrzuconą w tył.
— Co mu jest? spytał wystraszony Gładyszew.
Odpowiedziała mu Niurka, mówiąc szybkim urywanym szeptem:
— Wańka-Wstańka przed chwilą tu przyszedł. Oddał Mańce cukierki, a potem zadawał nam zagadki ormiańskie... w tem zaśmiał się i zakaszlał, zaczął chylić się na bok, a potem runął na ziemię i nie rusza się... Posłali po policję... Boże, nieszczęście takie. Okropnie boję się nieboszczyków.
— Zaczekaj! — powstrzymał ją Gładyszew. Trzeba dotknąć czoła, może jeszcze żyje...
Posunął się naprzód, ale palce Symeona, schwyciły go, jak żelazne kleszcze, powyżej łokcia i odciągnęły w tył.
— Niema co oglądać — surowo rzekł Symeon, — idźcie sobie, panicze precz ztąd! Tu nie dla was miejsce! przyjdzie policja powoła na świadków, a wtedy was ze szlacheckiego zakładu kysz, do licha ciężkiego! Idźcie lepiej póki czas!
Odprowadził ich do przedpokoju, wetknął im do rąk płaszcze i dodał jeszcze surowiej:
— No, a teraz hajda, w nogi... Żywo! Żeby mi siadu waszego nie było! A jeżeli jeszcze kiedyś przyjdziecie, wcale was nie wpuszszę. Także mądrale! Dali staremu psu na wódkę. Więc zdechł.
— A ty nie tak ostro! — zaindyczył się Gładyszew.
— Co nie ostro?... krzyknął wściekle Symeon, i jego czarne, pozbawione brwi i rzęsów oczy stały się tak straszne, że kadeci cofnęli się. Tak cię zamaluję po pysku, że papy i mamy nie potrafisz zawołać. No marsz! Inaczej dam po karku.
Chłopcy zeszli ze schodów.
Jednocześnie szli na górę dwaj mężczyźni, w sukiennych czapkach, na bakier, w rozpiętych kurtkach, jeden w błękitnej, drugi w czerwonej koszuli — najwidoczniej koledzy Symeona po fachu.
— Co? — wesoło krzyknął jeden z nich, zwracając się do Symeona, — szlag trafił Wańkę-Wstańkę?
— A pewnie wyciągnął kopyta — odparł Symeon. Trzeba tymczasem, chłopcy, wyrzucić go na ulicę, inaczej zaczną się „duchy“ czepiać. Bierz ich licho, niech myślą, że upił się i zdechł na ulicy.
— A tyś go... czasem nie tego, nie przytłukłeś?
— Ależ, za głupstwo! Nie było za co. Nieszkodliwy był człowiek. Zupełnie jak jagnię. Tak już widocznie przyszła jego godzina.
— I znalazł że miejsce gdzie umierać. Nic gorszego nie mógł wymyślić — powiedział właściciel — czerwonej koszuli.
— To rzeczywiście prawda, — potwierdził drugi, — żył grzesznie i umarł śmiesznie. No chodźmy, czy co, kolego!
Kadeci zmykali, co siły w nogach. Teraz, w ciemnościach figura skurczonego na podłodze Wańki-Wstańki z jego granatową twarzą wydawała się im tak okropną, jak okropnymi wydają się, zwłaszcza we wczesnej młodości nieboszczyki, zwłaszcza gdy wspomina ich się nocą.
Doktór Klimenko — lekarz miejski przygotował w sali Anny Markówny wszystko niezbędne przy przeprowadzeniu zwykłych oględzin lekarskich: rozczyn sublimatu, wazelinę i inne rzeczy, i wszystko to umieścił na osobnym maleńkim stoliku: Tuż leżały i białe książeczki dziewcząt, zastępujące im paszporty i ogólna lista alfabetyczna. Dziewczęta ubrane tylko w nocne koszule, pończochy i pantofelki stały i siedziały w oddaleniu. Bliżej stołu stała tylko właścicielka zakładu — Anna Markówna, a cokolwiek z tyłu za nią Emma Edwardówna i Zosia.
Doktór stary, zaniedbany, brudnawy, z wyglądem na wszystko obojętnego człowieka, nałożył krzywo binokle, spojrzał na listę i zawołał:
— Aleksandra Budzińska!...
Wyszła nachmurzona, maleńka, z zadartym nosem Nina, zachowując gniewny wyraz twarzy i sapiąc ze wstydu i w poczuciu swej własnej niezgrabności, z wysiłkiem weszła na stół. Doktor mrużąc oczy i spozierając przez binokle, spadające mu co chwila, dokonał oględzin.
— Idź, zdrowa.
I na odwrotnej stronie książeczki odnotował: „28 sierpnia. Zdrowa“ i postawił kulasa. Nie skończywszy jeszcze pisania zawołał.
— Woszczenkówna Irena.
Teraz była kolej na Lubkę. W ciągu ubiegłych sześciu tygodni swej względnej wolności, zdążyła już odzwyczaić się od powtarzających się co tydzień oględzin i gdy lekarz odsunął jej na piersiach koszulę zarumieniła się tak, jak rumienią się tylko bardzo wstydliwe kobiety.
Po niej przyszła kolej na Zoję, potem Mańkę Białą następnie Tamarę i Niurkę, którą Klimenko uznał za chorą i kazał odesłać do szpitala.
Doktór dokonywał oględzin z zadziwiającą szybkością. Już od dwudziestu przeszło lat musiał co tydzień, w sobotę oglądać kilkaset dziewcząt i wyrobił sobie tę fachową zręczność, spokojne i niedbałe ruchy, które tak często zauważyć można u artystów cyrkowych, u robotników przenoszących i opakowujących meble i u innych zawodowców. A dokonywał swych manipulacji z takim samym spokojem, z jakim hurtownik, lub weterynarz ogląda bydło.
Czy myślał on kiedykolwiek o tem, że ma przed sobą żywych ludzi, lub, że jest ostatniem i najważniejszem ogniwem tego łańcucha, który nazywa się ulegalizowaną prostytucją?
Napewno nie! Jeżeli doświadczał czegoś podobnego, to tylko prawdopodobnie w początkach swej praktyki. Obecnie miał przed sobą tylko gołe brzuchy, gołe plecy i otwarte gardła. Nie poznałby na ulicy, ani jednego egzemplarza z pośród tego całego sobotniego stada. Najważniejszą rzeczą było skończyć jaknajprędzej oględziny w jednym zakładzie, ażeby potem przejść do drugiego trzeciego, dziesiątego.
— Zuzanna Rajcynówna! — wykrzyknął wreszcie doktór.
Nikt nie podszedł do stołu.
Wszystkie lokatorki domu spojrzały jedna na drugą i zaczęły szeptać:
— Gienia... gdzie jest Gienia?...
Ale nie było jej wśród dziewcząt.
Tylko Tamara, przed chwilą puszczona przez doktora, wysunęła się nieco naprzód i powiedziała:
— Niema jej. Nie zdążyła jeszcze przygotować się. Proszę wybaczyć panie doktorze. Zaraz pójdę, zawołam ją.
Wybiegła na korytarz i długo nie wracała.
W ślad za nią poszły najpierw Emma Edwardowna, potem Zosia, kilka dziewczyn i nawet sama Anna Markówna.
— Pfuj! Co za bezczelność! mówiła na korytarzu wspaniała Emma Edwardówna, robiąc oburzoną minę. — A wiecznie ta Gienia! Stale ta Gienia! Zdaje mi się, że cierpliwość moja już pękła.
Ale Gieni nigdzie nie było, — ani w jej pokoju, ani w pokoju Tamary. Zaglądano do innych pokojów, do wszystkich kątów. Nigdzie jej nie znaleziono.
— Trzeba zobaczyć w klozecie... Może tam? domyśliła się Zoja.
Lecz przybytek ten zamknięty był od wewnątrz na zasuwkę. Emma Edwardówna zastukała we drzwi pięścią.
— Gieniu, a wychodźże wreszcie! Co to za koncepty?
I podnosząc głos, krzyknęła niecierpliwie z groźbą:
— Słyszysz ty Świnio?... Idź natychmiast — doktór czeka!
Nie było żadnej odpowiedzi.
Wszyscy spojrzeli na siebie z lękiem w oczach i z jednaką myślą w głowach.
— Sprowadźcie tu Symeona! wydała rozkaz Anna Markówna.
Zawołano Symeona... przyszedł jak zwykle zaspany. Z zakłopotanych twarzy dziewczyn i gospodyń wywnioskował, że zaszło jakieś nieporozumienie, które wymaga jego zawodowego okrucieństwa i siły. Gdy mu wytłumaczono o co chodzi, w milczeniu ujął swemi długiemi małpiemi rękami klamkę, oparł się nogami o ścianę i pociągnął.
Klamka pozostała mu w rękach, a on sam odskakując w tył, omal nie runął na podłogę.
— A to choroba! — zawarczał głucho. — Dajcie mi nóż stołowy.
Przez szczelinę przy drzwiach namacał nożem zasówkę, obstrugał nieco ostrzem brzegi szczeliny i rozszerzył ją tak, że mógł wsunąć wreszcie koniec noża i zaczął po troszku odsuwać zasówkę. Wszyscy śledzili ruchy jego rąk, nie ruszając się i prawie nie oddychając. Słychać było tylko zgrzyt metalu o metal.
Wreszcie Symeon otworzył drzwi.
Gienia wisiała pośrodku ustępu na sznurku od gorsetu, przymocowanym do haka od lampy. Ciało jej już zastygłe kołysało się, robiąc maleńkie zaledwie dostrzegalne obroty na lewo i na prawo. Twarz miała granatową, koniec języka wysuwał się z pomiędzy zaciśniętych i obnażonych zębów; zdjęta lampa leżała na ziemi.
Ktoś wrzasnął histerycznie i wszystkie dziewczęta, jak wystraszona trzoda, popychając jedna drugą w wąskim korytarzu, zawodząc i dusząc się w histerycznym płaczu, rzuciły się do ucieczki.
Na wrzaski przyszedł doktór. Ujrzawszy, co się stało, nie zdziwił się i nie zaniepokoił: w ciągu swej praktyki lekarza miejskiego napatrzył się na takie rzeczy, nic więc dziwnego, że nie robiły na nim wrażenia. Rozkazał Symeonowi podnieść nieco do góry trupa Gieni i sam stanąwszy na siedzeniu przeciął sznurek. Pro forma tylko kazał zanieść Gienię do jej pokoju i próbował przy pomocy Symeona zastosować sztuczne oddychanie, ale po pięciu minutach machnął ręką, poprawił swe skrzywione na nosie binokle i rzekł:
— Zawołajcie policję, by sporządziła protokół.
Znowu przyszedł Kierbesz, znowu długo szeptał z gospodynią w jej maleńkim gabineciku i znowu zaszeleściła mu w kieszeni nowiuteńka storublówka.
Protokół spisano w ciągu pięciu minut, i Gienię półnagą, tak jak się powiesiła, odwieziono na wynajętym wozie, przykrytą rogożami do prosektorium.
Emma Edwardówna pierwsza znalazła kartkę, którą Gienia pozostawiła u siebie na stoliku. Na kartce wyrwanej z książeczki rozrachunkowej, ołówkiem, naiwnem okrągłem dziecinnem pismem, które pozwalało jednak wnioskować, że ręce samobójczyni nie drżały w chwilach ostatnich, było napisane:
„O śmierć moją proszę nikogo nie oskarżać. Umieram dla tego, że zaraziłam się i dlatego również, że wszyscy ludzie są łajdakami, i że życie jest mi wstrętne. Jak podzielić moje rzeczy: wie o tem Tamara. Powiedziałam jej dokładnie“.
Emma Edwardówna zwróciła się do Tamary, która znajdowała się tu w liczbie innych dziewcząt i z oczyma pełnemi zimnej nienawiści zasyczała:
— Więc wiedziałaś, podła, co ona zamierzała zrobić?... Wiedziałaś gadzino? Wiedziałaś i nie powiedziałaś?...
Już się zamierzyła, by wedle swego zwyczaju okrutnie i miarowo uderzyć Tamarę, ale nagle wstrzymała się w ruchu, z otwartemi ustami i szeroko rozwartemi oczyma. Jak gdyby po raz pierwszy zobaczyła Tamarę, która patrzyła na nią twardym, gniewnym, niewysłowienie pogardliwym wzrokiem i podniosła powoli z dołu i wreszcie zbliżyła do twarzy gospodyni błyszczący, biały metalowy przedmiot.
Tegoż samego dnia wieczorem, w domu Anny Markówny zaszedł bardzo doniosły wypadek: cała instytucja — z placem i domem, z żywym i martwym inwentarzem — przeszła w ręce Emmy Edwardówny.
Oddawna już przebąkiwano o tem w zakładzie, ale gdy pogłoski te, tak niespodziewanie, natychmiast po śmierci Gieni, stały się faktem, dziewczęta długo nie mogły ochłonąć ze zdziwienia i przestrachu. Dobrze znały, doświadczywszy na sobie władzy tej niemki, jej okrutny, bezlitosny pedantyzm jej miernotę i zarozumiałość. Pozatem dla nikogo nie było tajemnicą, że z piętnastu tysięcy, które Emma Edwardówna wypłaciła poprzedniej właścicielce w poczet należności za firmę i za majątek, trzecia część należała do Kierbesza, który oddawna już utrzymywał z otyłą gospodynią na poły przyjacielskie, na poły handlowe stosunki. Od związku dwojga takich ludzi, bezwstydnych, bezlitosnych i chciwych, dziewczęta mogły spodziewać się dla siebie tylko wszelkich możliwych przykrości.
Anna Markówna sprzedała swój dom tanio nie tylko dla tego, że Kierbesz, który gdyby nawet nie wiedział o kilku jej ciemnych sprawkach, mógł jednakże w każdej chwili podstawić jej nogę i połknąć ją całkowicie. Pozorów i powodów do czegoś można było znaleźć choćby setkę codziennie, niektóre zaś z nich groziłyby nie tylko zamknięciem zakładu, ale nawet i rozprawą sądową.
Ale, maskując się, jęcząc i wzdychając, narzekając na swe sieroctwo i ubóstwo, Anna Markówna była zadowolona z tej tranzakcji. A trzeba dodać, że oddawna już czuła zbliżenie się niemocy starczej, ze wszystkiemi jej chorobami i żywiła pragnienie zupełnego, niczem nie zmąconego dobroczynnego spokoju. Wszystko, o czem nie śmiała nawet marzyć we wczesnej młodości, gdy była zwykłą prostytutką, — wszystko przyszło do niej samo, jedno po drugiem: Starość spokojna, dom zaopatrzony we wszystko, przy jednej z wygodnych, cichych ulic, prawie w centrum miasta, ubóstwiana córka — Berta, która dziś — jutro ma wyjść za mąż za szanowanego powszechnie człowieka, kamienicznika i radnego miejskiego, zabezpieczona solidnym posagiem i zaopatrzona w piękną biżuterję. Teraz można już spokojnie, nie spiesząc się, ze smakiem, porządnie zjeść obiad i kolację, do czego Anna Markówna zawsze miała wielkie nabożeństwo, wypić po obiedzie dobrej, domowej nalewki, wieczorem zaś zagrać w preterka z szanownemi staremi paniami, które chociaż nigdy nie dawały do zrozumienia, że wiedzą o rzemiośle staruszki, ale w rzeczy samej były doskonale poinformowane i nie tylko nie potępiały jej procederu, ale nawet z szacunkiem traktowały te olbrzymie odsetki, które zarabiała operując swym kapitałem. A temi miłemi znajomemi, radością i osłodą cichej starości były: primo posiadaczka lombardu prywatnego, secundo właścicielka ruchliwego hotelu w okolicach dworca kolejowego, tertio — właścicielka niewielkiego, ale bardzo uczęszczanego, znanego doskonale wśród znaczniejszych złodziei, jubilerskiego magazynu i t. p. O nich, ze swej strony, mogłaby Anna Markówna opowiedzieć wiele ciemnych i nie pozostających w wielkiej zgodzie z kodeksem historji, ale w ich środowisku nie było we zwyczaju mówienie o źródłach pomyślności rodzinnej. — cenione były tylko spryt, odwaga, pomyślny koniec afery i przyzwoite zachowywanie się w towarzystwie.
Ale pozatem, Anna Markówna, osóbka o dość ograniczonem umyśle, niezbyt rozwinięta, posiadała jakieś zadziwiające wewnętrzne czucie, które w ciągu całego życia pozwalało jej skutecznie, ale instynktownie unikać nieprzyjemności i odnajdywać właściwe drogi. Więc i teraz po nagłej śmierci Wańki-Wstańki i popełnionego nazajutrz samobójstwa Gieni, swą nieświadomie — przenikliwą duszą odgadła, że los, do tej chwili opiekujący się jej domem, darzący powodzeniem i usuwający wszelkie rafy podwodne, obecnie zamierza obrócić się do niej plecami. I w porę się cofnęła.
Powiadają, że na krótko przed pożarem domu, lub przed zatonięciem okrętu, mądre, nerwowe szczury stadami wędrują na inne miejsca. I Anna Markównaą kierował ten sam szczurzy, zwierzęcy proroczy instynkt. I miała słuszność: natychmiast po zgonie Gieni nad domem dawniej Anny Markówny, obecnie Emmy Edwardówy, jakgdyby zawisło jakieś fatalne przekleństwo: zgony, nieszczęścia, awantury spadały na niego bezustannie, powtarzając się co raz częściej, jak krwawe wydarzenia w tragedjach szekspirowskich, to samo działo się, zresztą, i w innych domach na Jamskiej.
Jedną z pierwszych, w tydzień po likwidacji przedsiębiorstwa, umarła sama Anna Markówna. Zresztą zdarza się to często z ludźmi, pozbawionymi nagle zajęcia, do którego przywykli przez całe lata: tak umierają bohaterowie wojskowi, po otrzymaniu dymisji, — ludzie o żelaznem zdrowiu i nieugiętej woli, tak szybko schodzą ze sceny giełdziarze, udający się szczęśliwie w stan spoczynku. pozbawieni nagle fascynującego piękna ryzyka i hazardu, tak starzeją się rychło i trupieszeją i aktorzy po opuszczeniu sceny. Śmierć jej była zgonem sprawiedliwej. Pewnego wieczoru, przy preferansie poczuła się niedobrze, poprosiła zaczekanie na nią chwilkę i położyła się w sypialni na łóżku, po chwili westchnęła głęboko i przeniosła się do innego świata, ze spokojnym, starczym uśmiechem na ustach. Izaak Sawicz, jej wierny towarzysz na drodze życia, trochę zahukany, odgrywający zawsze drugorzędną, zależną rolę, — przeżył ją tylko o miesiąc.
Nazajutrz, w niedzielę, Tamara miała dużo kłopotu. Owładnęła nią mocna i stanowcza myśl pochowania nieboszczki przyjaciółki, wbrew wszelkim okolicznościom tak, jak grzebią najbliższych ludzi — po chrześcijańsku, z całą żałobną uroczystością rytuału pogrzebowego dla ludzi świeckich.
Należała ona do tych dziwacznych natur, które pod zewnętrznym, leniwym spokojem, obojętnem milczeniem i egoistycznem zamknięciem się w sobie, ukrywają wewnątrz niezwykłą energję, zawsze niby na wpół drzemiącą, starają się jak najmniej siebie zużywać, ale gotowe w każdej chwili do ożywienia się i parcia naprzód, nie licząc się z przeszkodami.
O godzinie dwunastej pojechała ona dorożką w dół do starego miasta, dojechała do wąskiej uliczki, wychodzącej na plac jarmarczny, i zatrzymała się przy dość brudnej herbaciarni, rozkazując dorożkarzowi zaczekać. W herbaciarni zapytała rudego, ostrzyżonego po chłopsku z natłuszczonym przedziałkiem na głowie chłopca, czy nie przychodził tu Sieńka-Foksal. Usłużny chłopak. który, wnioskując z jego wyszukanej, pełnej galanterji gotowości, oddawna znał Tamarę, odpowiedział, że „jeszcze nie“; on — Semen Ignatowicz — jeszcze tu nie był i prawdopodobnie nie prędko przyjdzie, ponieważ wczoraj w „Transwalu“ hulał, grał w bilard do szóstej rano, i że teraz według wszelkiego prawdopodobieństwa jest w domu, w numerach „Rozdroże“ i jeżeli panienka rozkaże, może do niego w tej chwili skoczyć.
Tamara zażądała papieru i ołówka i napisała na miejscu parę słów, poczem oddała chłopcu kartkę razem z półrublem na piwo i odjechała.
Następna wizyta była u artystki Rowińskiej, zamieszkałej, jak to było Tamarze wiadomem, w najarystokratyczniejszym hotelu tego miasta „Europie“, gdzie zajmowała kilka pokoi.
Zobaczyć się ze śpiewaczką nie było wcale rzeczą łatwą; na dole portjer powiedział, że pani Heleny, zdaje się, niema w domu, a pokojówka, która wyszła na pukanie Tamary, oświadczyła, że nikogo nie przyjmuje. Znowu musiała Tamara napisać na kawałku papieru: „Przychodzę do Pani w imieniu tej, która pewnego razu, w domu nie wymawianym głośno, płakała, klęcząc przed Panią na kolanach, po odśpiewaniu przez Panią romansu Dragomyżskiego. Wówczas tak cudownie Pani ją przytuliła. Pamięta Pani? Proszę się nie obawiać — nie potrzebuje ona obecnie niczyjej pomocy — wczoraj umarła. Ale może Pani zechce przez pamięć o niej załatwić pewną poważną sprawę, która Panią niemal wcale nie utrudzi. Ja zaś — jestem tą osobą, która pozwoliła sobie powiedzieć kilka gorzkich słów towarzyszącej wówczas Pani — baronowej T., czego dotąd żałuję i za co przepraszam“.
— Proszę doręczyć! — rozkazała pokojówce.
Ta wróciła po dwóch minutach.
— Pani prosi. Bardzo przeprasza, iż jest niedysponowana i że przyjmie panią nie w odpowiednim stroju.
Zaprowadziła Tamarę, odemknęła przed nią drzwi i następnie cicho je zamknęła.
Artystka leżała na ogromnej sofie, pokrytej prześlicznym tekińskim kobiercem i mnóstwem jedwabnych poduszek i miękkich wałków. Nogi miała owinięte srebrzystem delikatnem futrem. Palce rąk, jak zwykle, upiększone mnóstwem pierścionków z szmaragdami, przyciągającymi wzrok swą głęboką i delikatną zielenią.
Rowińska przeżywała dzisiaj jeden ze swych złych, czarnych dni. Wczoraj rano doszło do jakichś nieporozumień z dyrektorem, a wieczorem publiczność przyjęła ją nie z takim zachwytem, z jakim życzyła by sobie artystka, a może być, że jej poprostu tak się tylko wydawało. W dzisiejszej znowu gazecie jakiś głupiec — recenzent, znający się na sztuce, jak koza na pieprzu, wychwalał na całej szpalcie jej współzawodniczkę Fitanowową.
I oto pani Helena wmówiła w siebie, że cierpi na ból głowy, że czuje w skroniach nerwowe strzykanie, a serce od czasu do czasu niby całkiem zamiera...
— Jak się ma droga pani! — odezwała się nieco nosowym słabym bezbarwnym głosem, z przerwami po każdym słowie jak mówią na scenie bohaterki, umierające z miłości, lub na suchoty. — Proszę tu usiąść... Cieszę się, że panią widzę. Proszę nie gniewać się jednak — umieram prawie na migrenę i na moje nieszczęśliwe serce. Przepraszam, że mówię z trudnością. Zdaje się, że za dużo śpiewałam i nadwyrężyłam głos.
Rowińska, oczywiście, przypomniała sobie i warjacką eskapadę owego wieczoru i oryginalną, utrwalającą się w pamięci twarz Tamary, ale teraz, w złem usposobieniu, w nudnem prozaicznem świetle jesiennego dnia, przygoda ta wydała się jej niepotrzebnym wybrykiem, czemś sztucznem, wymyślonem i boleśnie-haniebnemu. Ale była ona tak samo szczerą zarówno owego dziwacznego, ciężkiego, jak zmora, wieczoru, gdy władzą talentu rzuciła do swych stóp dumną Gienię, jak obecnie, gdy przypomniała sobie o tem ze zmęczeniem, lenistwem i lekceważeniem artystycznem. Grała ona, jak zresztą prawie wszyscy dobrzy artyści, zawsze jakąś rolę, nigdy nie była sobą i zawsze patrzyła na siebie zdala, oczyma i uczuciem widzów.
Leniwie podniosła z poduszki swą wąską, szczupłą, śliczną rękę i przyłożyła ją do czoła, a tajemnicze głębokie szmaragdy poruszyły się, jak żywe i zajaśniały ciepłym, głębokim blaskiem.
— Przed chwilą przeczytałam w notatce pani, że ta biedaczka... przepraszam, imię jej wyszło mi z pamięci...
— Gienia.
— Tak, tak, dziękuję pani! Teraz przypomniałam sobie. Umarła? Na jaką chorobę?
— Powiesiła się... wczoraj rano, w czasie oględzin lekarskich.
Oczy artystki, tak dotąd spokojne i niby wypłowiałe, otworzyły się nagle, ożyły i stały się błyszczącemi i zielonemi, jak jej szmaragdy i odbiły się w nich zaciekawienie, lęk i wstręt.
— O mój Boże! — Taka miła, taka oryginalna, piękna, taka gorąca!... Ach, nieszczęśliwa, nieszczęśliwa! I powodem było?
— Pani wie... choroba. Ona pani to powiedziała.
— Tak, tak... Pamiętam... Ale powiesić się. Co za okropność!... A przecież radziłam jej, by się leczyła. Teraz medycyna dokonywa cudów. Znam sama kilku ludzi, którzy zupełnie... no, zupełnie się wyleczyli. O tem wiedzą w towarzystwie wszyscy i przyjmują ich. Ach, biedaczka, biedaczka!...
— Więc przyszłam do pani. Nie śmiałabym niepokoić panią, ale jestem jak w lesie i nie wiem, do kogo się zwrócić. Pani wówczas była tak dobra, tak tkliwie wyrozumiała, tak czuła w stosunku do nas... Potrzeba mi tylko rady pani, i być może, jej protekcji.
— Ach, bardzo proszę, moja droga! Co będę mogła, wszystko... Ach moja biedna głowa! A przytem, ta okropna wiadomość... Proszę mówić, czem mogę dopomóc pani.
— Przyznam się, że i sama jeszcze nie wiem, — odpowiedziała Tamara. — Widzi pani, odwieziono ją do prosektorjum... Ale zanim sporządzili protokół, zanim ją odwieźli, zdaje się że przeszedł czas urzędowania, — wogóle przypuszczam, że nie zdążono jeszcze dokonać sekcji zwłok... Chciałabym bardzo, jeżeli to tylko możliwe, by jej nie ruszano. Dziś niedziela, być może odłożą do jutra, a tymczasem można by coś dla niej zrobić.
— Nie potrafię pani powiedzieć, moja droga... Proszę zaczekać! Czy nie mam kogoś znajomego wśród profesorów, ze świata lekarskiego? Proszę poczekać — zajrzę do swych notesów... Może uda mi się zrobić cokolwiek.
— Pozatem, — kontynuowała Tamara, — chcę ją pochować... Własnym kosztem... Byłam za jej życia przywiązana do niej całem sercem.
— Z największą przyjemnością pomogę pani materjalnie...
— Nie, nie! stokrotne dzięki! Wszystko zrobię sama. Nie krępowałabym się odwołać się do dobrego serca pani, ale jest to — pani mię zrozumie... jest to coś w rodzaju ślubowania sobie i pamięci przyjaciółki. Największą trudność sprawi nam pochowanie jej po chrześcijańsku. Była, zdaje mi się, niewierzącą, czy też całkiem źle wierzyła. I ja również, chyba przypadkowo tylko przeżegnam czoło. Ale nie chcę, by ją grzebano jak psa, gdzieś za murami cmentarza, w milczeniu, bez słów, bez śpiewu... Nie wiem, czy pozwolą pochować jak należy — ze śpiewami i popami. A może pani skieruje mię gdziekolwiek?...
Teraz artystka stopniowo zainteresowała się sprawą i zaczęła zapominać o swem zmęczeniu, o migrenie, o suchotniczej bohaterce, umierającej w czwartym akcie. W jej wyobraźni zarysowała się już postać obronicielki, piękna postać geniusza, łaskawego dla upadłej kobiety. Będzie to oryginalne, niepospolite i jednocześnie tak teatralnie rozczulające! Rowińska, jak wielu zresztą ludzi nie opuszczała ani jednej godziny bez troski o to, by wysunąć się z tłumu i zmusić ludzi do mówienia o sobie: dziś uczestniczyła w pseudo-politycznej manifestacji, jutro na rzecz zesłańców-rewolucjonistów deklamowała z estrady wiersze pełne ognia i zemsty. Lubiła sprzedawać kwiaty na zabawach, na wyścigach i rozlewać szampana na wielkich balach. Zawczasu komponowała dowcipne aforyzmy, które nazajutrz powtarzało całe miasto. Pragnęła, aby zawsze i wszędzie tłum patrzył tylko na nią, powtarzał tylko jej nazwisko, kochał jej egipskie zielone oczy, drapieżne i zmysłowe usta. jej szmaragdy na szczupłych nerwowych palcach.
— Nie mogę teraz zorjentować się należycie — powiedziała po chwili milczenia. — Ale, gdy człowiek czegoś silnie pragnie — osiągnie, ja zaś pragnę całą duszą spełnić żądanie pani. Ale, ale!... Zdaje mi się, że przychodzi mi do głowy wspaniała myśl... Przecież wówczas, tego wieczoru, jeśli się nie mylę, byli z nami, prócz mnie i baronowej...
— Nie znam ich. Jeden z nich wyszedł z gabinetu najpóźniej. Pocałował on Gienię w rękę i powiedział, że jeśli kiedy będzie potrzebny, zawsze jest do jej usług i dał jej swój bilet wizytowy, ale prosił, by nie pokazywała tego biletu obcym. A potem wszystko to poszło jakoś w niepamięć. Nigdy, przyznam się, nie znalazłam sposobności zapytać Gienię kto był ten człowiek, a wczoraj szukałam biletu, ale nie odnalazłam.
— Ale, ale!... Przypominam sobie! — ożywiła się Rowińska. — Aha — zawołała, szybko powstając z sofy — to był Riazanow... Tak, tak, tak... Adwokat przysięgły Erast Riazanow. Zaraz załatwimy wszystko. Cudowna myśl!
Podeszła do maleńkiego stolika, na którym stał aparat telefoniczny i zadzwoniła.
— Panienko, proszę 13-85. Dziękuję. Halo.... Proszę poprosić do telefonu Erasta Andrzejewicza. Artystka Rowińska... Dziękuję... Halo!... Ach to pan Erascie Andrzejewiczu? Dobrze, dobrze, ale teraz nie o rączki chodzi. Czy ma pan czas? Ach, przestań pan! Sprawa poważna. Czy może pan przyjechać do mnie na kwadrans? Nie, nie... Tak... Tylko jak dobrego i rozumnego człowieka... Nie... nie... Pan siebie spotwarza... No, doskonale! Ale jestem nie zupełnie ubrana, ale mam usprawiedliwienie — straszliwy ból głowy... Nie, pani, dziewczyna... Sam pan zobaczy, proszę przyjechać co rychlej... Dziękuję! Do widzenia!...
— Zaraz przyjedzie, — powiedziała Rowińska, kładąc słuchawkę. To bardzo miły i rozumny człowiek. Dla niego możliwe jest wszystko, nawet rzecz niemożliwe... A tymczasem... przepraszam — jak się pani nazywa?
Tamara zmieszała się, ale potem uśmiechnęła się do siebie.
— Ale nie warto pani troszczyć się o to, pani Heleno. Mon nom de guerre — Tamara, a pospolite Anstazja Mikołajówna. Ale to obojętne, proszę mię nazywać Tamarą. Przyzwyczaiłam się do tego imienia.
— Tamara!... To tak ładnie brzmi. Więc m-lle Tamara, może zechce pani spożyć ze mną śniadanie? Być może i Riazanow z nami...
— Nie mam czasu...
— A szkoda! Liczę, że kiedykolwiek innym razem... A może pani pali? — i przysunęła do niej złotą papierośnicę, ozdobioną ogromną literą H., ułożoną z tych samych, uwielbianych przez nią szmaragdów.
Wkrótce nadjechał Riazanow.
Tamara, która nie przypatrzyła mu się należycie owego wieczoru, była uderzona jego powierzchownością. Słusznego wzrostu, niemal atletycznie zbudowany, z szerokim, jak u Beethovena czołem, osłoniętem niedbale — artystycznie czarnemi z siwizną włosami, z dużemi mięsistemi ustami, zapalonego mówcy, z jasnemi, wyrazistemu mądremi, ironicznemi oczami, miał taką powierzchowność, która wśród tysięcy bije w oczy — powierzchowność władcy dusz i zdobywcy serc, bardzo ambitnego, ale jeszcze nie przesyconego życiem, jeszcze płomiennego w miłości i nigdy nie cofającego się przed pięknem szaleństwem... „Gdyby ze mną los nie postąpił tak okrutnie, — pomyślała Tamara, z przyjemnością śledząc jego ruchy, — jest to człowiek, któremu rzuciłabym swe życie, bawiąc się, z rozkoszą, z uśmiechem, jak rzucają lubemu zerwaną różę“...
Riazanow pocałował Rowińską w rękę, potem z niewymuszoną prostotą przywitał się z Tamarą, mówiąc:
— Znamy się już od tego szalonego wieczoru, gdy pani zadziwiła nas wszystkich znajomością francuskiego języka i gdy pani mówiła. To, co pani mówiła — było, prawdę mówiąc, — paradoksem, ale jak to było powiedziane! Do tej chwili pamiętam ten głos pani taki gorący, pełen wyrazu... A więc, pani Heleno — zwrócił się znów do Rowińskiej, siadając na maleńkim niskim krzesełku — czem mogę służyć pani? Proszę mną dysponować.
Rowińska znowu z miną zmęczoną leniwie przyłożyła końce palców do skroni.
— Ach naprawdę, jestem tak zdenerwowana, mój drogi panie Riazanow — powiedziała gasząc rozmyślnie blask swych prześlicznych oczu, — a przytem moja nieszczęśliwa głowa... Proszę z łaski swojej podać mi z tego stolika piramidon... Nie mogę, nie potrafię... To tak okropne...
Tamara zwięźle i rzeczowo opowiedziała Riazanowowi całą smutną historję śmierci Gieni, wspomniała o bilecie wizytowym, pozostawionym Gieni i o tem jak nieboszczka z szacunkiem przechowywała ten bilecik, i — mimochodem wspomniała o obietnicy pomocy w razie potrzeby.
— Oczywiście, oczywiście! — zawołał Riazanow, gdy skończyła i natychmiast zaczął chodzić po pokoju wielkimi krokami, wichrząc z przyzwyczajenia i odrzucając w tył swe wspaniałe włosy. — Pani dokonywa wspaniałego, serdecznego, koleżeńskiego czynu. To bardzo dobrze!... Jestem pani... Pani powiada — pozwolenie na pogrzeb... Hm!... Niech przypomnę!...
Potarł ręką czoło.
— Hm... lim... Jeżeli się nie mylę, — Monekanon, przepis sto sześćdziesiąt... sto siedemdziesiąt... ósmy... Proszę, zdaje mi się, że go pamiętam: „Jeśli człowiek sam siebie zabije, nie śpiewają nad nim, ani wymieniają go w modłach, chyba, że był w obłędzie, czyli bez rozumu swego“. Hm... Vide Św. Tymoteusz Aleksandryjski. A więc droga panienko, przedewszystkiem... Pani mówi, że ze stryczka zdjął ją wasz doktór, t. j. lekarz miejski.... Nazwisko?
— Klimenko.
— Zdaje mi się, że gdzieś spotykałem się z nim... Dobrze! kto jest waszym rewirowym?
— Kierbesz.
— Aha znam. Taki mocny silny chłop z rudą brodą w kształcie wachlarza... Czy tak?
— Tak, to on.
— Doskonale znam! Oto komu od dawna należy się katorga!... Przynajmniej dziesięć razy dostawał mi się w ręce i zawsze łotr, jakoś się wykręcał. Śliski jak węgorz: Wypadnie dać mu kubana. No, a następnie prosektorjum. Kiedy chce ją pani pochować?
— Co prawda nie wiem... Chciałabym jaknajrychlej... Jeśli można — dziś.
— Hm... Dziś... Nie ręczę — wątpię czy zdążymy... No, ma tu pani mój notes. Chociażby na tej kartce, gdzie zanotowani są znajomi na literę T. — proszę napisać: Tamara i adres pani. Za jakieś dwie godziny dam odpowiedź. Czy to Panią zadowala? Ale powtarzam znowu, że prawdopodobnie trzeba będzie odłożyć pogrzeb do jutra... Następnie — wybaczy mi pani moją śmiałość, — może potrzebne są pieniądze?
— Nie, dziękuję panu — wymówiła się Tamara. Pieniądze są. Dziękuję za współczucie. Czas mi. Dziękuję pani serdecznie pani Heleno!
— A zatem proszę spodziewać się za dwie godziny, — powtórzył Riazanow, odprowadzając — do drzwi.
Tamara nie odrazu pojechała do domu. Po drodze wstąpiła do maleńkiej kawiarenki przy ulicy Katolickiej, gdzie oczekiwał na nią Sieńka-Foksal — wesoły chłopiec, podobny do ładnego cygana, już nie czarno, ale kruczo-włosy, czarnooki, z żółtemi białkami, stanowczy i śmiały w swej robocie, duma miejscowych złodziei, wielka sława w ich światku, pierwszy włamywacz i kasiarz.
Wyciągnął do niej rękę, nie podnosząc się z miejsca. Ale troskliwość, z jaką posadził ją obok siebie ujawniła szczerą dobroduszną czułość.
— Jak się masz, Tamarciu! Dawno cię nie widziałem — stęskniłem się... Chcesz kawy?
— Nie! Mam interes... Jutro pogrzeb Gieni... Powiesiła się...
— Tak, czytałem w gazecie, — niedbałe wycedził Sieńka. — Obojętnie!
— Daj mi natychmiast pięćdziesiąt rubli.
— Tamaro, — kochanie moje, — ani grosza!...
— Mówię ci, że potrzebuję, musisz się postarać — rozkazująco, ale bez gniewu powiedziała Tamara.
— Ach mój Boże!... Twoich nie ruszałem, jak ci przyrzekłem, ale przecież — niedziela... Kasy oszczędności są nieczynne...
— To cóż z tego! Zastaw książeczkę! Zresztą rób co chcesz!...
— Na co ci te pieniądze — duszko moja?
— Na pogrzeb.
— Ach! No dobrze! westchnął Sieńka. Naprawdę Tamarciu? Wiesz zbrzydło mi już życie bez ciebie! Ja bym cię moją lubą zacałował, oczy bym ci zmrużyć nie pozwolił! Czy przyjść
— Nie, nie!... Ty zrób Sieńka, jak cię proszę... Ustąp mi. Przychodzić teraz do mnie nie można — jestem gospodynią.
— Masz tobie!... przeciągnął zdumiony Sieńka i aż gwizdnął.
— Tak. A tymczasem nie przychodź do mnie. Potem, potem gołąbku, czego zapragniesz... Niedługo koniec wszystkiemu!
— Ach nie dręczyłabyś mię! Kończ rychlej!
— Skończę! Poczekaj jeszcze z tydzień, mój drogi! Proszki dostałeś?
— Proszki — głupstwo! — z niezadowoleniem odparł Sieńka. Nie proszki zresztą, lecz pigułki.
— A czy naprawdę zaraz się w winie rozpuszcza?
— Tak, sam próbowałem.
— Ale on nie umrze? Posłuchaj Sienią, nie umrze? Nieprawdaż?
— No, nic mu nie będzie... Prześpi się trochę... Ach Tamarciu! zawołał namiętnym szeptem i przeciągnął się tak mocno, że zatrzeszczały mu stawy, — kończ na miłość Boską prędzej!... Zrobimy interes — i marsz. Dokąd chcesz, gołąbku! Cały na twe usługi: chcesz — udamy się do Odesy, zechcesz — zagranicę; ale kończ prędzej.
— Skończę, skończę!
— Mrugnij tylko, a jestem gotów... z proszkami, narzędziami, z paszportami!... A tam uhu-u pojechała maszyna! Tamarciu! Aniele mój! Złota, brylantowa!
I on, tak zawsze powściągliwy, zapominając o tem, że na nich mogą patrzeć, chciał już objąć ją i przycisnąć do swej piersi.
— No, no! szybko, jak kotka skoczyła Tamara z krzesła. — Potem, później Sieńka, później kochanie! Cała będę twoja — nie zaznasz odmowy. Sama ci dokuczę... Żegnaj mój głuptasku!
I szybkim ruchem ręki wzburzywszy mu czuprynę, pośpiesznie wyszła z kawiarni.
Nazajutrz, w poniedziałek, o godzinie dziesiątej rano, prawie wszystkie lokatorki domu, dawniej madame Szajbes, a obecnie Emmy Edwardówny Titzner, pojechały dorożkami do centrum miasta, do prosektorjum, — wszyscy prócz przewidującej i bardzo doświadczonej Henrietty, tchórzliwej i bezuczuciowej Niurki i głupkowatej Paszki, tego prawdziwego skarbu, a zarazem okropnej ofiary zakładu.
Prosektorjum — był to długi jednopiętrowy ciemno-szary budynek z białem obramowaniem okien i drzwi. W samym już jego wyglądzie było coś niskiego, przytłoczonego, wchodzącego w ziemię, niemal strasznego. Dziewczęta jedna za drugą zatrzymywały się przed bramą i nieśmiało przechodziły przez podwórze do kaplicy, ulokowanej gdzieś na drugim końcu dziedzińca i pomalowaną taką samą ciemno-szarą farbą z białemi obwódkami.
Drzwi były zamknięte. Trzeba było iść po stróża. Tamara z trudnością odszukała łysego odźwiernego, starca obrośniętego niby błotnym mchem skręconą starą szczeciną, z maleńkiemi łzawiącemi się oczami i ogromnym płaskim granatowym w pryszczach nosem.
Otworzył ogromną kłódkę, odsunął rygiel i odemknął skrzypiące zardzewiałemi zawiasami drzwi. Zimne wilgotne powietrze — ze zmięszanym zapachem kamiennej wilgoci, jałowca i trupów wionęło na dziewczęta. Cofnęły się skupiając ciasno w nieśmiałe stado. Jedna Tamara poszła za stróżem bez wahania.
W kaplicy było prawie ciemno. Jesienne światło skąpo przedostawało się przez wąskie, jak gdyby więzienne okno, zaopatrzone w kraty. Parę obrazów bez metalowych szat ciemnych, bez wyraźnych oblicz, wisiało na ścianach. Kilka prostych trumien, skleconych z desek stało wprost na podłodze, na drewnianych noszach. Po środku kaplicy jedna z trumien była czysta i wieko leżało tuż obok.
— Jaka — taka wasza? — zapytał ochryple stróż i zażył tabaki. Z twarzy znacie, czy nie?
— Znam.
— No, to popatrz! Pokażę ci wszystkich. Może ta?
Zdjął z jednej z trumien wieko jeszcze nie przybite gwoździami. Leżała tam ubrana w łachmany pomarszczona staruszka o spuchniętej granatowej twarzy. Lewe oko miała zamknięte, prawe zaś było wytrzeszczone i patrzyło nieruchomie i strasznie, pozbawione już blasku, jak martwego szkła.
— Powiadasz — nie ta? No patrz. Masz jeszcze — mówił i podejmując wieka trumien pokazywał nieboszczyków, jednego po drugim — a wszystko, jakichś nędzarzy zebranych z ulicy, pijanych stratowanych, okaleczonych i zmasakrowanych, już prawie w stanie rozkładu. U niektórych ukazały się już na rękach i twarzach granatowo zielone plamy, podobne do pleśni — oznaka gnicia. U jednego z mężczyzn, bez nosa, z rozciętą górną wargą, na twarzy oszpeconej ranami, roiło się robactwo. Kobieta umarła na wodną puchlinę, całą górą podnosiła się ze swego ostatniego łoża, wypierając wieko.
Wszyscy po sekcji byli naprędce zszyci, zreperowani i obmyci przez omszałego stróża i jego kolegów. Co ich obchodzić mogło, że czasem mózg trafiał do żołądka, a wątrobą nafaszerowano czaszkę i zalepiono to wszystko plastrem? Stróże przyzwyczaili się do wszystkiego w ciągu swego ciężkiego jak zmora, nieprawdopodobnie pijanego życia, a zresztą ich milczący klijenci, nie mieli nigdy prawie ani krewnych, ani znajomych.
W kaplicy panował ciężki trupi zaduch, gęsty, przesycający wszystko i taki lepki, że wydawało się Tamarze, iż niby klajster pokrywał wszystkie pory jej ciała.
— Co to tak trzeszczy pod nogami? — zapytała Tamara.
— Trzeszczy? powtórzył pytanie i poskrobał się po głowie, — a wszy — widocznie, — zdecydował obojętnie. Na trupach tej zwierzyny licho wie ile się wylęga!... A kogo szukasz, mężczyzny czy kobiety?
— Kobiety, rzekła Tamara.
— A więc wszyscy ci, nie twoi?
— Nie, wszyscy obcy.
— Widzisz ją! Zatem mam iść do kostnicy. Kiedy ją przywieziono?
— W sobotę, dziadku. — i Tamara wyjęła portmonetkę. W sobotę we dnie. Masz tu staruszku na tabakę.
— A dobrze! W sobotę, powiadasz, we dnie? A co miała na sobie?
— A nic prawie: kaftanik nocny, halkę... i jedno i drugie białe.
— Ta-ak? Widocznie dwieście siedemdziesiąty numer... Jak się nazywała?
— Zuzana Rajcynówna.
— Pójdę, zobaczę, — może i jest. A no wy panniska, — zwrócił się do dziewcząt, które tłoczyły się przy drzwiach zasłaniając światło. — Która z was odważniejsza? Jeżeli wasza znajoma przyjechała onegdaj, to leży teraz w takim stroju, w jakim ją Pan Bóg stworzył, więc bez niczego... No która śmielsza? kto pójdzie we dwójkę? Ubrać trzeba...
— Idź ty, Mańka — rozkazała Tamara przyjaciółce, która drżąc i blednąc ze strachu, patrzyła na nieboszczyków szeroko otwartemi oczami. — Nie lękaj się, głupia, — pójdę z tobą! Któż ma iść, jeśli nie ty?
— Cóż, a cóż? — wykrztusiła zaledwie poruszającemi się ustami Biała Mańka. Chodźmy.
Wszystko mi jedno...
Kostnica znajdowała się tuż za kaplicą. Było to niskie, zupełnie ciemne podziemie, do którego trzeba było zejść po sześciu stopniach.
Stróż gdzieś pobiegł i powrócił z ogarkiem i poszarpaną książką. Gdy zapalił świecę, dziewczęta ujrzały ze dwadzieścia trupów leżących szeregiem wprost na podłodze — wyprostowanych, z twarzami wykrzywionemi w przedśmiertnych konwulsjach, z porozcinanemi czaszkami, z zakrzepłą na twarzach krwią, z wyszczerzonymi zębami.
— Zaraz... zaraz... mówił stróż, wodząc palcami po rubrykach. — Onegdaj... więc w sobotę... Jak powiadasz nazwisko?
— Rajcynówna Zuzanna, odrzekła Tamara.
— Raj-cynówna, — zaśpiewał stróż — Rajcynówna. Tak jest... Dwieście siedemnasty.
Pochylając się nad nieboszczykami i oświetlając ich topniejącą i kapiącą świecą, przechodził po kolei od jednego do drugiego. Wreszcie zatrzymał się przy trupie, na którego nodze widniała napisana atramentem, wielkiemi cyframi liczba 217.
— Oto macie ją! Pozwólcie, wyniosę na korytarz i skoczę po kartkę. Zaczekajcie.
Stękając, ale bądź co bądź z lekkością, zadziwiającą w jego wieku, podniósł za nogi trupa Gieni, zarzucił go sobie na plecy, w dół głową, jakgdyby był to worek z kartoflami.
W korytarzu było nieco widniej i gdy stróż położył swój straszliwy ciężar na podłodze, Tamara przysłoniła na chwilę oczy dłońmi, Mańka zaś odwróciła się i zapłakała.
— Jeżeli czego potrzeba, powiedzcie, — począł stróż. Jeżeli chcecie nieboszczkę ubrać, jak się należy — obrazek, płachtę, muślin, — mamy wszystko... Z ubrania, też można coś kupić... Są także pantofle.
Tamara dała mu pieniądze i wyszła na podwórze, puszczając Mańkę przodem.
Po niejakim czasie przyniesiono dwa wianki: jeden od Tamary z astrów i georginji, z napisem na białej wstędze czarnemi literami: „Gieni od przyjaciółki“, drugi przysłał Riazanow, z napisem na pąsowej wstędze złotemi literami: „Cierpienie oczyszcza“.
Przysłał również krótki liścik z wyrazami współczucia i ubolewania, że nie może przyjechać, gdyż zajęty jest terminową sprawą.
Przyszli później zamówieni przez Tamarę śpiewacy cerkiewni, piętnaście osób z najlepszego w mieście chóru.
Dyrygent chóru w szarym paltocie i szarym kapeluszu, cały jakiś szary, niby zakurzony, z długimi i sterczącymi wąsami, poznał Wierkę, zrobił szerokie zdziwione oczy, uśmiechnął się z lekka i mrugnął do niej. Dwa razy na miesiąc, a czasem i częściej, ze znajomymi słuchaczami akademji duchownej, również dyrygentami chórów i z djakami, odwiedzał ulicę Jamską i zazwyczaj dokonawszy przeglądu we wszystkich zakładach, kończył domem Anny Markówny, gdzie też wybierał zawsze Wierkę.
Był to człowiek wesoły i ruchliwy i tańczył z temperamentem, z zaciekłością i takie wykręcał figury, że wszyscy obecni ryczeli ze śmiechu.
W ślad za śpiewakami nadjechał wynajęty przez Tamarę parokonny karawan czarny z białemi kitami i przy nim siedmiu drabów. Przywieźli oni również białą drewnianą trumnę i podstawę do niej pokrytą czarnym perkalem. Nie spiesząc się zawodowo-wprawnemi rękami włożyli nieboszczkę w trumnę i zapalili świece jedną w głowach a dwie u nóg.
Teraz, przy żółtym chwiejącym się świetle świec, widoczniejszą się stała twarz Gieni. Granatowa barwa prawie zupełnie już ustąpiła pozostając tylko gdzie niegdzie na skroniach, na nosie i pomiędzy oczami, w postaci pstrych, nierównych wężowatych plam. Pomiędzy rozwartemi ciemnemi wargami, jaśniała biel zębów i widać było koniuszek przyciętego języka. Z pod rozwartego kołnierza na szyi, która przybrała barwę starego pergaminu, widać było dwie pręgi: jedna ciemna ślad sznurka, druga czerwona — ślad zdrapania, otrzymanego podczas walki z Symeonem, — niby dwa straszliwe naszyjniki. Tamara zbliżyła się i agrafką zapięła kołnierz przy samym podbródku.
Przyszło duchowieństwo: maleńki, siwiutki jak gołąbek pop, w złotych okularach, w berecie, długi wysoki rzadkowłosy djakon o chorobliwie dziwacznej ciemnej i żółtej twarzy, niby z terakoty i ruchliwy w długim surducie djak z ożywieniem wymieniający jakieś tajemnicze znaki ze swymi znajomymi wśród śpiewaków.
Tamara zbliżyła się do popa.
— Ojczulku — zapytała — a jak będziecie odprawiać modły, za wszystkich razem, czy za każdego z osobna?
— Modlimy się za wszystkich łącznie, — odpowiedział duchowny całując stułę i wyciągając z jej rozcięcia brodę i włosy. Tak bywa zwykle. Ale na specjalne żądanie i według specjalnej umowy można i osobno. Jaką śmiercią umarła nieboszczka?
— To samobójczyni ojczulku.
— Hm... samobójczyni?... A czy wie młoda osoba, że według kanonów cerkiewnych samobójcom modły się nie należą... nie należą. Oczywiście zdarzają się wypadki, wobec szczególnych starań...
— Mam tu, ojczulku poświadczenia i policji i doktora... Nie przy swych zmysłach była... W przystępie szaleństwa...
Tamara podała duchownemu dwa papiery, nadesłane jej wczoraj przez Riazanowa i prócz tego trzy banknoty dziesięciorublowe. — Proszę was, ojczulku, wszystko jak się należy, — po chrześcijańsku. Była ona dobrym człowiekiem i bardzo wiele wycierpiała. I proszę z łaski swej już i na cmentarz ją odprowadzić i tam egzekwie krótkie...
— Do cmentarza odprowadzić można, ale na samym cmentarzu nie mam prawa odprawiania modłów, — jest tam miejscowe duchowieństwo... A również, oto co, młoda osobo, ze względu, że wypadnie mi powrócić raz jeszcze po pozostałych, więc tego... dziesiątkę jeszcze dodacie.
Otrzymawszy pieniądze, pop pobłogosławił kadzidło, podane przez djaka i zaczął okadzać zwłoki, chodząc do okoła, potem zatrzymał się u głów nieboszczki i łagodnym, z przyzwyczajenia smutnym głosem, zaśpiewał:
— Błogosławion jest Bóg nasz, teraz i zawsze!
Djak jął trzepać: „Święty Boże“, „Przenajświętszą trójcę“ i „Ojcze nasz“ — posypał jak grochem.
Cicho, niby powierzając jakąś głęboką, smutną, wielką tajemnicę rozpoczęli śpiewacy.
Djak rozdał świece i te ciepłymi, miękkimi, żywymi ognikami, jedna za drugą zapalały się w ciężkiem powietrzu, delikatnie i przezroczyście oświetlając twarze kobiece.
Miarowo płynęła melodja i niby westchnienia zasmuconych aniołów dźwięczały wielkie słowa modlitwy.
Tamara wsłuchiwała się w te oddawna znane, ale też i oddawna nie słyszane słowa i uśmiechała się gorzko. Przypomniała sobie namiętne, szalone słowa i czyny Gieni, pełne takiej bezmiernej rozpaczy i niewiary... Czy przebaczy jej, czy nie przebaczy najmiłościwszy, wszechdobry Bóg, jej brudne, zaczadzone, pełne złości, ohydne życie? Wszechwiedzący — czy Ty odrzucisz ją — nędzną buntownicę, nierządnicę przymusową, dziecko bluźniąee na promienne, święte Twe imię? Tyś — Dobroć, Tyś — Pocieszenie nasze!
Głuchy powstrzymywany płacz, który nagle przeistoczy się w krzyk, dał się słyszeć w kaplicy. „Ach Gieniu!“ To Mańka Biała szlochała klęcząc i zasłaniając usta chusteczką. Pozostałe dziewczęta również, za jej przykładem padły na kolana i kaplicę napełniły westchnienia, tłumione jęki i płacz.
Tamara stała nieruchomie z surową, jakby skamieniałą twarzą. Światło świecy, cieńkiemi złotem i spiralami jaśniało w jej złoto-kasztanowatych włosach, oczy jej nie odrywały się od rysów wilgotnie żółtego czoła i koniuszka nosa Gieni, które widoczne były z miejsca, na którym stała.
„Proch jesteś i w proch się obrócisz“... powtórzyła w myśli słowa pieśni cerkiewnej. Czyż istotnie tylko proch i nic więcej? I co lepsze: nic, czy też chociażby człowiek, nawet najgorszego, byłe tylko istnieć?
Odśpiewano „wieczny odpoczynek“, zgaszono świece i błękitne smugi rozpływały się w przepełnionem dymem kadzideł powietrzu. Pop przeczytał modlitwę pożegnalną i następnie wśród ogólnego milczenia, zaczerpnął łopatką piasku i posypał nim na krzyż ciało pokryte gazą. I wymawiał przy tem słowa pełne surowej konieczności tajemniczego prawa świata: „Pańską jest ziemia, a wypełnia wolę Jego wszechświat i wszystko żyjące na ziemi“.
Do samego cmentarza odprowadziły dziewczęta swą zmarłą przyjaciółkę. Droga szła właśnie przecinając wjazd na ulicę Jamską. Możnaby zawrócić w tą ulicę, i skrócić w ten sposób drogę na cmentarz o połowę, ale ulicą Jamską nigdy nieboszczyków nie odprowadzono.
Pomimo to, ze wszystkich, prawie drzwi wysypały się na skrzyżowanie ulicy lokatorki domów, jak stały: w pantoflach na bosą nogę, w nocnych kaftanikach, w chusteczkach na głowach; żegnały się, wzdychały i wycierały oczy chusteczkami, lub połami kaftaników.
Pogoda była wspaniała... Jasno świeciło zimne słonce, z zimnego, błękitnego nieba, zieleniła się ostatnia trawa, złociły się i czerwieniły na drzewach zwiędłe liście. I w kryształowo czystem chłodnem powietrzu, uroczyście wzniośle i żałobnie płynęły miarowe dźwięki pieśni: „święty Boże, Święty mocny, Święty Nieśmiertelny, zmiłuj się nad nami!“
Potem krótkie modły nad mogiłą, głuche stukanie ziemi o wieko trumny... i mały świeży pagórek...
— Więc już koniec! — rzekła Tamara, gdy pozostały same. — Cóż dziewczęta, trochę później — trochę wcześniej!... Żal mi Gieni! Bardzo mi żal! Drugiej takiej już nie znajdziemy. Ale bądź co bądź, dzieci moje, w tej jamie jest jej znacznie lepiej, niż w naszej... No, ostatni znak krzyża i — chodźmy do domu!...
I gdy już zbliżały się do swego domu, Tamara nagle w zamyśleniu wygłosiła dziwne złowieszcze zdanie:
Słowa Tamary istotnie okazały się proroczemi: od dnia pogrzebu Gieni upłynęło zaledwie dwa tygodniu, ale w tym krótkim czasie dom Emmy Edwardówny nawiedziło tyle wydarzeń, ile się w ciągu ostatniego pięciolecia nie zdarzyło. Zaraz nazajutrz trzeba było odesłać do domu obłąkanych nieszczęśliwą Paszkę, która ostatecznie zidjociała.
Doktorzy orzekli, że niema żadnej nadziei, by mogła kiedykolwiek wyzdrowieć. I w samej rzeczy, jak położono ją w szpitalu na podłodze, na słomianym sienniku, tak nie podniosła się już z niego do śmierci, coraz głębiej pogrążała się w czarnej, bezdennej przepaści cichego obłędu, ale umarła dopiero po upływie pół roku skutkiem odleżeń i zakażenia krwi.
Teraz przyszła kolej na Tamarę.
Przez pół miesiąca pełniła ona obowiązki gospodyni. Przez cały czas była niezwykle ruchliwą, energiczną i jakoś szczególnie podnieconą. Pewnego wieczoru zniknęła i więcej do zakładu nie powróciła.
Miała ona w mieście trwający od dłuższego już czasu romans z pewnym rejentem — człowiekiem starszym, dość bogatym, ale skąpym. Poznali się jeszcze przed rokiem przypadkowo w tramwaju. Rejentowi podobała się mądra, piękna Tamara, jej zagadkowy rozwiązły uśmiech, jej zajmująca rozmowa i skromne zachowywanie się. Już wówczas wybrała ona sobie na ofiarę, tego leciwego człowieka, o pięknych siwych włosach i pańskim obejściu się. Nie wspomniała mu naturalnie o swym sposobie zarobkowania — uznała za bardziej wskazane mistyfikowanie go. Zaledwie mglisto, w kilku słowach, dała mu do zrozumienia, że jest mężatką z inteligentnej sfery i że jest nieszczęśliwą w domowem pożyciu, gdyż mąż jest karciarzem i despotą i że los odmówił jej takiej nawet pociechy, jaką są dzieci. Przy pożegnaniu nie przyjęła propozycji spędzenia wieczoru z rejentem i nie chciała również naznaczyć mu spotkania, ale za to pozwoliła pisywać listy poste-restante, pod zmyślonem nazwiskiem. Zawiązała się korespondencja, w której rejent popisywał się stylem i płomiennością uczuć, godnych bohaterów Bourget’a. Ona zaś trzymała się również tajemniczego tonu.
Potem, ulegając prośbom rejenta, wyznaczyła mu spotkanie w ogrodzie Książęcym, była miłą, dowcipną, robiła zamglone oczy, ale pojechać z nim nigdzie nie chciała.
Tak dręczyła swego wielbiciela i sprytnie rozpalała w nim ostatnią namiętność, która bywa czasem niebezpieczniejszą od pierwszej miłości. Wreszcie tego lata, gdy rodzina rejenta wyjechała za granicę, zdecydowała się odwiedzić go w mieszkaniu i tu po raz pierwszy oddała mu się ze łzami, z wyrzutami sumienia i jednocześnie z taką namiętnością i czułością, że biedny rejent całkiem stracił głowę; cały pogrążył się w tej starczej miłości, która nie zna już ani rozsądku, ani zastanowienia się i zmusza człowieka do tracenia rzeczy ostatniej — obawy wydawania się śmiesznym.
Tamara była bardzo skąpą w naznaczaniu spotkań, rozpalało to bardziej jeszcze jej niecierpliwego przyjaciela. Decydowała się na przyjmowanie od niego bukietu kwiatów, skromnego śniadanka w zamiejskiej restauracji, ale z oburzeniem uchylała się od przyjmowania drogich upominków i zachowywała się tak umiejętnie i subtelnie, że rejent nigdy nie ośmielał się proponować jej pieniędzy. Gdy pewnego razu przebąknął coś o osobnem mieszkaniu i o innych wygodach, spojrzała mu w oczy tak uporczywie, wyniośle i surowo, że jak żak zarumienił się w swej malowniczej siwiźnie i całował ją po rękach, mrucząc niepowiązane z sobą słowa.
Taką grę prowadziła z nim Tamara i coraz mocniej utrwalała sobie grunt pod nogami. Obecnie wiedziała już, w jakie dnie rejent przechowuje w swej ogniotrwałej kasie grubsze pieniądze. Jednak nie spieszyła, obawiając się zepsucia interesu jakimś nieostrożnym, przedwczesnym krokiem.
I właśnie teraz, ten oddawna oczekiwany czas nadszedł. Właśnie kończył się wielki jarmark kontraktowy i wszystkie biura rejentów zawierały codziennie tranzakcje na olbrzymie sumy. Tamara wiedziała, że rejent odwoził zazwyczaj pieniądze do banku w soboty, by czuć się w niedzielę nieskrępowanym. I dlatego też w piątek we dnie rejent otrzymał od Tamary list tej treści:
„Drogi mój, ubóstwiany, królu Salomonie, I woja Sulamitka, twe dziewczę z winnicy wita Cię gorącym pocałunkiem... Luby mój, dziś moje święto i jestem nieskończenie szczęśliwa. On pojechał do Homla na dobę w interesie i dziś chcę spędzić wieczór u Ciebie i całą noc. Ach mój najdroższy! Gotowa jestem spędzić całe życie na kolanach przed Tobą! Nie chcę nigdzie jechać, obrzydły mi te zamiejskie szynki i cafè chantany. Pragnę tylko Ciebie... Ciebie... Ciebie jednego! Przygotuj dużo zimnego białego wina, melon i ocukrzonych kasztanów. Ściskam Cię.
— Fe, jakież to nudne!
I obejmując rękami szyję rejenta, szeptała mu ustami w same usta, paląc go oddechem:
— Zamknij, skarbie mój, tę lichotę. Chodźmy! Chodźmy!
I pierwsza weszła do jadalni.
— Chodźże tu Włodziu! — zawołała stamtąd. — Chodź prędzej! Chcę wina, a potem miłości. Nie! Pij wszystko, do dna. Tak, jak wypijemy dziś do dna miłość naszą.
Rejent trącił się z nią i haustem wychylił swoją szklankę. Potem mlasnął ustami i zauważył:
— To dziwne... Wino jest dzisiaj jakieś gorzkawe.
— Tak — powiedziała Tamara i uważnie spojrzała na rejenta. — Jest to zresztą właściwością reńskich win.
— Ale dziś wydaje mi się wyjątkowo gorzkiemu Nie, dziękuję moja droga, nie będę pić więcej! Po pięciu minutach zasnął, siedząc w fotelu, odrzuciwszy głowę na oparcie, z obwisłą dolną szczęką. Tamara zaczęła go budzić. Był nieruchomy. Wówczas wzięła zapaloną świecę i postawiła ją na oknie, wychodzącym na ulicę i wyszła do przedpokoju nadsłuchując, dopóki nie posłyszała lekkich kroków na schodach. Bez szelestu otworzyła drzwi i wpuściła Sieńkę, ubranego elegancko, z nowiuteńkim sakwojażem wręku.
— Już? — zapytał szeptem.
— Śpi! — odrzekła również cicho Tamara.
— Patrz, oto masz klucz.
Razem weszli do gabinetu, gdzie znajdowała się kasa ogniotrwała. Obejrzawszy zamek, Sieńka zaczął kląć półgłosem.
— Djabli go nadali, to stare bydlę! Wiedziałem, że to zamek skomplikowany. Trzeba znać litery... Wypadnie topić ścianę, a to licho wie ile czasu zabierze.
— Nie potrzeba, — odparła Tamara. — Znam słowo. Nastaw na z-a-s-t-a-w.
Po dziesięciu minutach zeszli obydwoje po schodach, przeszli rozmyślnie łamanemi linjami kilka ulic i dopiero na starem mieście wynajęli dorożkę na dworzec i wyjechali z miasta z najformalniejszymi paszportami, jako obywatelstwo ziemscy Stawniccy. Długi czas nie można było wpaść na ich trop i dopiero po roku Sieńka, przyłapany w Moskwie na znacznej kradzieży, przy badaniu wydał Tamarę. Sądzono ich i obydwoje skazani zostali na więzienie.
W ślad za Tamarą przyszła kolej na naiwną, łatwowierną i kochliwą Wierkę. Była ona oddawna już zakochana w półwojskowym, który sam siebie tytułował urzędnikiem cywilnym wydziału wojny. Nazywał się Dyletorski. W ich wzajemnym stosunku ona była stroną uwielbiającą, on zaś, jak bożek przyjmował łaskawie hołdy i składane dary.
Już w końcu lata Wierka zauważyła, że jej najdroższy staje się coraz bardziej obojętnym i roztargnionym i rozmawiając z nią myślami przebywa gdzieś bardzo daleko. Znosiła udrękę, ujawniała zazdrość, wypytywała się, lecz stale otrzymywała w odpowiedzi jakieś ogólnikowe frazesy, jakieś złowieszcze półsłówka o bliskim nieszczęściu, o przedwczesnej mogile.
Na początku września przyznał się jej nareszcie, że roztrwonił znaczną sumę rządowych pieniędzy, coś około trzech tysięcy, że za kilka dni będzie rewizja kasy i że grozi mu hańba, sąd i wreszcie katorga... W tem miejscu urzędnik cywilny wydziału wojny zaszlochał, schwycił się za głowę i zawołał:
— Biedna moja matka! Co się z nią stanie? Nie przeżyje tej hańby... Nie... Tysiąc razy lepsza jest śmierć, niż te piekielne męczarnie całkiem niewinnego człowieka.
Chociaż mówił, jak zwykle, stylem bulwarowych romansów (tem właśnie podbił serce łatwowiernej Wierki), ale teatralna myśl o samobójstwie, raz powzięta, już go nie opuszczała.
Pewnego razu we dnie długo spacerowali z Wierką w ogrodzie Książęcym. Mocno już spustoszony przez jesień, ten cudny stary park jaśniał i mienił się pysznymi tonami barwnego ulistwienia, amarantowym, ciemno-żółtym i wiśniowym kolorem starego wytrawnego wina i zdawało się, że chłodne powietrze pachło świeżością. A jednak subtelne znamię, delikatny aromat śmierci powiewał już od krzewów, trawy i drzew.
Dyletorski rozczulił się, roztkliwił nad sobą samym, rozpłakała się i Wierka.
— Dziś się zabiję! — powiedział wreszcie Dyletorski. — Koniec!
— Luby mój, nie trzeba! Złoto moje, nie trzeba!
— Nie mogę inaczej, — odpowiedział ponuro Dyletorski. — Przeklęte pieniądze!... Co droższe — honor czy pieniądze?
— Drogi mój...
— Milcz, milcz, Aneto! (Dyletorski nazywał Wierkę Anetą, wydawało mu się to imię bardzo arystokratycznem), — to już zdecydowane.
— Ach, gdybym mogła ci dopomóc! — zawołała smutnie Wierka. — Oddałabym życie!... Każdą kroplę krwi!...
— Co mi po życiu? — po aktorsku pokiwał głową Dyletorski. — Żegnaj Aneto. Żegnaj!
— Nie chcę!... Nie chcę!... Weź mię!... I ja z tobą!...
Późno wieczorem Dyletorski zajął numer w drogim hotelu. Wiedział o tem, że za kilka godzin i on i Wierka będą trupami i przeto, pomimo że w kieszeni miał całego majątku jedenaście kopiejek, występował hojnie, jak nałogowy i wytrawny hulaka: zamówił zupę ze sterletów, jarząbki i owoce, a w dodatku kawę, likiery i dwie butelki szampana. Był przeświadczony w rzeczy samej, iż się zastrzeli ale myślał jakoś po aktorsku jakgdyby zachwycając się ze strony swą tragiczną rolą i rozkoszując zawczasu rozpaczą i zdziwieniem kolegów biurowych. Wierka natomiast, która tak prędko zdecydowała się na popełnienie samobójstwa razem ze swym najdroższym, myśl tę ugruntowała w sobie odrazu i bez zastrzeżeń. I nie widziała w tem nic okropnego, nie obawiała się śmierci. Cóż, czy nie lepiej umrzeć tak, z ukochanym, niż kiedyś pod płotem. Przynajmniej słodka śmierć. I bez pamięci całowała swego urzędnika, śmiała się i z roztarganemi kędzierzawemi włosami ładna była, jak nigdy.
Przyszła wreszcie ostatnia uroczysta chwila.
— Nasyciliśmy się z tobą Aneta... Wypiliśmy kielich do dna i teraz, według słów Puszkina powinniśmy roztrzaskać czarę — powiedział Dyletorski. — Czy trwasz w swym postanowieniu, o luba?
— Tak, tak.
— Więc odwróć się do ściany i zamknij oczy!
— Nie, nie, luby, nie chcę tak! Daj mi twe oczy, będę w nie patrzeć. Daj mi twe usta, będę je całować, a ty... Ja nie lękam się! Odważniej! Całuj mocniej!
Zabił ją, lecz gdy spojrzał na okropne dzieło swych rąk, nagle odezwał się w nim wstrętny, obrzydliwy, podły lęk. Półobnażone ciało Wierki drgało jeszcze. Nogi pod Dylektorskini ugięły się z przerażenia, ale rozsądek symulanta, tchórza i łajdaka czuwał:
Starczyło mu odwagi na tyle, by odciągnąwszy sobie skórę na boku, przestrzelić ją. I gdy padał wrzasnąwszy przeraźliwie z bólu i ze strachu, ciało Wierki po raz ostatni drgnęło konwulsyjnie.
W kilka dni po śmierci Wierki zginęła również naiwnie wesoła, łagodna, a przecież awanturnicza Biała Mańka. W czasie jednej ze zwykłych na Jamie masowych bójek, ktoś zabił ją, uderzywszy w głowę ciężką butelką. Zabójcy nigdy nie wykryto.
Szybko następowały po sobie wypadki na Jamie, a zwłaszcza w domu Emmy Edwardówny i żadna prawie z jego lokatorek nie uniknęła krwawego lub haniebnego losu.
Ostatniem największem i jednocześnie najkrwawszem nieszczęściem był pogrom, dokonany na Jamie przez żołnierzy.
Dwóch dragonów oszukano przy obrachunku w zakładzie rublowym, zbito ich i wyrzucono na ulicę. Ci, obszarpani i zakrwawieni powrócili do koszar, gdzie ich koledzy kończyli libację rozpoczętą jeszcze rano, z okazji pułkowego święta.
I oto nie upłynęło i pół godziny, a setka żołnierzy wpadła na Jamę i zaczęła niszczyć dom za domem. Przyłączył się do nich niewiadomo skąd nadbiegły niezliczony tłum obszarpańców, bosiaków, opryszków i sutenerów. We wszystkich domach wybito szyby i połamano fortepiany. Pierzyny i poduszki rozpruwano i wyrzucano puch na ulicę i długo jeszcze potem — parę dni — nad miastem krążyły, jak płatki śniegu, niezliczone piórka. Dziewczęta, z rozpuszczonemi włosami, zupełnie nagie wypędzono na ulicę. Trzech portjerów pobito śmiertelnie. Zniszczono doszczętnie całe jedwabne i atłasowe umeblowanie Treppla, obicia rwano w strzępy. Przy sposobności rozgromiono również wszystkie sąsiednie szynki i kawiarnie.
Pijana, krwawa rozprawa trwała kilka godzin zanim wysłanym oddziałom wojska i straży pożarnej nie udało się, nareszcie wyprzeć i rozprószyć zezwierzęcony tłum. Dwa zakłady półrublowe podpalono, ale pożar rychło został ugaszony. Jednakże nazajutrz rozruchy ponowiły się, tym razem już w całem mieście i w okolicach. Całkiem niespodziewanie przybrały one charakter pogromu żydowskiego, który trwał trzy dni, ze wszystkiemi okropnościami tego nieszczęścia.
Po tygodniu wydane zostało rozporządzenie generał gubernatora, o niezwłocznem zamknięciu domów rozpusty na Jamie i przy innych ulicach miasta. Właścicielkom dano tylko tydzień czasu na likwidację spraw majątkowych.
Zniszczone, zgnębione, zrujnowane, pozbawione całego czaru dawnej wielkości, śmieszne i nędzne właścicielki i rozlane gospodynie wypełniały ocalonemi z pogromu resztkami swe kufry. Po upływie miesiąca, tylko nazwa przypominała jeszcze wesołą ulicę Jamską, hałaśliwą, awanturniczą, okropną Jamę.
Zresztą i samą nazwę zastąpiono inną, przyzwoitą, aby zatrzeć nawet pamięć o dawnych nieokiełznanych czasach.
I wszystkie owe Henrietty, Kaśki, Lelki, Susły i inne kobiety, zawsze naiwne i głupie, częstokroć czułe i zabawne, w większości wypadków oszukane i zdeprawowane dzieci, rozeszły się po wielkiem mieście i rozprószyły w nim. Z nich powstała
nowa warstwa społeczna — warstwa spacerujących ulicznych prostytutek — samotnic.
- ↑ „Jamszczyk“ w przekładzie polskim znaczy — woźnica. Przyp. tłumacza.
- ↑ Jedna z postaci, działających w powieści Dostojewskiego. „Zbrodnia i kara“ (Prz. tł.)
- ↑ „Kamariński“ ludowy taniec rosyjski, obfitujący w wyuzdane sytuacje — coś w rodzaju kankana. (Prz. tł.)
- ↑ Fiałka napój chłodzący. (Przyp tłum)
- ↑ Proszę zwrócić uwagę baronowo, dziewczyna ta, w jej sytuacji jest dość wykształcona.
- ↑ Niech pani sobie wyobrazi, ja również zauważyłam tę dziwaczną twarz. Ale gdzie ją widziałam? We śnie? W marzeniach? Czy we wczesnem dzieciństwie?
- ↑ Proszę nie fatygować się, baronowo, i nie wytężać pamięci. Zaraz pospieszę pani z pomocą. Proszę przypomnieć sobie tylko Charków, hotel Koniachin, przedsiębiorcę Sołowlejczyka i pewnego tenora lirycznego... Wówczas nie była pani jeszcze baronową de...
- ↑ Ale proszę powiedzieć, na miłość Boga, jak się tu pani dostała, panno Małgorzato.
