M. Arcta Słownik ilustrowany języka polskiego/Tom II/całość
| <<< Dane tekstu >>> | ||
| Autor | ||
| Tytuł | Słownik ilustrowany języka polskiego | |
| Tom | Tom II | |
| Wydawca | Wydawnictwo M. Arcta | |
| Data wyd. | 1916 | |
| Druk | Drukarnia M. Arcta | |
| Miejsce wyd. | Warszawa | |
| Źródło | Skany na Commons | |
| Inne | Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI  Cały słownik | |
| ||
| Indeks stron | ||
|
|
P, 17-ta litera alfabetu, spółgłoska wargowa twarda, niedźwięczna, wybuchowa; P., skr. = Pan a. Pani; PP.=Panowie a. Państwo: p. = patrz.
Pac!, wykrz., naśladujący odgłos upadku ciężkiego ciała, pęc!; odgłos uderzenia po ręce, w twarz i t. p.
Pach, zapach, woń.
Pachać, zgarniać; ciężko pracować; broić.
Pachciarka, nm., żona pachciarza; kobieta, dzierżawiąca krowy dla nabiału.
Pachciarstwo, nm., zajęcie pachciarza, dzierżawienie krów dla nabiału.
Pachciarz, nm., trzymający pacht, dzierżawiący krowy dojne dla nabiału.
Pachnąć, wydawać zapach. woń przyjemną; p. komu = nęcić go, mieć apetyt na co; p. czym = zalatywać, trącić, mieć zapach podobny do czegoś; grozić czym, zapowiadać co: to pachnie kozą, śmiercią, szubienicą; wiesz, czym to p-nie? = grożąc komu i pokazując kij; zdradzać coś, okazywać co w kim lub w czym, zakrawać, wyglądać na co, przypominać kogoś; cuchnąć, śmierdzieć; ni p-ie ni śmierdzi = jest mi obojętne.
Pachnidło, rzecz pachnąca, kosmetyk (perfumy, mydła, pomady).
Pachnieć — p. Pachnąć.
Pachnotka, roślina z rodziny wargowych.
Pacholątko — p. Pacholę.
Pacholczy, służebny; przen., chamski, ordynarny, prostacki.
Pacholę, chłopię, młodzieniaszek, wyrostek; chłopiec do posług; giermek, paź.
Pacholęctwo, lata dziecięctwa, chłopięctwa.
Pacholęcy, przym. od Pacholę; młodociany.
Pacholik, chłopię, chłopiec usługujący.
Pacholstwo, służalstwo, uniżoność; zbior., sługi.
Pachołek, wyrostek, chłopiec, dorastający wieku młodzieńczego; służący, parobek, najemnik; giermek rycerski, paź; szeregowiec wojska polskiego; dobry p. = dzielny żołnierz, junak; chudy p. = biedak, chudzina, człowiek ubogi szlacheckiego rodu; przyrząd do zdejmowania butów.
Pachołkować, służyć u kogo za pachołka; przen., nadskakiwać, płaszczyć ś. przed kim.
Pacht, nm., dzierżawa (szczególniej prawa do owoców z czyjego ogrodu, do mleka krów czyich); arenda, ustąpienie na pewien czas jakiej rzeczy, korzyść przynoszącej, dla ciągnienia z niej zysków, wzamian za pewne określone zobowiązania.
Pachtować, nm., trzymać pacht, dzierżawić.
Pachwina, skośna brózda, idąca wzdłuż dołu brzucha ku biodru, między brzuchem a udem.
Pachwinowy, przym. od Pachwina.
Pachytrop, gr., przyrząd do łączenia drutów zwojowych cewek.
Paciać — p. Paćkać.
Paciak, brudas, tłusty dzieciak; p-ki = kluski prażone.
Paciara, Paciarajda, zupa mączna na wodzie, na mleku, zacierki; przen., niezgrabiasz, niezdara, człowiek rozlazły.
Paciepa, jama, jaskinia.
Pacierz, łć., codzienna modlitwa, złożona z Ojcze Nasz, Zdrowaś i Wierzę w Boga; w lm., p-rze = modlitwy, odmawiane codziennie o jednej porze; odmawiać p-rze = mamrotać; jak amen w p-rzu = napewno; umieć co jak p. = doskonale, płynnie; powtarzać, mówić za panią matką p. = powtarzać cudze myśli, zdania; powiedzieć komu p., usłyszeć p. = usłyszeć naganę, reprymandę; przen., czas potrzebny do zmówienia p-a (będę tu za dwa p-e); kręgosłup, kość pacierzowa.
Pacioreczek, łć., zdr. od Pacierz.
Paciorkowiec, łć., rodzaj bakterji, wyglądających jak paciorki; roślina z rodziny morszczynowatych — p. Modligroszek.
Paciuk, prosię, podświnek, wieprzak.
Pacjencja, łć., cierpliwość.
Pacjent, łć. cierpiący, chory będący na opiece lekarza.
Pacnąć, uderzyć, klapnąć, upaść.
Pacta conventa (pakta konwenta), łć., w prawie polskim państwowym: dobrowolna umowa narodu z królem (obieralnym), określająca wzajemne obowiązki.
Pacyfik, ang., ocean Spokojny cz. Wielki; kolej P-u = kolej żelazna (w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północ.), łącząca ocean Wielki z Atlantyckim.
Pacyfikacja, łć., uspokojenie, załagodzenie (zwłaszcza zaburzeń krajowych, rozruchów); przywrócenie porządku sposobem zgodnym; układy o pokój.
Pacyfikał, łć., naczynie złote a. srebrne na chowanie świętości w Kościele katolickim; także: krzyż, który kapłan daje do pocałowania.
Pacyfikator, łć., dający spokój, uspokoiciel.
Pacyfizm, łć., dążenie do załatwiania sporów i zatargów międzypaństwowych drogą układów pokojowych.
Pacykarz, mularz; żart., kiepski, niedbały malarz, gryzmoła.
Pacykować, tynkować mur; zaprawę, rzuconą na mur, wygładzać pacyką; przen., kiepsko, niedbale malować (obrazy).
Pacześ, Paczesie, włókna lnu lub konopi, oddzielające ś. przy czesaniu szczotką po raz drugi, kłaki lniane; nici z tych włókien.
Pacześny, zrobiony z paczesi, zgrzebny; osnowa jedwabna, a wątek p. = ą=ścisłe zespolenie dwu rzeczy różnowartościowych; potomek małżeństwa niedobranego urodzeniem, umysłowością, charakterem i t. p.
Paczka, pakunek, zawiniątko, pewna ilość towaru, razem zwinięta i jako całość sprzedawana; (p. zapałek, papierosów, papieru listowego, tytuniu, tabaki i t. p.); mała paka, skrzynka; przen., żart., kilka osób razem ś. trzymających, bawiące ś. wspólnie wesołe towarzystwo, kompanijka.
Paczuszka, zdr. od Paczka.
Paczyć, wykrzywiać, coś płaskiego zginać łukowato, przen., wykręcać, przekręcać znaczenie, myśl, fałszować; p. ś., wypaczać ś., wychodzić z pewnej formy, garbić ś., wychodzić z pewnej normy; psuć ś., demoralizować ś.
Paćkać, babrać, walać, brudzić, mazać; przen., źle malować, gwazdać; p. ś., mazać ś., walać ś., babrać ś. w czym.
Padaczka, epilepsja, choroba św. Walentego, wielka choroba.
Padać, dok. Paść; z kierunku pionowego przechodzić nagle w poziomy, obalać ś., przewracać ś., z wyższego poziomu przechodzić nagle na niższy; padł jak długi = rozciągnął ś. na ziemi; p-m do nóg, do nóżek = uniżony sposób powitania i pożegnania; p. na wznak = na grzbiet; p. na twarz = twarzą do ziemi; p. w czyje objęcia = ściskać go; p. trupem = polec; p. na cztery nogi = wszystko tracić odrazu, doznawać wielkiej klęski; p. na cztery łapy, jak kot = wyjść cało a, z małym uszczerbkiem z niebezpieczeństwa; bydło p-a, pszczoły p-ają = zdychają; deszcz, śnieg, rosa p-a = spada na ziemię; katar p-a na piersi = zajmuje piersi; mrok p-a = zmierzcha ś.; podejrzenie p-a na kogo = podejrzewają go; strach p-a na kogo = przenika go; p. ś., rozstępować ś., pękać; rozpierać ś.
Padlina, Padło, zdechłe bydlę, zwierzę; mięso zdechłego zwierzęcia, ścierwo; przen., człowiek do niczego, nizkiego charakteru, nędznik, nikczemnik, podły.
Padłożerny ptak lub zwierzę = żywiący ś. padliną (np. sęp, hijena).
Padołowaty, Padolisty, mający kształt padołu, obfity w padoły.
Padół, głęboka dolina, wąwóz, jar, nizina; p. płaczu = ziemia, życie doczesne.
Padwana, wł., piosenka miłosna, erotyk, rodzaj tańca.
Padyszach, pers., pan królów, tytuł monarchów tureckich i perskich.
Padź, słodka substancja na kwiatach, z której pszczoły przygotowują miód, rosa miodowa.
Paf!, wykrz., oznaczający odgłos strzelania, uderzenia; pif, paf!, pif, paf, puf!, wykrz., naśladujący odgłos wystrzałów z broni palnej.
Pagament, łć., srebro w kawałkach.
Pagina, łć., stronnica książki; p. fracta = stronnica, przełamana wzdłuż na dwie połowy, z których jedna ma być zapisana.
Paginacja, łć., numerowanie stronic książki a. zeszytu.
Paginować, łć., oznaczać stronice numerami kolejnemi.
Pagór — p. Pagórek.
Pagórek, niewielkie wzniesienie ziemi, wzgórek, wzgórze, niewielka górka; w anat., wzniesienie miednicy w miejscu stykania ś. kręgosłupa z kością krzyżową; wzniesienie ciała w dolnej części brzucha; wzgórek łonowy, wzgórek Wenery.
Pagórkowaty, Pagórzysty, obfitujący w pagórki, kształtem zbliżony do pagórka.
Paj, tur., część, dział, udział w czym.
Pajacowski, wł., właściwy pajacowi.
Pajączek, zdr. od Pająk.
Pająkowaty, mający kształt pająka.
Pajda, duży kawał chleba, sera, duża kromka, glon.
Pajdokracja, gr., rządy dzieciaków, panowanie młokosów.
Pajęczak, gatunek pająka.
Pajęczy, odnoszący ś. do pająka, przez pająka zrobiony (nić p-a, siatka p-a); podobny do pajęczyny, delikatny, cienki, subtelny (koronka, przędza p-a).
Pajęczyna, nici, wysnute przez pająka, tkań, siatka pajęcza; sieć z cienkich nici zrobiona do łowienia ptactwa; delikatna, słaba tkanina; rzecz słaba, wątła, łatwo ulegająca zniszczeniu (zdr. Pajęczynka).
Pajęczynowaty, podobny do pajęczyny.
Pajęczynówka, błona a. opona pajęczynowata, otaczająca mózg.
Pak, nm., smoła, z której zebrano olej żywiczny, służąca do oblepiania beczek, szpar w ścianach drewnianych, pakuł dla szczelności, lakowania korków; rodzaj laku.
Paka, nm., skrzynia, zbita z desek; takaż skrzynia, napełniona rzeczami; pewna ilość towarów lub rzeczy niełamliwych, upakowanych, obszytych w płótno i związanych sznurem.
Paka, łć., gatunek zwierzęcia z rodzaju szczurowatych.
Pakamer, nm., skład pak, towarów, bagaży, rzeczy.
Pakfong, chińs., gatunek nowego srebra.
Pakhauz, nm., wielki pakamer, budynek na skład.
Pakhof, nm., komora celna.
Pakiet, nm., nieduża ilość rzeczy upakowanych i owiązanych sznurkiem.
Pakietbot, ang., statek pocztowy.
Paklepie, pakuły, kłaki, wyczeszki ze lnu a. konopi.
Pakłak, grube ordynarne sukno.
Pakmajster, nm., oficjalista na poczcie a. na stacji kolejowej, przyjmujący bagaże pod swój dozór i zajmujący ś. ich rozesłaniem pod właściwemi adresami.
Pakośnie, na przekór, na opak.
Pakować, nm., układać rzeczy, towary w miejsce dające ś. zamknąć a. w węzełek, w skrzynię, w celu wysłania ich; przen., wkładać wielką ilość (np. pieniędzy w jakie przedsiębiorstwo); jeść dużo, chciwie; p. ś., pakować, układać swoje rzeczy w kufer, walizę i t. p.; zbierać się w drogę.
Pakownia, nm., izba w fabryce a. w sklepie, składzie, gdzie pakują towar, pakamer; część browaru, gdzie wylewają beczki pakiem.
Pakowny, nm., mogący w sobie wiele mieścić (osób, towaru, mebli); ładowny, naładowany.
Pakówka, nm., gatunek smoły do oblepiania pak; gęsta, stwardniała smoła do smarowania dratwy; maź, smoła.
Pakt, łć., umowa, ugoda, układ pokojowy.
Paktować, łć., układać ś. z kim.
Pakuł, cokolwiek zwiniętego nakształt zatyczki: p. do armaty, do strzelby; w lm., krótkie włókna lnu lub konopi, przez czesanie oddzielone od dłuższych, zgrzebie, kłaki.
Pakunek, rzeczy upakowane, tłumok; ciężar, obciążenie okrętu, wagonu, wozu, ładunek; to, czym utykają szpary, szczeliwo; i to, w co zapakowano, opakowanie.
Pakunkowe (-ego), nm., opłata za przewóz koleją pakunku.
Pal, słup drewniany z zaostrzonym końcem do wbicia w ziemię, kół; tyczka, palik; wbić, nawlec kogo na p. = ukarać go wsadzeniem na ostry górny koniec pala, wbitego w ziemię.
Pala, łć., okrycie kielicha podczas odprawiania Mszy św.
Palacz, ten, który trudni się paleniem w piecu (w fabryce, kopalni, przy lokomotywie, na parostatku); ten, co prowadzi samochód, szofer; mężczyzna, namiętnie palący tytuń, fajczarz; p. opjum = nałogowo palący opjum.
Palaczka, forma ż. od Palacz; kobieta, nałogowo paląca tytuń a. opjum.
Palad, jeden z rzadkich metali, barwą i ciągliwością podobny do platyny.
Paladium, łć., posążek bogini Minerwy (Pallady), świętość miasta Troi, która go miała strzec od zdobycia przez nieprzyjaciela; przen., świętość, tarcza, chroniąca od niebezpieczeństwa, od złego.
Paladyn, wł., znakomity rycerz, towarzyszący panującemu; rycerz słynny ze swych rycerskich czynów; pierwotnie: każdy z 12-tu rycerzy, towarzyszących Karolowi W.; błędny rycerz, szukający przygód po świecie.
Palafit, gr., budowla nawodna przedhistoryczna, napalowisko.
Palanka — p. Pałanka.
Palant, kij do podbijania piłki w grze; gra w piłkę z użyciem takiego kija.
Palarnia, pokój do palenia tytuniu, fajczarnia, fiumoar; miejsce, gdzie ś. odbywa palenie sposobem fabrycznym, np. p. kawy.
Palatalizacja, łć., miękczenie, upodniebiennienie, uśredniojęzykowienie, t. j. wymawianie spółgłosek ze zbliżaniem języka do podniebienia twardego (np. ś, ź, zamiast s, z).
Palatalny, łć., podniebienny; spółgłoski p-e = podniebienne czyli miękkie, np. ś, ź, ń i t. d.
Palatyn, łć., dawniej tytuł wysokich urzędników dworskich, pełniących urząd w najbliższym otoczeniu króla; w Polsce — wojewoda; na Węgrzech najwyższy dygnitarz państwowy, zastępca króla — p. Pfalzgraf.
Palatynat, łć., dawniej w Niemczech prowincja, podlegająca władzy palatyna.
Palawer, Palawra, u Murzynów afrykańskich zgromadzenie w celu naradzania ś., wiec murzyński.
Palący, mający własność palenia, parzący; przen., nagły, pilny, nie cierpiący zwłoki; p-a potrzeba = domagająca ś. natychmiastowego zadośćuczynienia; rzecz., osoba nawykła do palenia tytuniu, palacz; wagon, przedział p. = przeznaczony dla palących tytuń.
Palączka, gorączka, żar, spiekota; namiętność, uniesienie.
Palba, strzelanina z broni palnej.
Palcat, wł., kij, laska, używane niegdyś przez młodzież do fechtunku zamiast szabli; laseczka kauczukowa do uderzeń leczniczych.
Palcochodny, chodzący na palcach (o zwierzętach).
Palcodrzew, nazwa rośliny jasława.
Palcoskrzydły, mający błony rozpięte między palcami i służące do latania po powietrzu (nietoperz).
Palcowy, odnoszący ś. do palca; gruby a. szeroki na palec.
Palczasty, mający palce, podobny do dłoni z rozczapierzonemi palcami (liście p-e).
Palec, część końcowa, chwytna u ręki, złożona z kilku członków, a. u nogi; p. wielki a. kciuk, p. wskazujący, p. średni, p. serdeczny a. pierścionkowy, p. mały a. miziniec; kiwnąć p-em = przywoływać kogo milcząco; pokazywać co p-em = wskazując ręką, wyraźnie wskazywać; p-em kogo wytykać = szydzić z niego, potępiać go; p-em czego dotknąć = mieć w czym udział, mieszać ś. do czego; umieć co na p-ach = na pamięć, wyśmienicie; nie kładź p-a między drzwi = nie mieszaj się do cudzych spraw; p. na kogo zakrzywić = zlekka wyrazić nieukontentowanie; dąsać ś., śmiać ś., ledwo kto p. zakrzywi = z byle powodu; było tego na owinięcie p-a = nadzwyczaj mało; z p-a co wyssać = zmyślić; z p-a tego nie wyssał = nie wymyślił; stanąć, chodzić na p-ach = uniósszy ś na palcach u nóg, pocichutku; chodzić koło kogo na p-ach = obchodzić ś. z nim troskliwie, uprzedzająco; nie mam tego na p. = ani trochę; p. Boży = wyrok Opatrzności, kara Boża; tasiemka, wstążka na p., na dwa p-e = szerokości p-a, dwu p-ów i t. d.; patrzeć na co przez p-e = pozwalać na co, nie sprzeciwiać ś. czemu, pobłażać; położyć p. na ustach = na znak milczenia; gryźć p-e ze złości = być wściekłym, nie mogąc tego wyraźnie okazać; dmuchać w p-e, p-e lizać = być w wielkiej potrzebie; sam jak p. Boży, jak p. = sam jeden; goły jak p. = zupełnie biedny umaczać w czym p. = mieć udział w jakiejś sprawie nieczystej; p-e lizać! = mówi ś. o czymś bardzo smacznym; mały p. mi to powiedział = domyśliłem ś.; p-em w bucie kiwać = być na na kogoś złym, ale bać ś. to okazać jawnie; mieć długie p-e = kraść; p. u rękawiczki = część jej, wkładana na palec; ząb drewniany na kole młyńskim, na wale i t. p.
Palendron, wł., księża sutanna bez guzików; suknia.damska aksamitna, ozdobiona haftem srebrnym i podbita pięknym futrem.
Palenie, niszczenie czego ogniem; ogrzewanie, opalanie; cierpienie piekące, ból palący, zgaga; używanie tytuniu, opjum itp.
Paleo-, gr., na początku wyrazu oznacza, że wyraz ten stosuje ś. do rzeczy dawnych, starożytnych.
Paleoantropologja, gr., nauka o szczątkach człowieka kopalnego.
Paleoetnologja, gr., etnologja starożytna.
Paleofitologja, gr., nauka o roślinach zaginionych i ich szczątkach.
Paleogeografja, gr., nauka o rozkładzie mórz i lądów w dawnych okresach.
Paleografja, gr., nauka o rodzajach pisma w starożytności, umiejętność odczytywania starożytnych napisów, rękopisów, dokumentów, oznaczania czasu ich sporządzenia, oraz ich znajomość.
Paleokrystyczny, gr., pokryty zwałami lodów, nigdy nie topniejącemi (w oceanie podbiegunowym).
Paleolit, gr., kamień odrobiony na narzędzie, jako wykopalisko z okresu kamiennego.
Paleologja, gr. — p. Paleontologja, p. Archeologja.
Paleontografja, gr., opisanie przedpotopowych roślin i zwierząt.
Paleontologja, gr., nauka o szczątkach kopalnych skamieniałych zwierząt (paleozoologja) i roślin (paleofitologja).
Paleonto-zoologiczny, gr., dotyczący skamieniałości zwierzęcych.
Paleosaurus, łć., wielki płaz, jaszczur, którego szczątki znajdują ś. w formacji permskiej.
Paleotyp, gr., zabytek sztuki drukarskiej z pierwszych czasów jej istnienia.
Paleozoiczny gr. okres = dotyczący najdawniejszych epok życia organicznego na ziemi (pierwszorzędowy) (z roślin: paprocie, skrzypy, ze zwierząt: trylobity, potym ryby, następnie płazy); p-e pokłady = najdawniejsze pokłady osadowe na skałach ogniowych, a mianowicie formacje: kambryjska, sylurska. dewońska i węglowa.
Paleozoologja, gr. — Paleontologia.
Palestra, łć., u Rzymian: szkoła publiczna gimnastyki i szermierstwa; korporacja obrończa sądowa w dawnej Polsce; adwokaci, obrońcy sądowi.
Palestrant, łć., członek palestry, biegły w prawie, sadownik, adwokat, prawnik lub pomocnik prawnika; kształcący ś. na prawnika.
Palet, fr., wezwanie o zapłacenie należności skarbowej a. wyznaczające kwaterę dla żołnierza; kostka lub płaski krążek metalowy, rzucany do oznaczonego celu w grze.
Paletnologja, gr., część antropologji o starożytności rodu ludzkiego oraz o rasach kopalnych.
Palica, wielka pałka, maczuga.
Palić, rozniecać ogień, ogrzewać nim; opalać, ogrzewać za pomocą palenia (p. w piecu); p. coś dla oświetlenia (p. lampę, i świecę); niszczyć ogniem, zmieniając w węgiel, popiół i gazy lotne, pustoszyć ogniem (p. wsie i miasta podczas wojny); p. ofiary = spalać je na stosie dla ofiarowania ich Bogu; p. fajkę, papierosy = p. tytuń w nich; wyrabiać co za pomocą palenia, ognia, pędzić (p. smołę, cegłę, wapno, gips, kawę); dopiekać, gryźć, piec (słońce p-i, pieprz p-i w gardle); twarz mię p-i = piecze; męczyć za pomocą ognia, przypiekać (p. złoczyńcę, męczennika); zapalać, zagrzewać, wzbudzać namiętność do do czego; strzelać z broni palnej; wydawać hałas, podobny do wystrzałów (p. z bata); uderzać (p. w pysk); p. komplementy, dusery = mówić je; p. koperczaki = zalecać ś. kobiecie, pochlebiać jej, umizgać ś.; biec a. jechać szybko; p. ś., gorzeć, płonąć; dom p-li ś. = jest objęty pożarem; p-i ś.! = pożar! gore!; lampa, świeca p-i ś. = płonie; robota p-i mu ś. w ręku = idzie bardzo szybko; wszystko na nim ś. p-i = drze prędko; nie p-i ś.! = nic pilnego; ziemia p-i mu ś. pod nogami = jest niespokojny, zdenerwowany; p. mosty za sobą = uniemożliwiać sobie cofnięcie ś. od czego; przen., p. ś. do czego = mieć do czego wielką ochotę, pożądać czego namiętnie; klacz p-i ś. = uczuwa popęd płciowy.
Palifikacja, łć., opalowanie, wzmocnienie za pomocą pali.
Paligronek, roślina z rodziny goździkowatych.
Palik, mały pal, tyczka (p-i do przywiązywania drzew owocowych); kołek, używany w miernictwie do pomiarów gruntu.
Palikar, żołnierz ochotniczy w dzisiejszej armji greckiej.
Palikopa, burza piorunowa; święto, przypadające na św. Piotra w okowach.
Palikować, przywiązywać rośliny do palików.
Palimpsest, łć., stary rękopis na pergaminie, z którego usunięto dawne pismo dla napisania nowego.
Palindrom, gr., zdanie, brzmiące jednakowo, czy wprost je czytać, czy wspak, np. kobyła ma mały bok; zagadka, dotycząca wyrazu, który, przeczytany wspak, ma odmienne znaczenie, np. dąs — sąd, kara — arak.
Palingieneza, gr., odrodzenie ś., odnawianie ś.; doskonalenie ś. obyczajowo moralne człowieka; stadja rozwojowe gatunku przemiany owadów.
Palingrafja, gr., sztuka odnawiania starych rycin i odbijania z nich na kamieniu nowych kopji.
Palinodja, gr., powtórzenie śpiewu; w poezji odwołanie obrażającego, krzywdzącego lub uwłaczającego czyjej czci wiersza; wogóle odwołanie krzywdzących słów; przen., pochwała tego, co ś. pierwej ganiło; powtórny wybuch jakiej choroby.
Palipiecek, chłopiec, mający obowiązek palenia w piecach.
Palisadować, fr., otaczać palisadą.
Palisander, fr., drewno z pewnego drzewa południowo-amerykańskiego, pięknego ciemnego koloru, używane na kosztowniejsze wyroby stolarskie, głównie jako fornir.
Paliwo, wszystkie ciała, służące za materjał do palenia (drzewo, węgiel, torf, koks i t. p.); żart., papierosy, cygara.
Paliwoda, półgłówek, szalona pałka, junak, zapaleniec, wartogłów, trzpiot, sowizdrzał, warchoł, pędziwiatr, wichrzyciel; łgarz, kłamca, blagier.
Paljatywa, łć., Paljatywne środki, środki, nie usuwające zasadniczo zła, lecz przynoszące chwilową ulgę, półśrodki.
Paljatywny, łć., uśmierzający, łagodzący.
Paljowy, fr., słomkowy, koloru słomy.
Palka, łć., kwadratowa przykrywka kielicha do Mszy Św.; zasłona jedwabna ołtarza.
Palmacyt, łć., skamieniały pień palmowy.
Palmatka, łć., deszczułka albo skóra mocna, z jednego końca wązka, z drugiego szersza, używana na podeszwy.
Palmela, łć., roślina z gromady wodorostów.
Palmetka, fr., boczna część ornamentu górnego u pieca, szafy i t. d.
Palmisty, Palmorodny, rodzący palmy, obfity w palmy.
Palmitowy a. Palmitynowy łć. kwas = jeden ze składników większości tłuszczów zwierzęcych: biała, krystalicznie krzepnąca masa, z alkaljami tworzy mydło.
Palmowy, łć., odnoszący ś. do palmy, z palmy wyrobiony: liść p., olej p., wino p-e; wierzba p-a = wierzba iwa; niedziela p-a = kwietnia niedziela, ostatnia przed Wielkanocą, święcona na pamiątkę wjazdu Chrystusa do Jerozolimy.
Palnąć, dok. od Palić; wystrzelić z broni palnej; klasnąć czym, (z bicza); uderzyć, grzmotnąć (p. kogo po uchu), wystąpić z mową szybką, powiedzieć co ostro, bez namysłu; wyciąć, rąbnąć; p. głupstwo = zrobić głupstwo; wypić duszkiem, łyknąć, golnąć.
Palność, właściwość ciała łatwego spalania ś.
Palny, działający za pomocą ognia; palący ś. łatwo lub mający własności łatwego zapalania się (materje p-e = proch, saletra, benzyna, spirytus i t. p.); broń p-a = z której strzelają do kogo lub czego.
Palony, ten lub to, co palono: kawa p-a, wapno p-e = gaszone, buty p-e = z wysokiemi lakierowanemi cholewami.
Palować, pale wbijać, palami utwierdzać, grodzić.
Palpacja, łć., dotykanie, uczuwanie.
Palpitacja, łć., przyśpieszone bicie serca i pulsu.
Palpitować, łć., drgać, kołatać, pulsować.
Palto, Paltot, fr., zwierzchnia odzież luźna, używana dawniej tylko przez majtków, a obecnie przez wszystkich.
Paltocik, fr., mały paltot; paltot damski a. dziecinny.
Paluch, wielki, niezgrabny palec, obwinięcie palca (np. chorego); duży palec u rękawiczki.
Paluszek, mały palec (u kobiety, u dziecka); rodzaj pierniczków podługowatych w kształcie palców; rodzaj ciastek drożdżowych kształtu pałeczek.
Paluszkować, palcami grać; zręcznie palcami oszukiwać, grając w karty; kraść; palcem drażnić, onanizować.
Paluszniczek, roślina z rodziny traw.
Pała, gruby kij, laga, pałka; przen., głupi człowiek, jołop, tępek; pogardl., ksiądz mało inteligentny, zacofanych pojęć.
Pałacowy, przym. od Pałac; rzecz., zarządca pałacu, marszałek, burgrabia, klucznik.
Pałać, gorzeć, wydając silny płomień, płonąć, buchać żarem; przen., żarzyć ś., być rozpalonym; twarz mu p-a = płonie rumieńcem; mieć chęć gorącą ku czemu, zostawać pod wpływem namiętności jakiejkolwiek, zionąć, dyszeć: p. miłością, chęcią, gniewem, nienawiścią, zemstą.
Pałasik, mały pałasz, szabelka dziecinna.
Pałasznica, owad dwuskrzydły poczwarkorodny.
Pałaszować, wywijać pałaszem, bić płazem pałasza; zajadać smaczno i dużo, ćwiczyć, zmiatać.
Pałaszowaty, mający kształt pałasza.
Pałączek, gatunek sidła do łapania ptaszków, używając za przynętę jagód z jarzębiny; mały pałąk.
Pałąk, linja wygięta, łukowata; kabłąk, obłąk, łuk; rączka, ucho w kształcie kabłąka; garda u miecza, pałasza.
Pałąkowaty, łukowaty, półkolisty, zgięty w kabłąk, kabłąkowaty.
Pałeczka, mała pałka, laseczka; kołeczki do robienia koronek.
Pałeczkowaty, mający kształt pałeczki.
Pałecznik, rodzaj porostu.
Pałężyna, roślina z rodziny nanerczowatych.
Pałka, gruby kij, laska, krótki drążek z kulką na końcu do bicia w bęben a. w kotły; przen., łeb, głowa; pióro u ptaka jeszcze nie rozwinięte; w bot. — p. Kaktus, p. Ożypałka; jedność, jedynka, jako najgorszy stopień w szkole; mieć w p-ce, zalać p-ę = być pijanym, upić ś.; szalona p. = awanturnik, entuzjasta; nie kijem go, ale p-ą = w gruncie rzeczy wszystko jedno; dostał jak p-ą w łeb = zamroczyło go, ogłuszyło, pozbawiło przytomności.
Pałkowaty, mający kształt pałki.
Pałuba, zasłona wozowa, buda, nakrycie; kadłub, pniak; wiecheć do zatykania komina, baba; chustka kobieca, niedbale związana na głowie; lalka niezgrabna, marjonetka; boginka; herod baba, próżniak baba; niezdara, głupiec, gamoń, niedojda, gamajda.
Pamfil, gr., pewna gra w karty; walet treflowy; zalotnik, galant.
Pamflecista, łć., autor pamfletu.
Pamflet, fr., broszurka, ulotne pismo treści złośliwej, obelżywej lub potwarczej.
Pamiątka, pamięć, wspomnienie o czym; upamiętnienie, znak pamięci; upominek, podarek; dać komu co na p-ę = ażeby pamiętał; obchodzić, święcić p-ę jakiego zdarzenia; dać na p-ę = obić; przedmiot, mający przypominać kogoś a. coś; ma kilka drogich p-ek po ojcu.
Pamiątkowy, dotyczący pamiątki, wspomnienia jakiego zdarzenia.
Pamięciowo, przyślą z pamięci, na pamięć.
Pamięciowy, przym. od Pamięć; lekcja p-a = nie piśmienna; rachunki p-e = odrabiane na pamięć, nie na piśmie.
Pamięć, zdolność zachowywania w umyśle wrażeń doznanych a. wiadomości powziętych; mieć dobrą, lokalną a. długą, słabą a. krótką p.; mieć co w popamiętać; wyszło mi to, wypadło z p-i = zapomniałem; umieć co na p. = pamięciowo; mówić co na p. albo z p-i = jak ś. pamięta, z głowy, nie mając książki przed sobą; na p. = gadać, sądzić bezzasadnie, na chybi trafi, na oślep; bez p-i = nieprzytomnie, bez upamiętania, bez umiarkowania, bez rozwagi (gadać, jeść, kochać ś. bez p-i); jeśli mię p. nie myli = jeśli dobrze pamiętam; wbić sobie co w p. = dobrze zapamiętać; przywieść co komu na p. = przypomnieć; zrób to za p-i = póki pamiętasz; za świeżej p-i = nie odkładając; mieć kurzą p. = bardzo słabą; mieć co w świeżej p-i = niedawno czego się nauczyć; zaklinam cię na p. ojca = na cześć dla ojca zmarłego; za ludzkiej p-i = jak ludzie pamiętają; za mojej p-i = od czasu, jak pamiętam; zostawić po sobie dobrą p. = pamiątkę, wspomnienie; godzien p-ci = żeby o nim pamiętano, żeby go nie zapomniano: zostawić po sobie dobrą p. = dobre wspomnienie; miej p. na dobro kraju = miej troskę na nie; świętej p-i nieboszczyk (chrześcijanin); od świętej p-i = oddawna.
Pamiętać, zachowywać w pamięci, mieć w pamięci; nie zapominać, mieć na względzie, na uwadze, baczyć na co; troszczyć ś. o co, dbać o co, mieć na co baczenie; nie móc wybaczyć, nie umieć darować winy; nie zaniedbać, nie omieszkać; pochodzić z dawnych czasów, sięgać dawnej epoki swym początkiem; p. ś., być, zostawać w pamięci.
Pamiętne, coś komu dane, aby pamiętał; dać komu p-e = obić mu dobrze skórę, dać mu ś. we znaki.
Pamiętnik, opowieść o wypadkach współczesnych autorowi jako rodzaj prozy opowiadającej; notatki ze zdarzeń życia; książka, podająca sprawozdanie z czynności jakiejś instytucji w pewnym okresie czasu; album, sztambuch, imiennik; nazwa czasopisma, podającego sprawozdanie ze współczesnego ruchu naukowego (p. literacki, lekarski, fizjograficzny).
Pamiętnikarski, przym. od Pamiętnikarz.
Pamiętnikarstwo, pisanie pamiętników; ogół pamiętników, dział pamiętników w literaturze pewnego narodu a. pewnej epoki.
Pamiętnikarz, autor pamiętników.
Pamiętny, Pamiętliwy, mający dobrą pamięć, pamiętający co dobrze i długo; wrażony w pamięć, nie zatarty w pamięci, nie dający ś. zapomnieć, zaostrzający pamięć.
Pamłoda, pęd, wyrastający z korzenia lub z pnia.
Pampuch, Pampucha, Pampuszka, pączek z ciasta smażony w tłustości; przen., człowiek małego wzrostu, gruby i pękaty.
Pan-, gr., jako przyrostek przed wyrazem, znaczy to samo co wszech-.
Pan, Bóg, Stwórca; najwyższy władca kraju, monarcha, panujący: Najjaśniejszy P.; właściciel, dziedzic, posiadacz: p. tego zamku, p. tego majątku; głowa, naturalny zwierzchnik, gospodarz, człowiek, mający prawo rozkazywać innym: p. domu w stosunku do rodziny i domowników, poddanych, niewolników i t. d.; człowiek samodzielny, nie potrzebujący ś. nikomu wysługiwać; teraz ja p.!; bogacz, p. całą gębą; arystokrata, możnowładca, oligarcha: p. z p-ów = magnat prawdziwy; każdy p. za swoje trzy grosze, na swoich śmieciach = każdy jest niezależny u siebie, w swoim domu; kazał p., zrobił sam = sam sobie usłużył; żyć z kim za p. brat = poufale, zażyle; jaki p., taki kram = jaki człowiek, takie i jego otoczenie; sobie p. = człowiek niezależny; sposób tytułowania mężczyzn dorosłych (łaskawy p., wielmożny p., szanowny p., czcigodny p., jaśnie wielmożny p., jaśnie p., jaśnie oświecony p. = różne sposoby tytułowania, zależnie od położenia społecznego, wieku, tytułu dziedzicznego człowieka, do którego ś. ktoś zwraca); sposób tytułowania kasztelana a. starosty w dawnej Polsce; p. młody = nowożeniec; mój p. = mój mąż.
Panaceum, gr., mniemany uniwersalny środek lekarski na wszystkie choroby; cudowny środek na wszelkie dolegliwości.
Panarchja, gr., panowanie powszechne.
Panasz, fr., kitka z piór na kaszkiecie wojskowym.
Panata, Panatka, wł., polewka chlebowa, wodzianka, kapłon, waserzupka.
Pancerno, nm., przysł., mając z sobą znaczną liczbę pancernych; będąc uzbrojonym w pancerz.
Pancerzowy, nm. — p. Pancerny.
Pandekty, łć., główna część składowa obioru praw Justynjana, obejmująca zbiór pism słynnych prawników rzymskich; nazwa cywilnego prawa rzymskiego wogóle; digesty.
Pandemiczny, gr., powszechny, ogólny, krajowy.
Pandemja, gr., choroba panująca w kraju, zaraza, epidemja.
Pandemonjum, gr., piekło, miejsce pobytu złych duchów; państwo szatana; przen., miejsce, gdzie szerzy ś. zepsucie moralne.
Pandory gr., puszka, przen. źródło wszelkiego złego, nieszczęścia, sypiące ś. na ludzi.
Pandury, węg., dawniej zbrojni słudzy magnatów w Kroacji i Slawonji; rodzaj wojska węgierskiego; żandarmi, woźni sądowi węgierscy.
Paneczek, Panoczek, mały panek, dobry pan; panicz, p-oczku! = kochany przyjacielu! kochanku!
Panegiryczny gr., przym. od Panegiryk; p. okres: w historji literatury polskiej czasy przesadnego hołdowania modzie pisania panegiryków (od połowy XVII do połowy XVIII w.).
Panegiryk, gr., mowa pochwalna; pismo prozą lub wierszem, sławiące z przesadą osoby, czyny lub zdarzenia; przesadna pochwała.
Panegirysta, gr., autor panegiryków; przesadny chwalca.
Panek, niewielki pan, szlachciura, szlachetka; udający wielkiego pana, pyszny, zadzierający nosa; młody pan, lubiący ś. pokazać; złoty młodzieniec, młody utracjusz, rozrzutnik.
Paneteizm, gr., pogląd filozoficzny, według którego wszystko jest w Bogu.
Panfobja, gr., obawa wszystkiego, popłoch ogólny.
Pangieneza, gr., teorja, według której każda oddzielna komórka lub cząstka organizmu odradza ś. sama; teorja, według której z jednej pierwotnej komórki powstały wszystkie organizmy.
Pangieometrja, gr., to samo, co metagieometrja.
Pangiermanizm, gr., dążenie do zjednoczenia wszystkich plemion giermańskich w jedną polityczną całość.
Panglos, gr., człowiek, udający, że wszystko wie.
Panglota, gr., słownik porównawczy wszystkich języków.
Panhelenizm, gr., dążenie do zjednoczenia wszystkich Greków w jednolite państwo.
Pani, władczyni, monarchini, żona panującego (Najjaśniejsza P.); Niepokalana P., Anielska P. = Matka Boska; właścicielka, dziedziczka, posiadaczka; kobieta, jako głowa domu, gospodyni, żona pana (p. domu); arystokratka, możnowładczyni, magnatka; sposób tytułowania kobiet, zwłaszcza zamężnych, starszych; łaskawa p., wielmożna p. i t. p. — p. Pan — różne sposoby tytułowania kobiet; moja p. = moja żona; starsza p. = matka pana żonatego a. pani zamężnej; młodsza p. = zamężna córka a. synowa starszej pani; sposób tytułowania kasztelanowej a. wojewodziny w dawnej Polsce; p. dworska a. dworna = dworzanka, dworka; p. stara = ochmistrzyni, przełożona nad fraucymerem w dawnej Polsce; powtarzać za p-ą matką pacierz = powtarzać cudze zdanie bezkrytycznie.
Paniątko, paniczyk. panicz; młodzieniaszek strojny, wykwintny; pieszczoch, syn możnego pana; iron., młodzieniec, chcący, aby go uważano za pana, mogącego rozkazywać.
Panichida, gr., żałobne nabożeństwo w kościele wschodnim.
Panicz, syn pana, młody nieżonaty pan; chłopiec wysokiego rodu, młody arystokrata; pieszczoch, fircyk, elegant, gagatek.
Paniczny, gr., przym. od Panika; p. strach, p. popłoch = niepohamowany, bez upamiętania, szalony.
Paniczyk, zdr. od Panicz; strojniś.
Paniczykowaty, właściwy paniczykowi, zakrawający na paniczyka; pyszałkowaty, zarozumiały.
Panieneczka, zdr. od Panna; młoda panienka, dziewczynka.
Panienka, młoda panna, dziewczyna; Najświętsza p. = Matka Boska; sposób zwracania ś. do służącej w restauracji, oberży i t. p.
Panieński, dziewiczy; kwiat p. = dziewictwo; choroba p-a = blednica; skórka p-a = wyrób apteczny w tabliczkach z gumy arabskiej, cukru, białka ubitego na pianę i olejku kwiatu pomarańczowego.
Panieństwo, dziewictwo, stan dziewiczy, nieskażoność, czystość, nienaruszoność ciała dziewiczość, niewinność dziewczęca; zbior., panny.
Panię, syn wielkiego pana, pan wielki, jeszcze młody, panicz; młoda panienka.
Panięcy, właściwy paniętom a. wielkim panom; pański, wielkopański.
Panika, gr., nagły, często bezpodstawny przestrach, ogarniający licznie zgromadzoną publiczność lub tłum; ogólne przerażenie, popłoch; p. na giełdzie = przestrach, nagły spadek kursu papierów wartościowych, ustanie prawie zupełne spekulacji i kredytu.
Panisko, dobry, poczciwy, zacny pan; pan godzien politowania.
Paniuńcia, Paniusia, pieszcz. od Pani, od Panienka.
Panklastyt, gr., gatunek silnego materjału wybuchowego.
Pankreatyczny łć. sok = sok trzustkowy, trawiący.
Pankreatyna, łć., ferment, wytwarzany w trzustce, zmieniający ciała białkowate na peptony.
Panlatynizm, łć., dążenie do zjednoczenia politycznego wszystkich ludów romańskich.
Panleksykon, gr., słownik uniwersalny, zawierający wyrazy w wielu językach, panglos.
Panneau, fr., podłużna powierzchnia, ujęta w ramę, ozdobiona malowidłem, rzeźbą, stiukiem itp., w robotach stolarskich, architektonicznych, jubilerskich.
Pannica, pogardl., stara panna, panna dorosła, dojrzała.
Panofobja, gr., przestrach wśród snu.
Panoptikon, gr., zbiór różnych osobliwości do oglądania za opłatą; muzeum figur woskowych, przedstawiających znakomitych ludzi, sceny i obrazy plastyczne, okazy anatomiczne i t. p.
Panorama, gr., krajobraz lub sceny z życia, malowane na płótnie, rozpiętym wewnątrz dokoła ścian okrągłego budynku, oświetlonego z góry, z wzniesioną pośrodku platformą dla widza; szereg obrazów, oglądanych przez szkła powiększające; rozległy i piękny widok na otaczającą przyrodę, na miasto, widziane z pewnej odległości i t. p.
Panoramiczny, gr., przym. od Panorama: p. aparat = kamera (ciemnia) fotograficzna do zdjęć szerokich widoków a. całych okolic widnokręgu (obraca ś. na osi pionowej).
Panoszyć, bogacić kogo, czynić panem, z nędzy podźwigać ś., wzbogacać ś.; pysznić ś. swym bogactwem; rozpościerać ś., rozszerzać swe panowanie.
Panotyp, gr., obraz otrzymany za pomocą panotypji.
Panotypja, gr., dawny sposób fotografowania, dający obrazy na ceracie, pokrytej warstwą kolodjum.
Panować, być panem kraju, władać, rządzić, królować; mieć górę nad kim, przewodzić; szerzyć ś., grasować (o chorobach); wznosić ś. wyniośle, sterczeć; udawać pana; mówić komu, „panie“; przen., p. nad sobą = być panem swych uczuć, wzruszeń, nie okazywać ich; władać sobą, mieć równowagę ducha; p. nad namiętnościami = trzymać je na wodzy.
Panowanie, sprawowanie rządów, zwierzchności najwyższej w kraju; okres panowania, rządy (za p-a króla Jana); przewaga: p. ducha nad ciałem.
Panów — p. Pański.
Panslawizm, łć., dążność do połączenia wszystkich Słowian w jedną całość polityczną a. przynajmniej do utrzymania w nich uczucia wspólnego pochodzenia.
Panspermja, gr., teorja, podług której zarodki istot żyjących są rozproszone wszędzie i rozwijają ś. przy warunkach sprzyjających.
Pantaljony, Pantalony, wł., spodnie.
Pantalonada, wł. błaznowanie.
Pantałyk, tylko w wyrażeniu: zbić z p-u = zbić z tonu, z humoru, stanąć na przeszkodzie zamiarom, projektom.
Pantamorfja, gr., niewymiarowość, bezkształtność.
Panteista, gr., wyznawca panteizmu.
Panteizm, gr., pogląd filozoficzny, utożsamiający Boga i wszechświat.
Pantelegraf, gr., telegraf powszechny: przyrząd do przesyłania sposobem telegraficznym rysunków, pisma, depeszy podanej.
Panteologja, gr., nauka o bogach wszystkich narodów.
Pantofelek, nm., mały, zgrabny pantofel; sprzęt w kształcie pantofelka: p. do zegarka.
Pantofelnik, nm., roślina z rodziny trędownikowatych.
Pantoflarz, nm., szewc, wyrabiający pantofle; człowiek, chodzący wciąż w pantoflach; mąż safanduła, uległy we wszystkim żonie.
Pantomima a. Pantomina, gr., przedstawienie sceniczne bez słów, czyniące akcję zrozumiałą za pomocą wyrazu twarzy, ruchów i giestów aktorów.
Pantomimika, gr., sztuka przedstawiania pantomin, wyrażania ś. za pomocą pantomin.
Pantomorficzny, gr., zdolny przyjmować wszelkie postaci, nie mając żadnej swoistej; całokształtny.
Pantoplastyka, gr., sztuka powiększania i zmniejszania modeli plastycznych.
Panujący, najwyższy władca w kraju: cesarz, król; dom p-y = rodzina monarchy, dynastja; o rzeczach: górujący, mający przewagę nad innemi, często zdarzający ś., powszechny: gust p.; religja p-a = państwowa, rządowa.
Panuńcia, pieszcz., od Pani a. od Panna.
Panurg, gr., człowiek przebiegły, chytry, filut.
Panwia, nm. — p. Panew.
Panzofia, gr., wszechwiedza.
Panzootja, gr., ogólny pomorek na bydło.
Pański, odnoszący ś. do Boga, do Chrystusa, Boski (imię P-e); Modlitwa P-a = Ojcze Nasz; Wieczerza P-a = ostatnia wieczerza Chrystusa z apostołami; dom p. = kościół; Anioł p. = Pozdrowienie Anielskie; roku P-ego 1914 = od Narodzenia Chrystusa; odnoszący ś. do monarchy, króla, cesarza, zwierzchniczy; odnoszący ś. do wielkiego pana, należący do magnata; arystokratyczny, wytworny, wykwintny; odnoszący ś. do pana wogóle, stanowiący własność pana; łaska p-a na pstrym koniu jeździ = jest zmienna; p-e oko konia tuczy = osobisty dozór nad pracownikami daje najlepsze wyniki; po p-u, z p-a, przysł., jak panowie, w sposób właściwy wielkim panom, bogato, okazale, w sposób wykwintny; z p-a = jak pan.
Pańskie (-go), grunty dworskie, pańszczyzna: praca zarobkowa we dworze; na p. chodzić = na robotę do dworu: robić, jak na p-im = niechętnie, opieszale.
Pańskość, pański stan, arystokratyczność, butność; ton pański, obejście ś. pańskie, dystynkcja.
Państewko, małe państwo.
Państwo, wogóle cały kraj, mający jeden rząd; kraj podległy panu, monarsze, królestwo, mocarstwo, monarchja; pańskość, arystokratyczność, buta pańska; bogactwo, zamożność; zbior., pan z panią; towarzystwo, złożone z osób obojga płci; wszyscy obecni.
Państwowiec, krańcowy zwolennik państwowości, t. j. stawiający interesy państwa ponad interesy społeczeństwa, rządowiec, lojalista.
Państwowość, zasada mocnej i spójnej organizacji państwowej.
Państwowy, tyczący ś. państwa; krajowy, narodowy, rządowy.
Państwoznawczy, odnoszący ś. do znajomości państwa albo państwowości.
Pańszczyzna, robota obowiązkowa kmieci dla właściciela majątku za zajmowane grunty; przen., przykra, nieznośna powinność, do której wykonania nie mamy chęci; robić, jak za p-ę = niechętnie, opieszale, z musu.
Pańszczyźniany, Pańszczyznowy, przym. od Pańszczyzna.
Papa, dla dzieci: ojciec, rodzic, tata, tatuś; gęba, pysk; dać komu w p-ę = uderzyć w twarz.
Papa, nm., tektura smołowcowa do krycia dachów oraz do innych użytków.
Papać, Papkać, o dzieciach: jeść; dawać dziecku jeść, karmić je piersią a. łyżeczką.
Papatacz, wł., ciastko drożdżowe, złożone z warstw ciasta, między któremi są drobne czarne rodzynki i cynamon.
Papawa — p. Pąpawa.
Paperasy, fr., papiery zapisane, niepotrzebne.
Papeterja, fr., fabryka ozdobnych papierów i kopert, oraz pudełek do nich; papier listowy ozdobniejszy, koperty i pudełka do nich.
Papie, pierze, wełna na roślinach, np. na dmuchawcu, na oście i t. p.
Papier, gr., błona, fabrykowana z włókien roślinnych, niekiedy z jedwabiu, zwykle z różnemi dodatkami (kleju, ałunu, farby, glinki i in.), do pisania, drukowania, rysowania, zawijania; w lm., akta, dokumenty, pieniądze papierowe, weksle i in.; stare p-y = szpargały; moje p-y idą w górę = moje szanse poprawiają ś.; p. jest cierpliwy = wszystko można na nim pisać, znosi wszystko.
Papierek, gr., niewielki kawałek papieru; tyle towaru, ile ś. mieści w papierku (p. szpilek); pieniądz papierowy, asygnata, banknot.
Papier mache, fr., masa ze startego papieru, rozgotowanego z klejem i kredą lub gipsem, do wyrobu lekkich ornamentów, zabawek, masek i t. p.
Papiernia, gr., fabryka papieru.
Papiernictwo, gr., wyrób papieru, przemysł papierniczy, handel papierem.
Papierniczy, gr., przym. od Papiernictwo a. od Papiernik.
Papieros, gr., rurka z bibuły, nasypana tytuniem do palenia.
Papierosik, zdr. od Papieros.
Papierośniczka, gr., mała papierośnica; kobieta, trudniąca się wyrobem papierosów.
Papierośnik, gr., mężczyzna, trudniący ś. wyrobem papierosów.
Papierowy, gr., zrobiony z papieru; pieniądz p. = banknot; obicie p-e = tapeta; p-y doktór = mający patent na doktora, ale nie posiadający nauki medycyny; p-a twarz = blada, mizerna; książkowy, literacki, nieistotny, nieszczery, nierzeczywisty, nieżywotny.
Papierówka, gr., gatunek jabłka.
Papierzysko, gr., stary, niepotrzebny papier, szpargał.
Papieski, gr., odnoszący ś. do papieża, pochodzący od papieża, stanowiący własność papieża; stolica p-a = Rzym; błogosławieństwo p-e = dawane przez Papieża; państwo p-e = państwo kościelne.
Papieżniczy, Papistowski, gr., oddany papieżowi, pokładający nieograniczoną wiarę w papieżu; ultramontalny, klerykalny.
Papieżnik — p. Papista.
Papinek, papka, pokarm dla dzieci: mąka, rozgotowana w mleku a. w wodzie; pieszczoszek, gagatek, delikacik.
Papinka, łakoć, delikatny kąsek, frykas, przysmaczek.
Papinkarz, smakosz, łasuch.
Papinkowaty, delikatny, rozpieszczony, zniewieściały.
Papirus — p. Papyrus.
Papista, gr., katolik, gorliwy zwolennik władzy papieskiej, ultramontanin, klerykał.
Papistka, gr., zwolenniczka papizmu, kobieta przekonań klerykalnych, gorliwa katoliczka.
Papizm, gr., zasada władzy Papieża, uznawanie jej, wiara w posłannictwo i stanowisko Papieża; klerykalizm.
Papka, pokarm dla małych dzieci, przyrządzany z mąki i wody a. z bułki i wody; miazga, gęsta breja.
Papla, gaduła, pleciuch, nie umiejący utrzymać nic w tajemnicy, plotkarz.
Paplać, gadać, jak małe dziecko, gaworzyć bez sensu, niezrozumiale; dużo mówić, pleść, bzdurzyć, ględzić; rozpowiadać wszędzie rzeczy, które należało utrzymać w tajemnicy.
Paplanina, gadanina, bzdurstwa, plecenie trzy po trzy, duby smalone; plotkowanie, plotkarstwo.
Paprać się, ryć, kopać ś. w ziemi, grzebać, babrać, gmerać, chlapać ś.; walać ś., brudzić ś., robić źle, byle jak, niestarannie, fuszerować.
Paprała, ten co ś. paprze, paskudziarz, gwazdacz.
Paproch, okruszyna, pył, drobny śmieć, drobna cząstka czego; w lm., p-y, wnętrzności z zabitego zwierzęcia, patrochy.
Paprocica, roślina z gromady paprotników, z rzędu paproci.
Paprocina, miejsce, paprocią porosłe; łodyga paproci.
Paproszyć — p. Patroszyć.
Paprotnik, gatunek paproci, podkolan, podpruszka.
Papryka, węg., ususzony i na proszek starty pieprz turecki, czerwonej barwy, palącego smaku.
Papu, wyrażenie dziecinne: jedzenie; daj p-u! = daj jeść!
Papunio, zdr. od Papa (ojciec).
Papuzi, arab., odnoszący ś. do papugi, stanowiący właściwość papugi; p. a. papuziasty kolor = kolor trawiasto-zielony, żółto-zielony; różnobarwny, jaskrawy.
Papuziasty, arab. — p. Papuzi.
Papuzić ś., ar., ubierać ś. w kolory papuzie, zielenić się.
Par, łć., tytuł członka izby wyższej parlamentu w Anglji, a dawniej i we Francji.
Para, ogólna nazwa ciał lotnych, w temperaturze normalnej przybierających postać płynów (najczęściej odnosi ś to do pary wodnej): ulatniająca ś. woda, wilgoć; tchnienie, dech, chuchnięcie; nie śmiał p-y z ust puścić = odezwać ś; nie umie p-y z gęby puścić = zdobyć ś. na od powiedź; puścił ostatnią p-ę = umarł, wyzionął ducha; psia p. = wymyślanie, przekleństwo, złorzeczenie.
Para, łć., dwie osoby, dwie sztuki, dwa przedmioty równe, jednakowe a. symetryczne, stanowiące jedną całość: p. butów, pantofli, rękawiczek, spodni itp.; kobieta i mężczyzna; młoda p. = nowożeńcy; małżeńska p. = mąż i żona p. w tańcu = tancerz i tancerka; iść p-mi = po 2 osoby; p. koni w zaprzęgu, wołów w jarzmie = dwie sztuki; wogóle dwa przedmioty: po czemu jajka? p. jedenaście groszy; iść w p-rze z czym = towarzyszyć czemu (głód idzie w p-rze z nieurodzajem); jesteśmy jak z jednej p-y = dobrani pod każdym względem; do p-y = liczba parzysta; nie do p-y = liczba nieparzysta; do p-y = dwa przedmioty a. dwoje ludzi dobranych, odpowiadających sobie wzajemnie; rękawiczki do p-y, dwa konie do p-y; dwoje zwierząt różnej płci; korzec żyta i korzec pszenicy; p. a. p-ę = kilka (od 2 do 5).
Parabaza, gr., w komedii starogreckiej przemowa koryfeusza w imieniu autora do publiczności; odskoczenie od przedmiotu omawianego, przeskakiwanie od przedmiotu do przedmiotu.
Paraboliczny, gr., przypowieściowy, alegoryczny.
Parabolojda, gr., w mat., bryła, utworzona przez obrót paraboli dokoła swej osi; zwierciadła palące i reflektory mają powierzchnię parabolojdu.
Parabulja, gr., zboczenie woli.
Paracenteza, gr., otwarcie jamy ciała dla wypompowania z niej płynów chorobliwych a. dla wypuszczenia gazów.
Paracentryczny, gr., obrotowy, obracający ś. albo leżący około punktu środkowego.
Parachromatopsja, Parachromatyzm, gr., ślepota barwna, niezdolność rozróżniania kolorów, daltonizm.
Parachronizm, gr., błędne oznaczenie dla jakiego dawniejszego wypadku daty późniejszej od rzeczywistej.
Parać się, bawić ś. czym, wdawać ś. w co, mieszać ś. do czego, zatrudniać ś. czym; bratać ś. z kim, przyjaźnić ś. z kim.
Parada, fr., popisowe wystąpienie okazałe i wystawne; uroczyste wystąpienie wojska w pełnym stroju i rynsztunku podczas przeglądu; w fechtunku: zasłonięcie ś. przed ciosem, odbicie pchnięcia lub cięcia; całej p-dy = wszystkiego razem, ogółem; wielka p.! = cóż wielkiego!?; wleźć komu w p-ę = przeszkodzić mu w jego zamiarach.
Paradjer, fr., piękny koń rasowy, takiż koń wierzchowy.
Paradny, fr., okazały, strojny; w uroczystej formie; dotyczący wystąpienia uroczystego a. parady wojskowej; żart., iron., wyborny, doskonały; zabawny.
Paradoks, gr., zdanie sprzeczne z ogólnym mniemaniem, w rzeczywistości a. napozór niedorzeczne.
Paradoksalny, gr., niedorzeczny, osobliwy.
Paradomanja, manja urządzania parad.
Paradować, fr., popisywać się, pysznić się.
Paradygmat, gr., wzór, schemat.
Paradyz, gr., w teatrze najwyższa i najtańsza kondygnacja miejsc dla widzów; publiczność, znajdująca ś. na paradyzie; raj.
Parafazja, gr., chorobliwe używanie wyrazów, odpowiadających zupełnie innym pojęciom, a nie tym, które chory chce wysłowić.
Parafijka, łć., mała parafja.
Parafina, tłuszcz biały, przeświecający, łatwo topliwy, otrzymywany ze smoły naftowej, wosku ziemnego, węgla i t. p. (do wyrobu świec, zapałek, papieru woskowego i innych celów przemysłowych).
Parafja, łć., gmina kościelna, okrąg kościelny, kościół i urząd stanu cywilnego pod duchownym zawiadywaniem jednego proboszcza; mieszkańcy tegoż okręgu; każde z innej p-i, z innej wsi = każde inne, niedobrane.
Parafjalny, łć., należący do parafji.
Parafjanin, łć., członek parafji; przen., człowiek zacofany, prosty, bez ogłady i znajomości form towarzyskich.
Parafjanizm, Parafjańszczyzna, łć., brak poloru umysłowego, zacofanie, brak ogłady i znajomości form towarzyskich wielkiego świata.
Parafjanka, łć., forma ż. od Parafjanin.
Parafjański, łć., nieokrzesany, pozbawiony ogłady, gustu, dobrego smaku.
Parafonja, gr., przyton dźwięczący fałszywie obok tonu właściwego, wada głosu; nieprzyjemny dźwięk głosu przy przemianie jego u chłopców, wychodzących z wieku dziecięcego.
Parafować, fr. — p. Oparafować.
Parafraza, gr., szersze rozwinięcie jakiej myśli tekstu, uzupełniające lub rozjaśniające; opisanie, omówienie, przeróbka, uzupełnienie; w muz., oddanie tematu muzycznego z pewnemi zmianami i dodatkami, warjacje; układ tematu muzycznego na inny instrument.
Parafrazować, gr., przerabiać, rozszerzać czyjeś myśli, objaśniając i uzupełniając; omawiać obszernie; pewien temat muzyczny oddawać w innej formie i w innym obrobieniu..
Parafrenja, gr., głupowatość.
Paragieneza, gr., nauka, badająca zjawiska łącznego znajdowania ś. minerałów, wyprowadzająca stąd wnioski o dawności formacji etc.
Paragjalny, łć., wynikający z prawa paragjum; ten, komu służy to prawo.
Paragjum, łć., prawo agnatów monarchy do działów w dobrach koronnych, rodzaj apanaży; w dawnej Polsce piastowskiej prawo wszystkich męskich potomków królewskich do dzielenia kraju między sobą, jakby prywatnego dziedzictwa.
Paragogizm, gr., rozszerzenie brzmienia wyrazu przez dodanie głosek na końcu, np. tu — tutaj, młodzian — młodzieniec.
Paragon, gr., ubieganie ś. z kim, wyrównanie komu; iść, wchodzić w p. z kim = równać ś. z kim.
Paragonizować, współubiegać ś.
Paragraf, łć., mały ustęp w rozdziale, oznaczony znakiem §, zwłaszcza ustęp w zbiorze praw lub rozporządzeń władzy; sam ten znak, położony na czele ustępu z odpowiednią cyfrą kolejną.
Paragram, gr., zmiana znaczenia przez dodanie, opuszczenie lub przemianę litery a. wyrazu w zdaniu.
Paraheljotropizm, gr., sen dzienny niektórych roślin, otwierających kielichy kwiatowe w nocy.
Paraklet, gr., dosłownie pocieszyciel; Duch Święty.
Paralaksa, gr., pozorna zmiana miejsca, zajmowanego przez jakiś przedmiot przy obserwowaniu go z rozmaitych punktów; w astr., kąt, zawarty między linjami, poprowadzonemi ze środka jakiego ciała niebieskiego do dwu różnych punktów na ziemi, ułatwiający obliczenie odległości tego ciała od środka ziemi; pomieszanie zmysłów.
Paralaktyczny, gr., przym. od Paralaksa; p. ruch = ruch pozorny przedmiotu, wywołany skutkiem zmiany stanowiska patrzącego.
Paralela, gr., w gieom., linja prosta lub płaszczyzna równoległa do innej; w literaturze: zestawienie porównawcze dla wykazania podobieństw i różnic; porównanie; przekopy oblężnicze równoległe do obleganej twierdzy.
Paralelizm, gr., równoległość, stosunek wzajemny do siebie rzeczy podobnych; p. psychofizyczny = pogląd, według którego każdemu zjawisku duchowemu odpowiada pewne ściśle oznaczone zjawisko materjalne i naodwrót; ciągła wzajemna zależność duszy i ciała.
Paralelka, gr., w szkolnictwie: klasa równoległa (zdwojona i rozmieszczona w dwu izbach).
Paralelny, gr., równoległy; p-a klasa = paralelka.
Paralelograf, gr., narzędzie do kreślenia linji równoległych.
Paralipomena, gr., dodatki, suplementy.
Paralipsa, gr., figura retoryczna: pozorne przemilczenie z napomknięciem, zwracającym uwagę na rzecz, nad którą mówca jakoby nie chce ś. rozszerzać.
Paralityczka, gr., forma ż. od Paralityk.
Paralityczny, gr., przym. od Paralityk (atak p.).
Paralityk, gr., dotknięty paraliżem.
Paraliż, gr., porażenie, bezwład, utrata ruchów dowolnych całego ciała lub częściowa.
Paraliżować, gr., ubezwładniać, unieruchomiać; przen., pozbawiać dowolności działania, przeciwdziałać, neutralizować, niweczyć czyjeś zamiary lub działalność.
Paraliżująco, gr., przyślą w sposób paraliżujący, ubezwładniająco.
Paralogizm, gr., wniosek błędny, fałszywy.
Paramagnetyczne gr. ciała, ulegające łatwo przyciąganiu magnesu.
Paramenty, łć., przy służbie Bożej używane szaty liturgiczne duchowieństwa katolickiego; wogóle ozdoby ołtarzy i kościołów.
Parametr, gr., linja prosta jako miara linji krzywych, służąca do objaśnienia własności stożka.
Paramicja, gr., opowiadanie poetyczne, podanie, bajka.
Paramnezja, gr., fałszywa pamięć, skutkiem której np. rzecz nowa zdaje ś. być dawno znaną.
Paramorfizm, gr., współczesne występowanie obu postaci krystalicznych ciała dwukształtnego.
Paranetyczny, gr., napominający, zachęcający.
Paranoik, łć., ten, kto cierpi na paranoję.
Paranoja, gr., zaburzenia umysłowe chroniczne.
Parantela, łć. — p. Parentela.
Paraplegja, Parapleksja, gr., częściowy paraliż nóg skutkiem choroby mlecza pacierzowego.
Parascenjum, łć., garderoba teatralna, ubieralnia artystów.
Paraselene, gr., drugi księżyc pozorny, ukazujący ś. na niebie opodal rzeczywistego, skutkiem szczególnego załamania i odbicia promieni świetlnych w chmurach.
Parasolik, fr., mały parasol, zwłaszcza damski.
Parasolka, fr. — p. Parasolik.
Parasolnik, fr., fabrykant parasoli i parasolek.
Parastatyczny, gr., pozornie pomagający.
Parastazja, gr., stawienie na oczy; uobecnienie; zachwyt.
Paratonja, gr., chorobliwe napięcie nerwów.
Paratrofja, gr., odżywianie się nieprawidłowe.
Parawanik, fr., zdr. od Parawan.
Parawanowy, fr., przym. od Parawan; przen., banalny, stereotypowy; karykaturalny, śmieszny.
Parazyt, gr. — p. Pasorzyt.
Parazytologja, gr. — p. Pasorzytnictwo.
Parazytyzm, gr. — p. Pasorzytność.
Parcela, fr., część całości; kawałek, cząstka grantu, lasu, oddzielony od całości dóbr.
Parcelacja, fr., podział dóbr na parcele dla korzystniejszej sprzedaży.
Parcelować, fr., dzielić na cząstki majątek ziemski w celu rozsprzedania ich.
Parch, choroba skórna na głowie ludzkiej, na ciele zwierząt niektórych; pogardliwe przezwisko Żyda a. drobnego szlachcica, mieszczanina.
Parchowacina, część ciała, okryta parchami.
Parchowaty, Parszywy, człowiek chory na parchy; pogardliwy epitet Żyda; przen., nędzny, mizerny, niegodny zachodu (p. zysk).
Parciak, chłop, odziewający się w parciankę.
Parcianka, rodzaj grubego płótna, part; ubranie chłopskie z takiego płótna.
Parciany, zrobiony z partu, z grubego płótna domowej roboty, zgrzebny.
Parcie, napieranie, popychanie usilne i trwałe; ból ciężki w kiszkach, wydymanie, kolka.
Parcieć, o jarzynach i owocach: tracić jędrność, utracać soczystość, smak; przen., gnuśnieć, niewieścieć.
Parcjalny, odnoszący ś. do jakiej części, częściowy; stronny, niesprawiedliwy.
Parczelina, roślina z rodziny żółtodrzewowatych, skórodrzew, drzewo korzenne a. goździkowe, wiąz samaryjski.
Parczoch, roślina z rodziny złożonych; karczoch afrykański, złotoset.
Parczowy, zrobiony ze złotogłowiu.
Pard, łć., gatunek rysia.
Pardon, fr., przebaczenie, darowanie winy, obrazy; prośba zwyciężonego o litość, o darowanie życia na wojnie; żądać p-u = prosić o przebaczenie, o zmiłowanie, zdawać ś. na łaskę i niełaskę; nie dawać p-u = nie przebaczać, nie znać litości.
Pardonować, fr., przebaczać, ułaskawiać, szczędzić kogo.
Pareczka, zdr. od Para.
Pareggio (paredżjo), wł., równowaga finansowa, wyrównanie i zamknięcie rachunków.
Paremjografja, Paremjologja, gr., nauka o przysłowiach.
Parenezja, gr., namowa, zachęta.
Parentalja, łć., obrzędy pogrzebowe, stypy.
Parentela, Parantela, łć., ród, pokrewieństwo, powinowactwo; ogół krewnych i powinowatych.
Parentelat, łć., pan wysokiego rodu, wysoko spowinowacony.
Parenteza, gr., nawias.
Parergon, w lm. Parerga, gr., dodatki, zrobione jakby mimochodem, przy sposobności innej pracy autorskiej; dzieło pomocnicze do czytania innego dzieła.
Parestezja, gr., chorobliwie zmieniona władza Czucia.
Parę — p. Para.
Paręset, Paruset, kilkaset.
Parfors, fr., gwałtem, przebojem, przemocą; p. polowanie = gonienie zwierza konno, póki go psy nie złowią.
Pargamin, łć. — p. Pergamin.
Pargaminowy, Pergaminowy, łć., z pargaminu zrobiony; twarz p-a = żółta i wyschła, jakby woskowa.
Parheljon, gr., drugie, pozorne słońce — p. Paraselene.
Pari a. al p., wł., równej wartości, nominalnej wartości, bez przewyżki lub zniżki; sto za sto.
Parja, Parjas, hind., człowiek, należący do najniższej kasty w Indjach Wschodnich; przen., człowiek z najgorzej uposażonych warstw społecznych, nędzny, upośledzony.
Parjerować, fr., trzymać staw kę za graczem.
Parka, łć., w mitol., każda z trzech bogiń przeznaczenia, które przędą nić życia ludzkiego (imiona ich: Kloto, Lachezys i Atropos), Moira; zdr. od Para.
Parka, kluski prażone, lemieszka; osypka z mąki i kartofli parzona, jako karm dla bydła i trzody.
Parkać się, o zwierzętach: znajdować ś. w okresie ulegania popędowi płciowemu.
Parkan, nm., ogrodzenie z dylów lub desek; płot, palisada; sieć, używana do wielkiego polowania; sieć rybacka, trzymająca ś. w wodzie pionowo; strzelać z za p-u a. z za płotu = szkodzić komu, samemu nie narażając się.
Parkiet, fr., posadzka taflowa ozdobna, wzorzysto ułożona; w teatrze: najbliższe sceny miejsca dla widzów, między parterem a orkiestrą; na giełdzie: oddzielona część sali giełdowej, dokąd mają przystęp tylko pośrednicy urzędowi; ogół agentów urzędowych na giełdzie; publiczność, będąca na dole, tłum.
Parkot, woń, wydawana przez niektóre zwierzęta w okresie ulegania popędowi płciowemu, park.
Parkowy, łć., przym. od Park.
Parlament, łć., zgromadzenie przedstawicieli narodu, sejm; obie izby ustawodawcze: izba deputowanych i senat.
Parlamentarjusz, łć., członek parlamentu.
Parlamentarny, łć., tyczący się parlamentu, zgodny z przepisami obrad w parlamencie; oparty na uchwałach parlamentu; odpowiadający godności zgromadzenia prawodawczego; przyzwoity, przystojny, nierubaszny, cywilizowany; przeciwieństwo: nieparlamentarny; p-a flaga = chorągiew biała, wywieszana jako znak chęci rozpoczęcia układów z nieprzyjacielem lub poddania się.
Parlamentaryzacja łć. gabinetu, dymisjonowanie przez monarchę ministrów, urzędników i powołanie przedstawicieli większości na nowych ministrów, zastąpienie gabinetu urzędniczego gabinetem parlamentarnym.
Parlamentaryzm, łć., system rządzenia państwem za pomocą parlamentu, w myśl większości członków tegoż.
Parlamentarz, łć., w czasie wojny wysłaniec do obozu nieprzyjacielskiego w celu zawiązania układów, żądania kapitulacji, zawieszenia broni i t. p.
Parlamentować, łć., układać ś. z nieprzyjacielem, ustępować.
Parlando, wł., w muz., wyraziście, deklamując; w zastosowaniu do śpiewu: ustęp mówiony śpiewnie, a nie śpiewany.
Parlatorjum, łć., izba w klasztorze do rozmowy z osobami świeckiemi, rozmównica.
Parloar, fr., w niektórych zakładach pokój do przyjmowania osób, chcących ś. widzieć z mieszkającemi w zakładzie.
Parlować, fr., rozmawiać po francusku dla popisania ś. znajomością tego języka, paplać po francusku.
Parmezan, fr., ser zielony, wyrabiany w okolicach miasta Parmy we Włoszech.
Parnas, gr., góra w Grecji, poświęcona Apollinowi i muzom; według starożytnych: kraina poetyckiego natchnienia, dziedzina poezji i poetów; zbior., poeci, wieszcze; wejść na P. = pisać poezje, być poetą.
Parnasiści, gr., szkoła poetów francuskich z drugiej połowy XIX w., przeciwników romantyzmu, dążących do najwyższego udoskonalenia formy językowej utworu; stowarzyszenie poetów.
Parnaszczyk, gr., poeta.
Parno, przyślą gorąco do niewytrzymania, duszno, skwarno, wilgotno.
Parność, skwar, upał, znój.
Parny, gorący, skwarny, nużący upałem i wilgotny; przesycony parą.
Paro-, w połączeniu z przymiotnikiem: złożony z paru przedmiotów, np. parogodzinny = dwugodzinny a. kilkugodzinny.
Parobas, zgr. od Parobek; przen., ordynus, gbur, cham.
Parobczak, młody parobek; młody chłopak wiejski, hoży, dobrze zbudowany.
Parobczany, Parobczański, przym. od Parobek; gospodarstwo p-e = w którym roboty polne odrabia czeladź, nie zaś chłopi pańszczyźniani.
Parobeczek, zdr. od Parobek.
Parobek, najęty robotnik domowy przy gospodarstwie wiejskim;, chłopak, służący we dworze lub karczmie za stróża; służący w sklepie a. w fabryce do noszenia towarów i innych ciężkich robót; przen., człowiek nieokrzesany, gburowaty, cham, parobas, ordynus.
Paroch, łć., pleban, proboszcz.
Parochja, gr., parafja, probostwo.
Parochjalny, gr., parafjalny.
Parochjanin, gr., członek parochji, parafjanin.
Parochodowy, przym. od Parochód; parostatkowy (komunikacja p-a).
Parochowa, gr., żona parocha.
Parochód, machina parowa, lokomotywa.
Parodja, gr., naśladowanie poważnego utworu w sposób żartobliwy lub śmieszny, z zachowaniem scen właściwych oryginałowi, tylko nadając im rozśmieszający charakter; zastosowywanie poważnej formy lub nastroju do treści śmiesznej; pogardl., karykaturalna kopja, przedrzeźniająca oryginał; nieudolne naśladownictwo; przedstawienie, przeróbka a. opisanie czegoś poważnego w sposób komiczny.
Parodjować, gr., naśladować w sposób ośmieszający; naśladować niezdarnie.
Parodniowy, Parudniowy, trwający parę dni, kilkudniowy.
Parogodzinny, trwający parę godzin.
Parokonka, dorożka, zaprzężona w parę koni.
Parokonny, urządzony na dwa konie; zaprzężony w parę koni.
Parokrotny, powtarzający ś. parę razy.
Paroksyzm, gr., nagłe powtórzenie ś. napadu choroby, silniejszy atak po okresie łagodnego przebiegu choroby; nagłe gwałtowne wstrząśnienie umysłów; silniejsze wstrząśnienie ziemi podczas trzęsienia.
Parol, fr., hasło; w grze w karty: podwójna stawka; zagiąć p. = czyhać na coś, mieć ochotę na co, czekać sposobności, aby komuś dokuczyć; obietnica, słowo honoru.
Parolist, roślina z rodziny parolistnikowatych, parolistnik.
Parolista, fr., dotrzymujący danego słowa.
Paromiar, przyrząd do mierzenia ilości pary, przechodzącej przez przewód parowy.
Paromierz — p. Manometr.
Paromiesięczny, Parumiesięczny, trwający parę miesięcy, mający parę miesięcy życia.
Paromilowy, ciągnący ś. na parę mil.
Parominutowy, Paruminutowy, trwający parę minut.
Paromorgowy, mający parę mórg rozległości, posiadający parę mórg gruntu.
Paronimika, gr., wyrazy jednakowo wymawiane, ale różniące ś. pisownia i znaczeniem, np. lód — lud.
Paronimja, gr., wyprowadzanie wyrazów pochodnych z wyrazów pierwotnych.
Paronomazja, gr., podobieństwo wyrazów, należących do różnych języków, dowodzące wspólnego pierwiastku i pochodzenia, np. polskie stać, niem. stehen, łć., stare, gr., histanai, sanskr. sthà.
Paropiętrowy, mający parę pięter wysokości.
Paroptyczne gr. barwy, zjawiska barwne skutkiem uginania ś. światła.
Parorublowy, kosztujący parę rubli, wynoszący parę rubli.
Parosmja, gr., powonienie zmienione pod wpływem choroby.
Parość, pęd, wyrostek, latorośl.
Parotygodniowy, trwający parę tygodni, mający parę tygodni życia.
Parotysięczny, składający się z paru tysięcy osobników.
Parować, fr., odpierać, odpychać, odcinać ś.; w fechtunku: zastawiać ś, odbić, np. cios, cięcie pałasza.
Parować, wypuszczać z siebie parę; ulatniać ś.; przechodzić ze stanu ciekłego w lotny; wrzeć, gotować ś.; gotować na parze.
Parowanie, zamienianie ś. wody w parę, ulatnianie ś. pary; transpiracja; w fecht., odbijanie ciosu, zastawianie ś. od cięcia.
Parowcowy, przym. od Parowiec.
Parowczyk, zdr. od Parowiec; mały statek parowy.
Parowiec — p. Parostatek.
Parowiekowy, trwający parę wieków, obejmujący okres kilku wieków.
Parowiosłowy, dwuwiosłowy.
Parowisty, obfitujący w parowy.
Parownia, izba w łaźni, gdzie ś. odbywa parzenie ciała.
Parowóz, lokomotywa.
Parowy, wykonywany za pomocą pary; łaźnia p-a, kąpiel p-a; kiełbaski p-e, parówki = gotowane na parze; koń p. a. mechaniczny = jednostka do oceny działalności machin, podniesienie 75-iu kilogramów na metr wysokości w ciągu jednej sekundy; działający za pomocą pary: machina p-a, motor p., kafar p., młot p., tartak p., statek p., młyn p. i t. d.
Paroząb, roślina z gromady mchów liściastych.
Parów, dół, wyrwany przez wodę, rów nieforemny, głęboka, wązka dolina, jar, wąwóz.
Parówka, kiełbaska parowa; łaźnia parowa; łódź na dwa wiosła, a jednego wioślarza, kajak.
Parsk, parsknięcie, parskanie (parskanie konia, parskanie śmiechem); dół w ziemi, przeznaczony na przechowywanie w zimie kartofli, rzepy i t. p.; choroba koni, zołzy.
Parskać, dok. Parsknąć; o koniu, nosorożcu, wielbłądzie: chrapać nozdrzami i gardłem, silnie wciągając i wypuszczając powietrze; parchać, pryskać; o ludziach: p. śmiechem, ze śmiechu, od śmiechu = wybuchać nagle śmiechem; prysnąwszy, syknąć, zaskwierczeć, zatrzeszczeć; p. ś., strzępić ś. (o tkaninie).
Parsymonja, łć., oszczędność.
Parsyzm, łć., religja Parsów, religja Zoroastra.
Parszeć — p. Parszywieć.
Parszywiec, człowiek chory na parchy; człowiek nikczemny, nizko, podle postępujący; obelżywe przezwisko Żyda.
Parszywieć, okrywać ś. parchami, dostawać parchów; o kartoflach: dostawać pewnych narośli, psujących roślinę.
Parszywy, okryty parchami, parchowaty; o kartoflach: mający na sobie plamy, podobne do parchów, robaczywy; nędzny, lichy (p. zysk, zarobek).
Part, płótno zgrzebne, pakłak, taśma pleciona ze szpagatu, używana na szleje i inne wyroby rymarskie.
Partacki, niestarannie wykonany, tandentny; lichy, nędzny, ladajaki, fuszerski.
Partactwo, Partanina, rzecz, wykonana niedokładnie i niestarannie; licha, nędzna robota, fuszerka, tandeta.
Partacz, łatacz, naprawiacz starych rzeczy; lichy, niestaranny, niewykwalifikowany rzemieślnik, fuszer; rzemieślnik, nie należący do cechu; wogóle nieumiejętny, niedbały robotnik.
Partaczyć — p. Partolić.
Partanina, Partactwo, nędzna, niezyskowna robota; starzyzna, znoszone, wyłatane ubranie.
Partażować, fr., dzielić co z kim, uczestniczyć w czym.
Partenje, gr., w dawnej Grecji pieśni, śpiewane przez chór dziewic tańczących.
Partenon, gr., świątynia bogini Ateny w mieście Atenach (fig.).
Parter, fr., część dolna domu i nad piwnicami, mieszkanie pod pierwszym piętrem; w teatrze: miejsca dla widzów, gdzie ś. mieści najniższa kondygnacja lóż; krzesła; przestrzeń za lożami i krzesłami, bez siedzeń, zwana wyłącznie parterem; przen., widzowie, zajmujący te miejsca; na p-rze = na dole.
Parterowy, fr., znajdujący się na parterze, składający ś. z samego parteru, nie mający pięter.
Partes, łć., w wyraż. z p-u = uroczyście, dumnie, z przesadną powagą; stąpać, iść z p-u = mierzonym krokiem zwolna iść, stąpać.
Partesowy, łć., z partesu (mówiący, chodzący), przesadnie poważny, pełen wymagań, etykietalny.
Partja, łć., część, oddział; oddział wojska, oddział powstańców; p. czego = pewna ilość czego (np. jakiego towaru); stronnictwo polityczne lub społeczne, dążące do wspólnego celu, odłam; w muz., część większej kompozycji, oddzielnie wypisane głosy każdego instrumentu lub każdego śpiewaka; w teatrze: rola; przebieg gry jakiej od początku do końca (p. szachów, bilardu); wykrzyk, oznaczający, że gra skończona; p. wista, winta, bridża = połowa robra; korzystne ożenienie ś. lub wyjście za mąż pod względem materjalnym lub moralnym; dobra p., zrobić dobrą p-ę = korzystnie wyjść za, mąż albo ożenić się.
Partner, fr., współgrający, współuczestnik gry, zabawy, rozmowy.
Partnerka, fr., forma żeńs. od Partner.
Partolić, partaczyć, robić co źle, fuszerować, pracować niedbale i nieumiejętnie.
Partoła — p. Partacz.
Party, napierający, wypierający; bóle p-e = przedporodowe.
Partycja, łć., zestawienie w jednej książce i w należytym porządku wszystkich głosów wokalnych i instrumentalnych jakiego utworu muzycznego.
Partycypant, łć., uczestnik.
Partycypować, łć., brać udział w czym, uczestniczyć, podzielać co.
Partyjka, łć., w grze: zdr. od Partja.
Partyjny, łć., mający na celu dobro lub zamiary partji, a nie dobro ogółu, stronniczy.
Partyka, czes., duża kromka, kawał, glon chleba.
Partykularny, łć., szczegółowy, osobny, wyłączny; nieurzędowy, prywatny.
Partykularyzm, łć., dążność poszczególnych części, złączonych w całość polityczną, do jaknajwiększej samodzielności; popieranie celów osobistych, nieuwzględnianie ogólnych; małostkowość.
Partykularyzować, łć., przedstawiać drobiazgowo, opowiadać a. opisywać ze wszelkiemi szczegółami, rozdrabniać.
Partykularz, łć., miejscowość, oddalona od centrów ruchu umysłowego i cywilizacyjnego, mała mieścina lub wioska, t. zw. kąt, zabity deskami od świata.
Partykularzysta, łć., zwolennik partykularyzmu.
Partykuła, łć., część mowy nieodmienna; cząstka.
Partytura, wł. — p. Partycja.
Partyzana, fr., rodzaj halabardy, używanej przez żołnierzy pieszych w XVI i XVII wieku.
Partyzancki, fr., przym. od Partyzant; dotyczący stronnictwa lub partji, odnoszący ś. do partyzantki.
Partyzant, fr., członek, zwolennik danego stronnictwa; ochotnik w partyzantce, należący do t. zw. partji czyli oddziału podjazdowego.
Partyzantka, fr., wojna podjazdowa, prowadzona przez małe oddziały na własną rękę.
Paru... — p. Paro...
Parwenjusz, fr., wzbogacony prostak, używający majątku ze śmieszną pychą, dorobkiewicz.
Parza, jadło dla psów i innych zwierząt domowych.
Parzenie, łączenie zwierząt w pary; naparzanie, mocne nagrzewanie, silne ogrzewanie czymś gorącym; p. ś., łączenie ś. zwierząt (samców z samicami).
Parzęchlin, roślina z gromady mchów liściastych z rodziny prątnikowatych.
Parzonka, jadło dla bydła, przygotowane z traw, pomieszanych z otrębami a. mąką i zaparzonych.
Parzony, imiesł. od Parzyć; p. ciasto = ciasto z mąki, zarobionej wodą gorącą z masłem i jajkami; babka p-a = zrobiona z takiego ciasta.
Parzybroda, potrawa z kapusty na słodko, kapusta faszerowana.
Parzyć, dotykać czymś gorącym, uczuwać dotknięcie czymś gorącym, przypiekać czymś gorącym, rozżarzonym, palić; dogrzewać, dopiekać; lada jako warzyć, gotować bez przypraw; przen., strzelać z broni palnej, mocno uderzać, walić; szczypać, zacinać (mróz p-y); oblewać warem, ukropem: p. ptactwo dla łatwiejszego oskubania z pierza, p. bieliznę dla łatwiejszego oczyszczenia z brudu; naparzać (p. herbatę); przen., budzić w kim zapał do czego, rozpalać, roznamiętniać; p. ś., oblewać ś. czymś gorącym, np. ukropem; dotykać ś. czegoś gorącego; wystawiać ciało na działanie gorąca: p. ś. w wannie, w łaźni, na słońcu; łączyć ś. w pary (o zwierzętach).
Parzydełko, organ parzący u niektórych zwierząt.
Parzygęba, lemieszka, kluska; smakosz, łakomiec.
Parzygnat, lichy kucharz, nędzna kucharka.
Parzykasza, Parzykrupa, kucharzysko, który umie ledwo kaszę warzyć; człowiek do niczego.
Parzystokopytne, Parzystokopytowe zwierzęta, rząd zwierząt ssących, mających nogi o czterech palcach.
Parzystopalce, według dawnego sztucznego układu: rząd ptaków łażących o czterech palcach.
Parzysty, składający parę, liczba p-a = dzieląca ś. bez reszty przez 2, np. 2, 4, 6 i t. d.; występujący parami: liście p-e.
Pas, nm., paszport.
Pas, Passe, fr., dosłow. przejdź dalej (do następnego); niema, brak; w grze karcianej oznacza niemożność uczestniczenia w licytacji a. niemożność licytowania ponad grę, już przez kogo innego deklarowaną; w grze w domino: brak tabliczki cz. kamienia z odpowiednią ilością oczek, którą grający powinienby dostawić; przen., rezygnowanie z dalszych prób a. usiłowań.
Pasać — p. Paść.
Pasamon, fr., taśma, lamówka, obszycie.
Pasamonictwo, fr., fabrykacja pasmanterji, szmuklerstwo.
Pasamonik, fr., szmuklerz, wyrabiający pasy, taśmy i t. p.
Pasat, łć., wschodni wiatr zwrotnikowy, stale wiejący w jednym kierunku.
Pasaż, fr., przejście; kryte przejście z jednej ulicy na drugą; rodzaj galerji otwartej lub krytej, w której znajdują ś. sklepy; korytarz w mieszkaniu, łączący oddzielne części lokalu; w muz., biegnik, szereg tonów, szybko po sobie następujących, melodyjne przejście.
Pasażer, fr., podróżny, który używa publicznego sposobu lokomocji (parowca, kolei żelaznej, poczty, tramwaju i t. p.); współjadący; miły p., iron., nieprzyjemny towarzysz.
Pasażerka, fr., forma ż. od Pasażer; przewóz pasażerów.
Pascha, hebr., u chrześcijan święta Wielkanocne, obchodzone na pamiątkę Zmartwychwstania Jezusa Chrystusa; u Żydów święta, obchodzone na pamiątkę wyjścia z Egiptu.
Paschalja, łć., obliczenie czasu, w którym przypadają święta Wielkanocne.
Paschalny, łć., wielkanocny.
Paschał a. Paschalna łć., świeca, wielka świeca kościelna, poświęcana w W. Sobotę, z pięciu otworami, na pamiątkę pięciu ran Pana Jezusa.
Pasek, zdr. od Pas; taśma, rzemyk do przepasywania, do ściągania ubrania, do przytrzymywania spodni; p. u kobiety, u dziecka; wstęga, szarfa, którą przewiązują ś. kobiety; p. używany u ludu jako narzędzie kary względem dzieci (dostać, oberwać p-iem, bo jak schwycę p-a!); sznur, noszony w pasie przez kapłanów i zakonników; listewka w pasie u spódnicy kobiecej (wszyć spódnicę w p.); p-i u walizy, u tornistra, u plecaka i t. p. = rzemyki; p-i u butów = uszy; p-i u szabli, u rapiera = rapcie, pendent; p. do wecowania brzytwy; p. papieru = wązki, długi skrawek papieru; wodzić kogo na p-u = opiekować ś. kimś, narzucając mu bezwzględnie swą wolę; na p-u chodzić = słuchać kogo, nie mieć swojej woli; gra w p. = gra hazardowa uliczna; gzyms wązki; p. św. Antoniego = choroba skórna.
Pasemko, zdr. od Pasmo.
Paser, łć., kupujący a. przechowujący rzeczy kradzione.
Pasiasty, mający po sobie pasy, smugi; pręgowany, moręgowaty (materjał p.).
Pasibrzuch, darmozjad, człowiek, myślący tylko o jadle, o nasyceniu ś.; pieczeniarz; pasorzyt.
Pasiecznictwo, zajęcie pasiecznika; nauka o hodowaniu pszczół.
Pasiecznik, dozorca pasieki, pilnujący pszczół, bartnik.
Pasieczny, przym. od Pasieka.
Pasieka, miejsce, gdzie stoją ule z pszczołami hodowanemi, pszczelnik; trzebież leśna, nowina, poręba, pole orne wśród lasu; rodzaj żywopłotu.
Pasienie, karmienie, szczególnie zwierząt; pilnowanie w polu zwierząt pasących się.
Pasierb, syn żony z pierwszego męża a. męża z pierwszej żony; cienka odrośl drzewa, która wyrosła z pnia; wpuszczona w słup podpora parkanu.
Pasierbica, córka żony z pierwszego męża a. męża z pierwszej żony.
Pasik, zdr. od Pas.
Pasisty, zasobny w paszę, mający obfitość paszy; mający po sobie pasy, pręgowany, moręgowaty.
Pasja, łć., namiętność, silny pociąg, skłonność do czego; gniew, wściekłość, szalona złość; ostatnia p. mię ogarnęła = szalony gniew, straciłem cierpliwość; historja męki Jezusa Chrystusa, odczytywana w kościołach podczas nabożeństw poobiednich według czterech Ewangielistów od Popielca do Wielkanocy.
Pasjans, fr., jednoosobowa zabawa w karty, polegająca na układaniu kart podług pewnych zasad i wyprowadzająca stąd wnioski.
Pasjonat, łć., człowiek gwałtowny, zapalczywy, popędliwy, łatwo wybuchający gniewem, złośnik.
Pasjonować się, fr., zapalać ś. do czego, pragnąć czego namiętnie, lubić co namiętnie.
Pasjonowany, fr., mający do czegoś szczególne upodobanie.
Paskinada, fr. — p. Paskwinada.
Paskowany, Paskowały, pomalowany w pasy, wyrabiany w paski, mający po sobie paski.
Paskuda, brud, śmiecie, kał, nieczystość, plugastwo; szaruga, słota; przen., sprośność, szkaradzieństwo, bezeceństwo, rozpusta; brzydal, bezecnik.
Paskudnica, forma ż. od Paskudnik.
Paskudnie, przysł. od Paskudny; brzydko, wstrętnie, niegodziwie, szkaradnie, haniebnie.
Paskudnik, człowiek paskudny, obrzydliwy, wstrętny, niechluj, plugawiec, brzydal; przen., bezwstydnik, bezecnik, rozpustnik; rodzaj choroby u koni i bydła rogatego.
Paskudny, nieczysty, sprośny, plugawy, brudny; wstrętny, obrzydliwy, obmierzły, szkaradny, ohydny, bezecny; nieczysty, niebezpieczny, groźny.
Paskudziarz, lichy rzemieślnik, partacz, tandeciarz, fuszer.
Paskudzić, brukać, walać, śmiecić, plugawić, plamić; partaczyć, robić licho, byle jak, fuszerować, psuć; wypróżniać ś.; p. ś., brukać ś., mazać ś, walać ś., plamić ś., hańbić ś.; o ranach: gnoić ś., jątrzyć ś.; trudzić ś. czymś błahym, niegodnym trudu.
Paskudztwo, rzecz wstrętna, szkaradna, obrzydliwa; plugastwo, nieczystość, obrzydliwość; szkaradzieństwo; postępowanie haniebne.
Paskwinada, fr., paszkwil dowcipny, satyra.
Pasmo, zbiór długich nici, włókien a. rzeczy do włókien podobnych, wzdłuż ze sobą połączonych czyli obok siebie leżących; p. nici, jedwabiu, włosów; rząd, szereg, ciąg: p. myśli, dni; p. gór = łańcuch gór.
Pasorzyt, Parazyt, gr., roślina a. zwierzę żyjące na innym organizmie i żywiące ś. jego sokami; przen., człowiek żyjący kosztem innych, darmozjad.
Pasorzytnictwo, Parazytologja, gr.., badanie pasorzytów, nauka, zajmująca ś. szczegółowo tym badaniem.
Pasorzytność, Parazytyzm, gr., objawy pasorzytne.
Pasorzytować, gr., żyć jak pasorzyt, żyć kosztem innych.
Pasować, nm., przystawać, przypadać, być odpowiednim, właściwym, zgadzać ś. z czym; przykładać tak, aby co do czego przypadało gładko, równo; nie p-uje, nie jest właściwe, odpowiednie, nie uchodzi, nie wypada, nie przystoi.
Pasować kogo na rycerza = ozdabiać go pasem rycerskim, nadawać mu godność rycerską; p. ś. z kim = walczyć z kim, mocować ś., iść z kim w zapasy, biedować ś., łamać ś., męczyć ś.; p. ś. ze śmiercią = walczyć ze śmiercią; p. ś. z sobą = walczyć z samym sobą.
Pasować, fr., w grze w karty: mówić pas, nie deklarować gry.
Pasowiny, obrządek pasowania giermka na rycerza.
Pasownictwo, zapaśnictwo.
Pasowy, zdatny na pasy, puszczany w ruch za pomocą pasa (koło p-e); obuwie p-e = z podeszwą, przyszytą paskiem skóry do przyszwy.
Pasówka, drobna czerwona wysypka pryszczkowata; gatunek drzewa gruszy i jej owocu.
Passe-partout, fr., (pas partu), bilet wolnego wejścia; rodzaj ozdobnej wewnętrznej ramki do obrazu z papieru lub innego materjału, naklejonego na tekturę, zakrywającej tylko brzegi obrazu.
Passy, fr., ruchy rąk, wykonywane przez hypnotyzera nad osobą, którą hypnotyzuje.
Pasta, łć., ciasto, miazga, masa ze smakiem owocowym; mieszanina różnych ingredjencji, urobiona nakształ ciasta, miękka i plastyczna, do wcierania a. nacierania, np. p. do butów, do podłogi.
Pastel, Pastela, wł., kredka kolorowa ciastowata, sucha farba; obraz, malowany taką farbą.
Pastelista, łć., malarz, malujący pastelami. Pastereczka, zdr. od Pasterka.
Pasterski, pastuszy, odnoszący ś. do pasterza, pasterzowi właściwy, do pasterza należący (p. sukmana, kij p.); zajmujący ś. pasterstwem (ludy p-ie); sielankowy, sielski (poezja p-a); do pasterza duchownego należący: laska p-a = pastorał, list p. = okólnik, pismo biskupa, p-a Msza = pasterka, teologja p-a a. pastoralna = nauka o obowiązkach kapłańskich; po p-u, przysł., w sposób właściwy pasterzom, jak na pasterza przystało.
Pasterstwo, pasterskie życie i zatrudnienie, hodowla bydła; urząd, godność pasterza duchownego; djecezja, okrąg uległy władzy biskupa.
Pasteryzować, fr., ogrzewać płyn do temperatury, nie dochodzącej wrzenia, w naczyniu szczelnie zamkniętym dla przeszkodzenia rozwojowi bakterji, sterylizować; młode wino przez ogrzewanie przyśpieszać, aby nie fermentowało.
Pasterz, człowiek, pilnujący bydła, owiec, koni i t. d.; pastuch, skotopas; przen., opiekun dusz, duchowny, kapłan, ksiądz; Najwyższy p. = Papież; ptak wróblowaty z rodziny szpaków.
Pastewnik, pastwisko, wygon; miejsce ogrodzone, gdzie pasie ś. bydło; okólnik.
Pastewny, do pasienia służący, należący do pastwiska; p-e rośliny = służące za pokarm dla bydła: koniczyna, wyka, lucerna, burak p., marchew p-na.
Pastka, łapka żelazna lub drewniana na szkodliwe zwierzęta.
Pastor, łć., pasterz dusz; ksiądz; kaznodzieja i duchowny protestancki, minister; gra w p-a = rodzaj gry towarzyskiej.
Pastoralja, wł., sielanka, idylla.
Pastoralny, łć., w muz., sielski, idyliczny; p-a teologja = teologja pasterska cz. nauka o obowiązkach kapłańskich.
Pastorałka, łć., sielska pieśń nabożna, śpiewana w czasie Bożego Narodzenia, kolenda; sielanka.
Pastorat, łć., obowiązki a. urząd pastora, probostwo protestanckie.
Pastorowa, łć., żona pastora.
Pastrana, wł., kobieta b. brzydka.
Pastuch, pasący zwierzęta domowe, pilnujący, doglądający ich, pasterz.
Pastuszek, zdr. od Pastuch.
Pastuszka, dziewczyna, pasąca bydło, gęsi i t. p.
Pastuszy, przym. od Pastuch.
Pastwa, pasza, strawa, pokarm, żer, łup, zdobycz: oddać na p-ę; stać ś. p-ą = znęcanie ś.
Pastwić się, znęcać ś., dręczyć nielitościwie z tajoną rozkoszą, katować kogo.
Pastwisko, miejsce, na którym ś. pasą zwierzęta domowe.
Pastylka, fr., okrągły, płaski cukierek, zaprawiony aromatem a. środkiem leczniczym.
Pasygrafja, Pazygrafja, gr., pismo, używające zamiast liter znaków, mających być zrozumiałemi dla każdego narodu.
Pasyjka, łć., figurka a. obrazek Matki Boskiej z Dzieciątkiem lub ukrzyżowanego lana Jezusa, wprawiony w rodzaj ołtarzyka przy drodze; skłonność do czego; przen., wyglądający jak p. = człowiek wychudzony, zmizerowany, jak z krzyża zdjęty.
Pasyjne łć. nabożeństwo = nabożeństwo poobiednie w czasie Wielkiego postu, poświęcone rozpamiętywaniu męki Jezusa Chrystusa — p. Misterjum.
Pasynek, pęd, odrostek boczny rośliny.
Pasytelegrafja, gr., telegrafowanie znakami, zrozumiałemi dla wszystkich narodów.
Pasywa, łć., w kupiectwie stan bierny, rozchody, długi do zapłacenia, wogóle ciężary na majątku, na przedsiębiorstwie.
Pasza, karm zwierząt domowych trawożernych; miejsce, gdzie ś. wypędza trzodę na paszę, pastwisko.
Pasza, tur. — p. Basza.
Paszalik, Paszałyk, tur., prowincja, zarządzana przez paszę, wilajet, ejalet.
Paszka, zdr. od Pacha.
Paszkwil, wł. zjadliwe pisemko potwarcze, obelga, publicznie rozprzestrzeniana drukiem, pismem.
Paszkwil, wł., część zamku u drzwi; rodzaj zasuwy do zamykania okna, bagnetsztanga.
Paszkwilant, Paszkwilista, łć., Paszkwilarz, wł., autor paszkwilu.
Pasznisty, obfitujący w paszę (łąki p-e).
Paszport, Pasport, Pas, urzędowe świadectwo dla podróżujących, opatrzone rysopisem osoby, dla której zostało wydane, dozwalające na swobodny przejazd do innej miejscowości lub na pobyt w obcej miejscowości przez czas oznaczony.
Pasztecik, wł., ciasteczko z francuskiego ciasta, napełnione np. siekanem mięsem, móżdżkiem, rybą, kapustą i t. p.
Pasztet, wł., na masę zsiekane i przyprawione mięso lub ryba, zapieczone w powłoce z ciasta lub tłuszczu; iron., nieprzyjemność, wielka przykrość.
Pasztetnictwo, wł., umiejętność robienia pasztetów.
Pasztetnik, wł., specjalista, przyrządzający pasztety.
Paść, Pasać, karmić, tuczyć; nasycać; p. a. p., pilnować bydło na pastwisku; przen., opiekować ś. kim, mieć nadzór duchowy nad kim; p. ś. a. p. ś., (o bydle) karmić ś. na pastwisku; p. umysł, oczy, uszy = rozkoszować ś. pięknym widokiem, piękną melodją.
Paść — p. nied. Padać; upaść, zwalić ś., lec, opaść, spaść; przewrócić ś.; polec, zginąć; dotknąć, trafić.
Paść, pastka, pułapka, sidła; przepaść, otchłań.
Paśne (-ego), prawo pasienia bydła na jakimś pastwisku; opłata za pasienie.
Paśnik — p. Pastewnik.
Paśny, odnoszący ś. do paszy a. pasienia.
Pat, fr., w szachach takie położenie partji, w którym gracz nie może zrobić żadnego posunięcia, gdy na niego przypada kolej grania.
Patataj!, wykrz., naśladujący tętent kopyt końskich.
Patatajka, na p-ę a. na patataj = pośpiesznie, byle jak, niedbale, aby zbyć.
Patematologja, gr., traktat o namiętnościach.
Patencista, łć., uczeń, który dopiero co ukończył szkołę i otrzymał patent, maturzysta (forma ż. Patencistka).
Patent, nm., pozwolenie rządowe na prowadzenie jakiego procederu; dokument, zapewniający wyłączne przemysłowe zużytkowanie wynalazku na pewną liczbę lat, dyplom; dokument, mianujący wojskowego oficerem; świadectwo ukończenia gimnazjum; p. nauczycielski = dokument, nadający prawo udzielania lekcji prywatnie i w szkołach.
Patentować, nm., starać ś. o patent na wynalazek; dawać patent, świadectwo.
Patentowany, nm., zabezpieczony patentem; przen., p. głupiec, p. osieł = wielki głupiec, głupi, chociaż posiadający patent z ukończenia nauk.
Patentowy, nm., odnoszący się do patentu; złodziej p. a. p-any = złodziej z rzemiosła.
Pater, łć., ojciec, ojciec duchowny, zakonnik.
Paternoster, łć., Ojcze Nasz (Modlitwa Pańska); przen., bura, nagana, reprymanda.
Patetyczny, gr., porywający patosem, uczuciem, zapałem; podniosły, wzruszający, wzniosły.
Patetyzować, łć., przemawiać patetycznie; wyrażać ś. z przesadnym patosem.
Patka, nm., klapka u kieszonki; pasek, zwykle z tego samego materjału zrobiony, co i ubranie, przyszyty jednym końcem do ubrania, drugim zapinany na guzik a. na klamerkę.
Patoczny, Patokowy, odnoszący ś. do patoki, zrobiony z patoki.
Patogienetyczny, gr., dotyczący patogienezy; chorobotwórczy.
Patogieneza, gr., początek rozwinięcia ś. choroby, przyczyna choroby.
Patogienja, gr., część medycyny, nauka o przyczynach powstawania chorób.
Patognomonika, Patognomonja, gr., sztuka rozpoznawania chorób, stanu ciała i ducha ze zmian w rysach i wyrazie twarzy; nauka o oznakach chorób.
Patoka, miód oczyszczony z wosku, otrzymany za pomocą spływania z potłuczonych plastrów a. za pomocą wytapiania na ogniu; ustoiny, fusy.
Patolog, gr., uczony lekarz, zajmujący ś. nauką rozpoznawania chorób; profesor, wykładający tę naukę w uniwersytecie.
Patologiczny, gr., chorobliwy, anormalny, zmieniony wskutek choroby; tyczący ś. patologji.
Patologja, gr., część medycyny, traktująca o chorobach, ich przyczynach, objawach, przebiegu i skutkach.
Patos, gr., sposób mówienia lub pisania wzniosły i namiętny, a pełen godności i powagi, wywołujący silne wrażenia, wzruszający; fałszywy p. = mowa lub styl napuszony; głos, wypowiadający wyrazy z przesadą, jakby deklamująco.
Patrjarchalizm, gr., karność w rodzinie, posłuszeństwo starszemu w rodzie, pieczołowitość starszego w rodzie o dobro zarówno członków rodu, jak również sług i podwładnych; naturalność i prostota obyczajów.
Patrjarchalny, gr., oparty na władzy najstarszego w rodzie, na poszanowaniu starszeństwa, odznaczający ś. rodzinną zgodą, prostotą i czystością obyczajów.
Patrjarchat, gr., godność i obręb władzy patrjarchy; okres czasu, w którym jaki duchowny piastuje władzę patrjarchy; stan społeczny, który nastąpił, gdy z wynalezieniem sposobu niecenia ognia, z nastaniem wojen skończył ś. matrjarchat i władza nad rodziną z rąk matek przeszła w ręce ojców.
Patrjarchja, gr., zakres władzy patrjarchy, kraje podległe władzy patrjarchy.
Patrjota, gr., obywatel, kochający ojczyznę, gorliwy o dobro swego kraju, gotowy do poświęceń dla ojczyzny; forma ż. Patrjotka.
Patrjotnik, gr., pogardl., nazwa, dawana gorliwym patrjotom; pogardl., pozorny patrjota.
Patrjotyczny, gr., tyczący się patrjotyzmu, oparty na miłości kraju ojczystego.
Patrjotyzm, gr., miłość ojczyzny, gorące przywiązanie do kraju rodzinnego.
Patrochy, wnętrzności zwierząt, paprochy, flaki, bebechy.
Patrocynjum, łć., opieka; obrona, zwłaszcza klijenta przez jego patrona.
Patrol, fr., oddział policji albo wojska przebiegający ulice miasta jako straż bezpieczeństwa; oddział żołnierzy, objeżdżający posterunki wojskowe; mały podjazd wojenny, wysłany na zwiady; oddział skautów, składający ś. z 6 — 8 członków.
Patrologja, Patrystyka, gr., część teologji historycznej, obejmująca życiorysy, naukę i pisma Ojców Kościoła i znakomitych pisarzów kościelnych.
Patrolować, gr., uczestniczyć w patrolu, odbywać patrol; stać na straży; przen., dozorować.
Patron, fr., wzór, model, według którego robota ma być wykonana; wzór powycinany w desenie, używany przez malarzy pokojowych; ładunek do broni palnej.
Patron, łć., Święty opiekun, Święty orędownik; Święty, czczony głównie w danym kraju, mieście a. kościele; w staroż. Rzymie: patrycjusz w stosunku do klijentów i wyzwoleńców; obrońca; obrońca prawny, adwokat; pryncypał, przełożony, szef.
Patronat, łć., stosunek patrona do klijenta; przywilej przedstawiania biskupowi kandydata na beneficjum; stan obrończy, adwokatura; stowarzyszenie, mające za cel opiekę nad kim, np. p. nad dziećmi więźniów.
Patronaż, fr., opieka, rozciągana przez zakłady dobroczynne nad byłemi ich wychowańcami.
Patronimik, gr., imię, urobione od imienia ojca a. przodków, np. Peleida = syn Peleusza, Piastowicz = potomek Piasta.
Patronizacja, łć., wykonywanie roli patrona, orędownictwo, forytowanie.
Patronka, łć., święta opiekunka: święta orędowniczka; obrończyni.
Patronować, łć., być patronem, występować w roli patrona; popierać, protegować.
Patrontasz, nm., torebka na naboje, ładownica.
Patroszyć, wyjmować patrochy ze zwierzęcia, oprawiać, bebeszyć.
Patryca, nm., stempel do wytłaczania matrycy; narzędzie do nacinania mutry śrubowej; w galwanoplastyce: oryginał, na którym metal osiada w kąpieli.
Patrycjański, łć., odnoszący ś. do patrycjusza, właściwy mu.
Patrycjat, łć., znakomici miejscy obywatele, rody jedynie uprawnione do zasiadania w radzie miejskiej; w star. Rzymie: znakomite rody, posiadające wyłącznie prawa polityczne i przywileje.
Patrycjusz, łć., członek patrycjatu, należący do znakomitego rodu (Rzym, Wenecja).
Patrycjuszka, łć., żona lub córka patrycjusza.
Patrymonjalny, łć., należący do spadku po ojcu, stanowiący ojcowiznę; ojcowski; p-e sądy = dawniej prawo posiadaczy dóbr ziemskich, dziedziców, panów do sądzenia ludzi niewolnych (chłopów poddanych).
Patrymonjum, łć., odziedziczony po ojcu, dziedziczny majątek rodowy, ojcowizna.
Patrzeć, Patrzyć, mieć oczy otwarte, natężać wzrok, aby coś widzieć, spoglądać, widzieć, zwracać uwagę na co, mieć baczenie na co; p. prosto przed siebie, p. na wszystkie strony; p. z pod oka, z pode łba = ukosem; p. ukradkiem = zerkać; p. przez dziurkę od klucza = podglądać; p. komu w oczy — chcieć go zbadać, przeniknąć; z góry na kogo p. = lekceważyć; przez szpary na co p. = pobłażać; wysoko p. = być ambitnym; jest na co p. = rzecz godna widzenia; p na przyszłość = przewidywać; p. zalotnie (o kobiecie) = zniewalać wzrokiem ku sobie mężczyzn; p. za kim = oglądać ś., wodzić oczami; darowanemu koniowi nie patrz w zęby = nie krytykuj rzeczy podarowanej; nie patrz ś. = odwróć wzrok; p. na co przez powiększające szkło = przeceniać co; p. przez różowe szkiełka na co = widzieć w najkorzystniejszym świetle: p. bezmyślnie = gapić ś.; patrz, skr. p. = poszukaj we wskazanym miejscu w książce; patrzno! patrzcie go! (wskazując z ironją) = widzisz! widzicie!; tylko go p. = zaraz nadejdzie, nadjedzie; niema na co p. = rzecz niegodna widzenia; patrzałem własnemi oczami na to = byłem świadkiem; rozumem dalej patrzy = przenika; zapatrywać ś., zastanawiać ś. nad czym; p. trzeźwo, bezstronnie, p. z dobrej strony, p. z pogardą, z czcią; p. na kogo krzywym okiem = być niechętnym; p. na kogo, jak na psa = z nienawiścią, z pogardą; p. pilnie w czyje słowa = bacznie je rozważać; oglądać ś., spuszczać ś., zdawać rzecz na kogo; mieć ś. na baczności, uważać (patrz, byś ś. nie poszkapił!); przebijać ś., wyjawiać ś., okazywać ś.; strach mu p-y z oczu; źle mu z oczu p-y; p. na kogo, na co być podobnym, przypominać; p-y na łotra; to na niego p-y = jest zdolny do tego; p-y na księżą oborę = niezadługo umrze; mieć powierzchowność, wygląd, mieć minę (wilkiem p.); szukać oczami, upatrywać; zajmować ś. czym, troszczyć ś. o co, pilnować czego: patrz swego nosa = pilnuj swoich spraw, nie wtrącaj ś. do cudzych; dochodzić czego na kim, czynić kogo odpowiedzialnym: na czym go będę p-ył? = nie jest odpowiedzialny majątkowo; mieć co na względzie, wziąć sobie coś za cel: patrz końca = miej na względzie wynik w każdej sprawie; p. ś. = patrzyć; jak ś. p-y = należycie, godnie.
Patyczek, zdr. od Patyk.
Patyk, mały kawałek drzewa, drewienko, kij niezgrabny, gałązka.
Patyna, fr., powłoka brunatno-zielonawa, nalot podobny do grynszpanu, pokrywający z czasem wskutek wpływów powietrza i wilgoci przedmioty z bronzu i spiżu — p. Patena.
Patynka, fr., płytki pantofel.
Patynować, fr., powlekać patyną, nadawać wygląd starożytnego bronzu.
Paukant, nm., przeciwnik w pojedynku.
Paulinja, łć., roślina osmęta.
Pauper, łć., ubogi chłopiec; dawniej: ubogi uczeń, utrzymujący ś. z posług kościelnych i jałmużny; przen., żart., chłopiec, dzieciak.
Pauperyzm, łć., wzmożony stan ubóstwa ludności w pewnym kraju; ubodzy, ludzie, pozbawieni środków do życia.
Pauza, łć., przestanek, czasowa przerwa w jakiej czynności; w szkole: przestanek między jedną lekcją a drugą w celu wypoczynku, dla zjedzenia śniadania; w muz., zamilknięcie głosów w oznaczonym miejscu, także znak, wskazujący miejsce zamilknięcia i długość jego trwania; znak przestankowy: kreska ( — ).
Pauzować, łć., zrobić przerwę, przestanek w czynności, odpoczywać; w muz., nie grać w miejscu oznaczonym w nutach znakiem pauzy.
Pawana, wł., staro włoski taniec (pawi) w poważnym tempie.
Pawąz, Pawężnik, drąg, którym przyciskają na wozie drabiniastym zboże a. siano; drąg do noszenia ciężarów.
Pawężnica, roślina z gromady porostów.
Pawężnik, rzemieślnik, robiący pawęże; żołnierz, uzbrojony pawężą; giermek, noszący pawężę za rycerzem.
Pawi, przym. od Paw.
Pawiak, więzienie śledcze w Warszawie przy ulicy Pawiej.
Pawiątko, Pawię, pisklę pawie, młody paw.
Pawić się, puszyć ś., kokoszyć ś., nadymać ś., pysznić ś.
Pawię — p. Pawiątko.
Pawilon, fr., środkowa część lub boczne skrzydło domu; lekki mały budynek z okrągłym a. śpiczastym dachem, zwłaszcza w parku lub ogrodzie; na placach wystaw ozdobny budynek, obejmujący jaki dział wystawianych przedmiotów; chorągiew o barwach narodowych, flaga okrętowa.
Pawiment, fr., różnobarwne taflowanie podłogi, posadzka mozaikowa; pomost, estrada.
Pawiooki, mieniący ś. kolorami, jak ogon pawia.
Pawistość, pstrokacizna, jaskrawość barw.
Pawlacz, drugi niższy pułap w kuchni a. w warsztacie, przeznaczony na sypialnię dla służby, dla terminatorów a. na suszenie desek u stolarzy.
Pawłoka, bardzo cienka tkanina szkarłatna jedwabna a. bawełniana.
Paz — p. Nut.
Pazdur — p. Pazur; pewien ornament podhalański; przen., chciwiec, żarłok.
Pazerny, chciwy, żarłoczny.
Paziować, być u kogo paziem; służyć komu za pazia.
Paznokietek, zdr. od Paznokieć.
Pazucha, miejsce pod ubraniem na piersiach, zanadrze.
Pazurek, zdr. od Pazur; część ostatniego stawu przedniej nogi u pszczoły; kurze p-ki, roślina pierwiosnek.
Pazurzysty, uzbrojony w pazury.
Paździerz, Paździor, częściej w lm., skórka na lnie lub konopiach, która pokrywa włókno, a w międleniu odlatuje; części połamane rdzenia lnu a. konopi; kostra, kostrzyca.
Paździerzyć, robić sypkim nakształt paździerzy.
Paździor — p. Paździerz.
Pażerny, żarłoczny, chciwy.
Pąch, węch, powonienie (u psów); woń zwierza, którą pies myśliwski czuje.
Pąchać, Pąszyć, wąchać, wietrzyć, węchem dochodzić; p. ś., obwąchiwać ś. nawzajem.
Pączkować, wypuszczać pączki.
Pączuszek, zdr. od Pączek.
Pądra, brzuchopełz tyłoskrzelny.
Pąk, pączek kwiatu, kwiat nierozwinięty.
Pąkla, rodzaj skorupiaka wąsonogiego.
Pąkowie, zbiór pączków i pędów drzewa.
Pąkówka, pączek na roślinie; nowy roczny pęd drzewa z pączka końcowego gałązki wybujały.
Pąpawa, roślina z rodziny złożonych, pępawa.
Pąpie — p. Pąkowie.
Pątnica, Pątniczka, forma żeń. od Pątnik.
Pątnictwo, pobożna pielgrzymka do miejsca świętego.
Pątniczy, przym. od Pątnik.
Pątnik, pielgrzym, wędrownik, udający ś. do miejsca świętego, zwłaszcza pieszo, uczestnik kompanji, wędrującej do wsławionej cudami miejscowości.
Pchać, dok. Pchnąć; posuwać co z trudem i siłą przed sobą, popychać, odpychać, odsuwać; trącać, potrącać, szturchać, zmuszać siłą do zmiany miejsca; przen., pobudzać, zapalać, podburzać; p. do zemsty, do czynu; napychać, nabijać, napełniać co czym; p. siano w worek, słomę w siennik: p. w siebie = objadać ś., opychać ś.; p. w kogo = zmuszać go do jedzenia nadmiernego; p. w kogo, w co = zaopatrywać nadmiernie, nad potrzebę, zwłaszcza w pieniądze; p. jak w dziurawy worek = bez końca, wciąż, nieprzerwanie; p. biedę, p. taczkę życia = żyć w niedostatku, z dnia na dzień; p. ś. = posuwać ś. naprzód siłą, zmuszając innych do odstąpienia, rozpychać ś., cisnąć ś., robić sobie miejsce w tłoku, przeciskać ś., tłoczyć ś., iść sobie dalej, odchodzić; ubiegać ś., dobijać ś. czego, starać ś. usilnie o miejsce, zajęcie, posadę.
Pchlarz, mający na sobie pełno pcheł.
Pchlica, roślina z rodziny jaskrowatych.
Pchnąć, dok. od Pchać; posunąć gwałtem, szturchnąć, zmusić do raptownej zmiany miejsca, wepchnąć; zepchnąć, strącić; odepchnąć, odtrącić: p. okręt na morze = wyprawić, skierować; p. kogo = wysłać, wyprawić pośpiesznie; uderzyć czymś kolącym, kolnąć, przeszyć, ukłóć (p. szpadą, nożem); p. ś., posunąć ś. gwałtownie, rozsuwając a. odsuwając innych; posunąć ś. w górę, wspiąć ś.; wyrosnąć szybko, wybujać; uderzyć siebie czymś kolącym, przebić ś., przeszyć ś. (p. ś. sztyletem).
Pchnięcie, potrącenie, szturchnięcie, cios od uderzenia sztyletu, szpady i t. p.
Pchuu!, wykrz., naśladujący dmuchanie; oznacza też pogardliwe lekceważenie.
Pean, gr., u starożytnych Greków uroczysta pieśń na cześć bogów, a zwłaszcza Apollina; pieśń zwycięstwa, dziękczynna a. pochwalna.
Pech, nm., brak szczęścia, powodzenia, los nieprzyjazny.
Peckać, gmerać, babrać, rozgrzebywać; walać, brudzić.
Pecyna, glina z pieca, z ogniska odkruszona, gruz z muru, grudka, bryłka ziemi a. gliny.
Pedagog, gr., u starożytnych Greków: uczony niewolnik, odprowadzający dzieci swego pana do szkoły; dziś: wychowawca, nauczyciel; uczony, pracujący nad ulepszeniem metody wychowania i uczenia.
Pedagogiczny, gr., zgodny z zasadami pedagogiki.
Pedagogika, gr., nauka o wychowaniu młodego pokolenia, podająca i uzasadniająca środki, do tego celu wiodące.
Pedagogja, gr., zajęcie nauczyciela młodzieży a. wychowawcy, nauczanie, wychowywanie dzieci.
Pedalarz, wł., pracownik w drukarni, drukujący na pedałówce.
Pedancki, fr. — p. Pedantyczny.
Pedant, fr., człowiek, trzymający ś. prawideł lub zwyczajów z drobiazgową ścisłością, zważający więcej na formę, niż na istotę rzeczy; uczony nudziarz bez wyższego polotu.
Pedanterja, fr., Pedantyzm, łć., przesadna, drobnostkowa dokładność, trzymanie ś. ślepo formułek, formalizm; szkolarstwo, małostkowość.
Pedantka, fr., forma ż. od Pedant.
Pedantyczny, Pedancki, fr., właściwy pedantom, drobiazgowo skrupulatny, małostkowy.
Pedatrofja, gr., uwiąd dziecinny, tuberkuliczne wycieńczenie organizmu dziecięcego.
Pedel, nm. — p. Bedel.
Pederasta, gr., człowiek, oddający ś. pederastji.
Pederastja, gr., stosunek lubieżny mężczyzny do mężczyzny.
Pedestralny' łć. posąg = posąg w postawie stojącej, w przeciwstawieniu do konnego.
Pedestrjanizm, łć., sport pieszy, piesza wędrówka dla przyjemności.
Pedjatra, gr., lekarz chorób dziecięcych.
Pedjatrja, gr., nauka leczenia chorób dziecięcych.
Pedologja, gr., nauka o dzieciach i ich naturze.
Pedometr, gr., przyrząd, automatycznie notujący liczbę zrobionych kroków, hodometr.
Pegmatyt, gr., gruboziarnista odmiana granitu.
Pegologja, gr., nauka o źródłach leczniczych i wodach mineralnych.
Pejcz, nm., biczyk, bacik.
Pejsachówka, hebr., śliwowica żydowska.
Pejsaczny, hebr., umyślnie przygotowany na uroczyste dni, obchodzone przez Żydów na pamiątkę wyjścia z Egiptu.
Pejsaty, hebr., noszący pejsy.
Pejzaż, fr., krajobraz w naturze i przedstawiony przez artystę malarza w rysunku.
Pejzażyk, fr., zdr. od Pejzaż; mały obraz, przedstawiający widok natury.
Pejzażysta, fr., malarz, malujący widoki, pejzaże.
Pekeflajsz, Pekeflejsz, nm., mięso peklowane.
Peklować, nm., konserwować mięso, przesypując je warstwami soli, saletry, pieprzu i korzeni, układając bardzo ściśle w beczułce i przyciskając ciężarem, np. kamieniem.
Peklowina, nm., mięso peklowane.
Pektoralik, łć., napierśnik księży, na który naszywa ś. koloratka; mały zegareczek kieszonkowy.
Pektoralny, łć., piersiowy; p-e ziółka, mieszanina różnych ziół i korzeni (lukrecji, ślazu, anyżu, kaszy perłowej i in.), której napar używa ś. do picia dla łagodzenia kaszlu.,
Pektyna, łć., nazwa związków organicznych, tworzących ś. w niektórych owocach pod wpływem gotowania i przyjmujących postać galaretowatą, krzepnik.
Pekunjarny, łć., pieniężny.
Pela, fr., nie skręcane nitki bardzo cienkiego jedwabiu, używane do robótek kobiecych, do haftu.
Pelagiczny, Pelagijski, gr., morski, oceaniczny, jeziorny.
Pelagoskop, gr., narzędzie do rozpatrywania głębin morskich.
Pelagra, gr., trąd lombardzki, rodzaj choroby skórnej, pojawiającej ś. na rękach i nogach.
Pelam, rodzaj wędzidła końskiego.
Pelazgijskie gr. mury, przedhistoryczne mury z nieociosanych kamieni bez cementu (w starożytnej Grecji).
Pelerynka, fr., krótka okrywka bez rękawów, okrywająca plecy, ramiona i piersi.
Pelity, łć., nazwa ogólna skał, złożonych z bardzo drobnych cząstek mineralnych, luźnie z sobą spojonych.
Pel-mel, ang., mieszanina, nieład, zgiełk.
Pełen — p. Pełny.
Pełgać — p. Pełzać.
Pełnia, dostatek, obfitość, zasób; jedna z kwadr księżycowych, gdy ciało to niebieskie widziane jest w postaci kręgu (fig.); wyglądać jak księżyc w p-i = być tłustym, pulchnym, rumianym; cała okazałość, zupełność, rozkwit, dojrzałość: umrzeć w p-i sił i zdrowia, tu ś. okazała w całej p-i jego szlachetność.
Pełniciel, ten, kto coś pełni, wykonywa, spełnia.
Pełnić, napełniać, zapełniać; wykonywać, wypełniać, dopełniać, sprawować: p. swoje obowiązki, czyje rozkazy; pełniący obowiązki = zastępca jakiegoś urzędnika; p. kielichy = wychylać, wypróżniać; p. ś., napełniać ś., wypełniać ś., dopełniać ś., spełniać ś., stawać ś., odbywać ś. (p-i ś. wola Boża).
Pełnieć, zaokrąglać ś., nabierać tuszy.
Pełniuchny, Pełniuśki, Pełniusieńki, Pełniutki, Pełniuteczki, Pełniuteńki, najzupełniej pełny.
Pełno-, łącznie z następnym wyrazem oznacza: całkowicie, w zupełności (np. pełnoletni); obficie (np. pełnokłosy).
Pełno, tyle, ile ś. zmieści albo zmieściło, zapełniając całkowicie, po brzegi, obficie, poddostatkiem, w znacznej ilości, masa, mnóstwo, wiele, bardzo wiele; p. go wszędzie = snuje ś. wszędzie.
Pełnogłoska, samogłoska.
Pełnokrwisty, czystej krwi, czystej rasy.
Pełnoletni, mający liczbę lat, prawem oznaczoną dla dojścia do dojrzałości, do używania praw obywatelskich.
Pełnomocnictwo, nadanie komu zupełnej władzy postępowania prawnego w interesach wszelkiego rodzaju, plenipotencja.
Pełnomocniczy, otrzymany od kogo przez pełnomocnictwo; rząd p. = konstytucyjny.
Pełnomocnik, ten, któremu nadano pełnomocnictwo do działania prawnego w czyim imieniu.
Pełnomocny, mający zupełną moc i władzę do czegokolwiek, wszechwładny, obdarzony pełnomocnictwem przez kogoś; dający pełnomocnictwo; list p. = plenipotencja piśmienna.
Pełnoprawny, posiadający wszystkie prawa obywatelskie.
Pełnorogi, mający rogi pełne, wewnątrz niepróżne, masywne.
Pełność, posiadanie czego w dostatecznej ilości, uczucie obfitości (p. ciała).
Pełny, Pełen, napełniony, nalany po brzegi, nasypany, napchany tak, że ś. więcej nie zmieści; okrągły, tłusty, szeroki, okazały (twarz p-a, człowiek p. w sobie); kwiat p. = okazały. wspaniały; głos p. = donośny, rozwinięty należycie, dojrzały; oddychać p-ą piersią = oddychać swobodnie; p-e morze = otwarte, szerokie; p-a władza = nieograniczona; p. księżyc = pełnia; p-e żagle = wszystkie żagle rozwinięte; płynąć na p-ych żaglach = pośpieszać ku czemu; p-a butelka = nie napoczęta; w p-ym biegu = w całym pędzie; obfitujący w co, mający czego poddostatkiem; pełen dni = przeżywszy długo; pełen humoru, wesela, szczęścia; p. nadziei = ożywiony nadzieją; koń p-ej krwi = czystej.
Pełwa, roślina z rodziny złożonych.
Pełzać, czołgać ś., chodzić, suwając po ziemi brzuchem, skradać ś.; dziecię p-a = raczkuje; o płomieniu: migotać, posuwać ś. po ziemi; obślizgiwać ś., obsuwać ś.; przen., płaszczyć ś., uniżać ś.
Pełzak — p. Ameba.
Pełznąć, obracać ś. w niwecz, kończyć ś. na niczym, nie dawać żadnych rezultatów, nie doprowadzać do niczego; o włosach: wypadać, wychodzić; o kolorach: blaknąć, płowieć — p. Pełzać.
Pemikan, Pemmikan, ang., suszone na słońcu i utłuczone na kawałki mięso bizonów lub łosiów, zmieszane z tłuszczem i zapakowane w puszki, posilny i długo przechowujący ś. prowjant mięsny.
Penata, łć., dobroczyńca, opiekun.
Penaty, łć., w wierzeniach starożytnych Rzymian domowe bóstwa opiekuńcze; przen., ognisko domowe, rodzina, dom — p. Lary.
Pendant, fr., przedmiot lub pojęcie, odpowiadające drugiemu, podobne lub dopełniające je; dzieło sztuki, zwłaszcza obraz, rzeźba, tworzące z drugim wskutek podobieństwa lub kontrastu harmonijną całość.
Pendele, łć., wisiorki przy łańcuszku.
Penduł, łć., wahadło u zegara, perpendykuł.
Pendzel, nm. — p. Pędzel.
Pendzelek, nm., zdr. od Pendzel.
Pendzelkowaty, nm., mający kształt pendzelka.
Pendzlować, nm., mazać pendzlem, pociągać pendzlem, malować.
Penetracja, łć., przenikanie, przenikliwość, przeglądanie, badanie; wzajemne przenikanie się ras i cech rasowych skutkiem krzyżowania.
Penetrować, łć., przeglądać, przeszukiwać, śledzić, wypatrywać, badać, przenikać, dociekać, zgłębiać.
Penitencja, łć., skrucha, kajanie ś.; pokuta, kara.
Penitencjarjusz, łć., kapłan, mający prawo rozgrzeszania w szczególnych wypadkach.
Penitencjarny łć. system = środki, stosowane w więzieniach celem umoralnienia więźniów.
Penitent, łć., skruszony grzesznik, pokutnik; for. ż. Penitentka.
Penny, ang., w im. pence, drobna moneta angielska, 12-sta część szylinga = 4 kop.
Pens, ang. — p. Penny.
Pensja, fr., stała płaca; zakład naukowy prywatny, zwłaszcza dla dziewcząt; wszystkie uczennice, uczęszczające na jakąś pensję — p. Pensjonat.
Pensjonarka, fr., uczennica pensji prywatnej; kobieta, otrzymująca stałe utrzymanie w jakim zakładzie dobroczynnym.
Pensjonarski, fr., przym. od Pensjonarz lub Pensjonarka.
Pensjonarz, fr., wychowaniec pensjonatu; otrzymujący całe utrzymanie w jakiej instytucji dobroczynnej.
Pensjonat, fr., prywatny zakład wychowawczy, gdzie uczniowie oprócz nauki otrzymują mieszkanie i życie; zakład, wynajmujący mieszkanie z całodziennym utrzymaniem, zwłaszcza w miejscowościach leczniczych, kąpielowych a. na letnich mieszkaniach.
Pensjonować, fr., wyznaczyć komu pensję, przyznać emeryturę.
Pensjonowany, fr., urzędnik wysłużony na pensji, emeryt.
Pensum, łć., zadanie, ćwiczenie, praca wyznaczona uczniom w szkole lub do odrobienia w domu; zadanie dane za pokutę.
Pentachord, gr., pięciostrunny instrument muzyczny.
Pentadekagon, gr., piętnastokąt.
Pentametr, gr., wiersz pięciostopowy daktyliczny.
Pentaptyk, gr., obraz, złożony z pięciu obrazów (pięcioskrzydłowy).
Pentarchja, gr., panowanie pięciu.
Pentatlon, gr., zapaśnictwo, złożone z pięciu rodzajów walki (skoki, rzucanie dyskiem, oszczepem, wyścig pieszy, mocowanie się), bardzo rozpowszechnione w starożytnej Grecji, pięciobój.
Penurja, łć., dosłownie: brak dolegliwy; upośledzenie umysłowe.
Peonja, łć. — p. Piwonja.
Peperment, łć., nalewka na liściach mięty pieprzowej, rodzaj likieru.
Pepesowiec, Pepees, żart. Papuas, członek polskiej partji socjalistycznej.
Pepinjera, fr., szkółka drzewek; przen., zakład, kraj, dostarczający ludzi uzdolnionych w jakim kierunku.
Pepinjerka, fr., pełniąca obowiązki nauczycielki w zakładzie naukowym za poprzednią bezpłatną naukę.
Pepity, hiszp., bryłki złota, znajdywane w piasku rzecznym.
Pepsyna, gr., najważniejsza część składowa soku żołądkowego, rozpuszczająca ciała białkowate.
Peptika, łć., środki, pobudzające trawienie.
Pepton, gr., substancja, wytwarzana z ciał białkowatych i kleistych w czasie trawienia, pod wpływem działania soków żołądkowych (głównie pepsyny).
Peptonizacja, gr., przemiana pokarmów białkowych na peptony, odbywająca ś. w żołądku.
Peptonurja, gr., niedostateczne wytwarzanie ś. pepsyny w organizmie żywym.
Perambulacja, łć., przegląd, obejrzenie.
Peratoskopja, gr., przepowiadanie zmian powietrza.
Percepcja, łć., postrzeganie, uświadomione wrażenie.
Percepcyjny, łć., postrzegam czy.
Percept, łć., postrzeganie, to, co się postrzega.
Percepta, łć., dochód, wpływ pieniędzy.
Perceptarz, łć., wykaz i instrukcja, dotycząca poboru i podatków.
Perceptor, łć., w telepatji: ten, kto otrzymuje cudze myśli, rozkazy, przesyłane tylko siłą woli.
Perceptować, łć., wpisywać pieniężne wpływy.
Percypjent, łć., przyjmujący wrażenia.
Percypować, łć., pobierać (podatki, opłaty); przyjmować wrażenia od zjawisk otaczających, spostrzegać.
Perć, słowac., wązka ścieżka na stoku góry, przejście strome.
Perduty, wł., jaja puszczane na wrzącą wodę, któremi następnie ubiera ś. mięso smażone a. pieczone; jaja w koszulkach.
Peregrynacja, łć., wędrówka, pielgrzymka, pątnictwo.
Peregrynować, łć., wędrować, podróżować, pielgrzymować.
Perelnik, łć., nurek, łowiący perły; kupiec, handlujący perłami.
Perełka, łć., zdr. od Perła; moja ty p-o! = pieszczotliwy sposób zwracania ś. do osoby ukochanej; w lm., ozdoba architektoniczna w kształcie sznura pereł.
Peremcja, Perempcja, łć., upadek procesu z powodu niepopierania go w ciągu czasu, prawem oznaczonego.
Peremptoryjny, Peremptoryczny, łć., stanowczy, nieodwołalny, niezwłoczny.
Perfekcja, łć., doskonałość.
Perfidja, łć., wiarołomstwo, zdrada, przewrotność.
Perforacja, łć., przedziurawienie, prześwidrowanie; przebicie, przewiercenie, chirurgiczne otwarcie jam ciała; maszynowe przebicie papieru drobnemi dziurkami (np. w kwitarjuszach, arkuszach marek pocztowych) dla łatwiejszego oddzierania.
Perforacyjna maszyna, Perforówka, łć., maszyna do perforacji papieru.
Perforować, łć., wykłuwać szeregi dziurek w papierze.
Perfuga, łć., ten, który odstąpił od swego stronnictwa a przeniósł ś. do innego.
Perfumerja, fr., sklep, w którym sprzedają perfumy, fabryka perfum; zbior., perfumy, kosmetyki, pachnidła.
Perfumiarstwo, Perfumerstwo, fr., wyrób perfum, fabrykacja pachnideł i kosmetyków.
Perfumiarz, fr., fabrykant perfum; kupiec, handlujący pachnidłami i kosmetykami.
Perfumować, fr., napuszczać, nacierać perfumami dla zapachu.
Perfumy, fr., rozpuszczone w spirytusie substancje przyjemnie pachnące, używane do nakrapiania ubrań i rozmaitych przedmiotów; pachnidła.
Pergamin, łć., wyprawiona i wygładzona, niegarbowana skóra barania, używana dawniej jako materjał do pisania, dziś służy do spisywania dyplomów, aktów uroczystych, do oprawiania książek, do przygotowania niektórych papierów procentowych.
Pergaminowy, zrobiony z pergaminu, podobny do pergaminu: twarz p-a = blada; papier p. = papier przezroczysty, żółtawej barwy, sztywny i mocny, nieprzemakalny.
Peridrom, gr., galerja, prowadząca naokoło budynku, krużganek, kolumnada.
Perigeum, gr., w astr., w czasie obiegu planety najbliższe jej stanowisko względem ziemi, przyziemny punkt.
Periheljum, gr., w astr w czasie obiegu planety najbliższe jej stanowisko względem słońca, punkt przysłoneczny.
Perilepsja, gr., błędny, osłupiały wzrok obłąkanego.
Peristoma, gr., część twarzy, okalająca otwór gębowy.
Perjod, gr., przeciąg czasu, okres, epoka; czas, ograniczający powrót zjawiska, powtarzającego ś. w regularnych, odstępach; w astr., czas obiegu planety, t. j. czas, jakiego potrzebuje, aby, wyszedszy z danego miejsca, do tegoż miejsca powróciła; w mat., grupa cyfr dziesiętnych ułamka dziesiętnego, ciągle w tym samym porządku powracająca; w gram., ustęp stylowy, zawierający pełną i zamkniętą myśl, wyrażoną zdaniem głównym wraz z poprzedniemi lub współrzędnemi, wzajem ś. dopełniającemi; okres; w fizjol., u kobiety: miesiączka, menstruacja, regularność.
Perjodycznie, gr., co pewien i czas, regularnie.
Perjodyczny, gr., powtarzający ś. regularnie co pewien przeciąg czasu; pisma p-e = czasopisma: dzienniki, tygodniki, dwutygodniki, miesięczniki, kwartalniki, roczniki; prasa p-a = ogół czasopism; w chemii; układ p. pierwiastków = zestawienie ich w taki szereg, że każdy ósmy z kolei ma własności podobne, jak pierwszy.
Perjuracja, łć., krzywoprzysięstwo.
Perka, gatunek ryby morskiej, flondra; nazwa kartofla.
Perkal, fr., gładka, gęsta tkanina bawełniana, podobna do płótna.
Perkalik, fr., lżejszy, pośledniejszy rodzaj perkalu.
Perkalikowy, fr., uszyty z perkaliku (sukienka p-a).
Perkaty, Perkonosy, mający nos gruby, zadarty.
Perkusja, łć., uderzanie, ostukiwanie; w med., badanie narządów klatki piersiowej i jamy brzusznej przez opukiwanie palcem lub za pomocą cienkiej kościanej płytki i młoteczka.
Perkusyjny, łć., przym. od Perkusja; p-a broń = broń, zapalająca ś. przez uderzenie kurka w pistoli; p-e instrumenty = w których dźwięk lub rytm otrzymuje się przez uderzenia, np. bęben, fortepjan, żele, cymbały i t. p.
Perlak, łć., rodzaj grubej kaszy perłowej; przyrząd do wyrabiania kaszy perłowei.
Perlica, łć., ptak z rzędu kurowatych, ma upierzenie ciemnoszare z jaśniejszemi plamkami, jakby perełkami, perliczka, cesarka, pantarka; p. a. perłowa zaraza = choroba zakaźna, gruźlica bydła.
Perliczy, łć., przym. od Perlica.
Perlić, łć., mieć wygląd jakby pereł, być obsypanym jakby perłami; p. ś., błyszczeć ś. od pereł a. od czegoś podobnego do pereł: rosa, szampan się perli.
Perlisty, łć., podobny do pereł, jak perły, kroplisty, pieniący ś.; pot p. wystąpił mu na czoło.
Perliście, przysł., kształtem pereł.
Perlustracja, łć., przeglądanie, przepatrywanie.
Perłonośny, Perłorodny, wydający perły.
Perłopłacznia, roślina z rodziny tojeściowatych, hoja.
Perłopław, gatunek małża.
Perłorodny — p. Perłonośny.
Perłowaty, łć., podobny do perły.
Perłowy, łć., odnoszący ś. do perły: p-a macica, p-a masa = biała warstwa, wyściełająca wewnątrz skorupę niektórych mięczaków, używana do inkrustacji oraz na drobne wyroby galanteryjne; p-a barwa, p-y kolor = kolor szaro-biały, podobny do perły, perłowaty; p-a kasza = kasza jęczmienna okrągła; p-a trawa — p. Perłówka; p-a zaraza — p. Perlica.
Perm, Permska formacja, w gieol., pokłady przejściowe między pierwszorzędowym a drugorzędowym okresem tworzenia ś. pokładów skorupy ziemskiej (od nazwy miasta Perm).
Permanencja, łć., ciągłość trwania, stałość, trwałość (stanu rzeczy, instytucji i t. p.).
Permanent, łć., gatunek papieru, używanego do fotografji.
Permanentny, łć., stały, ustawiczny, nieprzerwanie trwający.
Permisja, łć., urlop, zwolnienie.
Permoda, fr., moda, zwyczaj.
Permutacja, łć., przemiana, zamiana, przestawienie.
Pernambukowe drzewo, rodzaj drzewa farbierskiego barwy ciemno-czerwonej.
Perora, łć., długa i uroczysta przemowa; rozwlekłe i nudne napomnienie.
Perorować, łć., długo, szeroko i emfatycznie przemawiać w jakiej kwestji.
Perpendykularny, łć., prostopadły, pionowy.
Perpetuum mobile, łć., maszyna wiecznie poruszająca ś., nazwa idealnej maszyny, któraby pracowała nieustannie, siłą pierwszego nadanego pędu, bez zasilania jej następnie jaką energją; przen., zadanie niemożliwe do urzeczywistnienia.
Perpleksja, łć., kłopot, niepewność i stąd wynikający niepokój.
Per procura, wł., w zastępstwie, z pełnomocnictwa.
Pers, fr., materja cienka do batystu podobna, kolorowa, w kwiatki.
Persak, zool. — p. Kasztan.
Per saldo, wł., do wyrównania, pozostałość z ostatniego obrachunku.
Persan, łć., podstawa pod posąg; podpora pod belką w budynku w stylu perskim.
Perseidy, gr., rój meteorytów sierpniowych, które zdają ś. promieniować z gwiazdozbioru Perseusza.
Persekucja, łć., prześladowanie.
Persekucyjny, łć., prześladowczy.
Persewerancja, łć., wytrwałość, stałość.
Perski, pochodzący z Persji, właściwy Persji a. Persom; proszek p. = roztarte na proszek korzenie i kwiaty rośliny maruna różowa i cielista, rosnącej w Persji i na Kaukazie, służy do tępienia robactwa domowego; gwar., oko p-ie robić = oozkować, patrzeć zalotnie, figlarnie; oko p-ie z makagigą! = figa malowana! nie dostaniesz! nie zrobisz!
Persona, łć., osoba; osoba poważna, okazała; postawa, wygląd — p. Personat.
Personalja, łć., okoliczności, dotyczące życia jakiej osoby: jej imię, nazwisko, wiek, stan, zatrudnienie i t. p.
Personalny, łć., tyczący ś. osoby; osobie jakiej właściwy, osobisty; unja p-a = zjednoczenie dwuch a. więcej krajów pod berłem jednego monarchy, ale nie rządzonych wspólnie.
Personat, Persona, łć., osoba poważna, dygnitarz.
Personaż, fr. — p. Personel.
Personel, fr., ogólny skład pracowników jakiej instytucji: biura, handlu, zakładu przemysłowego, teatru, redakcji.
Personifikacja, łć., uosobienie, figura poetycka: przenoszenie na zwierzęta, przedmioty nieżyjące a. pojęcia abstrakcyjne znamion ludzkich; inaczej: prozopopeja.
Personifikować, łć., uosabiać.
Perspektywa, łć., narzędzie optyczne do patrzenia na odległe przedmioty, luneta ziemska; widok w dal, przedstawiający ś. oku w prostej linji, jakby ujęty w ramy, coraz zwężające ś. w miarę oddalenia; umiejętność przedstawiania na rysunku przedmiotów bliższych i dalszych tak, jak ś. przedstawiają z jakiegoś punktu widzenia w naturze; widoki na przyszłość.
Perspektywiczny, Perspektywny, łć., przym. od Perspektywa.
Perspektywista, łć., malarz, odtwarzający widoki, wnętrza budynków a. całe obrazy^ z zachowaniem perspektywy.
Perspektywka, łć., zdr. od Perspektywa; p. teatralna = lornetka.
Perspiracja, łć., oddychanie skórne.
Perstryngować, łć., przymawiać, docinać.
Perswadować, łć., przekonywać, doradzać, odradzać, przekładać, tłumaczyć, namawiać do wyrzeczenia ś. czego.
Perswazja, łć., namowa, przekonywanie, przekładanie komu czego, doradzanie, odradzanie.
Persyflaż, fr., drwienie z kogo, mówiąc mu niby to grzeczności i pochlebne słówka; szyderstwo pod osłoną pozornej uprzejmości; dworowanie, wyszydzanie.
Pertraktacja, łć., zgłębianie, rozważanie; umawianie ś., układy.
Pertraktować, łć., rozpatrywać, roztrząsać; układać ś. o warunki umowy.
Perturbacja, łć., zamieszanie, zaniepokojenie; zakłócenie w ruchu planety z powodu zbliżania ś. innego ciała niebieskiego; niespokojne ruchy igiełki magnesowej, spowodowane burzą magnetyczną.
Perturbator, łć., człowiek, sprowadzający perturbację, przewrót; wichrzyciel, warchoł.
Perukarczyk, fr., uczeń u perukarza, fryzjerczyk.
Perukarstwo, zajęcie perukarza.
Perukarz, fr., ten, co robi peruki, fryzjer; człowiek, noszący perukę.
Peruwjański balsam, olejek z drzewa południowo-amerykańskiego, ciemno-brunatny, pachnący przyjemnie, używany jako lek i jako pachnidło.
Perwersja, fr., zepsucie, skażenie moralne, rozpusta wyszukana, wyuzdanie.
Perydrom — p. Peridrom.
Peryferja, gr., obwód koła lub innej płaszczyzny, krzywą linją zamkniętej, okrąg; przen., żart., objętość, grubość, tusza człowieka otyłego.
Peryferyczny, gr., dotyczący obwodu, w obwodzie, znajdujący się na obwodzie.
Peryfraza, gr.,. omówienie, figura retoryczna, której używamy, gdy zamiast nazwać po imieniu rzecz lub pojęcie, omawiamy je kilku lub więcej wyrazami określającemi.
Perygieum, gr. — p. Perigeum.
Peryheljum, gr. — p. Periheljum.
Peryklinalny łć. układ warstw ziemi, w którym warstwy są ułożone stożkowato, głównie w wulkanach.
Perykopy, gr., rozdziały, ustępy z Pisma Św., objaśniane w kościele.
Perymetr, gr., okrąg, obwód wieloboku cz. figury gieometrycznej prostolinijnej, zamkniętej; w okulistyce: instrument, używany do mierzenia pola widzenia.
Perymetrja, gr., umiejętność mierzenia pola widzenia.
Perymorfja, gr., metoda osi zmiennych w gieometrji różniczkowej.
Perymorfoza, gr., przeobrażenie.
Peryoptryka, gr., część fizyki i o łamaniu ś. promieni światła na powierzchni ciał.
Perypatetyczna gr. filozofja = filozofja Arystotelesa, nazwana; tak od jego zwyczaju przechadzania ś. w czasie wykładu; następnie filozofja jego szkoły.
Perypatetyk, gr., zwolennik filozofji perypatetycznej.
Perypetja, gr., nagła, niespodziana zmiana losu; przełom w dramacie jako przygotowanie do katastrofy.
Peryplus, gr., objechanie i opisanie wybrzeży morskich, kraju.
Perypter, gr., budowla, otoczona ze wszystkich stron kolumnadą, monopter.
Perystaltyczny gr. ruch = ruch robaczkowy kiszek.
Perysterja, gr., prostota, naiwność, skromność.
Perytonealny, gr., dotyczący otrzewnej.
Perzasty, Perzowaty, porosły gęsto perzem, puszysty.
Perzyć, tlić ś., palić ś. bez płomienia; przen., zapalać ś. gniewem, namiętnością, srożyć się; pysznić ś., nadymać ś., napuszać się.
Perzyna, popiół żarzący, zarzewie, zgliszcza; w p-ę puścić a. obrócić = spalić; w p-ę pójść, obrócić ś. = zgorzeć, spłonąć.
Peseta, hiszp., moneta hiszpańska = 37½ kop.
Pestczak — p. Pestkowiec.
Pestka, twarda osłonka ziarn nasiennych w niektórych owocach, zwykle otoczona powłoką mięsistą, np. w jabłkach, gruszkach, śliwkach, wiśniach, brzoskwiniach i t. p.
Pestkowy, zawierający pestkę.
Pestkówka, nalewka z pestek, wódka na pestkach.
Pestrak, bolesny guz jątrzący ś. na skórze zwierzęcia, powstały z ukąszenia gzika i złożenia przez niego jajka w ranę.
Pestylencja, łć., zaraza, epidemja.
Pesymista, łć., człowiek, upatrujący we wszystkiem złą stronę, nie wierzący w powodzenie, w szlachetność ludzką, w każdym wypadku oczekujący najgorszych następstw.
Pesymistyczny, łć., przym. od Pesymizm i Pesymista.
Pesymizm, łć., pogląd filozoficzny, dowodzący, że na świecie więcej jest cierpień niż szczęścia, że wogóle szczęście nie istnieje, że jest złudzeniem; skłonność do wynajdywania we wszystkim złych stron, widzenia wszystkiego w czarnych barwach.
Petardnik, człowiek, przygotowujący petardy; żołnierz, zajęty przy zakładaniu i podpalaniu petard.
Petechje, Petecje, łć., czerwona wysypka tyfusowa.
Petecjowy, Petechjalny tyfus, łć., tyfus wysypkowy.
Petent, łć., proszący, podający prośbę, petycję; for. ż. Petentka.
Petercyment, łć., wino hiszpańskie wysokiego gatunku.
Petit, fr., gatunek druku drobniejszy niż burgos, większy niż nonparel: Petit.
Petocje, Petocjowy, łć. — p. Petechje, Petecje.
Petrefakta, łć., skamieniałości.
Petrogieneza, gr., część gieologji o powstawaniu skał.
Petrognozja, Petrografja, Petrologja, gr., część gieologji, zajmująca ś. skupieniami minerałów czyli skałami, opisanie skał.
Petrograf, gr., badacz i znawca skał.
Petroleum, łć., olej skalny, nafta.
Petryfikacja, łć., proces kamienienia.
Petryfikaty, łć., skamieniałości.
Petycja, łć., prośba, podanie, żądanie; prośba, wnoszona do władz w sprawach, tyczących się ogółu.
Petycjonować, łć., podawać petycję.
Petyhorski, przym. od Petyhorzec.
Petyhorzec, ukr., rodzaj dawnego żołnierza konnego litewskiego, lekko uzbrojonego; mieszkaniec Piatyhor czyli okolicy między pięciu górami na Ukrainie; Tatar z tej okolicy.
Petyneta, nm., delikatna tkanina z bawełny lub jedwabiu, sztywna, podobna do tiulu.
Petynetowa nm. baba, inaczej sakramentka = baba parzona, z przezroczystości i formy dziurek przypominająca petynetę, delikatna, wymaga stosunkowo wielkiej ilości żółtek.
Pewniak: na p-a, p-em = z wszelką pewnością, niezawodnie, bezwątpienia.
Pewnie, niechybnie, niezawodnie, z pewnością, bez wszelkiej wątpliwości, prawdopodobnie, może, chyba, przypuszczać należy, że...
Pewnik, pewność, prawda naukowa, nie potrzebująca dowodów; aksjomat, np. że całość większa jest od każdej ze swoich części.
Pewność, niewątpliwość, niezaprzeczoność, oczywistość; p. siebie = śmiałość, rezolutność, wiara w siebie; rzecz pewna, pewnik.
Pewny, Pewien, niezaprzeczony, bezsprzeczny, niewątpliwy, niezawodny: mieć p. kawałek chleba; zaufany, wierny, wiarogodny; uczciwy, rzetelny, niewzruszony, niezachwiany; nie wątpiący, przeświadczony; niejaki, niektóry, jakiś: p-n pan, p-ego dnia, przez p-n czas; dość poważny: człowiek w p-ym wieku; p-a = rzecz pewna, niezawodna, niezaprzeczona; to p-a = niezawodnie, niewątpliwie; człowiek p-y siebie = nie wątpiący o sobie; p-e oko, p-a ręka = nie zawodzące (u strzelca, u fechtmistrza); stać na p-ych nogach = nie chwiać ś. na nogach, być trzeźwym, przen., mieć poważne stanowisko, stałe dochody.
Pęc, wykrz., oznaczający odgłos ciężkiego upadku albo uderzenia; bęc!, bach!, pac!
Pęcak — p. Pęczak.
Pęcherzowy, dotyczący pęcherza.
Pęcherzyca, roślina z rodziny krzyżowych; choroba skórna, charakteryzująca ś. występującymi na ciele pęcherzami.
Pęcherzyk, zdr. od Pęcherz; bąbelek; kulista cząsteczka gazu, ulatniającego ś. z napojów musujących: wody sodowej, szampana i t. p.
Pęcherzykowaty, kształtem do pęcherzyka zbliżony.
Pęczak, otłuczona pszenica a. jęczmień, używane zamiast krup do sporządzania potrawy.
Pęczek, pewna ilość przedmiotów razem związanych (p. piór, rzodkiewek, włoszczyzny i t. p.): wiązka.
Pęcznieć, stawać ś. pękatym, wzdymać ś., nabrzmiewać, grubieć; p. z radości = cieszyć ś. bardzo.
Pęd, bieg szybki, rozpęd, rozmach, bieg, kolej; część rośliny, wyrastająca nad powierzchnię ziemi i rosnąca ku słońcu; jednoroczny przyrost drzewa; lecieć p-em = biec co tchu, ile sił wystarczy; w te p-y = co tchu, natychmiast, w lot; owczy p. = bezmyślne naśladownictwo.
Pędnica, Pędnik, transmisja.
Pędny, pędzący, wprawiony w szybki ruch.
Pędractwo, wiek dziecięcy.
Pędraczek, zdr. od Pędrak.
Pędzać — p. Pędzić; męczyć kogo pędzeniem go po różnych miejscach, przepędzaniem z miejsca na miejsce.
Pędzenie, poganianie, popędzanie, szybki bieg; parowanie ciał płynnych dla zebrania części lotnych; gatunek działania chemicznego, za którego pomocą wyosobniają ś. płyny od ciał stałych, destylacja (p. wódki, spirytusu).
Pędzić, gonić, gnać, popędzać; ścisać, doganiać; p. od siebie = odganiać, odpychać; wpędzać, zaganiać, spędzać; przepędzać, prowadzić, trawić: p. życie, lata; p. kogo do czego = popędzać, naglić; p. kogo do roboty = zmuszać, naglić; wypędzać, usuwać: lekarstwo pędzi mocz, wiatry i t. p.; dystylować, wyrabiać, fabrykować: p. wódkę, smołę i t. p.; podnosić cenę, podbijać cenę: p. na licytacji; p. rośliny = pielęgnować je sztucznie, aby dały plon obfity; biec szybko, lecieć, mknąć, śpieszyć ś., jechać pośpiesznie.
Pędzisz, rodzaj wista z licytacją.
Pędziwiatr, lekkoduch, trzpiot, wietrznik, paliwoda; wszędobylski, włóczęga.
Pędzlak, roślina z gromady grzybów, z rodziny truflowatych.
Pędź, owad dwuskrzydły, krótkorogi, łowikowaty.
Pęk, pewna ilość rzeczy razem złożonych i związanych: p. rózeg, strzał, chróstu, kwiatów, listów.
Pęk! wykrz., oznaczający ostry hałas: puk!, stuk!, trzask!; z cicha p. = człowiek pozornie skromny i dobroduszny.
Pękacieć, stawać ś. pękatym, grubieć, nabrzmiewać, pęcznieć.
Pękacz, owad dwuskrzydły, krótkorogi.
Pękać, dok. Pęknąć; rozpadać ś. w kawałki, rozrywać ś. z trzaskiem, dostawać rysów, szczelin, zarysowywać ś.; pukać, rozpukać ś.; pryskać, rozłazić ś.; p. ze złości, z zazdrości = nie posiadać ś, bardzo ś. gniewać, bardzo zazdrościć; p. ze śmiechu = nie móc powstrzymać ś. od śmiechu.
Pękaty, wypukły, napęczniały, gruby w środku; otyły, brzuchaty; niewiasta p-a = brzemienna.
Pęknąć, dok. Pękać; zginąć, przepaść, być zużytym: pękło dziesięć butelek wina, pękła storublówka = wydało ś. ją; mało mi głowa nie p-ie z bólu = boli dotkliwie; mało mi łeb nie p-ie z kłopotów, ze zmartwień = mam dużo kłopotów, zmartwień; mało nie p-ie, tyle je i pije = je i pije nieumiarkowanie; bodajeś pękł! = bodajeś przepadł!, niech cię licho weźmie!
Pęknięcie, rozpadnięcie ś., zerwanie ś., roztrzaskanie ś.; szpara, szczelina, rysa, skaza.
Pępawa — p. Pąpawa, Dłoniatka.
Pępek, blizna na środku brzucha, znak po odpadnięciu pępowiny; pępowina sama; żołądek drobiu; przen., malec, smarkacz.
Pępkowe (-ego), poczęstunek, który otrzymują u ludu akuszerki po urodzeniu ś. dziecka; picie za zdrowie nowonarodzonego dziecięcia; okrężne.
Pępkowy, przym. od Pępek; wódka p-a — p. Pępkówka.
Pępkówka, wódka słodka z masłem i słoniną, używana u ludu na chrzcinach a. na oczepinach; roślina z gromady porostów, z rodziny pępkówkowatych.
Pępowina, sznurek pępkowy, łączący matkę z płodem.
Pępuszek, zdr. od Pępek; żołądek drobiu domowego.
Pętać, nakładać pęta, krępować, wiązać, kłaść pęta dla pozbawienia swobody ruchów; krępować czyjąś swobodę, czynić kogoś od siebie zależnym; p. ś., krępować ś. czym, wiązać siebie; kręcić ś. komu pod nogami, przeszkadzać mu w robocie.
Pętelka, zdr. od Pętla; hetka p. = człowiek nizkiego rodu, hołota, chudopachołek; mieć kogo za hetkę p-ę = mieć za nic, lekceważyć.
Pętla, Pętlica, uszko, zrobione ze sznurka a. nici, mogące ś. ściągać; u ubrania służy do zapinania guzików, haftek i t. p.; sidło, matnia na ptaki drapieżne; zawisnąć na p-i = być powieszonym.
Pęto, częściej w lm., p-a; więzy, kajdany, łańcuchy; wiązadło z powroza na przednie nogi zwierząt (zwłaszcza koni), nakładane im w celu przeszkodzenia ucieczce; włożyć na naród p-a = ujarzmić go; zerwać p-a = wyzwolić, oswobodzić ś.; słodkie, złote p-a = więzy miłości.
Pęzlik, nm., gatunek mchu.
Pfalzgraf — p. Falcgraf.
Pfe!, Pfi!, Pfuj! — p. Fe! = brzydko.
Ph!..., wykrz., oznaczający pogardę, lekceważenie, niedowierzanie.
Phi!, Phy!, Pi!..., wykrz., oznaczający podziw, niedowierzanie; fiu! fiu!
Phu!, Phhu!, Pfu!, wykrz., naśladujący dmuchanie.
Piach — p. Piasek; wydma piaszczysta, grunt piaszczysty, droga piaszczysta.
Piać, wydawać głos koguta, wołając: kukuryku!; śpiewać jak kogut; przen., wysławiać, wysławiać kogo w pieśni, w poezji; opiewać kogo; p. z radości = wydawać okrzyki radosne.
Piana, płyn, zamieniony za pomocą kłócenia, uderzania w wielką ilość drobnych połączonych z sobą bąbelków, zwykle mających kolor białawy, wypełnionych powietrzem; szumowiny; ubić białko, śmietanę na p-ę; p. na piwie, na winie szampańskim; p. z mydła; ślina lepka, w wielkiej odchodząca; wzburzona powierzchnia wód (p. na morzu); toczyć p-ę = pienić ś. (o koniu); rzecz znikoma, marna, przemijająca.
Pianissimo, wł., w muz., jaknajciszej, najniżej.
Pianista, Pianistka, wł., artysta grający koncertowo na fortepianie, fortepjanista.
Pianka, zdr. od Piana; kopalina, składająca się z magnezji, krzemionki i glinki, używana do wyrobu różnych przedmiotów, np. cybuchów, bibelotów i t. p.; śmietana, jaje, cukier i t. p., rozbite na pianę, jako potrawa.
Piankowaty, podobny do pianki.
Piano, wł., w muz., lekko, cicho.
Piarg, okruchy skał, zebrane w wielkiej ilości u podnóża góry a. na jej stoku.
Piaseczek, zdr. od Piasek: drobny, miałki piasek.
Piasecznica, Piaseczniczka, naczyńko do piasku, używanego do zasypywania świeżego pisma; spluwaczka, naczynie z piaskiem do spluwania, kraszoarka.
Piasek, drobniutkie okruchy skał w kształcie proszku mniej a. więcej ziarnistego: p. rzeczny, p. biały wiślany = do usypywania podłóg; p. złoty a. złotodajny = zawierający okruchy złota; p. morski, p. lotny, p. wapienny, złocisty i t. p.; grunt piaszczysty, wydma, piach; z p-u bicza nie ukręcić = trudno z niczego coś zrobić; budować dom na p-u = robić rzecz nietrwałą, nie rokującą należytych owoców; tyle tego, co p-u w morzu = niezmierzona ilość; p-u komu w oczy nasypać = otumanić go, zwieść, zamydlić mu oczy; nasypać komu p-u na oczy = pogrzebać go, pochować; osiadać na p-u = mieć niepowodzenie, stracić majątek, nie mieć gdzie ś. podziać; ród, rozmnożony, jak p. morski = b. liczny; kręcić powróz z p-u = chcieć uczynić rzecz niemożliwą; p. cukrowy = cukier miałki, mączka, faryna.
Piaskarnia, Piaskowisko, miejsce, gdzie ś. kopie piasek, skład piasku.
Piaskarz, ten, co roznosi piasek na sprzedaż; przen., łobuz.
Piaskować, posypywać piaskiem, mieszać z piaskiem, zaprawiać piaskiem (p. wapno).
Piaskowaty, cokolwiek piaszczysty, kształtem zbliżony do piasku.
Piaskowisko — p. Piaskarnia.
Piaskowy, zrobiony z piasku, odnoszący ś. do piasku, do piasku podobny; zegar p. = klepsydra; tort p. = tort z mąki krochmalowej lub ryżowej, piaskowiec; kąpiel p-a = leczenie chorych przez zanurzanie ich w warstwie gorącego piasku.
Piastować dziecko = na ręku nosić, mieć wszelkie staranie koło niego, niańczyć; p. kogo, co = czuwać nad kim a. nad czym troskliwie, opiekować ś. kim a. czym, mieć o kim a. o czym staranie; troszczyć Ś. o kogo, o co; przen., sprawować, pełnić jakieś obowiązki: p. urząd, berło, koronę.
Piastowicz, król a. książę z dynastji Piasta.
Piastr, wł., moneta, używana w różnych krajach: w Hiszpanji = 2 rb., we Włoszech = 1.80 kop., w Turcji = 9 kop.
Piastun, mężczyzna piastujący; przen., wychowawca, guwerner, mentor; opiekun, ojciec duchowny, pasterz; młody niedźwiadek, będący przy niedźwiedzicy, pieszczoch.
Piastunek, wychowanek, uczeń.
Piastunka, kobieta, piastująca dzieci, niańka, bona; opiekunka, orędowniczka, obronicielka.
Piastuństwo, obowiązki piastuna; pielęgnowanie, wychowywanie, kształcenie, uprawa.
Piaszczak, nowotwór piaskowaty.
Piaszczysty, bogaty w piasek, pokryty piaskiem, składający się z piasku.
Piaszczyzna, Piaszczysko, okolica piaszczysta, obfitość piasków w jakiej okolicy.
Piąć, łączyć, spinać, związywać; p. ś., wciągając ś., leźć gdzie, zwłaszcza w górę, natężać siły, aby ś. gdzie dostać, wspinać ś., drapać ś., wdzierać ś., sięgać; p. ś. na drzewo, na wierzchołek góry; rośliny pnące = czepiające ś. korzonkami a. wąsami jakiejś podpory, jak groch, wino, bluszcz, powój i t. p.; przen., dążyć, silić ś., zająć wyższe stanowisko społeczne, sięgać po nie, wynosić ś. nad drugich.
Piąstka, zdr. od Pięść.
Piąta (-ej), skr., piąta godzina.
Piątak, pięciogroszówka; pieniądz wartości pięciu drobniejszych monet; gatunek miodu.
Piątek, piąty dzień tygodnia; Wielki P. = ostatni piątek przed Wielkanocą, święto na pamiątkę ukrzyżowania i śmierci Chrystusa.
Piątka, cyfra pięć; karta do gry lub tabliczka w domino, mająca pięć oczek; piąta część całości; pięć uderzeń jako kara; stopień celujący w szkołach; gadaj zdrów, a kładź p-ę = mów, co chcesz, a musisz to zrobić.
Piątkowy, przym. od Piątka; uczeń p. = mający same piątki, liczeń celujący; przym. od Piątek.
Piątoklasista, uczeń klasy piątej: forma ż. Piątoklasistka.
Piątokursista, student piątego kursu.
Piątokursistka, słuchaczka piątego kursu akademji.
Piątoletni, co piąty rok przypadający, odbywający ś. co pięć lat.
Piątro — p. Piętro.
Piąty, liczeb. porząd. od Pięć; pięć razy mniejszy od całości: jedna p-a = piąta część; po p-e = z piątego względu, na piątym miejscu; w pokoju cztery kąty, a piec p. = jest pusty, nieumeblowany; cztery kąty, a piec p. = zabawa dziecięca, komórki do wynajęcia; potrzebny, jak p-e koło u wozu = jest zawadą, przeszkodą; p-e przez dziesiąte = coś nie coś, ale niedokładnie.
Picie, przyjmowanie w siebie napoju; napitek, napój, trunek.
Pica, pasza dla bydła, furaż, racja żywności dla żołnierzy, prowjant.
Picować, pasać, paść; szukać żywności dla wojska w czasie wojennym; furażować.
Pić, przyjmować jaki napój w siebie, przez usta wlewając go do żołądka: p. wodę, piwo, wino; p. ze szklanki, z kubka, z butelki; daj mi p. = podaj mi napoju; używać trunków wyskokowych, być nałogowym pijakiem; przen., wsysać, wciągać w siebie: bibuła pije atrament, gąbka pije wodę, buty chcą p. = są dziurawe; pacha mię pije = uciska, uwiera; p. do kogo = czynić do kogo aluzję, przytyk.
Piec, wystawiać co na działanie ognia, gorąca, zwłaszcza potrawę dla nadania jej lepszego smaku; dokuczać gorącem, prażyć, palić, doskwierać upałem; palić, sprawiać uczucie bólu w połączeniu z paleniem; przen., dokuczać, dogryzać, niepokoić, doskwierać; p. raki = dostawać rumieńców ze wstydu, z zażenowania; p. ś., być wystawionym na działanie ognia, gorąca, upału.
Piechota, odbywanie drogi własnemi nogami; iść p-ą a. na p-ę = na własnych nogach, nie jechać; to p-ą nie chodzi = to nie byle co, to rzecz nie do pogardzenia; iść tam, gdzie król p-ą chodzi = do ustępu; wojsko piesze; fasola karłowata, nie pnąca; pieszki, pionki w szachach; nazwa, dawana liszkom niektórych owadów.
Piechotą, przysł., pieszo, na własnych nogach.
Piechotny, piechotą chodzący, pieszy.
Piechur, żołnierz z wojska pieszego; człowiek, odbywający podróż piechotą, wędrowiec, turysta pieszy; człowiek, poświęcający ś. sportowi pieszemu.
Piecowisko, otwór pieca.
Piecowy, do pieca należący, pieca dotyczący; p. majster = budujący, stawiający piece, zdun; rzecz., czeladnik piekarski, którego obowiązkiem jest wsadzać do pieca chleb i bułki i pilnować ich wypieku.
Piecuch, ten, który lega na piecu albo za piecem, domator; niewieściuch, mazgaj, delikacik, niedołęga; chłopiec, którego obowiązkiem jest palić w piecach po dworach wiejskich.
Piecuchowaty, zniewieściały, delikatny, papinkowaty.
Piecza, staranie, troskliwość, opieka; mieć p-ę nad kim = opiekować ś.; mieć co na swej p-y = troszczyć ś. o co, mieć co w swej opiece.
Pieczara, loch podziemny, grota, jaskinia, podziemie; budynek murowany na cmentarzu dla chowania zmarłych, krypta.
Pieczarkarnia, miejsce, gdzie umyślnie hodują pieczarki.
Pieczarowy, Pieczarny, przym. od Pieczara: odnoszący ś. do pieczary, właściwy pieczarze.
Pieczątka, mała pieczęć; lepki krążek gumowy, kolorowy, do przylepiania papieru, bibuły; ozdobny obrazek wyciskały, pod spodem nagumowany do przylepiania jako pieczątka.
Pieczeniarski, przym. od Pieczeniarz.
Pieczeniarstwo, skwapliwe korzystanie z cudzego wiktu, chodzenie po obiadach, zjadanie darmo cudzych obiadów; pochlebianie, aby być zaproszonym na jedzenie.
Pieczeniarz, darmozjad, pochlebca, pasorzyt; człowiek, zabiegający o to, aby żywić ś. cudzym kosztem; być czyim p-em = pochlebiając komu, objadać go.
Pieczenie, wystawianie czego na działanie gorąca bez zanurzenia w płynie; palenie, dopiekanie, np. słońca; ból palący w jakiejkolwiek części ciała.
Pieczeń, duży kawał mięsa, upieczony a. do pieczenia przygotowany; część mięsa wołowego, z której robi ś. pieczeń; danie, złożone z mięsa pieczonego, pieczyste (dziś na p. wołowina, zając, sarna); p. wołowa, cielęca, barania, sarnia; p. huzarska = wołowina z farszem; p. rzymska = klops; p. z rożna; p. u kogo jadać = być u kogo pieczeniarzem, objadać go, pochlebiając mu; przy jednym ogniu dwie p-e upiec = mieć podwójną korzyść, załatwić dwie sprawy odrazu, za jednym zachodem.
Pieczętarski, grawerski; kanclerski.
Pieczętarstwo, grawerstwo; urząd kanclerza.
Pieczętarz, wyrzynający pieczęcie i rysunki na wyrobach metalowych; grawer; w dawnej Polsce: kanclerz.
Pieczętować, pieczęć kłaść, pieczęć wyciskać, pieczęcią opatrywać, pieczęcią zamykać; p. komu ruchomości = kłaść na nich areszt sądowy, zajmować; przen., stwierdzać prawdę, prawomocność czego, świadczyć o czym; przypłacać co, pokutować za co; zamykać, kończyć; p. ś. czym = mieć co w herbie, używać czego za herb (p. ś. Okszą, Porajem, Leliwą i t. p.).
Pieczołowicie, troskliwie, czule, opiekuńczo, z trudem.
Pieczołowity, troskliwy o co, dbający o co, opiekujący ś. kim serdecznie, czuły.
Pieczonka, zdr. od Pieczeń; wygryźć komu p-kę = dogryźć mu do żywego.
Pieczony, ten, którego upiekli, to, co upiekli; p-e gołąbki nie idą same do gąbki = chcąc mieć jaką korzyść, trzeba pracować.
Pieczyste (-ego), pieczone mięso ze zwierzęcia, z drobiu, ze zwierzyny, ptactwa dzikiego, pieczeń.
Pieczywo, wyroby piekarskie: chleb, bułki, rogaliki, obwarzanki, strucle i t. p.
Piega, Pieg, wysypka plamista żółto-brunatna na ciele ludzkim, powstająca wskutek działania promieni słonecznych.
Piegawiec, roślina z rodziny złożonych.
Piegowacieć, dostawać piegów, okrywać ś. piegami.
Piegowaty, mający na skórze piegi, okryty piegami, pełen piegów.
Piekarczyk, czeladnik a. chłopiec piekarski, uczeń u piekarza.
Piekarka, żona piekarza; kobieta, zajmująca ś. pieczeniem chleba.
Piekarnia, zakład piekarski; sklep z pieczywem; izba przy cukierni, gdzie ś. wypiekają ciasta i ciastka; w dworach wiejskich izba czeladna, gdzie ś. gotuje strawa i wypieka chleb.
Piekarniany, przym. od Piekarnia; w piekarni wyrabiany, w piekarni pracujący (dziewka p-a).
Piekarski, do piekarza należący, piekarzowi właściwy.
Piekarstwo, rzemiosło piekarza, umiejętność wyrabiania pieczywa.
Piekarz, trudniący ś. pieczeniem chleba i innych wyrobów piekarskich, posiadający piekarnię.
Piekarzowa, żona piekarza; piekarka.
Piekielnica, bogini piekielna; djablica, jędza, wiedźma; przen., kobieta zła, popędliwa, kłótliwa, awanturnica, herod-baba.
Piekielnie, djablo, okropnie, strasznie, szalenie.
Piekielnik, djabeł, czart; potępieniec w piekle; niegodziwiec, łotr; człowiek popędliwy, wpadający w gniew bez powodu, złośnik.
Piekielny, djabelski, czartowski, szatański (moce p-e); wyszukanie złośliwy, zjadliwy (p-a zemsta); straszliwy, okropny, przerażający, haniebny, przeraźliwy, nieznośny; machina p-a = przyrząd wybuchający, napełniony prochem i kartaczami; odnoszący ś. do piekła, pochodzący z piekła, z piekła rodem; kamień p. — p. Lapis.
Piekiełko, przypiecek, murek przed otworem pieca; miejsce między piecem amurem, zapiecek.
Piekło, mieszkanie złych duchów; miejsce, gdzie dusze potępione wieczne cierpią męki; szatani, złe duchy, piekielnicy, moce piekielne, potępieńcy; otchłań, miejsce, gdzie przebywali ludzie święci Starego Zakonu do narodzenia Chrystusa (Jezus Chrystus zstąpił do piekieł); przen. straszna bieda, ciężkie życie, okropne utrapienie; wrzaski, krzyki, awantury, wybuchy gniewu, kłótnia; wstąpił do piekieł, po drodze mu było = znacznie zboczył z drogi; człowiek rodem z p-a = łotr, niegodziwiec; baba z p-a rodem = złośnica, wiedźma; jak w p. wrzucił = zginęło bez śladu; w druk., skrzynka, do której wrzucają ś. czcionki już niezdatne.
Pielaczka, Pielarka, kobieta opielająca warzywo z chwastów.
Pielesz, łożysko zwierza, nora, legowisko; gniazdo ptaka drapieżnego; przen., gniazdo ojczyste, dom rodzinny, ognisko rodzinne; wrócić do swoich p-y = pod dach rodzinny.
Pielęgnacja — p. Pielęgnowanie.
Pielęgniarka, kobieta, pielęgnująca chorych.
Pielęgniarstwo, umiejętność pielęgnowania chorych a. dzieci.
Pielęgniarz, człowiek, poświęcający ś. pielęgnowaniu chorych, dozorujący chorych.
Pielęgnować, mieć staranie około kogo, otaczać kogo opieką, chodzić około kogo a. około czego z pieczołowitością; p. kwiaty, rośliny = hodować; p. ś., troszczyć ś. o siebie, uważać na siebie; p. swoje ideały, myśli, zamiary = podtrzymywać je w sobie troskliwie, dążyć do ich urzeczywistnienia.
Pielgrzym, nm., pątnik, wędrowiec, odbywający z natchnienia uczuć religijnych podróż, zwłaszcza pieszo, do miejsc świętych.
Pielgrzymek, nm., gatunek małża.
Pielgrzymi, Pielgrzymski, nm., odnoszący ś. do pielgrzyma, właściwy pielgrzymowi; wziąć kij p. = udać ś. na tułaczkę, na wygnanie.
Pielgrzymka, nm., pielgrzymowanie, wędrówka do miejsca świętego; kopi pan ja, udająca ś. do miejsca świętego; kobieta pielgrzymująca.
Pielgrzymować, nm., być pątnikiem, dokonywać pielgrzymki; podróżować, wędrować.
Pielgrzymstwo, nm., stan pielgrzyma; tułactwo; przen., postęp, rozwój.
Pielucha, chusta płócienna do obwijania niemowlęcia, powijaczka, przen., wiek niemowlęcy, dziecięctwo; od p-ch = od niemowlęctwa; przen., być w p-ch = w stadjum początkowym rozwoju: przemysł. handel, cywilizacja w p-ch.
Pieluszka, zdr. od Pielucha.
Piemia, gr. — p. Pjemja.
Pienia, łć. — p. Pieniactwo.
Pieniacki, Pieniaczy, przym. od Pieniacz; obłęd p. = objaw choroby umysłowej.
Pieniactwo, łć., procesowanie ś., prawowanie ś., wodzenie ś. po sądach często bez słusznej przyczyny.
Pieniacz, łć., ten. kto lubi się pieniać, człowiek oddany pieniactwu, zaciekły procesowicz; forma żeń. Pieniaczka.
Pieniać, łć., procesować, ciągać kogo po sądach; p. ś., procesować ś. zawzięcie.
Pieniądz, krążek ze szlachetnego kruszcu z herbem państwa, a. wizerunkiem panującego i napisem, wyrobiony przez państwo i przedstawiający pewną stałą wartość, zastępuje dawny handel zamienny: p. złoty, srebrny, miedziany, niklowy; papierek z drukiem, oznaczający wartość odpowiednią do wartości pieniądza metalowego i zastępujący go, banknot, bankocetl; drobne p-e = moneta zdawkowa; w lm., p-e = kapitał, fundusz, zasób, gotowizna, gotówka: być przy p-ach = mieć dużo kapitału; dorobić ś. p-y, zrobić na czym p-e = zbogacić ś.; grube p-e = duże sumy; leżeć na p-ach = mieć duże kapitały; leżące p-e = gotowizna; krwawy p. = ciężko zapracowany; kosztuje piękny p. = znaczną sumę; za tanie p-e = za małą sumę, tanio; za psie p-e = bardzo tanio, za byle co; za tanie p-e psi mięsu jedzą = za nizką cenę otrzymuje ś. kiepski towar; dostać, kupić co bez p-y = na kredyt; bić p-dze = robić w mennicy metalowe znaczki, wyrażające pieniądze; podnieść p-e = odebrać zasób, który ś. złożyło w depozyt; za żadne p-e = za nic w świecie.
Pieniążek, zdr. od Pieniądz.
Pienić, pianę toczyć, czynić pienistym, okrywać pianą, zapieniać; p. ś., wydawać z siebie pianę, okrywać ś. pianą (szampan ś. p-i, koń ś. p-i); przen., burzyć ś., gotować ś., falować: morze ś. p-i; p. ś. ze złości = nie posiadać ś.
Pienie, śpiew, pieśń.
Pieniek, mały pień po ściętym drzewie, pniaczek, klocek; drzewko cienkie rosnące; p. zęba = korzeń pozostały po spróchnieniu a. ułamaniu korony; dęta część pióra, dutka; mieć z kim na p-u = czuć do niego urazę, gniewać ś. na niego, mieć z nim niezałatwione porachunki; nie chce kłaść zdrowej głowy na p-u = nie chce narażać ś.; nie położę głowy na p-u, że... = nie przysięgnę, nie ręczę, że...
Pieniężnik, mający dużo pieniędzy, bogacz, kapitalista.
Pieniężno, przysł., ze znaczną ilością pieniędzy.
Pieniężny, odnoszący ś. do pieniędzy, składający ś. z pieniędzy; kara p-a, pomoc p-a = w pieniądzach; najemny, służący za zapłatę, za pieniądze; służący do przechowywania pieniędzy (wór p.); mający dużo pieniędzy, bogaty w pieniądze; zasób p. = pieniądze odłożone.
Pieniny (-in), miejsca, gdzie ś. woda pieni na rzece na kamienistym dnie a. między skałami.
Pienisty, pieniący ś., pełen piany (p. szampan); okryty pianą, toczący pianę (koń p.).
Pienny — p. Pniowy; róża p-a = sztamowa.
Pieńka, włókno konopiane; ptak pliszka.
Pieprzno, Pieprznie, przysł., z dużą ilością pieprzu, wyrażać ś. p. = nieprzyzwoicie, lubieżnie; jadać p. = z pieprzem.
Pieprzny, mający w sobie wiele pieprzu, suto pieprzony; przen., nieprzyzwoity, rozpustny, wszeteczny, rozwiązły; dowcip p., farsa p-a; przen. (o cenie), wygórowany, bardzo wysoki.
Pieprzowaty, zbliżony kształtem do pieprzu; w lm., p-te = rodzina roślin dwuliściennych.
Pieprzowy, przym. od Pieprz.
Pieprzówka, roślina z rodz. pieprzowatych, pieprznica; wódka na pieprz nalana.
Pieprzyca, roślina z rodziny krzyżowych; pieprznica, jundziłka.
Pieprzyć, osypywać, zaprawiać pieprzem, przydawać do potrawy pieprzu; przen., naznaczyć na co wysoką cenę; dodawać do opowiadania, utworu literackiego pieprzyku, czynić go nieprzyzwoitym, obrażającym skromność.
Pieprzyk, przyprawa korzenna; pieprzny, korzenny smak wina; pierwiastek pornograficzny w utworze literackim, w dziele sztuki, w opowiadaniu i t. d.; plamka czarna na skórze, zwłaszcza na twarzy, muszka, wdzięk.
Pieprzykowaty, pieprzykiem oddający, korzenny; z koloru albo kształtu podobny do pieprzyka.
Piernat, materac z pierza a. puchu na całe łóżko, a także do przykrywania ś. zamiast kołdry; przen., niewieściuch, delikacik, piecuch, papinek.
Pierniczek, zdr. od Piernik.
Piernik, ciasto pieczone z miodem i pieprzem, miodownik; przen., stary niedołęga, safanduła, piernikarz.
Piernikarczyk, uczeń u piernikarza, czeladnik, chłopiec piernikarski.
Piernikarka, kobieta, wypiekająca pierniki lub sprzedająca je; żona piernikarza.
Piernikarnia, zakład, gdzie wyrabiają pierniki.
Piernikarstwo, rzemiosło piernikarza, umiejętność wyrabiania pierników.
Piernikarz, fabrykant pierników, sprzedający pierniki.
Piernikowy, odnoszący ś. do piernika, zrobiony z piernika, podobny do piernika; kolor p. = ciemno-bronzowy.
Pierożek, zdr. od Pieróg.
Pieróg, Piróg, potrawa, składająca ś. z placka rozwałkowanego ciasta, owijającego gałkę farszu (mięsa, sera, grzybków siekanych, kapusty i t. p.); p-i zawijane = których brzegi połączone są przez zawijanie; p-i leniwe — zrobione z ciasta, zagniecionego z serem, kraszone masłem; potrawa w kształcie podługowatego bochenka albo struch, z ciasta z farszem wewnątrz (mięsem, rybą, kapustą i t. p.); p. urzędniczy = trójkątny kapelusz stosowany.
Piersiczki, zdr. od Pierś.
Piersiopławka, syrena morska, panna morska.
Piersiopławne ryby = mające płetwy brzucho we pod piersiami.
Piersiopłetwe ryby = mające płetwy pod piersiami.
Piersiowy, do piersi ś. odnoszący; głos p. = z piersi wychodzący; brodawka p-a = sutek; choroba p-a = suchoty; chory p. = suchotnik; klatka p-a — p. Klatka.
Piersiówka, blacha ochronna na piersi.
Piersisty, mający wydatne, szerokie piersi; p-a, o kobiecie: mająca wielkie piersi.
Pierszeń, roślina z rodziny kosaćcowatych, kozacieczek, tuczeniec.
Pierścienica, roślina z gromady wodorostów*; gatunek robaków.
Pierścienić, skręcać w pierścienie, w loki, zawijać; p. ś., skręcać ś. w pierścienie, w loki, zawijać się.
Pierścieniowaty, mający kształt pierścienia, obrączkowaty.
Pierścionek, zdr. od Pierścień; zamienić p-i = zaręczyć ś.; zabawa towarzyska, polegająca na chwytaniu przesuwanego na sznurku pierścionka.
Pierścionkowy, odnoszący ś. do pierścionka; palec p. = palec u ręki czwarty, serdeczny.
Pierśny — p. Piersiowy.
Pierw, Pierwej, przysł., z początku, przedewszystkim, wpierw, wprzód, dawniej, niegdyś, przedtym, wcześniej, niż, nim, zanim.
Pierwiastek, początek, pierwocina; w chemji: ciało niezłożone, składnik, którego nie umiemy rozłożyć na części składowe, element; w mat., liczba a. wielkość, która, pomnożona przez siebie dwa lub więcej razy, daje daną liczbę a. wielkość (pierwiastek kwadratowy, sześcienny i t. d.); w gram., cząstka główna, z której ś. dany wyraz rozwinął i dał początek innym pokrewnym wyrazom; rdzeń.
Pierwiastka, kobieta, pierwszy raz rodząca; krowa, klacz, pierwszy raz rodząca.
Pierwiastkowanie, w mat., wyciąganie pierwiastka z danej liczby a. wielkości.
Pierwiastkowo, z początku, pierwotnie, naprzód, początkowo.
Pierwiastkowy, początkowy, pierwotny, żywiołowy.
Pierwobór, las pierwotny, dziewiczy, nietknięty stopą ludzką.
Pierwobytny, istniejący już w zarodku.
Pierwocina, to, co jest najwcześniejsze, zaczątek, początek, pierwsza próba; p. talentu poetyckiego = pierwszy utwór; pierwszy płód, pierwoplon; pierwsze płody, plony, owoce.
Pierwodawca, pierwszy dawca, ten, który pierwszy od najdawniejszych czasów co komu nadał, prawem ustanowił.
Pierwodruk, pierwsze wydanie jakiegoś dzieła.
Pierwokształt, kształt pierwotny, pierwotna postać czego.
Pierwopis, oryginał, autentyk, autograf.
Pierworoczny, będący w pierwszym roku.
Pierworodek, syn pierworodny.
Pierworodny, który był pierwszym z urodzonych przez matkę; tyczący ś. pierworodztwa; grzech p. = przestępstwo pierwszych rodziców Adama i Ewy, przechodzące w następstwie na wszystkich ludzi, tak że wedle nauki i Kościoła rodzą ś. w grzechu; pierwotny.
Pierworodzice, pierwsi rodzice ludzkości (Adam i Ewa).
Pierworództwo, starszeństwo, prawa tego, który ś. pierwszy urodził, przywileje starszeństwa.
Pierworys, pierwszy szkic, i pierwszy zarys, pierwotny pomysł.
Pierwotek, początek; roślina z gromady wodorostów.
Pierwotniak, zwierzę jednokomórkowe.
Pierwotnie, na początku, naprzód, najpierw.
Pierwotny, jaki był na początku, pierwiastkowy, najpierwszy, najdawniejszy, początkowy; odwieczny, staroświecki, przestarzały, niepostępowy; taki, jakim był dawniej; poprzedni.
Pierwotwór, początkowe dzieło, oryginał.
Pierwotwórca, pierwszy twórca.
Pierwotwórstwo, pierworodztwo.
Pierwotyp, prototyp, typ pierwotny.
Pierwowzór, pierwotny wzór, pierwotna forma, według której tworzą ś. inne kształty, oryginał, na którym wzorują ś. naśladownictwa.
Pierwoźródło, źrodło początkowe.
Pierwsze, po raz pierwszy; po p., z pierwszego względu, na pierwszym miejscu (przy wyliczaniu): najpierw.
Pierwszeństwo, prawo do czego z powodu pewnego przywileju, z powodu zgłoszenia ś. przed innymi; przewaga; przodkowanie komu w czym, prym, wyższość nad kim; mieć, trzymać p. = być pierwszym w czym, przodkować.
Pierwszoklasista, uczeń klasy pierwszej.
Pierwszoklasistka, uczennica klasy pierwszej.
Pierwszokursista, student kursu pierwszego w wyższym zakładzie naukowym.
Pierwszoplanowy, stojący na pierwszym planie, najplastyczniej odtworzony, nieepizodyczny; najwybitniejszy, niedrugorzędny.
Pierwszorazowy, najpierwszy.
Pierwszoroczny, odnoszący się do pierwszego roku; uczeń p. = będący pierwszy rok w danej klasie.
Pierwszorzędny, będący w pierwszym rzędzie, najważniejszy, główny, najcelniejszy, najlepszy, wybitny.
Pierwszorzędowy, formacje pierwszorzędowe: w gieol., najdawniejsze, najpierwej wytworzone, paleozoiczne.
Pierwszy, liczeb. porząd. od jeden; taki, przed którym żadnego niema lub nie było, najwcześniejszy, przodkujący innym, poprzedzający innych, naczelny, przewodzący innym, najgłówniejszy, najważniejszy, najistotniejszy, najwybitniejszy; najdroższy, najmilszy, najprzedniejszy, najznakomitszy, najznaczniejszy, najpierwszy, najpierwotniejszy, początkowy, najdawniejszy (pierwsi rodzice = Adam i Ewa); taki, jakiego dotąd nie było: ciebie p-ego spotykam, co tak mówi; p-e słyszę = nic podobnego dotąd nie słyszałem; p. lepszy, p. z brzegu = byle jaki, bez wyboru brany, jakikolwiek; p. stół = zastawiony dla państwa, nie dla służby; p-e koty za płoty = pierwsze niepowodzenia nie powinny zrażać; on do tego p. = jedyny, niezastąpiony, bardzo skory; p. grudnia = dzień 1 grudnia; odbiorę pensję na p-go = pierwszego dnia miesiąca; p-e nauki, p-e początki, p-e zasady = te, które najwcześniej są udzielane początkującym, zwłaszcza dzieciom; przełamać p-e lody = pokonać najwcześniej nastręczające ś. trudności, zabrać ś. do czego; kupić co z p-ej ręki = od wytwórcy, bez pośredników; obrobić co z p-ego = z grubsza; będę u ciebie w p-ą niedzielę = najwcześniejszą z tych, które nastąpią, najbliższą; przy p-ej sposobności = najwcześniej, jaka się nadarzy; kto p., ten lepszy = uprzedzający innych osiąga cel; liczba p-a = nie dzieląca ś. przez żadną inną bez reszty; p-a krzyżowa = część mięsa wołowego od krzyża.
Pierwszyzna, czynność, po raz pierwszy dokonana a. dokonywająca ś., nowina; to mi nie p. = nie pierwszy raz to robię, często to robiłem, często mi ś. to zdarzało.
Pierzaja, szereg domów, ulica.
Pierzany, wypełniony pierzem (poduszka p-a); obrosły pierzem, opierzony.
Pierzastodzielny, dzielący ś. na podobieństwo piórka; liść p. = pierzasty.
Pierzastolistny, opatrzony liśćmi pierzastemi.
Pierzasty, pełen piór, obrosły pierzem, mający wiele pierza; z kształtu zbliżony do pierza; liść p. = dzielący ś. na drobne listki, po obu stronach ogonka naprzeciwległe lub naprzemianlegle rozmieszczonych.
Pierzch, ucieczka.
Pierzchać, dok. Pierzchnąć; uciekać, zmykać pośpiesznie, w popłochu; ulatywać, niknąć, mijać szybko.
Pierzchliwość, lękliwość, skłonność do lęku, do płoszenia ś., bojaźliwość.
Pierzchliwy, bojaźliwy, lękliwy, trwożliwy, płochliwy, strachliwy; skory do ucieczki; rączy, bystry w biegu.
Pierzchnąć — p. nied. Pierzchać; chropowacieć od powietrza.
Pierzchnia, rodzaj siekiery z długim ostrzem.
Pierzchnice, rodzaj wysypki brodawkowatej, najczęściej świerzbiącej; p. podwłosne = wysypka, osiadająca w cebulce włosa.
Pierzchotek, chrząszcz szczypawkowaty.
Pierze, piórka i puch, jako okrycie ptaków; przen., to, co stanowi zewnętrzną postać, pozór: w cudze p. ś. stroić = chcieć uchodzić za coś innego, niż ś. jest wistocie; znać ptaka po p-u = po powierzchowności, po ubraniu sądzić można o człowieku; mieć p. i mięso = mieć urodę i majątek; ni z p-a, ni z mięsa = ni to, ni owo, człowiek nieokreślonego charakteru i zajęcia, człowiek do niczego; w p-e porastać = zbogacać ś.; przyjść znowu do p-a = polepszyć swą dolę.
Pierzyć, osypywać, okrywać pierzem; p. ś. = pióra czyli pierze ronić, linieć (o ptakach).
Pierzyna, poszwa wielkości kołdry, napełniona pierzem, do przykrywania ś. na noc w łóżku; piernat, bety, puchówka; w lm., pościel puchowa; przen., życie gnuśne, ospałe, zniewieściałe; to, co okrywa coś szczelnie (p. śniegu).
Pierzynka, zdr. od Pierzyna.
Pies, w lm., rodzina zwierząt drapieżnych o tępych pazurach i gładkim języku, do której należą psy domowe różnych ras: lisy, szakale, wilki i t. p.; p. samica = suka, małe psa = szczenię; chociaż pies jest zwierzęciem pełnem dodatnich przymiotów, wyrodziło się jednak mnóstwo porównań i wyrażeń nieprzychylnych mu, i tak: zły jak p. = człowiek niegodziwy, nicpoń, nikczemnik, łajdak; ty p-ie! = łajdaku!; coś marnego, nędznego, lichota: czy to p.? = to nie byle co!; strzeż ś. psa, co milczkiem kąsa = obawiaj ś. obłudnika; nie ciągnij p-a za ogon, bo ukąsi = nie narażaj ś. na niej bezpieczeństwo; żyją, jak p. z kotem = w wiecznej niezgodzie; kto chce psa uderzyć, kij znajdzie = kto chce coś wykonać, znajdzie środki do tego; głodny jak p. = okropnie głodny; kłamiesz, jak p. = bezwstydnie, bezczelnie; twardy, chudy i t. p., jak p. = strasznie twardy, chudy i t. p.; dobra p-u i mucha = nie należy gardzić i małą korzyścią; p-y wyją, a miesiąc świeci = mówi ś. o kimś, co jest wyższy nad obmowę ludzką; p. szczeka, wiatr niesie = nie należy zwracać uwagi na plotki; p-u oczy sprzedać = być bezwstydnym; p-a z domu nie wygonić = brzydka pogoda; nie mieć kogo za p-a = gardzić kim; za p-a stoi = nic nie wart; to p-a nie warto = niema żadnej wartości; jest jak p. na uwięzi = ma uciążliwe obowiązki, nie ma swobody; zbić, jak p-a = mocno wybić; jestem spragniony, jak p. = strasznie spragniony; zjadł p. sadło = sumienie go gryzie za zły uczynek; p. i na Bożą mękę szczeka = nikt nie uniknie obmowy nędznych ludzi; p. kości nie ogryzie i drugiemu nie da, p. siana nie zje i krowie ś. nie da = mówi ś. o skąpcu i samolubie nieużytym; przyjdzie na p-a mróz = na każdego przyjdzie bieda; kocha go, jak p-y dziada w ciasnej ulicy = nienawidzi; p-y na kim wieszać = szkalować go; co po p-ie w kościele = mówi ś. o człowieku, który chce dostąpić niezasłużonego zaszczytu; jak p-a z domu go wypędził, palnąć mu w łeb, jak p-u = bez litości; jak na p-a łyko = mówi ś. o człowieku, nawykłym do upokorzeń; wierny, jak p. = bardzo wierny; służyłem ci, jak p. = wiernie; nie dla p-a kiełbasa = za wielki to dla ciebie zaszczyt, ominie cię ta gratka; i p-a tam niema = niema nikogo, niema żywego ducha; p. z kulawą nogą nie przyszedł = nikt ś. nie zjawił; co u p-a! = co u licha!, co to znaczy!; pod p-em = bardzo źle, bardzo kiepsko, nędznie; to p-u na budę ś. nie zdało, na p-a ś. zdało = na nic ś. nie przyda, nic nie warto; zdechł p.! = wszystko stracone!; zejść na p-y = zmarnieć; psy go zjadły = liczna służba zrujnowała go; p. wielki i p. mały = dwa gwiazdozbiory na półkuli południowej.
Piesak, nazwa lisa białego, zwanego izotys, i jego futra; w lm., faworyty, bokobrody.
Piesek, młody pies, mały pies, szczeniak; w szachach i warcabach: pieszek, pionek; przen., francuski p. = delikatniś, pieszczoch, grymaśnik, wybrednik; iron., człowiek, zajmujący niższe, podrzędne stanowisko; p. ziemny — p. Chomik; p. stepowy — p. Świstak.
Piestrak, Piestrówka, gatunek grzybów z rodziny truflowatych.
Pieszak, żołnierz pieszy, piechur; posłaniec pieszy.
Pieszczoch, chłopiec wypieszczony, papinek, ulubieniec, faworyt, gagatek, mamin synek; przen., p. losu, fortuny = człowiek, któremu szczęści ś. w życiu.
Pieszczocha, dziewczyna rozpieszczona, ulubienica, faworyta.
Pieszczony, którego pieszczono; cackany, wychuchany, papinkowaty; miękki, delikatny, subtelny, łagodny; chowany, obłaskawiony, swojski, domowy; p-a mowa = przesadna, egzaltowana; p-e tony = łagodne, miłe, słodkie.
Pieszczoszek, zdr. od Pieszczoch.
Pieszczoszka, zdr. od Pieszczocha, Pieszczota.
Pieszczota, otaczanie czułościami, pieszczenie, karesy; pieszczocha, osoba umiłowana, droga; rzecz pieszczona, otaczana troskliwością.
Pieszczotka, zdr. od Pieszczota.
Pieszczotliwy, Pieściwy, lubiący ś. pieścić, przymilający ś., wyrażający pieszczotę; słodki, luby; nęcący, rozkoszny.
Pieszek, w szachach: pionek pion; w warcabach: każda figura oprócz damy.
Pieszo, piechotą, na własnych nogach, na piechotę.
Pieszy, chodzący na własnych nogach, pieszo, piechotą; piechotą odbywany; p-a podróż, p-a przechadzka; wojsko p-e = piechota; żołnierz p., posąg p. = przedstawiający figurę stojącą, nie na koniu; szarańcza p-a = bez skrzydeł; fasola p-a = nie wijąca ś. po tyczkach, nizka, piechota.
Pieścić, obchodzić ś. z kim z czułością, pieszczotliwie; tulić kogo do siebie z miłością, głaskać kogo, ściskać, całować czule; rozpieszczać, wychowywać zbyt delikatnie, ze zbytniem pobłażaniem, bałamucić; p. ś., zbyt troszczyć ś. o swoją osobę, o swoje zdrowie, przesadnie obawiać ś. wszystkiego, co może zaszkodzić; p. ś. z kim = udzielać komu czułości i nawzajem ich od niego doświadczać, pieścić jeden drugiego; p. ś. z czym = bawić ś. z lubością czymś miłym, delektować ś. czym.
Pieścidełko, to, czym ś. pieszczą; cacko, coś bardzo delikatnego, wdzięcznego, ładniuchnego; osoba pieszczona.
Pieściwy — p. Pieszczotliwy.
Pieśniany, odnoszący ś. do pieśni, właściwy pieśni.
Pieśniarski, właściwy pieśniarzom i poetom.
Pieśniarstwo, talent pieśniarski, poetycki; powołanie pieśniarza a. poety; tworzenie pieśni.
Pieśniarz, wykonawca pieśni, śpiewak; twórca pieśni, muzyk; wieszcz, poeta.
Pieśniotwórczy, tworzący pieśni; p-e narzędzie = instrument muzyczny, lutnia, lira; przen., dar poetycki.
Pieśń, pienie, śpiew, melodja, utwór do śpiewania; utwór poetycki do śpiewu, utwór, zawierający bezpośredni wyraz uczucia w różnych dźwięcznych formach zwrotkowych i zastosowanych do różnych okoliczności; część wielkiego poematu: księga, rapsod; p. bez słów = sama melodja, kunsztownie i muzycznie urozmaicona; p. nad pieśniami = utwór biblijny, przypisywany Salomonowi.
Pietr, w wyraż.: napędzić komu p-a = nastraszyć go.
Pietuch, kogut.
Pietyhorca — p. Petyhorzec.
Pjetysta, łć., zwolennik zasad pjetyzmu.
Pjetyzm, łć., podniesione uczucie religijne, gorliwość religijna; cześć, wielkie poszanowanie kogoś lub czegoś; fanatyczne trzymanie ś. formułek obrzędowych.
Piewca, śpiewak, pieśniarz, poeta.
Piezoelektryczność, gr., własność niektórych kryształów elektryzowania ś. przy ich ściskaniu a. rozszerzaniu, odkryta przez prof. Currie w r. 1880.
Piezometr, gr., przyrząd do mierzenia stopnia ściśliwości płynów.
Pięcioaktowy, utwór sceniczny, mający pięć aktów.
Pięcioarkuszowy, składający ś. z pięciu arkuszy.
Pięcioboczny, mający pięć boków.
Pięciobok — p. Pięciokąt.
Pięciobój — p. Pentatlon.
Pięciocalowy, na pięć cali długi a. gruby.
Pięcioczłonkowy, składający ś. z pięciu członków.
Pięciodniowy, trwający pięć dni, składający ś. z pięciu dni.
Pięciofrankówka, moneta wartości pięciu franków.
Pięciofuntowy, mający pięć funtów wagi; kosztujący pięć funtów szterlingów.
Pięciogłosowy, z pięciu głosów złożony, ułożony na 5 głosów.
Pięciogodzinny, trwający pięć godzin.
Pięciogroszowy, kosztujący pięć groszy; mający wartość pięciu groszy.
Pięciogroszówka, moneta pięciogroszowa; piątak.
Pięcioguldenowy, kosztujący pięć guldenów; mający cenę pięciu guldenów.
Pięciokąt, figura, mająca pięć boków i kątów, pentagon; rodzaj szkarłupni.
Pięciokilometrowy, na pięć kilometrów długi.
Pięcioklasowy, składający się z pięciu klas.
Pięcioklasówka, szkoła, mająca pięć klas.
Pięciokopiejkowy, mający cenę pięciu kopiejek, kosztujący pięć kopiejek.
Pięciokopiejkówka, moneta pięciokopiejkowa, dziesiątka.
Pięciokrotnie, pięć razy, pięćkroć.
Pięciokrotny, pięć razy powtórzony.
Pięcioksiąg, pięć ksiąg mojżeszowych, stanowiących początek Starego Testamentu, Pentateuch.
Pięciolecie, przeciąg pięciu lat; jubileusz pięcioletni, piąta rocznica czego.
Pięcioletni, trwający pięć lat; mający pięć lat życia, istniejący pięć lat.
Pięciolinja, pięć linji równoległych, na których piszą ś. nuty.
Pięciolistny, złożony z pięciu liści: koniczyna p-a.
Pięciołokciowy, na pięć łokci długi a. szeroki.
Pięciołutowy, ważący pięć łutów.
Pięciomarkowy, kosztujący pięć marek, mający wartość 5 marek.
Pięciomiarowy, Pięciostopowy, złożony z pięciu stóp; wiersz p. = pentametr.
Pięciomiesięczny, mający pięć miesięcy życia, trwający pięć miesięcy; co pięć miesięcy przypadający.
Pięciomilimetrowy, na pięć milimetrów długi, szeroki a. gruby; karabin p. = z lufą, mającą 5 mm. średnicy.
Pięciomiljonowy, wynoszący 5 miljonów.
Pięciomilowy, na pięć mil długi.
Pięciominutowy, trwający pięć minut.
Pięciomorgowy, na pięć morgów rozległy; posiadający pięć morgów gruntu.
Pięcioosobowy, składający ś. z pięciu osób; przeznaczony na 5 osób.
Pięciopalcowy, opatrzony pięciu palcami.
Pięciopalcówka, łatwy utwór na fortepjan, przeznaczony dla początkujących, dla wyrobienia sprawności palców.
Pięciopiętrowy, składający ś. z pięciu pięter.
Pięciopłatkowy, składający się z pięciu płatków: kwiat p.
Pięciopręcikowy, opatrzony pięciu pręcikami, składający ś. z pięciu pręcików: kwiat p.
Pięcioprocentowy, wynoszący 5 od sta; przynoszący 5 procentów od sta.
Pięciopromienisty, Pięciopromienny, mający pięć promieni.
Pięciopudowy, ważący pięć pudów.
Pięcioraki, zawierający pięć rożnych gatunków jednej rzeczy.
Pięcioramienny, opatrzony pięciu ramionami, odnogami.
Pięciorazowy — p. Pięciokrotny.
Pięciornasób, przysłówek, pięć razy tyle.
Pięcioro, 5 osób a. o zwierząt rożnej płci; 5 przedmiotów, używanych tylko w lm., np. p. drzwi, schodów i t. p.
Pięciorublowy, kosztujący pięć rubli, zawierający pięć rubli: papierek p.
Pięciorublówka, moneta pięciorublowa.
Pięciorzędowy, o pięciu rzędach.
Pięciosłupkowy, opatrzony pięciu słupkami; kwiat p.
Pięciostopowy, na pięć stóp długi, szeroki a. wysoki; składający ś. z pięciu stóp; pięciomiarowy (wiersz p.).
Pięciostrofowy, mający pięć strof cz. zwrotek.
Pięciostronny, złożony z pięciu stron, zamykający ś. na pięciu stronicach.
Pięciostrunny, opatrzony pięciu strunami.
Pięciostrzałowy, dający 5 strzałów za jednym nabiciem (rewolwer p.).
Pięciosylabowy, zawierający 5 sylab cz. zgłosek.
Pięciościan — p. Pentaedr.
Pięciościenny, mający pięć ścian.
Pięciotomowy, złożony z pięciu tomów.
Pięciotygodniowy, trwający 5 tygodni; mający pięć tygodni życia.
Pięciotysięczny, wynoszący 5 tysięcy.
Pięciowarstwowy, składający ś. z pięciu warstw.
Pięciowiekowy, trwający pięć wieków.
Pięciowiersz, zwrotka, składająca ś. z pięciu wierszy; utwór poetyczny pięciowierszowy.
Pięciowłókowy, mający 5 włók obszaru; posiadający pięć włók gruntu.
Pięciozgłoskowy, Pięciosylabowy, złożony z pięciu zgłosek.
Pięciozłotowy, mający cenę pięciu złotych; mający wartość pięciu złotych.
Pięciozłotówka, moneta pięciozłotowa.
Pięciozwrotkowy, złożony z 5 zwrotek czyli strof.
Pięciu, forma osobowo-męska od Pięć: p. panów, iść w p., w p. wypadkach i t. p.
Pięć, liczeb. główny 5: p. kobiet, dzieci, koni i t. d.; gadać ni w p., ni w dziewięć = ni to, ni owo, bez sensu; ożenić ś. ni w p., ni w dziewięć = niestosownie; stopień celujący w szkołach, piątka.
Pięćdziesiąt, liczeb. główny = 50.
Pięćdziesiątka, zbiór pięćdziesięciu jednostek; okres pięćdziesięciu lat życia.
Pięćdziesiątówka, moneta wartości pięćdziesięciu groszy.
Pięćdziesiąty, liczeb. porząd. od. 50; pięćdziesiąt razy mniejszy od całości (jedna pięćdziesiąta = 1/50).
Pięćdziesięciodniowy, mający pięćdziesiąt dni życia; trwający pięćdziesiąt dni.
Pięćdziesięciofuntowy, mający 50 funtów wagi; działo p-e = wyrzucające kule 50-u funtów wagi.
Pięćdziesięciogroszowy, mający cenę 50-u groszy; zawierający 50 groszy.
Pięćdziesięcioguldenowy, kosztujący 50 guldenów; zawierający 50 guldenów.
Pięćdziesięciokilkoletni, mający 50 z górą lat wieku, trwający przeszło 50 lat.
Pięćdziesięciokopiejkowy, kosztujący 50 kopiejek; zawierający 50 kopiejek.
Pięćdziesięciokopiejkówka, moneta wartości 50-u kopiejek.
Pięćdziesięciolecie, 50 lat trwania a. życia; 50-ta rocznica jakiego zdarzenia, jubileusz półwiekowy.
Pięćdziesięcioletni, mający 50 lat życia a. trwania; przypadający raz na 50 lat (jubileusz p.).
Pięćdziesięcioro, 50 ludzi albo zwierząt różnej płci; 50 przedmiotów, wyrażanych tylko w liczbie mnogiej.
Pięćdziesięciorublowy, kosztujący 50 rubli; zawierający 50 rubli.
Pięćdzieslęciorublówka, moneta papierowa wartości 50 rubli.
Pięćdziesiętnik, Pięćdziesiątnik, przełożony nad 50 ludźmi.
Pięćkroć, pięć razy; p. sto tysięcy = 500,000.
Pięćkroćstotysięczny, kosztujący 500,000; wynoszący 500,000; składający ś. z 500,000 jednostek.
Pięćkrotnie, pięć razy.
Pięćset, liczebnik główny = 500.
Pięćsetfrankowy, kosztujący 500 franków; zawierający 500 franków.
Pięćsetny, liczeb. porząd. od 500; 500 razy mniejszy od całości: jedna p-a = 1/500.
Pięćsetrublowy, kosztujący 500 rubli; zawierający 500 rubli.
Piędź, długość od końca wielkiego do końca średniego palca dłoni rozpostartej; miara, skala; ani na p., ani p-ią = ani trochę, ani na włos; nie mieć p-i ziemi = ani kawałka: na p. od ziemi nie odrósł = malec, młokos; swą p-ią kogo mierzyć = z siebie brać miarę; swoją p-ią ś. mierzyć = żyć wedle miary swych dochodów.
Piękne (-ego), przedmiot pięknym, ujmującej powierzchowności; oddać, odpłacić ś. p-ym za nadobne = oddać wet za wet, odpłacić komu równym za równe, krzywdą za krzywdę; na p. = całkiem, zupełnie, doszczętnie.
Pięknie, przysł., z uczuciem piękna; należycie, właściwie, odpowiednio, stosownie, ładnie, ślicznie.
Pięknieć, ładnieć, stawać się pięknym, stawać ś. piękniejszym.
Pięknisia, kobieta piękna, urodziwa, przystojna, elegantka, strojnisia.
Piękniś, ładny, piękny chłopiec, elegant, modniś.
Piękniuchny, Piękniutki, bardzo piękny, śliczny.
Piękno, przymiot tego, co jest piękne, co wywołuje wrażenie dodatnie, niezależnie od swej wartości użytkowej; zdolność odczuwania piękna, wrażliwość estetyczna, zmysł i dar piękna; w dziale sztuki i literatury: harmonja między treścią ideową a sposobem jej uzmysłowienia w dziele; harmonja między całością dzieła a jego poszczególnemi częściami; wzór, ideał piękna, znajdujący odbicie w dziełach sztuki i literatury.
Pięknokwiat, roślina z rodziny storczykowatych.
Pięknolicy, mający lica piękne.
Piękność, właściwość czego, odpowiadająca poczuciu piękna; nadobność, urodziwość, uroda, kształtność, cudność, wygląd estetyczny; rzecz piękna, szczegół w czym piękny: przymiot piękny; kobieta ładna; skończona p. = kobieta bardzo piękna.
Pięknotka, roślina z rodziny złożonych.
Piękny, odpowiadający poczuciu piękna, wywołujący dodatnie wrażenie niezależnie od swej wartości użytkowej, estetyczny, cudny, nadobny, kształtny, ładny, urodziwy, śliczny, przystojny; chwalebny, zaszczytny, zacny, szlachetny; czcigodny: p-a dusza, p. charakter, p-a myśl; spory, znaczny, pokaźny: p-e pieniądze to kosztuje; p. wiek = późna starość; odnoszący ś. do piękna: sztuki p-e = poezja, malarstwo, rzeźba, architektura, muzyka; p-e słówko, p-e słowa = obłudne, fałszywe, choć słodkie i wabiące; pewnego p-ego poranku, dnia = pierwszego lepszego poranku, dnia.
Piększyć, sztucznemi sposobami robić piękniejszym, upiększać; p. ś., upiększać ś, ozdabiać ś.
Piększydło, przyprawa, służąca do upiększenia, ozdóbka, przybranie (u sukni, we włosach itp.); środki kosmetyczne, służące do piększenia.
Pięściarz, zapaśnik, walczący na kułaki czyli pięście, bokser.
Pięść, dłoń i palce razem stulone. kułak; przen., siła brutalna, przemoc, gwałt: prawo p-i = prawo mocniejszego, prawo przemocy; p. przed prawem = siła przed prawem; podobne, jak p. do nosa = wcale niepodobne.
Piętka, zdr. od Pięta; cząstka wystająca; odkrajany z wierzchu bochenka kawałek chleba ze skórką; w roślinie: kolanko; w p-ę gonić = głupstwa mówić i robić, tracić rozum, siły umysłowe.
Piętnaste, Po piętnaste, przysł., z piętnastego powodu, na piętnastym miejscu.
Piętnastka, cyfra piętnaście; liczba piętnaście.
Piętnastocentymetrowy, na 15 centymetrów długi, mający otwór o 15-tu centymetrach średnicy.
Piętnastodniowy, żyjący piętnaście dni, trwający piętnaście dni.
Piętnastofuntowy, mający piętnaście funtów wagi; wyrzucający kulę o piętnastu funtach wagi.
Piętnastogodzinny, żyjący piętnaście godzin, trwający piętnaście godzin z rzędu.
Piętnastogroszowy, wynoszący piętnaście groszy.
Piętnastokąt, figura gieometryczna o piętnastu kątach i piętnastu bokach.
Piętnastokątny, posiadający 15 kątów.
Piętnastokopiejkowy, wynoszący piętnaście kopiejek, kosztujący piętnaście kopiejek.
Piętnastokopiejkówka, moneta wartości 15 kopiejek, złotówka.
Piętnastolecie, piętnastoletni okres czasu; rocznica piętnastoletnia; piętnaście lat od jakiegoś zdarzenia.
Piętnastoletni, żyjący lat piętnaście, trwający lat piętnaście.
Piętnastołokciowy, na piętnaście łokci długi a. szeroki.
Piętnastomiesięczny, żyjący 15 miesięcy, istniejący 15 miesięcy.
Piętnastorublowy, wynoszący piętnaście rubli.
Piętnastozłotowy, wynoszący piętnaście złotych, mający wartość piętnastu złotych.
Piętnastu, forma osobowa męska od Piętnaście.
Piętnasty, liczeb. porząd. od 15; piętnaście razy mniejszy od całości (cztery p-e = 4/15).
Piętnaście, Piętnastu, liczebnik główny, forma osobowa męska = 15.
Piętnaścioro, 15 osób a. zwierząt różnych płci; 15 przedmiotów, nie mających lp.: p. drzwi, sań, grabi i t. p.
Piętno, Piątno, narzędzie do cechowania, piętnowania, pieczęć; cecha, znak, znamię, pieczęć; przen., świadectwo, znamię, odbicie: p. zbrodni, hańby; plama, znak na skórze.
Piętnować, znak jaki na czym czynić, znaczyć, kłaść na czym cechę; cechować, naznaczać piętnem, robić na czym wyciski, uwydatniać, wyrażać; p. kogo = uwydatniać cechę ciemną jego charakteru; stemplować; p. zbrodniarza rozpalonym żelazem = wyciskać na jego skórze piętno na znak hańby; p. ś., wyrażać ś., malować ś., wyciskać ś., uwydatniać ś. (potęga woli p-uje ś. na jego czole).
Piętro, część budowli od posadzki do pułapu, zbudowana na niższej takiejże części; w domu mieszkalnym pokoje wzniesione jedne na drugich; kondygnacja; przen., ogół mieszkań, na jednym piętrze rozłożonych; p. w górn., warstwa pokładowa, występująca w kopalni jedna nad drugą.
Piętrowy, przym. od Piętro; położony jeden nad drugim; dom p. = mający jedno piętro.
Piętrzasty, wznoszący ś. piętrami, tarasowaty, spiętrzony.
Piętrzyć, układać w stos coraz wyższy, gromadzić coraz więcej, wznosić jedno nad drugim, spiętrzać; p. ś., wznosić ś. jedno nad drugim, spiętrzać ś., dźwigać ś. w górę; wyrastać, gromadzić ś.
Pigmej, gr., Pigmejczyk, karzełek, malutki człowieczek; przen., człowiek małych zasług, małego znaczenia w porównaniu z ludźmi wysoko cenionemi.
Pigment, łć., barwnik we krwi, nadający kolor skórze i włosom ludzi i zwierząt; barwnik roślinny.
Pigmentowy łć. papier = rodzaj papieru w rożnych barwach do odbitek fotograficznych.
Pigularz, żart., aptekarz.
Piguła, Pigułka, łć., gałeczka utoczona ze środków lekarskich z domieszką, lepiącą te środki w ciasto; przen., gorzka p. = przykrość, przykra wymówka; osłodzić p-ę = złagodzić wyrządzoną przykrość uprzejmością a. grzecznostką; połknąć p-ę = usłyszeć rzecz przykrą, wymówkę.
Pijacki, Pijaczy, właściwy pijakom, z pijaków złożony.
Pijaczka, kobieta, oddająca ś. nałogowo pijaństwu.
Pijaczyna, nędzny, pogardy godny pijak.
Pijak, człowiek, nałogowo oddający ś. pijaństwu, bibosz, opój, pijus, pijanica, alkoholik, człowiek trunkowy.
Pijalnia, miejsce, gdzie ś. pije, np. wody mineralne.
Pijalny, służący do picia, zdatny do picia, pitny.
Pijanica, wstrętny pijak, pijaczysko.
Pijaniusieńki, Pijaniuteńki, zupełnie pijany.
Pijany, ten, który ś. upił trunkiem, stracił władzę fizyczną i moralną przez odurzenie ś. napojem, nietrzeźwy; p. jak bela, jak sztok = zupełnie pijany; gdy ci dwaj rzeką, żeś p., możesz iść spać bez nagany = trzeba ulegać namowom, sądom ludzkim; trzymać ś. jak p. płotu = upierać się przy czym; upojony, zaślepiony, odurzony, olśniony: p. dumą, szczęściem; po pijanemu uczyniony, z pijaństwa wynikły: p. swar; po p-emu, przysł., nietrzeźwo będąc pijanym, upiwszy ś., odurzywszy ś. trunkiem.
Pijaństwo, skłonność do nadużywania mocnych, napojów, trunków; opilstwo, nałóg upijania ś., alkoholizm.
Pijarski, przym. od Pijar.
Pijatyka, nadmierne picie trunków w towarzystwie, uczta pijacka.
Pijus — p. Pijak.
Pijuska — p. Piuska.
Pik!, — wykrz. wyrażający ukłócie, stuknięcie; p.! p.! = miarowe stukanie, kłócie (serce p.! p.!).
Pikać — p. dok. Piknąć.
Pikada, fr., linja, wytknięta szeregiem tyczek.
Pikanterja, fr., dowcip uszczypliwy; dowcip nieprzyzwoity, nieskromny, lubieżny, pieprzny, tłusty.
Pikantny, fr., korzenny, pieprzny, ostry, szczypiący; zaostrzający ciekawość; drastyczny, nieprzyzwoity, lubieżny.
Pikierek, żartob., filut.
Pikieta, fr., mały oddział żołnierzy, stojący na czatach lub w pobliżu straży, aby ją wzmocnić w razie potrzeby, placówka; rodzaj gry w karty: rumel p.
Pikinjer, nm., żołnierz piką zbrojny.
Pikle, ang., młode jarzynki zamarynowane w occie z korzeniami.
Piknąć, nied. Pikać; uderzyć czymś szpiczastym, ostro zakończonym, np. piką, szpilką; ukłuć, kolnąć, uderzyć, puknąć, zakołatać, zastukać; p-ęło mi serce, to mię p-ęło = dotknęło boleśnie; zaniepokoić, ostrzec przed czymś grożącym; coś mię p-ęło = zaniepokoiło, zwróciło moją uwagę.
Piknik, ang., uczta składkowa, towarzyska zabawa składkowa, wycieczka składkowa w celu i wspólnej zabawy.
Piknometr, gr., przyrząd do mierzenia gęstości płynów a. do oznaczania właściwego ciężaru ciał.
Pikolo, wł., mały; w Niemczech: wyrostek, posługujący w zakładzie jadłodajnym; moneta zdawkowa włoska.
Pikot, fr., minerał, czarna albo brunatna odmiana spinelu.
Pikoty, fr., drobne oczka, swobodnie odstające wzdłuż jednego boku ważkiej koronki nicianej.
Pikować, fr., kłuć, drażnić, dojmować, docinać, dogryzać komu; wzorzysto przeszywać materjał podwójny, przełożony watą, barchanem i t. p.
Pikrat, gr., sól, powstająca z połączenia kwasu pikrynowego z jakim innym związkiem chemicznym.
Pikrolit, gr., minerał, odmiana serpentynu.
Pikromel, łć., inaczej cukier żółciowy, słodko-gorzka substancja zielonawego koloru, dobywana z żółci zwierzęcej.
Pikrynowy gr. kwas = związek węgla, azotu, wodoru i tlenu, żółty barwnik, wybuchający gwałtownie, używany do wyrobu wielu materjałów wybuchowych.
Pikryt, gr., rodzaj skały wybuchowej.
Piktografja, gr., pismo obrazowe, rodzaj pisma ideograficznego.
Pilada, łć., słup, filar, przy którym w ujeżdżalni lub na torze wyścigowym uczą biegać konie na linkach.
Pilar, łć., słup, rozdzielający dwa konie w stajni.
Pilastrowanie, fr., szereg pilastrów, zdobiących a. wzmacniających ścianę.
Pilaw, Pilaf, pers., ulubiona wschodnia potrawa, złożona z tłustej baraniny, gotowanej z ryżem i polanej masłem.
Pilch, czes., skąpiec; zwierzę koszatka.
Pilić, naglić kogo do czego, popędzać kogo w robocie, pośpieszać.
Pilnie, Pilno, natychmiast, koniecznie, niezbędnie, gwałtownie; z pilnością, starannie, dokładnie, z przejęciem ś., troskliwie, bacznie, pracowicie, usilnie, gorliwie.
Pilno — p. Pilnie; prędko, śpiesznie, bez zwłoki; p. mi = śpieszę ś., nagli mię.
Pilność, gorliwość w robieniu czego, przykładanie ś. do roboty, do nauk; staranność, troskliwość, baczność, pracowitość.
Pilnować, strzec bacznie czego a. kogo, doglądać kogo a. czego, — czuwać nad kim a. nad czym, mieć baczenie na kogo a. na co, mieć kogo a. co na uwadze, być na straży kogo a. czego, nie zostawiać bez opieki, trzymać się czego, nie opuszczać czego, nie odstępować, nie oddalać ś. od czego, upatrywać, interesować ś. czym, opiekować ś., starannie chodzić koło czego, zajmować ś. czym; p. ś., oddawać ś. czemu, wdawać ś. w co, wtrącać ś., pilnować jeden drugiego nawzajem; pilnością ś. odznaczać, spełniać gorliwie swoje obowiązki, uważać na siebie; nie porzucać, nie lekceważyć czego a. kogo; trzymać ś. czego ściśle, nie odstępować od czego, przestrzegać czego.
Pilny, Pilen, staranny, troskliwy, dbały, baczny, usilny, gorliwy; pracowity, pieczołowity; oddany czemuś z przejęciem, pracujący nad czymś; nagły, konieczny, ważny.
Pilokarpina, łć., alkaloid z liści jaborandi, krzaku, rosnącego w Brazylji; środek leczniczy napotny i pędzący urynę.
Pilotować, fr., wbijać za pomocą kafaru pale, zaostrzone na jednym końcu, w grunt mokry lub niestały, aby uzyskać trwałą podstawę pod budowę.
Pilść, Pilśń, wełna lub sierść grubo splątana i zbita; wojłok, filc.
Pilśnianka, czapka, kapelusz, odzież z pilśni lub wojłoku.
Pilśniany, Pilśniowy, z pilśni zrobiony, wojłokowy, filcowy.
Pilśniarz, rzemieślnik, wyrabiający różne przedmioty z pilśni.
Pilśnić, zbijać jak pilśń; p. ś., splatać ś. jak pilśń.
Pilśń — p. Pilść.
Pilzner, nm., Pilzeńskie piwo, piwo bardzo jasne, chmielowe,: mało alkoholiczne, smaku winnego (od miasta Pilzna w Czechach).
Piłat, sądzący sprawy tak, jak dla niego wygodnie; P. w Credo, osoba zbyteczna, znajdująca się gdzie nie w porę (od nazwiska namiestnika rzymskiego w Judei, współczesnego Chrystusowi); pręgierz; ustęp, wygódka.
Piław, tur. — p. Pilaw.
Piłeczka, zdr. od Piła.
Piłka, kula do gry, do zabawy, zwykle gumowa; mała piła ręczna, fuksszwanc.
Piłkarnia, miejsce, gdzie grywano w piłkę.
Piłkowany, mający krawędzie powycinane jak piła, ząbkowany (liść).
Piłkowaty, mający kształt piłki.
Piłować, rznąć, przerzynać coś piłą; gładzić, polerować pilnikiem; żart., robić coś jednostajnie i nudnie; p. kogo = zanudzać go w sposób natarczywy, ciągle tym samym przedmiotem.
Piment, fr., a. pieprz jawajski, drzewo wysp Antylskich, którego niedojrzałe suszone jagody znane są pod nazwą pieprzu angielskiego, a liście pod mianem ziela angielskiego.
Pimpinella, łć., Pimpernella, fr., biedrzeniec anyż, roślina z rodziny baldaszkowatych, której owoc, wielkości główki od szpilki, aromatyczny, słodkawy, używa ś. w medycynie i jako przyprawa do chleba, wódek.
Pinakoteka, gr., zbiór obrazów w północnym skrzydle Propyleów na Akropolu w Atenach; wogóle: galerja obrazów i zbiór dzieł sztuki.
Pinceta — p. Pinseta.
Pindżak, ang., marynarka, kurtka.
Pinele, łć., orzeszki czyli ziarna z szyszki limby.
Pinezka, fr. — p. Piunezka.
Pingwin, nm., ptak podbiegunowy płetwonogi, bezlotek, tłuściel (fig.).
Pinjola, wł., orzech, wydawany przez drzewo pinja.
Pinnit, łć., skamieniałość mięczaka (skorupiaka) morskiego, postacią przypominającego pióro.
Pinolin, łć., olej żywiczny.
Pinseta, Pinceta, fr., sprężynowe szczypczyki do chwytania drobnych przedmiotów (np. części werku zegarka), także do chwytania, i przytrzymywania błon, naczyń przy operacjach chirurgicznych — p. Pensetka.
Pinsować, fr., szczypać, uszczykać.
Piokać, wydawać głos indyczy.
Piołunek, wino piołunkowe, zaprawione piołunem; przen., gorycz, gorzkość.
Piołunówka, wódka, nalana na piołun.
Pionek, fr., najniższa figura w grze szachowej, pieszek, drab; człowiek, zajmujący podrzędne stanowisko społeczne; człowiek, nie mający własnej woli, dający ś. powodować innemu.
Pionjer, ang., żołnierz w służbie technicznej lub inżenierskiej (wytykanie dróg, budowa mostów, sypanie szańców i t. p.); osadnik amerykański, trzebiący lasy dziewicze; przen., człowiek, torujący innym drogę, krzewiący postęp, oświatę, cywilizację.
Pionjerstwo, ang., zajęcie, prace, obowiązki pionjera.
Pionowa, wł., w mat., linja prostopadła do drugiej linji a. do jakiejś powierzchni.
Pionować, wł., spuszczając pion, mierzyć prostopadłość czego, np. ściany; w chirurgji: sondować.
Pionownica, wł., trójkąt prostokątny równoramienny z uwieńczonym u wierzchołka pionem, do oznaczania kierunku prostopadłego; węgielnica, grundwaga.
Pionowo, wł., przysł., prostopadle do poziomu.
Pionowy, wł., prostopadły, wertykalny, perpendykularny (linja, płaszczyzna p-a).
Piorun, gwałtowne wyładowanie nagromadzonej elektryczności między dwiema chmurami a. między chmurą a ziemią, grom; przen., cios, nieszczęście, klęska, strata bolesna; jak p., p-em = nagle, gwałtownie, szybko, natychmiast, migiem, w mig, duchem; ciskać, sadzić p-ami = przeklinać, kląć; żeby cię jasne p-y spaliły!, niech cię jasny p. trzaśnie!, do stu p-ów!, co u p-a! = co u licha!; idź do p-a! = do licha, do djabła!
Piorunek, zdr. od Piorun; dawny fałszowany półgroszek; skamieniałość z rodzaju belemnitów w kształcie palca, koloru żółto-szarego.
Piorunogroźny, grożący piorunami.
Piorunować, ciskać pioruny, buchać gromami i ogniem; namiętnie i wymownie powstawać przeciw komu a. czemu; kląć, wymyślać, sadzić piorunami, złościć ś., przeklinać, złorzeczyć.
Piorunowiec, pręt kwarcowy, utworzony ze stopionego przez piorun piasku, fulguryt.
Piorunowładny, władający piorunami, gromowładny.
Piorunowy, przym. od Piorun; broń p-a = broń palna; szybkość p-a = nadzwyczaj szybka, błyskawiczna.
Piorunujący, ciskający pioruny; gwałtowny, gniewny, namiętny (mowa p-a); wstrząsający (p-e wrażenie); związki chemiczne, wybuchające od uderzenia, nacisku lub zetknięcia ś. z innemi ciałami; gaz p. = mieszanina dwuch części wodoru i jednej części tlenu.
Piosenka, mała pieśń.
Piosenkarstwo, tworzenie piosenek. pieśniarstwo, jako rodzaj poezji; zbiór piosenek.
Piosenkarz, pieśniarz, tworzący, piszący piosnki; śpiewak piosenek.
Piosennik, zbiór pieśni, piosnek, śpiewnik, kancjonał.
Pioskop, gr., przyrząd do oznaczania ilości tłuszczu w mleku.
Piosneczka, mała piosnka.
Piosnka, mała, krótka pieśń, mały śpiew ze słowami; niewielki utwór liryczny, podzielony na zwrotki, przeznaczony najczęściej do śpiewu, rzadziej do deklamacji; zawsze tę samą p-ę śpiewać = powtarzać zawsze to samo; głuchemu p-ę śpiewać = darmo przekonywać upartego człowieka a. prosić nieużytego; czyją p-ę śpiewać = stosować ś. do czyjejś woli; na czyim wózku siedzisz, tego i p-ę śpiewaj = trzeba dogadzać temu, od kogo zależymy, na czyjej łasce żyjemy; i ja mogę o tym p-ę zaśpiewać = i ja wiem o tym, i ja tego doświadczyłem, i ja mam tu coś do powiedzenia.
Piotrowin, nazwisko mieszczanina krakowskiego, podług podania, wskrzeszonego przez św. Stanisława dla zaświadczenia w sprawie sądowej przed królem Bolesławem Śmiałym; wygląda jak P. = mizernie, blado, jak gdyby z grobu powstał; wskrzeszać P-a = wznawiać dawne rzeczy, to, co już przeminęło i zostało zapomniane.
Piotrusia, żart., śmierć.
Piórko, zdr. od Pióro; p. do zębów = wykałaczka; kiełek, rostek ziarna, który tylko co ś. dobył z ziemi po zasianiu, lub który powstał skutkiem słodowania, to jest namoczenia i ogrzewania ziarn w słodowni; dolna rozszerzona część wiosła, zanurzająca ś. w wodzie; porósł w p-a = opierzył ś., porosły na nim piórka; przen., zbogacił ś., zdumniał, zhardział, spyszniał; lekki, jak p. = bardzo lekki.
Piórkoróg, owad dwuskrzydły długorogi.
Piórkowy, do piórka ś. odnoszący, wyrysowany piórkiem.
Pióropusznik, roślina z gromady paprotników, z rzędu paproci.
Pióro, pokrywa ciała ptaków, wyrastająca z jego naskórka w kształcie pręcika z bocznemi promieniami; pióro składa ś. z dutki (części dętej u osady), stosiny (przedłużenia dutki, pełnego) i chorągiewki (kosmyki po bokach stosiny); p. ptaka, zaostrzone na końcu, jako narzędzie do pisania (p. gęsie); p. hamburskie = gęsie, hartowane w ogniu; temperować p-a = przycinać je tak, aby można niemi pisać; obsadka wraz ze stalówką, przygotowana do pisania, a. sama stalówka; charakter pisma, ręka: to jego p-a pisanie; urząd, zajęcie pisarza w dawnej Polsce: p. pisarza wielkiego, polnego, grodzkiego itp.; zajęcie pisarza, literata, dziennikarza; praca piśmiennicza, tworzenie utworów literackich: bawić ś., zajmować ś. p-em = pisać utwory literackie, żyć z p-a, zarabiać p-em = być literatem z fachu a. przepisując co; to wyszło z pod jego p-a = on jest autorem tego; ten autor ma żywe, jędrne, barwne p. = styl; wojować p-em = prowadzić polemikę w czasopismach i książkach; walka na p-a = polemika piśmiennicza; złożyć, złamać p. = przestać pisać, tworzyć; trzymać p. = być sekretarzem, pisać protokół jakiegoś posiedzenia, narady i t. p.; cienka deszczułka na skrzydle u wiatraka; część składowa pługa, część klucza, obracająca ś. w zamku; bródka, ząb; jazda w p. = jeden koń w hołoblach, drugi przed nim; plama odmiennej maści na sierści końskiej; łopatkowate rozszerzenie dolnej części wiosła.
Pipa, hiszp., beczułka podłużna, używana w Hiszpanji do wina, araku i oliwy = 4, 55 litrom.
Piperazyna, łć., środek lekarski, działający na zmniejszenie kwasu moczowego w organizmie.
Piperydyna, łć., Piperyn, fr., alkaloid, wydobywany z pieprzu.
Piramidalny, łć., o kształtach piramidy lub ostrosłupa; przen., ogromny, olbrzymi.
Piramidka, gr., rodzaj gry w bilard szesnastu bilami, które przy początku gry ustawiają ś. na bilardzie w trójkąt.
Pirargiryt, gr., ruda srebrna peruwjańska barwy czerwonej.
Pirat, gr., rozbójnik morski, korsarz.
Piraterja, fr., rozbójnictwo morskie, korsarstwo; przen., p. literacka = dopuszczanie ś. plagjatów, korzystanie z cudzych pomysłów a. pracy.
Pirgiel, wróbel.
Pirofag, gr., magik, rzekomo łykający ogień.
Pirofor, gr., nazwa mieszanin samozapalających ś. na powietrzu a. w wodzie.
Pirogieneza, Pirogienetyczna gr. reakcja = zjawiska chemiczne, występujące przy bardzo wysokiej temperaturze, dotyczące zwłaszcza związków węgla.
Piroksylina, gr., bawełna strzelnicza, nitroceluloza, do której za materjał służy wata oczyszczona — p. Kolodjum.
Piromancja, gr., wróżenie z ognia.
Piromanja, gr., obłęd umysłowy, objawiający ś. w skłonności do wzniecania pożarów, do podpaleń.
Pirometr, Piroskop, gr., przyrząd do mierzenia bardzo wysokich temperatur, których termometr rtęciowy wskazać nie może.
Pirosfera, gr., ogniste płynne jądro ziemi; przestrzeń we wnętrzu ziemi, napełniona magną.
Pirotechnika, gr., sztuka przygotowywania ogni sztucznych.
Pirotelegraf, gr., telegraf ogniowy; dawanie w nocy sygnałów za pomocą ognia.
Pirożek, zdr. od Piróg.
Piróg — p. Pieróg.
Pirryjski gr. taniec, taniec wojenny u starożytnych Greków; p-a miara = miara wierszowa, złożona z dwu sylab krótkich.
Piruet, fr., szybkie okręcenie ś. w miejscu wkoło na jednej nodze, opartej na końcach palców; obrót konia na tylnych nogach z podniesionemi przedniemi.
Piryt, gr., iskrzyk, związek naturalny siarki z metalami.
Pisać, kreślić głoski, z których składają ś. wyrazy, wyrażać na piśmie słowa i myśli, opowiadać, opisywać na piśmie, donosić, komunikować na piśmie, notować na piśmie; tworzyć utwory literackie, być autorem czego; uczyć ś. p. = uczyć ś. kreślić litery; umieć p. = być piśmiennym; złotemby p. jego słowa = to, co mówi, jest bardzo ważne, cenne, dostojne; co było, a nie jest, nie pisze ś. w rejestr = o rzeczach minionych niema co, niewarto mówić; to nie przy mnie p-ne = to dla mnie za trudne do zrozumienia; szeroko jeszcze o tym Dawid p-ł = to jeszcze bardzo niepewne; źle, dobrze, jędrnie, żywo, barwnie p. = mieć styl zły, dobry, jędrny i t. p.; piszą mi... = w liście donoszą; w gazetach piszą = wydrukowano w gazetach; często do mnie pisuje = donosi mi często piśmiennie, koresponduje ze mną; pisz do mnie na Berdyczów! = daj mi spokój!, nie dbam o ciebie!, skończyliśmy z sobą rachunki!; jak cię widzą, tak cię piszą = sądzą po powierzchowności; niech mię ludzie, jak chcą, piszą = niech sądzą o mnie, jak chcą; on to p-ł = jego to charakter pisma a. jego styl; p. prozą a. wierszem = układać utwory wierszowane a. niewierszowane; p. ś., być pisanym: król pisze ś. przez ó; tytułować ś. na piśmie, wyrażać na piśmie swój tytuł: pisze ś. hrabią; oświadczać ś. komu z czym, upewniać kogo o czym (piszę ś. uniżonym sługą = formuła zakończenia listu); p. ś. za kim = być z kim jednego zdania; p. ś. na co = zgadzać ś. na co, zezwalać, wyrażać swą solidarność z czym, aprobować co: p. ś. na jakieś warunki, na czyjeś zdanie i t. p.
Pisanie, rzecz., od Pisać; to, co jest napisanego, pismo, list, odezwa; utwór literacki.
Pisanina, coś dużo a niepotrzebnie napisanego; nudne pisanie.
Pisany, wyrażony na piśmie: mowa p-a, t. j. wyrażanie myśli na piśmie, nie ustna; malowany, pstry; przeznaczony: co komu p-e, to go nie minie.
Pisarczyk, Pisarek, przepisywacz, kopista, pomocnik pisarza, gryzipiórek; mało zdolny pisarz, autor nędznych utworów.
Pisarka, forma ż. od Pisarz.
Pisarski, przym. od Pisarz; znaki p-e = znaki przestankowe; kurcz p. = kurcz w palcach, przeszkadzający do trzymania pióra i innych drobnych przedmiotów.
Pisarstwo, zajęcie, urząd pisarza; praca piśmiennicza, autorstwo.
Pisarz, ten, co pisze, przepisuje, przepisywacz, kopista, najniższy urzędnik w jakiejś kancelarji, w urzędzie, zajmujący się przepisywaniem, kancelista; p. w sądzie, w cyrkule, u rejenta; p. wojskowy = urzędnik w kancelarji pułkowej; p. prowentowy = zajmujący ś. w zarządzie majątkowym spisywaniem dochodu i rozchodu zboża, okowity, bydła i t. p., prowadzący księgi gospodarcze i dozorujący robotników w polu i na gumnie, ekonom; p. leśny, p. bartny i t. d.; p. u kupca = buchalter i korespondent; nazwa urzędów różnych w dawnej Polsce: p. sądowy = urzędnik przy sądach, zasiadający na sesjach z głosem doradczym, motywujący wyroki, poświadczający ich rzetelność, składający władzom raporty o ilości spraw i wpisów; p. ziemski = pisarz sądowy przy sądach ziemskich; p. miejski a. radziecki = pisarz przy sądach miejskich; p. dekretowy koronny i litewski = pisarz na sądach, odbywanych przez króla; p. wielki koronny i litewski = zarządzający kancelarją koronną; p. polny koronny i litewski = zarządzający kancelarją wojskową przy hetmanach; p. skarbowy koronny i litewski = zarządzający wydziałem skarbu przy królach i podskarbich; p. mniejszy = pisarz przy komisjach wojskowych; autor, literat, dziennikarz; p. dziejów = historyk.
Pisarzewicz, syn pisarza.
Pisarzowa, żona pisarza.
Pisarzówna, córka pisarza.
Pisarzyna, nędzny, lichy pisarz, podrzędny urzędniczek, gryzipiórek; autor bez talentu.
Piscykultura, łć., umiejętna hodowla ryb.
Piscyna, łć., miejsce w zakrystji do zlewania wody, w której myto naczynia święte i prano bieliznę kościelną; naczynie, w którym starożytni przechowywali żywe ryby.
Pisemko, zdr. od Pismo; niewielkie, ulotne pismo, utwór okolicznościowy niewielkich rozmiarów; tytuł wydawnictwa perjodycznego dla dzieci.
Pisemny — p. Piśmienny.
Pisk, wydawanie tonu a. krzyku cienkiego i ostrego; sam ton a. krzyk cienki, ostry, przeraźliwy, przenikliwy; głos piszczący; przen., płacz, jęk, narzekanie.
Piskla, beksa, płaksa, dzieciak skłonny do płaczu, byle czego piszczący, płaczący, stękający.
Pisklątko, zdr. od Pisklę.
Pisklę, Pisklątko, ptaszę jeszcze nie opierzone, piszczące; przen., malutkie dziecię, niemowlę; człowiek, wciąż wyrzekają«y na wszystko, ślamazara, beksa.
Piskliwy, mający głos piszczący, ostry, przenikliwy: głos, krzyk p. = ciągle piszczący.
Piskotać (o jaskółce, o kosie), wydawać głos piskliwy, urywany.
Pismactwo, zatrudnienie pismaka, nędzne autorstwo; niedołężni autorowie, zbiór pisarzów bez talentu.
Pismaczy, przym. od Pismak.
Pismak, lichy, nieudolny pisarz, pisarek, pisarzyna, grafoman.
Pismo, alfabet, abecadło, ogół liter, służących do wyrażania myśli za pomocą pisania; pisanie, sztuka pisania, wyrażania myśli i za pomocą liter; to, co napisane: p. wyraźne, nieczytelne, krzywe, kaligraficzne; list, dokument pisany, notatka, świadectwo i t. p.; to jego p. = charakter pisma, ręka; dać co na p-ie = na papierze, nie ustnie; utwór literacki, dzieło, praca piśmiennicza, książka: p-a Mickiewicza, Słowackiego, Krasińskiego; P. a. P. święte = ogół ksiąg Starego i Nowego Testamentu; czasopismo, gazeta, pismo perjodyczne, dziennik, tygodnik, miesięcznik; wydawać, redagować, prenumerować p.; dać wiadomość do pism, podać do pism = napisać do gazet, ogłosić co w nich i t. d.; p. sekretne = za pomocą umówionych znaków; zwąchać p. nosem = przeczuć, przewidzieć niebezpieczeństwo; w drukars., czcionki.
Pismowstręt, wstręt do pisania. szczególnie listów.
Pisnąć, wydać głos piskliwy; p. słówko = zdradzić ś., odezwać ś. z czym, przemówić; ani p-ł = nic nie powiedział, nie zdradził ś.
Pisownia, ogół przepisów pisania poprawnego, ortografja; p. etymologiczna = uwzględniająca pochodzenie wyrazów; p. fonetyczna = zgodna z wymawianiem; p. historyczna = biorąca pod uwagę przyjęty zwyczaj; p. akademicka — przyjęta przez Akademję Umiejętności w Krakowie.
Pistacjowy, mający kolor żółtawo-zielony z brunatnawym; zrobiony z pistacji a. z pistacją (lody p-e); p-e drzewo — p. Pistacja.
Pistol, złota moneta, używana daw. we Francji, Hiszpanji i in. krajach, różnej wartości.
Pistolecik, fr., mały pistolet; zabawka dziecinna w kształcie pistoletu.
Pistoletowy, fr., przym. od Pistolet; w bilardzie: sztos p. = uderzenie kuli bilardowej kijem, bez opierania ręki na bilardzie.
Pistonówka, fr. — p. Kapiszonówka.
Pistorjusza aparat = przyrząd w gorzelniach do dystylacji i rektyfikacji.
Pisuar, fr., wychodek do urynowania, szczalnik.
Piszczeć, dok. Pisnąć; wydawać głos piskliwy, ostry, cienki, przenikliwy; jęczeć, skwierczeć; użalać ś., lamentować, utyskiwać, narzekać; grać na piszczałce, na flecie, świstać, gwizdać; p-czy mi to w uszach = nie mogę o tym zapomnieć, nie daje mi to spokoju; bieda u niego aż p-y = okrutną cierpi biedę, nędzę; ona do tego aż p-y = rwie ś. do tego, pragnie tego namiętnie.
Piszczek, ten, co gra na piszczałce, fujarce; flecista, trębacz, surmacz; gatunek armaty.
Piszczony (-ego), wydawanie pisku przez tarcie na powierzchni wywoskowanej.
Piszczyk, pogardl., niższy urzędnik kancelaryjny, pisarek.
Piśmidło, nędzne, liche pismo; utwór literacki a. pismo perjodyczne, bezwartościowe.
Piśmiennictwo, zajęcie pisarza, autorstwo, praca na polu piśmienniczym, praca literacka; ogół utworów pisarskich pewnego narodu a. pewnej epoki.
Piśmienniczy, odnoszący ś. do piśmiennictwa, pisarski, literacki; ruch p., praca p-a.
Piśmiennie, przysł., za pomocą pisma, listownie, na piśmie.
Piśmienny, dotyczący pisma, odnoszący ś. do pisma, za pomocą pisma dokonywany: odpowiedź p-a = na piśmie, nie ustna; wypracowanie p-e, egzamin p.; pomnik, zabytek p., dowód p. = na piśmie; wojna p-a = polemika literacka; umiejący czytać i pisać; literacki, uczony, autorski, mający zdolności literackie, umiejący ś. wypisać.
Pitagorejczyk, uczeń a. zwolennik mędrca greckiego Pitagoresa (około 500 r. przed Chr.), wierzącego w metempsychozę.
Pitagoresa tablica = tabliczka mnożenia; P. twierdzenie, w gieom., twierdzenie, że w trójkącie prostokątnym kwadrat, wystawiony na przeciwprostokątni, równa się sumie kwadratów na dwu bokach pozostałych.
Pitka, miód pitny; pijatyka, pohulanka; i do p-i i do wybitki = do wszystkiego zdolny; ani do p-i, ani do wybitki = do niczego, niedołęga, niedorajda.
Pitny — p. Pijalny (miód p.).
Pitoreski, fr., malownicze opisy, rysunki.
Pitoreskowy, fr., malowniczy, obrazowy.
Pitrasić, licho gotować; niedbale, nieumiejętnie przyrządzać potrawy.
Piunezka, fr., płaski sztyfcik ze szparką, którym przytwierdza ś. papier do deski, pluskiewka.
Piuri, żółty barwnik indyjski, barwa indyjska.
Piuska, czapeczka księża, okrywająca tonsurę, mycka, kalotka.
Piwiarnia, restauracja z wyszynkiem piwa, bawarja.
Piwiarniany, przym. od Piwiarnia; zakład p-y = bawarja.
Piwiarz, właściciel piwiarni; człowiek, namiętnie pijący piwo.
Piwko, zdr. od Piwo; dobre, smakowite piwo.
Piwne (-ego), napiwek, tryngeld.
Piwnica, izba podziemna, zwykle sklepiona, pod budowlą a. osobno zrobiona, przeznaczona na trunki, jarzyny, mleczywo i t. p.; zapas wina, przechowywanego w beczkach i w butelkach w piwnicy; szynkownia, winiarnia w podziemiu; ciemnica, podziemne więzienie, loch.
Piwniczka, zdr. od Piwnica.
Piwniczny, przym. od Piwnica; powietrze p-e = ciężkie, przejęte stęchlizną.
Piwniczy, dozorca nad piwnicami z trunkiem (np. w klasztorze, w zamku); urząd dworski w dawnej Polsce; pracownik w piwnicy winnej a. piwnej.
Piwny, odnoszący ś. do piwa; zrobiony z piwa a. z piwem; ocet p., drożdże p-e; obwarzanki p-e = używane dawniej na przekąskę przy piwie; mający kolor piwa, brunatno-bronzowy (oczy p-e).
Piwosz, człowiek, lubiący namiętnie pić piwo, pijący dużo piwa, bibosz.
Piwowar, ten, co piwo robi, warzy; właściciel browaru.
Piwowarczyk, syn piwowara, chłopiec, uczący ś. piwowarstwa, czeladnik w browarze.
Piwowarnia, zakład, gdzie piwo robią, warzą, browar piwny.
Piwowarski, przym. od Piwowar.
Piwowarstwo, umiejętność robienia, warzenia piwa; zajęcie piwowara.
Piwsko, zgr. od Piwo; złe piwo.
Piza, fr., budowla, w której ściany są zrobione z ubijanej gliny, zmieszanej z plewami, słomą a. wrzosem, mur pizański.
Pizang, malajs., roślina banan.
Pizański fr. mur — p. Piza.
Pizolit, gr., rodzaj minerałów z gromady sylikoidów, grochowiec.
Piżmo, hebr., masa mazista, czerwonawobrunatna, tłusta, zapalna, o silnym zapachu, znajdująca ś. w gruczole brzusznym zwierzęcia, zwanego piżmowcem, po wysuszeniu używana do pachnideł i jako lek podniecający (bywa i sztuczna).
Piżmować, napawać piżmem; p. ś., perfumować ś. piżmem.
Piżmowy, zrobiony z piżma lub zaprawiony piżmem; p-e ziele — p. Piżmaczek; grusza p-a, rodzaj gruszy; kaczka p-a, zwierzę ssące owadożerne z nogami płetwowatemi.
Pjedestał — p. Piedestał.
Pjemja, gr., ropne zatrucie krwi.
Pjeta, wł., pobożność, miłosierdzie.
Pjetysta, łć., przejęty pjetyzmem.
Pjetyzm, łć., podniesione uczucie religijne, gorliwość religijna; cześć, wielkie poszanowanie kogoś a. czegoś; fanatyczne trzymanie ś. formułek obrzędowych.
Pjezometr, gr. — p. Piezometr.
Pjuska — p. Piuska.
Plac, nm., miejsce pod gołym niebem, służące do jakiego celu, gdzie ś. co odbywa; kawał ziemi, mający być zużytkowanym; obszar gruntu nie zabudowanego w mieście; obszerne miejsce wśród miasta, gdzie ś. kilka ulic zbiega, rynek; miejsce pod budowę domu; miejsce, na którym ś. coś znajduje, stoi; miejsce, gdzie się coś dokonywa a. dokonało: np. p. boju; p. broni = miejsce parad wojskowych; dostać komu p-u, dotrzymać p-u = nie ulęknąć ś. kogo, nie cofnąć ś., nie uciec; stawić ś. na p-u = do pojedynku, do boju; ostrzelać p. = nie zastawszy przeciwnika na placu pojedynku, strzelić w powietrze i ogłosić go za człowieka niehonorowego; wyzwać kogo na p. = na pojedynek; otrzymać p. = odnieść zwycięstwo; wyjeżdżać z czym na p. = wyrywać ś. z czymś niepotrzebnym.
Placadjutant, nm., oficer pomocnik placmajora.
Placek, płaskie, cienkie ciasto pieczone (p. z miodem, z makiem, z serem, z konfiturami, z szafranem); p-iem padać przed kim = padać komu do nóg, jak długi, na znak uniżoności, korzyć ś. przed kim; masz, babo, p.! = to ci los!; utwór zdatny tylko pod p. = lichy, niedołężny.
Placer, miejsce, zawierające złoto, pole złotodajne, piaski w rzece, zawierające złoto.
Placet, łć., dosł.: podoba ś., przyjmuję; dać swoje p. = zgodzić ś. na co.
Placka, nm., klapka skórzana, na kijku uwiązana, do zabijania much, packa.
Plackarta, nm., bilet na miejsce numerowane w wagonach, niektórych pociągów kolejowych.
Plackomenda, nm., biuro plackomendanta, komendantura.
Plackomendant, nm., oficer, sprawujący nadzorczą władzę w sprawach wojskowych nad większą załogą miasta lub twierdzy.
Plackowaty, z kształtu zbliżony do placka.
Placmajor, nm., oficer, kierujący biurowemi sprawami komendy, przydany do pomocy głównemu komendantowi miasta lub twierdzy.
Placowe, nm., opłata za miejsce na placu za kramy, składowe.
Placówka, polna straż; żołnierze, postawieni na przedniej straży wojska; miejsce tej straży; posterunek, wideta, awanpost; zameczek obronny, forteczka, fortalicja; ważne, odpowiedzialne stanowisko w życiu społecznym.
Placuszek, zdr. od Placek.
Plaga, łć., w lm., p-i = uderzenia batogiem, kijem, bicie, chłosta; klęska, kara boska, bicz boży, dopust boży, nieszczęście, prześladowanie; to p. na mnie! = skaranie boże; rzecz nieznośna, przykra; a to istna p.! = ta rzecz nie do zniesienia!; siedm p-g egipskich = wszystkie nieszczęścia i klęski.
Plagalna łć. kadencja = rodzaj kadencji właściwej śpiewowi gregorjańskiemu; p-y śpiew = śpiew w muzyce gregoriańskiej, w którym finał znajduje ś. w środku utworu zamiast na końcu.
Plagjat, łć., kradzież literacka lub artystyczna, przywłaszczenie Cudzych pomysłów i podawanie ich za własne.
Plagjator, łć., pisarz, wypisujący ustępy z obcych dzieł i podający je za własne.
Plagoskop, gr., chorągiewka na dachu, wskazująca kierunek wiatru, zwłaszcza połączona ze znajdującą ś. pod sufitem różą wiatrów.
Plajta, ang., zbankrutowanie, podstępne bankructwo.
Plaka, fr., wyroby platerowane.
Plakard, fr., rozkaz, zawiadomienie, rozporządzenie, ogłoszenie przybite o rozkazach.
Plakat, Plakata, łć., ogłoszenie, umieszczone w miejscach widocznych, na murach ulicznych, na kjoskach i t. p.. afisz.
Plakieta, fr., płaskorzeźba w metalu, rodzaj medaljonu.
Plama, znak odmiennej barwy na powierzchni jakiegoś ciała, szpecący je: p. na ubraniu, na ciele, p. atramentowa na papierze czyli kleks; wywabianie p-m; ta p. nie puści = nie da ś. wyprać, wywabić; przen., zmaza, zakała, i piętno hańbiące: p. na honorze, na sumieniu; centka odmiennej maści na sierści zwierzęcia; p-y na słońcu = miejsca ciemniejsze na tarczy słonecznej.
Plamica, choroba, w której pokazują się na ciele duże plamy purpurowe.
Plamić, plamami brudzić, robić na czym plamy, brukać, zanieczyszczać, walać; przen., kazić, poniżać, hańbić, zniesławiać; p. ś., brukać, brudzić ś. czym; przen., kazić ś., zniesławiać ś., kalać ś.; p. ś. krwią czyjąś = popełniać zabójstwo, przyczyniać ś. do śmierci czyjejś.
Plamisty, pełen plam, pokryty plamami; łatwo plamiący ś.
Plamka, zdr. od Plama.
Plamonik, środek chemiczny do wywabiania plam, np. na ubraniu.
Plan, łć., naprzód obmyślony w szczegółach sposób wykonania jakiego przedsięwzięcia; w głównych punktach wytknięty szkic, zarys jakiej pracy; pomniejszony rysunek budynku lub miejscowości, dający obraz miejsca, zajętego przez przedmiot, położenia i stosunkowych wymiarów pojedyńczych części: zdejmować p-y; poziome przecięcie, projekt budynku lub robót inżynierskich, grundrys; porządek, w jakim są rozmieszczone przedmioty w stosunku do widza: pierwszy p. = przedmioty najbliższe; dalszy p., drugi p.; sytuacyjny p. = pokazujący położenie budynków, drzew, wód i t. p. względem siebie; pomieszać, pokrzyżować komu p-y = przeszkodzić mu w jego zamierzeniach; przen., program, rozkład, porządek, w jakim sprawy mają być rozstrzygane, stopień zajęcia, jaki budzą co do swej ważności, nagłości; projekt, zarys, zamiar, pomysł, widoki na przyszłość.
Plandeka, nm., płótno nieprzemakalne do przykrywania towarow lub rzeczy.
Planeta, gr., ciało niebieskie, biegnące naokoło słońca po drodze zbliżonej do koła i otrzymujące od niego światło i ciepło.
Planetarny gr. a. słoneczny system = w astr., nazwa całości świata, składającej ś. z wielkiego ciała niebieskiego zwanego słońcem, i mniejszych ciał (planet), krążących około niego.
Planetnik, gr., astronom, gwiaździarz; astrolog, umiejący niby czytać w planetach, wyprowadzać proroctwa z planet.
Planetoida, gr., mała planeta, niedostrzegalna prawie gołym okiem, krążąca dokoła słońca, asteroida.
Planiglob, Planisfera, gr., mapa gieograficzna półkuli ziemi lub nieba.
Planik, zdr. od Plan.
Planimetrja, łć., część gieometrji, zajmująca ś. badaniem figur płaskich, t. j. leżących na jednej płaszczyźnie; gieometrja płaska.
Planisfera, gr. — p. Planiglob.
Planizacja, łć., urządzanie i wykonywanie podług zrobionego planu.
Planki, nm., deski, służące do obicia okrętu wewnątrz.
Plankt, łć., narzekanie żałosne, pieśń żałosna, tren, lament.
Plankton, gr., jakikolwiek organizm, żyjący w głębi oceanu; drobniutkie istoty, pływające na powierzchni morza.
Planografja, gr., sposób drukowania z powierzchni płaskich, na których rysunek nie jest ani wgłębiony, ani wypukły.
Planować, łć., układać plany, projektować; równać powierzchnię gruntu, równać ziemię, niwelować; maczać papier drukowy w wodzie z klejem, żeby na nim atrament nie zalewał.
Planowy, nm., przym. od Plan; dążący, zmierzający do jakiegoś planu, naprzód obmyślony.
Plansza, fr., płyta rytowana do odbijania z niej rycin; rycina, sztych.
Plantacja, łć., obszar gruntu użyty pod uprawę roślin przemysłowych; sadzenie i uprawa tychże roślin — p. Plant.
Plantator, łć., uprawiający na większą skalę rośliny przemysłowe; właściciel plantacji (zwłaszcza w Ameryce); przen., wyzyskiwacz pracy ludzkiej.
Plantować, łć., wyrównywać powierzchnię gruntu, niwelować teren, aby przedstawiał równą płaszczyznę; sadzić rośliny przemysłowe.
Plask, odgłos, powstający przy uderzeniu jednej powierzchni płaskiej o drugą przy klaskaniu rękami; odgłos przy uderzeniu o powierzchnię wody, plusk.
Plaskać, dok. Plasnąć; uderzać na płask, padać na płask; klaskać.
Plasma, gr., minerał, drogi kamień, ciemno-zielona odmiana chalcedonu — p. Plazma.
Plasnąć, nied. Plaskać; uderzyć płazem, na płask, upaść na płask, klapnąć; chlapnąć; klasnąć.
Plasować, fr., umieszczać; dawać miejsce, posadę, zajęcie chlebodajne; sadzać.
Plaster, nm., masa lecznicza, rozsmarowana na tkaninie, do przykładania na stłuczenia, rany, owrzodzenia i t. p.; p. miodu, wosku = płat wosku z miodem a. bez miodu, wykrojony z ula.
Plasterek, nm., zdr. od Plaster; p. angielski = lepki plaster do zaklejania drobnych skaleczeń; krążek cienki a płaski; krajać jabłka, kartofle, cytrynę, cebulę w p-ki; przyłożyć p. = chcieć uspokoić, pocieszyć.
Plastrowaty, kształtu plastra.
Plastycyzm, gr., zdolność nadawania słowami a. rysunkiem wyrazistości, wypukłości opisom lub obrazom.
Plastyczność, gr., wypukłość, uwypuklenie, uwydatnienie, bryłowatość; zdolność przyjmowania oraz zachowywania nadawanych kształtów; zaleta rysunku, malowidła, w którym przedmioty bryłowato odskakują od tła, zdają ś. mieć naturalną wypukłość; w utworze literackim: obrazowość, barwność stylu, dająca obrazy, odznaczające ś. wielką prawdą życiową, które niemal widzimy.
Plastyczny, gr., dający ś. urabiać w dowolne kształty; wypukły, bryłowaty; obrazowy, barwny; p-e sztuki = te sztuki piękne, które obejmują dzieła, przedstawiające ś. w kształtach, bryłowatych (architektura, rzeźba, snycerstwo); p-a operacja = wstawienie innego kawałka skory w miejsce zniszczonej chorobą a. brakującej po operacji.
Plastydy, Plastydje, gr., ciałka, otaczające jądro komórki roślinnej a. zwierzęcej, bjoplasty, leucyty.
Plastyka, gr., sztuka tworzenia z materjałów miękkich (glina, wosk) lub twardych (marmur) przedmiotów w ich kształtach naturalnych lub zmniejszonych a. powiększonych; uwypuklenie, uwydatnianie, przedstawianie kształtów w formach wydatnych, wypukłych, wyrazistość, wydatność; kształt powierzchni ziemi — p. Plastyczność.
Plata, nm., płyta, tafla, blat, klisza; blacha, stanowiąca część zbroi; p. emulsyjna = tafelka szkła, pokryta warstwą żelatyny, zawierającą bromek srebra.
Platan, łć., jawor, klon.
Plater, cienka warstewka złota a. srebra, którą ś. powleka dla ozdoby a. dla trwałości przedmiot, zrobiony z lichszego metalu; wyroby platerowane.
Platerować, powlekać platerem.
Platgzyms, nm., gzyms ozdobny o dużym wyskoku z platą poziomą na wierzchu, np. u kominka.
Platka, nm., zdr. od Plata.
Platoniczna gr. miłość = miłość idealna, duchowa, pełna czci, wolna od zmysłowości.
Platonizm, gr., filozofja Platona, której podstawą jest świat idei, dobra, piękna, prawdy.
Platonizować, gr., czuć, marzyć, rozumować platonicznie.
Platoński, gr., odnoszący ś. do Platona.
Platyna, hiszp., najcięższy ze szlachetnych metali, koloru biało-szarawego.
Platynowy, hiszp., zrobiony z platyny; odnoszący ś. do platyny; p-a gąbka = otrzymywana technicznie platyna w postaci masy dziurkowatej, ma własność pochłaniania niektórych gazów i zgęszczania ich tak silnego, że ś. zapalają, służy do utleniania i do niecenia ognia.
Plazgotać, babrać ś., brzechtać, mącić.
Plazmodja, gr., masa śluzowata grzybów śluzowców.
Plazmogonja, gr., powstawanie organizmów z materji zawierającej białko (hipoteza Haeckela).
Plaża, fr., morskie wybrzeże płaskie i otwarte, z łagodną spadzistością ku morzu; miejsce do i spaceru nad morzem.
Plażyć, bić kogo czym płaskim, chodzić, słaniam ś, zataczam ś., np. płazem pałasza; dawać komu plagi, uderzać, bić.
Plądrować, nm. — p. Plondrować.
Pląs, częściej w lm., p-y, skoki, tańce wesołe z gestami i podrygami; pójść w p-y = zacząć tańczyć; być w p-ach względem kogo = nadskakiwać mu, mizdrzyć ś.
do niego; o koniu: robić skoki, lansady; cały dzień w p-ach = ciągle skaczący, tańczący, wesoły; wiecznie niespokojny; pająk dwupłucny, podskakujący, hopek.
Pląsacz, ten, co wyprawia pląsy, tanecznik, danser.
Pląsać, skakać, tańczyć, podrygiwać; o zwierzętach: robić skoki, lansady, susy; skakać z radości weselić ś., podrygiwać z uciechy.
Pląsawica, choroba nerwowa, znana pod imieniem tańca św.
Wita.
Plątać, wikłać, supłać, gmatwać: p. nici, przędzę, sznurek, włosy; p. sprawę= robić ją zawiłą, mącić, zaciemniać; wplątywać kogo a. co w co; mieszać kogo w co, wciągać kogo w co: mieszać jedno z drugim, brać jedno za drugie; związywać, pętać, krępować, nakładać więzy, pęta; p. ś., wikłać ś., supłać ś., gmatwać ś.; mieszać ś., przewijać ś., przechodzić, mijać w bezładnym korowodzie; dawać bezładno, sprzeczne, niejasne odpowiedzi: kręcić ś. gdzie bez celu, przeszkadzając innym w robocie: p. ś. jak piąte koło u wozu; owijać ś. koło czego (o bluszczu, grochu, powoju); mieszać ś. wtrącać ś. w co, wdawać ś. w co; p-cze mi ś. w głowie = mąci ś., kręci ś.; język mi ś. p-cze = wypowiada mi posłuszeństwo, nie mogę mówić wyraźnie i logicznie (ze wzruszenia, z przerażenia i t. d.): nogi mi ś. p-czą = nie mogę prosto chodzić, słaniam ś. zataczam ś., chwieję ś. (z pijaństwa, z osłabienia i t. p.).
Plątanina, coś splątanego, zagmatwanego, powikłanego (nici, przędza); chaos, zamieszanie, nieład; żmudne rozplątywanie czegoś posupłanego.
Plątawa, roślina z rodziny liljowatych.
Pleban, łć., proboszcz wiejski, paroch.
Plebanja, łć., urząd plebana: dom i grunt, należący do plebana przez czas jego urzędowania.
Plebański, łć., dotyczący plebana a. plebanji.
Plebej, Plebejusz, łć., w starożytnym Rzymie człowiek z gminu, z ludu, nie mający praw obywatelskich; nieszlachcic, chłop a. mieszczanin.
Plebejuszka, Plebejka, łć., forma ż. od Plebejusz, Plebej.
Plebiscyt, łć., w starożytnym Rzymie uchwała zapadła na zgromadzeniu plebsu, pod przewodnictwem trybuna: uchwała narodowa, wynikła z głosowania powszechnego.
Plebs, łć., lud, gmin.
Plecak, torba płócienna na drobiazgi podróżne do noszenia na plecach w podróży pieszej.
Plech, blacha, ciemię; krosta — p. Plesz.
Plecionka, sznur pleciony, taśma, robiona robota plecioną, wianek a. girlanda z kwiatów, równianka, mata: sprzęt, zrobiony przez plecienie, koszyk z łozy, kobiałka: flaszka oplatana do wódki; p. z włosów = warkocz, promień włosów spleciony; przen. pasmo, ogniwo zjawisk, następujących jedno po drugim.
Pleciuga, dużo mówiący o wszystkiem, papla, gaduła, plotkarz.
Plecki (-ów), zdr. od Plecy; małe plecy, plecy u dziecka.
Plecowy, przym. od Plecy.
Plecówka, część mięsa wołowego od pleców, od łopatki.
Pleczyć, stawiać jednego do drugiego plecami; zbijać, nadwerężać plecy (p. konia); p. ś. = stawać jeden do drugiego plecami; (o koniu) zbijać, nadwerężać sobie plecy.
Pleczysty, mający mocne, szerokie plecy, barczysty.
Pleć (pielę, pielesz, piele, pełłem, pielony), oczyszczać z zielska, wyrywać chwasty, rosnące między roślinami użytecznemi i głuszące je.
Plejada, gr., gromada małych gwiazd w konstelacji byka; szereg znakomitych pisarzy mniej więcej jednoczesnych.
Plejzerować, nm., ranić, kaleczyć bronią białą.
Plejzerowany, fr., raniony, skaleczony pałaszem i t. d.
Plektrum, gr., pałeczka do uderzania w struny instrumentu muzycznego dla wydobycia z nich głosu, używana przez starożytnych przy grze na lirze.
Plemić, wydawać potomstwo, rodzić, płodzić, rozmnażać, mnożyć, rozpleniać; p. ś., rozpleniać ś., rozmnażać ś., rozradzać ś.
Plemię, potomstwo, potomkowie, pokolenie, ród, rodzaj; szczep, grupa narodów pokrewnego pochodzenia (p. słowiańskie, giermańskie); rasa, wielka gromada narodów, mających wspólne cechy fizyczne i duchowe (p. kaukaskie, mongolskie); p. jaszczurcze = niegodziwi, wyrodni ludzie, niegodziwiec, wyrodek; p. szlachetne = nieodrodne dziecię, albo dzieci szlachetnych ojców; psie p. = łajdak, łajdacy, łotry.
Plemionko, zdr. od Plemię; drobne, nieliczne plemię, narodek.
Plenarne łć., zebranie — zgromadzenie ś. wszystkich członków jakiej instytucji dla narad, walne posiedzenie.
Plenerzysta, fr., malarz, który w utworach swoich szczególnie unika ostrych kontrastów światła i cieniów, uwzględnia zaś efekt kolorystyczny, oddający przejrzystość powietrza i bogactwa światła.
Plenić, rozmnażać, mnożyć, płodzić, rozpładzać; przynosić plony, plennym czynić, wypleniać, wykorzeniać, wytępiać, wyniszczać, wygładzać; p. ś. = rozmnażać ś., mnożyć ś., rozpładzać ś., rodzić ś. obficie.
Plenipotencja, łć., pełnomocnictwo, upoważnienie do działania w sprawach danej osoby.
Plenipotencjarjusz, łć., pełnomocnik monarszy, poseł drugiego rzędu przy dworze, gdzie niema ambasadora z jego państwa.
Plenipotent, łć., pełnomocnik, upoważniony przez mocodawcę do działania w jego imieniu; zarządzający majątkiem i interesami właściciela wielkiej posiadłości ziemskiej.
Plenny, wydający obfity plon. liczne potomstwo; urodzajny, płodny, bujny, szybko ś. rozmnażający.
Plenum, łć., ogół, wszyscy; pełne posiedzenie lub zgromadzenie.
Pleochroizm, gr. — p. Polichroizm.
Pleomorfizm, gr., wielopostaciowość.
Pleonast, gr., minerał, drogi kamień: czarna odmiana spinelu.
Pleonastyczny, gr., zawierający pleonazmy, przepełniony pleonazmami, będący pleonazmem.
Pleonazm, gr., większa ilość wyrazów lub zdań, aniżeli potrzeba do określania rzeczy, nagromadzenie jednoznacznych wyrazów, wada stylu przeciwna zwięzłości (p. rozmyślnie użyty w stylu pięknym dodaje mu barwności, siły i dobitności).
Pleorama, gr., w teatrze dekoracja ruchoma przesuwająca ś.; rodzaj panoramy.
Pleszowaty, łysy, pozbawiony włosów.
Pleść, łączyć z sobą dwa albo więcej pasm, sznurków, drutów, nici, promieni włosów, gałązek i t. p., przekładając jedno przez drugie; splatać, zaplatać, wić: p. kosze, włosy, tasiemki, płoty; przen., głupstwa prawić, bzdurzyć, mówić bez sensu, mówić dużo a bezładnie: p. trzy po trzy, p. koszałki opałki, p. duby smalone; p. ś., plątać ś., splatać ś., okręcać ś., owijać ś.: powój ś. p-cie około płotu; zdarzać ś., wydarzać ś., wynikać ze zbiegu okoliczności: wszystko ś. dziwnie p-cie na tym tu biednym świecie; p-cie ś. w głowie, w oczach = troi ś., marzy ś., śni ś., miesza ś.
Pleśniak, stary miód pitny; roślina z gromady grzybów, z rodziny pleśniakowatych.
Pleśniawka, wysypka na błonie śluzowej ust, zwłaszcza u dzieci, afty, bedłki, grzybki.
Pleśnica, grzybek chorobotwórczy.
Pleśnieć, pokrywać ś. z wierzchu pleśnią, gnić, butwieć, psuć ś. z wierzchu; przen., gnuśnieć.
Pleśniwy, pokryty pleśnią, podobny do pleśni, koloru pleśni; koń p. = maści cisawej, biało nakrapiany.
Pletliwy, Plotliwy, wielomówny, gadatliwy, prawiący nie do rzeczy, trzy po trzy; gaduła; pochodzący z plotek, zmyślony, fałszywy.
Pletnia, rzemień do bicia, składający ś. z kilku pasków, nieco z początku splecionych; coś splecionego, powrosło (ze sznurów konopnych, ze słomy i t. p.).
Pletniak, płot z chróstu pleciony.
Pletometrja, nienaturalna ilość jakich części ciała, np. 6 palców.
Pletora, gr., krwistość całego organizmu (jako oznaka zdrowia) lub oddzielnych części ciała; nadmiar krwi; przen., nadmiar, przepełnienie.
Pletwisty, posiadający płetwy.
Pletwonogi, Płetwonogi, mający u nóg płetwy; rząd ptaków, rząd zwierząt ssących.
Pleura, gr., opłucna, błona, wyściełająca wnętrze klatki piersiowej, obejmująca płuca.
Pleurotomja, gr., operacja chirurgiczna rozcięcia klatki piersiowej.
Pleuroza, gr., zapalenie opłucnej.
Pleurytyczny, gr., dotyczący opłucnej.
Plewczany, składający ś. z plewek.
Plewiaczka, Pielaczka, kobieta pieląca.
Plewiarz, Pielacz, robotnik zajęty pieleniem.
Plewiasty, podobny z kształtu do plew; obfitujący w plewy, pełen plew, ościsty: chleb p.
Plewie — p. Plewa.
Plewikwiat, roślina z rodziny amarantowatych, grzebykowiec.
Plewka, zdr. od Plewa; cieniutka błonka na komórce organicznej.
Plewnik, skład na plewy.
Plewy, Plewie, okruchy kłosów, słomy, ziarna pomieszane, odpadające przy młóceniu zboża, zgoniny.
Plezjopja, gr., krótkowzroczność, nabyta wskutek rozpatrywania przedmiotów bardzo drobnych.
Plichta, budka na małym statku dla prowadzącego statek.
Plija, fr., w niektórych grach hazardownych równa liczba oczek u bankiera i ponitera; zagięcie rogu karty w grze karcianej.
Plika, Plik, łć., zwój, pęk papierów.
Plika, łć., kołtun (mniemana choroba włosów).
Plinta, gr., cegła płaska, kwadratowa podstawa pod kolumny, filary i t. p.
Pliocen, gr., Plioceniczna formacja, w gieol., wierzchnie najpóźniejsze (najmłodsze) warstwy pokładów trzeciorzędowych, złożone z pokładów żwirowych, piaskowych i grubej gliny.
Plisować, fr., obszywać plisą, przybierać plisą.
Plomba, fr., ołowiana pieczęć przy towarach jako znak opłaconego cła a. jako znak fabryczny; masa (kit lub metal), wypełniająca ząb wypróchniały.
Plombiarz, fr., przykładający plomby do towarów.
Plombować, fr., przyczepiać do towarów plomby; wkładać plomby do spróchniałych zębów.
Plon, zbiór zboża, żniwo; sprzęt, urodzaj; przen., owoc, skutek, wynik usiłowań, rezultat; okrężne, dożynki.
Plondrować, Plądrować, nm., rabować, grabić, łupić; przetrząsać, przewracać wszystko, szukając czegoś.
Plonny, dający obfity plon; plenny, korzystny, intratny, zyskowny.
Plonować, kwitnąć, zakwitać (o zbożu); wydawać pion obfity, obradzać.
Plotka, wieść fałszywa, zmyślona, kłamstwo, wymysł, zwłaszcza uwłaczające czyjemuś dobremu imieniowi; obmowa, oszczerstwo, zniesławienie kogoś; niepotrzebne roznoszenie tego, co ś. usłyszało lub dowiedziało; bzdurstwo, głupstwo, banialuka; człowiek, roznoszący plotki, pleciuga.
Plotkarka, forma ż. od Plotkarz.
Plotkarstwo, robienie, roznoszenie plotek; zbyteczne rozpowiadanie, co gdzie ś. działo, gadulstwa.
Plotkarz, człowiek, zajmujący ś. robieniem i roznoszeniem plotek; niedyskretny rozpowiadacz, co gdzie ś. działo, co usłyszał.
Plotkować, robić plotki, roznosić plotki.
Plucha, flejtuch, brudas, flądra; łajdak; szubrawiec; słota, niepogoda.
Pluchać, Pluchotać, lać z wysoka tak, że płyn wydaje pluskanie; o deszczu: padać rzęsiście kroplami w wielkiej ilości z pluskaniem.
Pluchota, niepogoda, czas dżdżysty, słota.
Pluć, Plwać, dok. Plunąć; wyrzucać z ust ślinę a. flegmę; p. na kogo, na co = gardzić kim albo czym, lekceważyć kogo a. co; p. w sufit, p. wyżej nosa = pysznić ś.; p. i łapać = spędzać czas bezczynnie, nie mieć nic do roboty; strzelać salwą, kulami.
Pludrak, nm., człowiek ubrany w pludry; pogardl., Niemiec.
Pludry, nm., spodnie buchaste, workowate, szarawary, hajdawery; przen., pogardl., Niemcy.
Plugastwo, brud, nieczystość, rzecz ohydna, obrzydliwa, odpychająca, wstrętna; śmiecie, nieczystość, robactwo; czynność, postępek ohydny; istoty plugawe.
Plugawić, brudzić, walać, zanieczyszczać; przen., kazić, hańbić, bezcześcić; p. ś., brudzić ś., zanieczyszczać ś., paskudzić ś.; przen., kazić ś., bezcześcić ś., hańbić się.
Plugawiec, człowiek nieochędożny, brudny; flejtuch, niechluj, plucha; przen., wszetecznik, bezwstydnik, bezecnik, sprośnik.
Plugawieć, stawać ś. plugawym.
Plugawo, Plugawie, przysł. od Plugawy.
Plugawość, nieczystość obrzydliwa, nieochędostwo, ohyda, bezwstyd, brudy, bezeceństwo, wszetecznictwo; rzecz jaka lub przedmiot obrzydliwy.
Plugawy, brudny, niechlujny, ohydny; bezwstydny w postępowaniu, w mówieniu; nikczemny, haniebny, wszeteczny, sprośny.
Plumaż, fr., pióropusz, kita z piór.
Plumpudding, ang., narodowa potrawa angielska z mąki i tłuszczu wołowego z rozmaitemi przyprawami.
Plunąć — p. nied. Pluć.
Pluralizm, łć., zmysł społeczny, duch społeczny a. korporacyjny; uznanie równouprawnienia; pogląd, według którego podstawami bytu są nieskończenie liczne, jakościowo różne substancje; monadologja Leibniza.
Pluralny, łć., przym. od Pluralność; p-a ordynacja wyborcza, pluralność, zapewnienie większej liczby posłów tej klasie obywateli, która ma wyższy cenzus wyborczy, uprzywilejowany przez ordynację wyborczą.
Plus, łć., w matematyce znak dodawania lub wielkości dodatniej, wyobrażany przez prosty krzyżyk (+) jako znak więcej; w szkole: znaczek przy stopniu, podnoszący jego wartość (trójka z p-em); przewyżka; przen., zaleta, strona dodatnia.
Plusk!, wykrz. oznaczający odgłos uderzenia twardego ciała o wodę, pluśnięcia a. odgłos, rozlegający ś. przy szybkim rozlaniu płynu, chlup!; rzecz., p. a. pluskot, oznacza takie właśnie odgłosy; niepogoda, słota, szaruga, flaga; ogon ryby a. bobra.
Pluskać, Pluskotać, dok. Plusnąć; uderzać czymś twardym o wodę, robić plusk, rzucać coś do wody z pluskiem, bryzgać wodą; chlapać, chlupać, pryskać jakim płynem; wpadać do wody z pluskiem; p. ś., bawić ś. w wodzie z pluskiem, pluskając ś. kąpać.
Pluskanie, plaskanie po wodzie, bryzganie wodą; p. ś., bawienie ś. w wodzie a. z wodą; kąpanie ś, mycie ś. z pluskiem.
Pluskiewnik, roślina z rodziny jaskrowatych, czernica.
Pluskot — p. Plusk.
Pluskotać — p. Pluskać.
Pluskotny, wydający plusk, pluszczący; słotny, dżdżysty, niepogodny.
Pluskun, duch wodny w mitologji słowiańskiej.
Pluskwi, Pluskwiany, dotyczący pluskwy; zapach p. = pochodzący od pluskwy.
Pluskwowaty, kształtem zbliżony do pluskwy.
Pluslicytant, łć., ten, kto daje największą cenę na licytacji.
Plus minus, łć., mniej więcej.
Plusnąć — p. nied. Pluskać; prysnąć, bryznąć, chlapnąć, wpaść z pluskiem w wodę; p. słowem = wypowiedzieć coś szybko bez zastanowienia.
Plusz, fr., tkanina jedwabna, wełniana lub bawełniana, podobna do aksamitu, lecz odróżniająca ś. dłuższym włosem.
Pluszczeć, Pluszczyć, lać ś. strumieniem, ciec z pluskiem, bulgotać, chlupotać: deszcz p-e, krew p-e z rany, p. potem = oblewać ś.; p. krwią ludzką = rozlewać ją; p. zbrodnią = popełniać zbrodnie; przen., marnieć, niszczeć; p. ś., pluskać ś. w wodzie.
Pluszczowate, podrodzina ptaków śpiewających.
Pluszczyć — p. Pluszczeć.
Pluszownia, fabryka pluszu a. dział fabryki, gdzie wyrabia się plusz.
Pluśnięcie, Pluśnienie, rzecz, od Plusnąć.
Pluta, niepogoda, flaga, deszcz, słota, chlapanina.
Plutokracja, gr., arystokracja pieniężna, warstwa społeczna, złożona z najbogatszych ludzi bez względu na pochodzenie; bogacze; wpływ bogaczów na rządy kraju.
Plutokrata, gr., arystokrata pieniężny, bogacz, parwenjusz zbogacony.
Plutoniczny, łć., powstały skutkiem działania ognia podziemnego; p-a teorja a. plutonizm = pogląd przypisujący utworzenie ś. skorupy ziemskiej sile ognia wewnętrznego ziemi; p-e a. ogniowe skały, utworzone skutkiem stygnięcia roztopionej masy law pierwotnych.
Plutonowy, fr., odnoszący ś. do plutonu wojska; p. ogień = strzały, dawane przez całą kompanję odrazu i ciągle, bez komendy.
Pluwjometr — p. Deszczomierz.
Plużyć (o płynie), wytryskać, wylewać ś., bić strumieniem, bryzgać.
Plwać — p. Pluć.
Plwocina, ślina, wyplunięta z ust; flegma, wypluwana z ust wraz ze śliną.
Płaca, zapłata, wynagrodzenie pieniężne za co, nagroda; p. stała = pensja; jaka p., taka praca = jaka zasługa, taka nagroda.
Płachciany, z płachty zrobiony, parciany.
Płachcina, marna, nędzna płachta; okrycie z wytartej płachty, ze zgrzebnego płótna.
Płacheć, płat, szmat, kawał, zagon (p. gruntu).
Płachetka, mała nędzna płachta; każda powierzchnia krzywa, służąca do połączenia, zlania, zgodzenia dwuch lub więcej powierzchni prostych a. krzywych; sklepienie kozubkowate: p. nad oknami a. drzwiami.
Płachta, kawał grubego zgrzebnego płótna; chusta płócienna, którą kobiety wiejskie używają do okrywania ś. a. owijania i noszenia dzieci; płótno, osłaniające statek od deszczu a. skwaru słonecznego; okrycie płócienne szałasów, namiotów; wogóle kawał płótna, oddartego od sztuki, na różne użytki; zasłona.
Płacić, dawać, wyliczać pieniądze, jako należność za pracę a. towar; uiszczać ś. z należności, z długu; p. kogo = opłacać, wynagradzać; p. długi = pokrywać je, zaspokajać; p. rachunki = regulować; wynagradzać, odwzajemniać ś., wetować, odpłacać, zadość czynić; p. miłością za miłość; p. niewdzięcznością za dobrodziejstwa; p. skórą, głową, życiem = odpowiadać, być karanym, przypłacać; (o monecie) mieć kurs, obieg; (o towarze) mieć popyt, być w cenie; przen., być cenionym, poszukiwanym; to nic nie p-i = nic nie jest warte; czas p-i, czas traci = każda rzecz ma względną wartość, zależnie od czasu i okoliczności; chciwy dwa razy p-i = uganiając ś. za większą korzyścią, traci ś. i mniejszą; p. ś., być płaconym, być w cenie.
Płacz, płakanie, wylewanie, ronienie łez; stan człowieka wzruszonego, któremu łzy z oczu płyną; tam będzie p. i zgrzytanie zębów = potępienie wieczne; słyszę czyjś p. = szlochanie, łkanie, chlipanie; na p. mi ś. zbiera = chce mi ś. płakać; na te słowa ona w p. = zaczęła płakać; zanosić ś. od p-u = głośno szlochać, nie mogąc powstrzymać płaczu; ten padół p-u = ziemia, jako miejsce ludzkiej niedoli; p. rzewny = szczery, pochodzący z prawdziwej boleści; p. krokodyli, jaszczurczy = obłudny, udany chytrze i złośliwie; p. nieutulony = którego powstrzymać nie można; przen., wielkie zmartwienie, zgryzota.
Płaczący, u którego łzy płyną, wylewający łzy; żałosny, smutny; drzewo p-e = z obwisającemi gałęźmi: p-a wierzba, brzoza.
Płaczek, ten, co często i lada czego płacze, mazgaj, beksa; mający minę żałosną; człowiek, wynajęty do płakania na pogrzebie.
Płaczka, kobieta, skłonna do płaczu; kobieta, wynajęta do płakania na pogrzebie; w lm., skłonność niemowlęcia do częstego płaczu, beksiwość.
Płaczlin, roślina z rodziny terpentyńcowatych, drzewo mastyksowe.
Płaczliwie, przysł. od Płaczliwy; żałośliwie.
Płaczliwy, skłonny do płaczu, często i za lada powodem płaczący, wylewający łzy z łatwością; wiecznie lamentujący; pobudzający do płaczu, żałosny, smętny, smutny, rozrzewniający; połączony z płaczem a. ze łzami.
Płanetnik, w mitologji słowiańskiej duch powietrzny, przemieszkujący w chmurach i sprowadzający deszcze i grady, chmurnik; lunatyk; człowiek niespełna rozumu, opętaniec, narwaniec.
Płanetny, odnoszący s. do planety; o pogodzie: dżdżysty, słotny, zmienny; nieprzyjazny.
Płanina, pole wśród gór, polana, połonina.
Płask, poziome położenie czego, położenie czego szeroką powierzchnią ku podstawie, nie na sztorc; płaska strona jakiegoś przedmiotu, najszersza jego powierzchnia, płaz.
Płaskacz, gatunek jęczmienia.
Płaskawy, cokolwiek płaski.
Płaski, stanowiący płaszczyznę, spłaszczony, mający szeroką powierzchnię i małą wysokość, równy, gładki; poziomy; p. grunt = pozbawiony wyniosłości, równy, nie falisty; talerz p. = nie głęboki, do spożywania pokarmów stałych; statek p. = nie głęboki, z wązkiemi brzegami i równym dnem; dach p. = prawie poziomy, nachylony pod kątem bardzo rozwartym; twarz p-a, ciało p-ie, nos p., piersi p-ie; brzeg p. = nie wyniosły, nie wzgórzysty; zwierciadło p-ie = nie wklęsłe i nie wypukłe; przen., pospolity, płytki, czczy, banalny, niesubtelny: żart, koncept p. = trywjalny; dowcip p. = nieprzyzwoity; człowiek p. = powierzchowny, poniżający ś., nikczemny; rymy p-ie = pospolite, gramatyczne; grosz p. = grosz praski; w mat., figura p-a = której wszystkie boki i kąty znajdują ś. na jednej płaszczyźnie; gieometrja figur p-ich = planimetrja.
Płaskobrzeżny, posiadający płaskie brzegi.
Płaskodenny, mający dno płaskie.
Płaskodzioby, posiadający dziób płaski.
Płaskogłowie, płaskość czaszki.
Płaskogłowy, posiadający głowę płaską, spłaszczoną.
Płaskogruby, płaski i gruby.
Płaskokąt, kąt płaski, którego oba boki leżą na jednej płaszczyźnie.
Płaskonos, człowiek o nosie płaskim; ptak, mający dziób spłaszczony; ptak z rodziny kaczek.
Płaskonosy, posiadający nos spłaszczony.
Płaskonóg, mający płaskie stopy; owad dwuskrzydły krótkorogi.
Płaskoryt, figura, wyrzeźbiona na płaskiej powierzchni, tak wykonana, że kontury są zaznaczone rylcem, a tło wybrane i pogłębione.
Płaskorzeźbiarstwo — p. Płaskorzeźba.
Płaskoszczyt, płaski szczyt góry.
Płaskościan, ciało, bryła o ścianach płaskich.
Płaskościenny, posiadający płaskie ściany, płaskie boki.
Płaskość, płaski kształt czego; przen., płytkość, czczość, bezsensowność, brak dowcipu, pospolitość.
Płaskowklęsły, mający powierzchnię z jednej strony płaską, a z drugiej wklęsłą.
Płaskowypukły, mający z jednej strony powierzchnię płaską, z drugiej wypukłą.
Płaskowzgórze, Płaskowyż, Płaskowyże, równina wysoko położona.
Płaskówka, motyl z rodzaju mólowców.
Płaskur, płaski kawałek czego, płaska warstwa.
Płasta, roślina z rodziny opuncjowatych.
Płaszcz, szerokie i długie odzienie wierzchnie z rękawami lub bez rękawów, z peleryną, osłaniające całą postać, opończa; p. królewski, arcybiskupi = kapa, pluwjał; nosić p. na dwuch ramionach = dwom panom służyć, być dwulicowym, obłudnym; uciec ś. pod czyjś p. = udać ś. pod czyją opiekę; pokrywka, pozór; w myśl., opierzenie ptaka.
Płaszczenica, płachta lniana, z odmalowanem ciałem Zbawiciela, używana w ceremoniach kościelnych obrządku wschodniego, podczas obchodu pamiątki męki i zmartwychwstania Chryst. Pana.
Płaszczenie, nadawanie czemu płaskiego kształtu, gniecenie; p. ś., stawanie ś. płaskim; przen., uniżanie ś. przed kim, pochlebianie, poniżanie swojej godności.
Płaszczyć, robić co płaskim, nadawać kształt płaski przez zgniatanie, zaklepywanie, wałkowanie i t. p.; przen., poniżać, uniżać, przywodzić do płaszczenia ś., upadlać; p. ś., robić ś., stawać ś. płaskim, przybierać kształt płaski; przypadać do ziemi, chylić ś. ku ziemi, przysiadać, przykucać; przen., uniżać ś., poniżać ś., upadlać ś. przed kimś mocniejszym dla zyskania sobie jego przychylności, łaski.
Płaszczyk, mały płaszcz, płaszcz kobiecy, dziecięcy; służyć za p. komu = osłaniać czyjeś występki swą powagą, swym wpływem, służyć za parawan; pod p-iem = pod pozorem, pretekstem.
Płaszczyzna, miejsce rozległe, równe i płaskie, równina, powierzchnia; w mat., powierzchnia, mająca tę własność, że jeżeli dwa jakiebądź jej punkty połączymy linją prostą, to wszystkie punkty tej linji będą leżały na tej powierzchni; w fiz., p. wahań = płaszczyzna, w której dokonywa ś. kołysanie wahadła zegarowego; p. pochyła = równia pochyła.
Płat, kawał czego szeroki i płaski: p. ziemi, p. tkaniny, p. skóry.
Płatacz, ten co płata, rozcina; przen., rębacz.
Płatać, dok. Płatnąć; wzdłuż rozcinać, robić cięcia, szczepać, rozszczepiać, ciąć na kawały, ćwiartować, rozbierać na części; p. wołu, wieprza = rozrąbywać na sztuki; p. rybę = rznąć ją i sprawiać; wyrządzać komu co, wyprawiać: p. figle, psoty.
Płatew — p. Płatwa.
Płatewka, szczapa, kawał drzewa, drzazga.
Płatka, w grze w karty kara za niewzięcie zadeklarowanej ilości lew, wpadnięcie, bet.
Płatkonóg, ptak podkasały, brodziec.
Płatkowaty, kształtem zbliżony do płatka; składający ś. z płatków.
Płatnąć — p. nied. Płatać; uderzyć, palnąć.
Płatnerz, nm., rzemieślnik, wyrabiający zbroje.
Płatniczy, dotyczący wypłaty; rzecz., urzędnik, wypłacający należność pracownikom, płatnik.
Płatnik — p. Płatniczy.
Płatność, rzecz., od Płatny; niechybność w płacie; pewność zysku: termin płacenia: p. wekslu.
Płatny, dotyczący płacenia, płatności, otrzymany za pieniądze; taki, który ma być zapłaconym w pewnym terminie: weksel p. za miesiąc, kupon p. w dniu 19 stycznia; uiszczający ś. należycie z długu, wypłacalny: dłużnik p.; ten, któremu płacą, najemny, pobierający pieniądze za swoją pracę: urzędnik p., wojsko p-e, sługa p., być dobrze p-ym: taki, za który trzeba zapłacić: p. bilet, p-e wejście, p-a usługa; cenny, korzystny, zyskowny; popłacający: p-a posada, p-e zajęcie.
Płatowaty, nieco płaski, spłaszczony, kształtem zbliżony do płata, łaciasty.
Płatwa, belka leżąca na ścianach budowli, w której osadzone są krokwie dachu; tratwa.
Pław, pławienie, kąpanie: p. koni, bydła; pływanie, żeglowanie, żegluga; nurt, zdrój, fale; każde zwierzę wodne; przedmiot, unoszący ś. na powierzchni wody, np. pływaki u wędki, u sieci; wpław, przyślą mówi ś. o przepływaniu samemu, a. siedząc na koniu, a. wreszcie na zaprzężonym wozie: wpław przebyć rzekę; wpław ś. puścić = rzucić ś. na szczęście, na los.
Pławaczka — p. Pływaczka; łódź, statek, okręt; potrójna sieć rybacka; pęcherz pławny u ryb.
Pławić, puszczać w wodę, wpław, kąpać, nurzać w wodzie w celu umycia a. ochłodzenia: p. konie, bydło; puszczać z wodą, transportować w dół rzeki, spławiać, przewozić wodą w dół a. w górę rzeki, przeprawiać na drugi brzeg rzeki; p. czarownicę = poddawać ją próbie utrzymywania ś. na powierzchni wody; zmieniać stan ciała ze stałego na płynny za pomocą wysokiej temperatury; topić, roztapiać, rozpuszczać: p. rudę = oczyszczać ją za pomocą przopłókiwania; srebro, złoto pławione=czyste; szlamować; p. ś., płynąć, przepływać; nurzać ś., kąpać ś. dla obmycia ś. a. ochłodzenia; p. ś. we krwi = oblewać ś. krwią, krew lać obficie, zabijać, ranić; p. ś. we łzach = płakać rzewnie; p. ś. w słońcu = wygrzewać ś.; p. ś. w rozkoszy, w zbytkach = używać rozkoszy, zbytków; przechodzić ze stanu stałego w płynny, topić ś., roztapiać ś., rozpuszczać ś.; przeprawiać ś. przez wodę, przepływać rzekę, morze; unosić ś. na skrzydłach, wisieć w powietrzu, poruszając zwolna skrzydłami; o zbożu: wypuszczać kłosy, kłosować, kłosić ś.
Pławikonik, gatunek małej ryby morskiej — p. Konik morski.
Pławka, Pływaczka, to, na czym uczą ś. pływać: pęcherze, pęki sitowia, podwiązane pod pachami i t. p.
Pławny, po którym można pływać lub spławiać statki, spławny (rzeka p-a); pływający, utrzymujący ś. na powierzchni wody; służący do pływania (statek p.); topny, łatwy do stopienia; pęcherz p. = u ryb pęcherz, służący im do wznoszenia ś. i zagłębiania.
Płaz, płaska strona jakiego przedmiotu, np. szabli, noża; uderzenie płaską stroną, plaga, raz, cios; nie ujdzie ci to p-em = będziesz za to ukarany; puścić co p-em = bezkarnie; uderzyć kogo p-em (szabli) = nie ostrzem; upaść p-em = szeroką płaszczyzną na ziemię; upaść komu do nóg p-em = ukorzyć ś. przed kim, upaść, jak długi, plackiem; zwierzę ziemnowodne, zimnokrwiste, oddychające płucami a. skrzelami, nagie; przen., człowiek nędzny, nikczemny, pozbawiony godności własnej, upadlający ś.
Płaza, płaz noża, szabli.
Płaziniec, robak płaski, glista płaska.
Płazować, uderzać, bić kogo płazem szabli, pałasza; na płask co ociosywać.
Płazozwierz, istota podobna po części do płaza, a po części do czworonoga.
Płączyca, roślina z rodziny traw, psi ząb.
Płciowy, odnoszący ś. do płci, tyczący ś. instynktu rozrodczego: stosunek p., popęd p., narząd p. męski i żeński = rozrodczy; cechy p-e = różniące samca od samicy; dojrzałość p-a = możność płodzenia, wydawania na świat istot podobnych; układ p. roślin = według płci; organy p-e u rośliny = słupki i pręciki.
Płeć, cechy cielesne, różniące samca od samicy, mężczyznę od kobiety: p. męska i żeńska, dziecię płci męskiej i żeńskiej; osoby obojga p-i = mężczyźni i kobiety; bez różnicy p-i i wieku = wszyscy bez wyjątku; człowiek obojej p-i = hermafrodyta, obojniak; p. brzydka = mężczyźni, p. piękna, słaba = kobiety; p. u roślin: obecność w kwiecie organów płciowych męskich (pręcików) i żeńskich (słupków); cera, kolor skóry, powierzchowność ciała ludzkiego: p. delikatna, śniada, p. biała, czarna, oliwkowa, żółta, miedziana, stosownie do ras; p. jak krew z mlekiem = biała i rumiana, zdrowa; w gram., rodzaj.
Płeśnik, roślina z rodziny złożonych.
Płeśniwo, roślina z gromady grzybów, z rzędu drożdżaków.
Płetwa — p. Pletwa; p-y raka = kleszcze, nożyce.
Płetwonogi — p. Pletwonogi.
Płocha, w tkactwie: przybijaczka, przyrząd w rodzaju grzebienia do przybijania nici w postawne.
Płochliwy, nie dający ś. zbliżyć do siebie, pierzchliwy, bojaźliwy, lękliwy, dziki.
Płocho, przysł., lekkomyślnie, niebacznie, nierozważnie.
Płochostka, płocha błahostka.
Płochość, rzecz. od Płochy.
Płochowesoły, lekkomyślny i wesoły.
Płochy, ten, którego łatwo spłoszyć, przestraszyć; pierzchliwy, lękliwy; nieugłaskany, trwożliwy; lekki, lekkomyślny, niestateczny, niestały, niebaczny, nierozważny, trzpiotowaty, wietrzny, namysłu co robiący lub zrobiony; błahy marny, próżny; nietrwały, znikomy, przemijający, zmienny; czujny, baczny, ostrożny.
Płocica — p. Płoć.
Płocicowate, rodzina ryb członkopromiennych.
Płociczka, zdr. od Płocica.
Płodność, urodzajność, żyzność; zdolność wydawania licznego potomstwa, mnożność.
Płodny, wydający liczny płód, obfity w płód; zdolny do płodzenia, mnożny, plenny; urodzajny, wydający w obfitości owoce, plony, żyzny; wiele tworzący, obfity: wyobraźnia p-a, umysł p., autor p.
Płodorodny — p. Płodny.
Płodowy, przym. od Płód; zostawiony na płód, rozpłodowy; błony p-e = otaczające płód.
Płodoziemny, dotyczący płodów ziemnych.
Płodozmian, system gospodarowania wiejskiego, polegający na tym, że na jednym polu co rok innego rodzaju zasiewa ś. zboże, nic nie zostawiając ugorem.
Płodozmienny, dotyczący płodozmianu: gospodarstwo p-ne.
Płodzić, wydawać na świat płód, potomstwo, rodzić; zapładniać samicę a. kobietę, iżby urodziła potomka; przen., powodem być czego, powodować co; sprawiać, popełniać co, — dopuszczać ś. czego; wydawać plon jaki, rodzić; tworzyć; p. ś., rozradzać ś., rozmnażać ś., ląc ś.; powstawać, wynikać, zjawiać się.
Płodzieniec, roślina z rodziny zapartnicowatych.
Płodziszek — p. Czosnek.
Płomienić, czynić płomienistym, rozpalać, rumienić, rozgrzewać: p. ś., rozpłomieniać ś., rozpalać ś., rozżarzać ś.; przen., płonąć, oblewać ś. rumieńcem, rumienić ś.
Płomienieć, być a. stawać się płomienistym, rzucać jasne promienie; rozżarzać, rozogniać; otaczać ś. ogniem, jasnością; gorzeć, pałać, żarzyć ś.; przen., płonąć, rumienić ś., czerwienieć.
Płomienisko, płomień, ogień; widmo płomienne, mara ognista.
Płomienisty, Płomienny, płomieniami otoczony, ognisty, rzucający dokoła płomienie: przen., gwałtowny, namiętny: p-a miłość, p-a wymowa; koloru płomienia, jaskrawo-czerwony.
Płomieniście, Płomienisto, przysł. od Płomienisty.
Płomiennica, żeński duch ognia, czarownica.
Płomiennie, przysł. ogniście, gorąco, namiętnie, gwałtownie.
Płomiennik, roślina jaskier pochyły a. mały, płomieńczyk, hełmek.
Płomiennooki, posiadający oczy, rzucające płomienie, o spojrzeniu ognistym.
Płomienny, barwy płomienia, jaskrawo-czerwony, gorący, namiętny, ognisty.
Płomień, gaz palący ś., ogień w stanie lotnym, buchający; pożar, pożoga; przen., zapał, uniesienie, namiętność, chuć, żądza, pragnienie gorące; p. niebieski = natchnienie z Ducha Św.; przen., plama czerwona na sierści zwierzęcia, smuga barwy płomiennej; rumieniec: stanąć w p-ach = zarumienić ś., rozogniać ś.
Płomieńczyk, gatunek firletki; roślina; jaskier płomieńczyk albo pochyły — p. Płomyk (roślina); kora na drzewach dębowych przy odziemku, obrosła porostem, barwy żółto-złocistej.
Płomyk, mały, słaby płomień; promyk, błysk, odrobina, trocka, nieco; roślina z rodziny poziołkowatych, floks, płomieńczyk.
Płona, przerębel w lodzie.
Płonąć, gorzeć płomieniem, palić ś., być objętym płomieniami; pałać, być pożeranym przez silną namiętność, ulegać chuci gwałtownej, gorzeć, zapalać ś. (p. miłością, gniewem); rumienić ś., rumieńcem ś. okrywać (płonić ś. z gniewu, wstydu, przerażenia); przen., razić oczy barwą czerwoną.
Płonica, choroba szkarlatyno.
Płonić, czynić płonnym, wyjaławiać; robić przeręble w lodzie na rzece a. jeziorze dla udzielania powietrza rybom; rumienić, okrywać rumieńcem; p. ś., stawać ś. płonnym, wyniszczać ś., wyjaławiać ś.; płonąć, rumienić ś., pokrywać ś. rumieńcem.
Płonieć, stawać ś. płonnym, wyniszczać ś., jałowieć.
Płonina, miejsce płonne, nieurodzajne, wy gorzałę, wyprzałe od zbytniej suszy; miejsce nagie, bezleśne, pokryte wątłą trawą; pastwisko na stoku górskim, halizna, hala.
Płoniwo, roślina z gromady mchów liściastych.
Płonka, młode drzewo owocowe, jeszcze nieszczepione, dziczka (grusza, jabłoń i t. p.).
Płonnikowate rośliny, rodzina mchów.
Płonność, nieurodzajność, niepłodność, bezużyteczność, bezskuteczność.
Płonny, jałowy, nieurodzajny, niepłodny, nieżyzny: pole p-e, grunt p.; drzewko p-e = płonka, zboże p-e = pozbawione ziarn, wyprzałe, wygorzałe; kłos p. = pusty; przen., daremny, bezużyteczny, bezskuteczny, próżny, bezowocny, marny, czczy: obawa p-a, nadzieja p-a, wysiłek p.; nabój p. = ślepy, bez kuli; kobieta p-a = niepłodna, nie mogąca mieć dzieci.
Płoń, roślina z rodziny goździkowatych, bufonja.
Płosa, pas wymierzony gruntu = 12 zagonom; drąg żelazny.
Płoska, kawałek ziemi ornej wśród lasu.
Płoskuń, Płoskunka, nazwa dawana u ludu konopiom z kwiatami męskiemi; ubranie, bielizna, uszyta z konopnego płótna.
Płoskur, odmiana pszenicy.
Płoszyć, straszyć kogo, żeby pierzchnął, zlekka przestraszać, lękać kogo; spędzać, odpędzać; p. ś., obawiać ś., przestraszać ś., strachać ś., doznawać trwogi, trwożyć ś., niepokoić ś., uciekać bez pamięci.
Płoszydło, straszydło na ptaki, strach na wróble.
Płot, ogrodzenie z plecionego chróstu a. z kołów, połączonych poprzecznicami: p. dylowany = z żerdzi, z dylów, parkan; p. żywy a. samorodny = żywopłot, p. z grubych, ostro u góry ociosanych bierwion = ostrokół, częstokół; p. łozowy, brzozowy, kamienny, murowany; p. z drutu kolczastego, z chróstu; za p. wyrzucić = odrzucić co, jako rzecz niezdatną; pierwsze koty za p-y = pierwszą robotę, pierwszą próbę trzeba sądzić pobłażliwie, nie trzeba ś. zrażać pierwszym niepowodzeniem; siedzi, leży pod p-em = w pogardzie, w zapomnieniu; śmiały, jak baba za p-em = udaje zucha, kiedy mu nic nie grozi; trafił, jak kulą w p. = nie odgadł, zmylił ś., wyrwał ś. ni w pięć, ni w dziewięć; trzyma ś. jak pijany p-u = nie odstępuje od kogo a. od czego ani na krok, jest uparty w swoich przywidzeniach, nie da ś. przekonać; puścić ś. p-u = ośmielić ś.; chodzić koło p-u = kołować, nieszczerze mówić, mówić ogródkami; hyc tegoż p-u kołem = być z tej samej koterji, tego samego gatunku; p-em stanąć = uszykować ś. w długi szereg; siedzi na koniu, jak pies na p-ie = niezdarnie, niezgrabnie; strzelać z za p-u, z za parkanu = szkodzić komuś, szkalować kogoś, samemu pozostając bezpiecznym.
Płotek, mały, nizki płot.
Płotka — p. Płoć.
Płowieć, stawać ś. płowym, żółknieć; pełznąć, tracić właściwy swój kolor, blaknąć; żyto p-je = dojrzewa.
Płowowłosy, posiadający płowe włosy.
Płowy, blado-żółtawy, żółtawoszarawy: włos p.; spłowiały, spełzły; nędzny, nikły, marny.
Płócienkarz, rzemieślnik, wyrabiający płócienka.
Płócienko, delikatniejsze płótno; płótno z nici kolorowych w kratki lub paski, płótno drukowane, używane na bieliznę i ubranie kobiece.
Płóciennica, warsztat, gdzie płótno ś. wyrabia; skład, sklep z płótnem; odzienie płócienne wieśniaka, płótnianka.
Płóciennictwo, wyrabianie płótna.
Płóciennik, tkacz, wyrabiający płótno; człowiek zajmujący się sprzedażą płótna.
Płócienny, zrobiony z płótna (koszula p-a); do płótna ś. odnoszący: warsztat p-y = gdzie płótno ś. robi; tkacz p-y = wyrabiający płótno; kupiec p. = handlujący płótnem; kram, sklep p. = gdzie i sprzedaje ś. płótno; handel p. = handel płótnem.
Płóczkarnia, dział rzeźni, gdzie płóczą kiszki bydlęce — z Płóczka.
Płóczkarz, człowiek, zajmujący ś. wypłókiwaniem piasku złotonośnego; robotnik, zajęty płókaniem kartofli w gorzelni a. buraków w cukrowni.
Płócznica, narzędzie w kształcie gracy, używane przy płókaniu rudy.
Płóczyniec, roślina z rodziny grzybieniowatych.
Płóczywąs, pijak, moczywąs, moczymorda, opój.
Płód, zarodek w żywocie matki; zajść p-em = zajść w ciążę, począć; chodzić z p-em = być brzemienną; p-u nabawić = zapłodnić; poronić p. = porodzić przedwcześnie; p. spędzić = poronić za pomocą środków sztucznych; porzucić p. = porodzić płód niedorosły, niedonoszony, martwy; p. wydać = urodzić; p. martwy, nieżywy = martwym wydany na świat; p. kradziony = owoc pokątnej miłości; p. niezwyczajny = potwór.
potworek, monstrum; dzieci, potomstwo; ród, plemię, pokolenie, rodzaj; wszystko, co wydaje przyroda; owoc, płody ziemi, wytwór, wyrób, produkt, twór, plon, wynik, rezultat.
Płókać, zlekka, powierzchownie omywać co w płynie jakim, zlewając płynem a. zanurzając w nim: p. kieliszki, szklanki, usta, gardło, ranę, bieliznę; p. gardło = napijać ś., lubić wypić; przen., rosić, wilżyć, zlewać zlekka; podmywać wodą, podrywać brzeg; p. ś., kąpać ś, plaskając ś. w wodzie, myć ś., chlustając wodą; być płókanym.
Płókanie, lekkie przemywanie płynem, np. wodą; lekarstwo do płókania, płókanka, np. gardła, nosa.
Płókanina, woda pozostała po płókaniu czego, popłóczki.
Płókanka — p. Płókanie.
Płótno, tkanina lniana, konopna a. bawełniana na bieliznę, ubrania kobiece i t. p.: p. cienkie, grube, tęgie; p. drukowane = płocienko; p. weba = wyborowy gatunek płótna; p. żaglowe = najgrubsze konopne; p. zgrzebne = pacześne; p. cycowe = perkal kolorowy w deseń; p. holenderskie, szwabskie, kolońskie i t. p.; p. surowe = uie blichowane, szare; p. blichowane, bielone, połbielone i t. d.; przen., obraz olejny, malowany na płótnie; zbladł, jak p. = twarz jego stała ś. trupio białą.
Płucko, zdr. od Płuco
Płucny, odnoszący ś. do płuc (choroba p-a); błona p-a = opłucna.
Płucodyszny, oddychający płucami.
Pługowy, Płużny, przym. od Pług.
Płużka, przyrząd w skrzypcach i innych narzędziach smyczkowych, do którego przyczepiają ś. struny z dołu; zagon.
Płużyca, narzędzie rolnicze podobne do pługa, ale bez prożka i kołek.
Płużyć, służyć, sprzyjać komu, korzyść przynosić, wywierać dobry skutek, dopisywać, działać | skutecznie, powodzić ś., szczęścić ś., popłacać, mieć wartość.
Płużyn, roślina z rodziny zbuczynowatych.
Płużysko, nędzny, niezgrabny pług; drewniana nasada pługa.
Płyciej, st. wyż. od Płytko.
Płyciuchny, Płyciutki, Płyciuteńki, bardzo płytki, zupełnie płytki.
Płyn, stan skupienia ciała fizycznego o małej spójności i ściśliwości, dużej ruchliwości cząsteczek, ciec.,, stan pośredni między ciałem stałym a lotnym; lekarstwo płynne.
Płynąć (o płynie), zsuwać ś., spadać, ściekać po płaszczyźnie pochyłej (rzeka p-ie), posuwać ś. po powierzchni wody, w czółnie, na okręcie, na statku, tratwie a. wpław; dążyć drogą wodną, żeglować, szybować na falach; krew w żyłach p-ie = krąży, obiega; łzy z oczu p-ną; w moich żyłach krew, nie woda p-ie = mam temperament; w nim moja krew p-ie = jest do mnie podobny z usposobienia wskutek węzłów pokrewieństwa; szlachetna krew w nim p-ie = jest szlachetnego, dostojnego rodu; drzewo p-ie żywicą = wypuszcza z siebie żywicę, ocieka nią; świeca p-ie = stapia ś.; oczy mu p-ną, ma oczy płynące = chory na oczy, z których ciecz płynie; kraina, mlekiem i miodem p-ca = obfitująca we wszystko, żyzna, bogata; p-ną mu słowa = mówi gładko, potoczyście; pieniądze p-ną, jak woda = rozchodzą ś. a. napływają szybko i w znacznej ilości; przen., uchodzić, przechodzić, mijać, ubiegać; czas p-ie szybko, niepostrzeżenie: p-ną godziny, miesiące, lata; przen., wynikać, wypadać, wywodzić ś., wypadać (z bajki p-ie nauka); rozlegać się, rozchodzić się, unosić się: głos p-ie po rosie, dym p-ie ku niebu; posuwać ś. miarowo i powoli: p. po posadzce; posuwać ś. w pewnym kierunku: tłumy p-ą ku kościołowi; trudno przeciw wodzie p. = niepodobna zwalczyć przeciwności zbyt potężnych, trzeba pogodzić ś. z losem.
Płynienie, cieczenie, bieg płynu, upływ, wypływ, czynność upływania; przebywanie jakiej przestrzeni wodą, żegluga; p. miesięczne = perjody niewieście; p. białe = białe upławy (choroba kobieca); p. krwi = krwotok; p. oczu = łzotok.
Płynnie, jednym ciągiem, bez przerwy, gładko, z łatwością, biegle, bez namysłu, potoczyście.
Płynny, będący w stanie płynu, ciekły (nie stały, nie gazowy); potoczysty, gładki, biegły (wymowa p-a); falisty; w gram., spółgłoski p-e = przedniojęzyczne: r, l, ł.
Płynomiar, Płynomierz — p. Areometr.
Płyt, tratwa, powiązane bierwiona dla spuszczania ich po wodzie lub dla przeprawienia ś. przez wodę — p. Płyta.
Płyta, gr., tablica kamienna a. metalowa; flisa, tafla kamienna, najczęściej z łupku a. z kamienia ciosowego, używana na chodniki.
Płytek, roślina z rodziny wiesiołkowatych.
Płytka, mała, cienka płyta, tabliczka, deszczułka.
Płytki, płaski, niegłęboki, miałki; p. talerz = płaski, do spożywania stałych pokarmów; przen., powierzchowny, niegruntowny, ograniczony: p. głowa = człowiek mało zdolny, niepojętny; p. wiedza = mało gruntowna.
Płytko, przysł. od Płytki; st. w. płyciej.
Płytkość, przymiot tego, co jest płytkie; p. umysłu = niedokształcenie, niezdolność, głupota.
Pływacki, odnoszący ś. do pływaka, do pływania służący; sport p., konkurs p., szkoła p-a, kostjum p.
Pływaczka, kobieta, która pływa, kobieta, umiejąca pływać; pławki z sitowia, z kory, na których dzieci uczą ś. pływać.
Pływaczowate rośliny, rodzina roślin dwuliściennych.
Pływać, utrzymywać ś. na powierzchni wody a. innego płynu, nie tonąć: korek p-a po wodzie, oliwa p-a po powierzchni wody; utrzymywać ś. w wodzie a. na jej powierzchni za pomocą odpowiednich ruchów: ryba p-a w wodzie, kaczka p-a po wodzie, opływać w co, rozkoszować ś. w czym: p. w zachwycie, w zbytkach; p., jak pączek w maśle = mieć wszystkiego poddostatkiem; pławić ś., brodzić, nurzać ś.: p. we krwi, we łzach; chwiać ś. w powietrzu, powiewać, unosić ś.: orzeł p-a w błękicie, pióropusz p-a na hełmie; przeprawiać ś. przez wodę łódką, statkiem, okrętem i t. p.; żart., łgać, kłamać.
Pływalnia, szkoła pływania, łazienki na rzece a. stawie do pływania.
Pływiec, roślina z rodziny grzybieńcowatych.
Pływka, narzędzie w kształcie krążka do oznaczenia chyżości biegu wody w rzece.
Pneumatologja, Pneumatyzm, gr., nauka o duchach, spirytyzm.
Pneumatomachja, gr., zaprzeczanie duchowości człowieka.
Pneumatoterapja, gr., leczenie powietrzem zgęszczonym a. rozrzedzonym.
Pneumatoza, gr., nagromadzenie powietrza wewnątrz ciała.
Pneumatyk, gr., w kołowcu (rowerze) bandaż gumowy na koła, napełniony zgęszczonym powietrzem, opona.
Pneumatyka, gr., część mechaniki, obejmująca naukę o równowadze i ruchu gazów, aeromechanika.
Pneumograf, gr., przyrząd, graficznie przedstawiający ruchy ciała, wykonywane skutkiem oddychania.
Pneumologja, gr., nauka o płucach.
Pneumonja, łć., zapalenie płuc.
Pneumoragja, gr., kaszel krwawy.
Pneumoterapja, gr. — p. Pneumatoterapja.
Pneumotoraks, gr., niebezpieczna rozedma płuc, powstaje z nagromadzenia ś. powietrza w opłucnej lub z wysięku ropy z płuc (w suchotach).
Pniak, pień, część drzewa lub krzewu, wyciosana z korzenia i odziemku, kawał drzewa obciętego, pieniek, kloc, kłoda.
Pniakowaty, obfitujący w pniaki, mający kształt pniaka.
Pniasty, Pienny, pniem opatrzony, posiadający pień.
Pniomierz, przyrząd do mierzenia szerokości pnia.
Pnisty, mający kształt pnia.
Po, przyim. z przyp. 3 oznacza zwyczaj, sposób, według którego coś ś. czyni a. dokonywa: po swojemu, po dawnemu, po głupiemu, po staremu, po obywatelsku, po kupiecku, po żołniersku, ubierać ś. po polsku, po francusku, po szwedzku; mówić po polsku, po łacinie, po włosku, pisać, rozumieć po niemiecku; po temu = na to przeznaczone, dla tego celu, do tego celu, ku temu: ma głowę po temu = do tego, odpowiednio; to nie czas po temu = niewłaściwy; po cichu, po kryjomu, po prostu = szczerze; w jakiej cenie, po ile: po czemu, po złotemu, w jakiej ilości, po ilu, po jednemu; z 4 przyp., oznacza cel jakiejś czynności: posłać po kogo, po co, po pieniądze, po piwo; skoczyć po rozum do głowy, przyjść po radę; po co? = w jakim celu; po to = w tym celu; po djabłaż to!, po lichaż to!, po jakiego djabła! = niewiadomo w jakim celu; który raz z rzędu, ile razy: ile z rzędu za każdym razem? = po raz pierwszy, po raz drugi, po raz ostatni, po pierwsze, po drugie, po trzy razy, po sto razy z rzędu, po dwa, po trzy dni z rzędu; do jakiego kresu, do jakiej granicy: broda po pas, wpaść w błoto po kolana, być w długach po uszy, mam tego po czubek czoła, po dziurki nosa = aż nadto, aż do przesytu; po dziś dzień = do dnia dzisiejszego; ile czego z rzędu: pracować po trzy godziny dziennie, hulać po trzy dni z rzędu, po wszystkie dni = zawsze, wiecznie; ilu razem: chodzić po dwuch, po trzech; w jakiej cenie: po pięć złotych, po sto rubli, po ile; z 7 przyp. czasie, następującym po jakimś zdarzeniu, po przeminięciu czegoś: po niedzieli, po północy, po weselu; musztarda po obiedzie = spóźnione; już po harapie = już ś. wszystko skończyło; po kolei; mądry Polak po szkodzie = poniósszy stratę; przyjść po czasie = zapóźno; nosić żałobę po kim = po jego śmierci; już po nim! = już zginął, już umarł; już po radości! = już radość nie wróci; oznacza powierzchnię, na której dokonywa ś. jaka czynność a. jakie zjawisko: chodzić po ziemi, ślizgać ś. po lodzie, głaskać po twarzy, bić kogo po twarzy, po grzbiecie, chodzić po drabinie, po schodach, po domu; idzie, jak po grudzie = z oporem, z trudnością; chodzić po słońcu, po mrozie, po księżycu, po deszczu = po miejscach, wystawionych na słońce, na mróz, na deszcz, oświeconych przez księżyc; włóczyć ś. po nocy = podczas nocy; uczy ś. po dniach i nocach; oznacza ruch z jednego miejsca na drugie: chodzić po kościołach, biegać po kominkach = być pieczeniarzem; skakać po stopniach, po gałęziach, krew płynie po żyłach, ból chodzi po kościach; chodzić po mieście, jeździć po świecie, bywać po balach; rozesłać zaproszenie po sąsiadach, mieć kapitały po ludziach; oznacza miejsce, na którym coś ś. znajduje: stać po prawicy, po lewicy, po prawej, po lewej ręce; za pomocą czego, w kierunku czego: po nici dojść do kłębka; po wietrze, po wodzie jechać = z wiatrem, z wodą; wstępować gdzie po drodze; oznacza cel czynności: przychodzić po interesie, po potrzebie; chodzić po prośbie, po kolendzie, po proszonym chlebie; według czego, zgodnie z czym: po swej woli, po cudzej woli, po sprawiedliwości, po prawdzie, po sumieniu; po części = częściowo; po większej części = przeważnie; co nagie, to po djable = nic nie warte; kierować ś. w drodze po słońcu, po gwiazdach; oznacza sprzyjanie czemu: mieć prawo po sobie = za sobą; mieć wiatr po sobie = przyjazny; po swojej stronie; być po kim = trzymać czyjąś stronę; używa ś. przy czasownikach, wyrażających życzenie, oczekiwanie, żądanie, nadzieję: spodziewać ś., wymagać, żądać czego po kim = chcieć co mieć po kim; oznacza użytek, potrzebę, wartość czego: co mi po tym?, nic po tym = nic z tego nie będzie, nic po nim = nic z niego nie będzie, ladaco, niewart; co po psie w kościele? = człowiek nieumiejętny na nic ś. nie przyda; co w dzień po świecy? = rzecz zbyteczna jest niepotrzebna; oznacza pokrewieństwo, powinowactwo: krewni po matce, po ojcu, po mieczu, po kądzieli, brat po Chrystusie; odznacza następstwo, kolejność: pierwszy po Bogu, po królu, jeden po drugim; oznacza, według jakich cech poznaje ś. kogo a. co: poznawać kogo po głosie, poznawać godzinę po słońcu,, po oczach widać, że zuch; pokazywać co po sobie; sądzić o kim po powierzchowności; znać pana po cholewach; w jakiej cenie, po ile: płacić po rublu, po kopiejce; ile a. ilu naraz: brać lekarstwo po łyżeczce, dawać ubogim po groszu, dzieciom po jabłku, zbierać po groszu, oskubywać gęś po piórku, pc trosze; jako przyimek nierozdzielny z czasownikami nadaje im różne znaczenia: 1) nadaje znaczenie czasowników dokonanych: słać — posłać, rwać — porwać, sadzić — posadzić; 2) oznacza czynność, wielekroć ponawianą względem wielu przedmiotów a. osób z kolei, albo względem jednego przedmiotu a. osoby wielokrotnie: porobić, połupać, pościnać, pomordować; 3) oznacza czynność, dokonywaną z przerwami: popłakiwać, pośpiewywać, pokrzykiwać; 4) oznacza czynność, trwającą jakiś czas: pograć, pohaftować, pocierpieć, poczekać; 5) oznacza czynność zupełnie ukończoną a. dotyczącą wielu przedmiotów: poszyć, poreperować, poprzeć, pogryźć; b) oznacza czynność, przechodzącą na pewną cząstkę przedmiotu: pokosztować, popróbować; 7) oznacza czynność dokonaną względem jakiego przedmiotu w rozmaity sposób i w różnych kierunkach: połamać, powyginać, powykręcać, poszarpać; 8) oznacza czynność, dokonywaną na powierzchni jakiegoś przedmiotu: pobielić, pomalować, polać, popieprzyć, pocukrzyć; 9) oznacza czynność szybko rozpoczętą: potoczyć ś., pobiec, poskoczyć, pognać; 10) oznacza czynność a. ruch przed siebie: posunąć, popchnąć, postąpić, popełznąć; 11) z czasownikami częstotliwemi nie tworzy czasowników dokonanych: nosić — ponosić, dźwigać — podźwigać, wstawać — powstawać; w połączeniu z innemi częściami mowy nadaje im różne znaczenia, np.: pozew, pogłówne, podymne, pomorze, porzecze, posejmowy, pokościelny, pojezuicki, pogrobowiec, pomyślny, ponętny, pościg, pochwała itp.; łącząc ś. z rzeczownikami, czasem zmienia ś. na pa: padół, parów, pagórek, parobek itd.
NB. Inne wyrazy z przedrostkiem po, nie mające osobnego znaczenia znajdują ś. we właściwym alfabecie.
Poadministrować, jakiś czas pobyć administratorem.
Poadmirować, przez jakiś czas admirować.
Poadoptować, poprzyjmować wiele dzieci za swoje.
Poadresować, napisać wiele adresów do wielu osób.
Poagitować, przez jakiś czas zająć ś. agitacją.
Poakademicki, pozostały po akademji.
Po akademicku, jak akademik; w sposób teoretyczny, nie biorąc pod uwagę warunków życia praktycznego, a. zastosowania.
Poaplikować, pobyć jakiś czas aplikantem.
Poaresztować, zaaresztować wszystkich a. wszystko po kolei.
Poarjański, pozostały po arjanach.
Poartyleryjski, pozostały po artylerji.
Poaugustjański, pozostały po Augustjanach.
Poawansować, naudzielać wiele awansów.
Poawanturować się, narobić przez jakiś czas dużo awantur.
Pobabieć (o kobiecie), zestarzeć się.
Pobabrać, powalać, pobrudzić; p. ś., powalać ś., pobrudzić ś.; jakiś czas strawić na babraniu ś.
Pobajać, nagadać głupstw, baśni, narobić plotek.
Pobajdurzyć, pogadać, pogawędzić, nagadać ś. bajd.
Pobalować, potańczyć, pohulać.
Pobałamucić, pokręcić, pogmatwać, pozakręcać komu w głowie (p. panny); p. ś., spędzić jakiś czas na bałamuceniu, na bałamuctwach.
Pobankietować, poucztować, pohulać.
Pobankrutować, zbankrutować jeden po drugim.
Pobaranieć, pogłupieć.
Pobaraszkować, pofiglować, pozbytkować, pobawić ś. wesoło i swobodnie.
Pobarłożyć, zaśmiecić; przen., pobzdurzyć, nabajać głupstw.
Pobarwić, pofarbować, pomalować.
Pobawić, pobyć, pozostać gdzie przez jakiś czas; p. ś., pewien czas spędzić na zabawie.
Pobazgrać, pokryć bazgraniną, pogryzmolić.
Pobazyljański, pozostały po Bazyljanach.
Pobeczeć, beczeć przez jakiś czas; przen., popłakać; p. ś., spłakać ś. (o kilku osobach).
Pobejcować, pokryć bejcą.
Pobekiwać, trochę beczyć, trochę płakać, chlipać, płakać od czasu do czasu, z przerwami.
Pobełtać, zmącić, skłócić.
Pobenedyktyński, pozostały po Benedyktynach.
Pobereże, dawniejsza część województwa Bracławskiego nad Dniestrem aż ku granicom tatarskim; pobrzeże, miejsce nad brzegiem, pas ziemi nadbrzeżnej.
Pobereżnik, młr., strażnik leśny, pilnujący lasów po ich brzegach.
Pobernardyński, pozostały po Bernardynach.
Pobestwieć, stać ś. jak zwierzę, przyjąć obyczaje zwierząt, porozjuszać się.
Pobiała, polewa cynowa, pokrywająca wnętrzne ściany naczyń kuchennych miedzianych i żelaznych, pobielenie.
Pobicie, zbicie, obicie, wybicie; dokonane pobijanie, obijanie; przykrycie np. dachu, poszycie, dachówka, gonty.
Pobić, dokonać bicia; wybić, zbić, stłuc, potłuc, wytłuc, wygrzmocić, wyłomotać; zwyciężyć, zwalczyć, pokonać, rozbić: p. nieprzyjaciela; p. wrogów na głowę = rozbić doszczętnie; p. kogo w wyścigu = prześcignąć; pozabijać, pomordować: p. kury, gęsi, cielęta; potłuc, pognieść, ziniętosić: grad p-ł zboże = obalił, przygniótł; wbić głębiej, wtłoczyć głębiej za pomocą uderzania: p. gwóźdź, klin, obręcz; pokryć czym: p. dach gontami, kanapę pluszem; p. ś., poczubić ś., wybić jeden drugiego, stoczyć z kim bójkę, pozwolić komu pobić siebie.
Pobiec, Pobiegnąć, Pobieżeć, biegiem udać ś. dokąd, popędzić, pośpieszyć ś., poskoczyć.
Pobiedować, Pobiedzić się, przez jakiś czas biedę przecierpieć, namordować ś. nad czym.
Pobiegać, jakiś czas stracić na bieganiu, pobawić ś. bieganiem.
Pobiegnąć — p. Pobiec.
Pobielacz, rzemieślnik, zajmujący ś. bieleniem rondlów, kotłów i t. p.
Pobielać, dok. Pobielić; czymś białym powlekać, malować białą farbą; białym czynić, białym walać; powlekać pobiałą: p. naczynia kuchenne; p. ś., walać ś. czym białym, pokrywać ś. białą barwą.
Pobielany, mający na sobie pobiałę, pomalowany na biało.
Pobieleć, przybrać białą barwę, posiwieć.
Pobielić — p. nied. Pobielać.
Pobierać, dok. Pobrać; brać co, otrzymywać stale: p. płacę, pensję, emeryturę; p. podatki = wybierać je, ściągać; p. naukę albo nauki = uczyć ś., kształcić ś.; p. procenty od kapitału = otrzymywać; p. ś., być branym, wybieranym, pobieranym; zawierać małżeństwo, żenić się.
Pobieżeć — p. Pobiec.
Pobieżnie, przysł., powierzchownie, niegruntownie, przelotnie.
Pobieżny, powierzchowny, niegruntowny, przelotny, szybki: p-e wiadomości, p. rzut oka.
Pobijać — p. dok. Pobić; p. dom dachówką, meble adamaszkiem = pokryć; p. beczki obręczami = ściśle otoczyć, ściskać; p. gwóźdź, klin, czop i t. p. = wbijać.
Pobijak, młotek drewniany do prostowania blachy lub do uderzania w dłóto.
Pobiór — p. Pobór.
Pobirbantować, strawić jakiś czas na birbantce, pohulać.
Pobiskupi, ten, który dawniej należał do biskupów.
Pobisurmanić, porobić jednego po drugim bisurmanami, poturczyć; przen., rozhultaić; p. ś., przejść na wiarę mahometańską; przen., rozpuścić ś., rozhultaić ś.
Pobladnąć, Poblednieć, stać się bladym, zblednąć.
Poblaknąć, o materji kolorowej: nieco wyblakować, spłowieć, wypełznąć, stracić kolor; p-kła twarz = wynędzniała, pobladła.
Poblizki, znajdujący ś. tuż, w blizkości; mało odległy, sąsiedni, niedaleki.
Pobliże, Poblizkość, blizkość, miejsce poblizkie, okolica niedaleka, sąsiedztwo; w p-u, przysł. blizko, w blizkości, w sąsiedztwie, tuż pod bokiem, niedaleko.
Pobluzgać, schlapać, powalać jakim płynem, poplamić.
Pobłaznować, zabawiać ś. błaznowaniem, robieniem błazeństw.
Pobłaźnić, zrobić głupstwo, wystrychnąć na błazna, na głupca; zamącić w głowie; p. ś., skompromitować ś., wystrychnąć ś. na dudka.
Pobłażać komu, pozwalać komu na wszystko; tolerować czyje błędy; patrzeć przez szpary na czyjeś złe postępowanie; przepuszczać komu, puszczać płazem.
Pobłażliwie, przysł., pozwalając na wszystko, patrząc na wszystko przez palce.
Pobłażliwość, Pobłażanie, zbytnia miękkość w stosunku do kogo, pozwalanie komu na wszystko.
Pobłażliwy, nadto wyrozumiały, skłonny do pobłażania.
Pobłądzenie, usterka, błąd, omyłka, wina, występek.
Pobłądzić, popełnić błąd, omyłkę, zbłądzić, omylić ś., zgrzeszyć, zawinić, dopuścić ś. występku; stracić drogę, nie wiedzieć dokąd iść, zbłąkać ś., zabłąkać się.
Pobłąkać się, błąkać ś. jakiś czas, powałęsać się.
Pobłocić, pochlapać błotem, uszargać, ubłocić; p. ś., pochlapać ś. błotem, ubłocić ś., uszargać ś.
Pobłogosławić, udzielić komu błogosławieństwa: p. syna, córkę; p. związek małżeński = pozwolić ś. pobrać, dać ślub; obdarzyć kogo powodzeniem, poszczęścić komu w czym; obdarzyć szczęściem (p-ł Bóg naszej pracy).
Pobłysk, przejaw chwilowy światła jasności; błysk, blask, odbity od czego; pobłyskiwanie, błyskanie; przejaw świetny, objaw: p. genjuszu, natchnienia.
Pobłyskiwać, Połyskiwać, błyskać z przerwami.
Pobłyskliwy, połyskujący, rzucający blaski, połyski.
Pobłyszczeć, przez pewien czas błyszczeć.
Pobocze, strona boczna, bok, spadek boczny góry, nasypu.
Pobocznica, strona boczna czego, bok; flank kolumny, wojska, armji; bokowa aleja, galerja, komnata, kaplica poboczna i t. p.; żona poboczna, nałożnica.
Pobocznie, przysł., z boku, bokiem, na uboczu, na stronie; tuż, obok, bliziutko, pod ręką.
Poboczny, znajdujący ś. z boku, tuż, obok, boczny; uboczny, postronny, drugorzędny, niegłówny, niezasadniczy; nieprawy, nielegalny: dochody p-e; żona p-a = nałożnica; dziecko p-e = z nieprawego łoża; idący nie w prostej linji: spadek p., krewny p.
Poboczyć się, podąsać się.
Pobogacić się, zrobić duży majątek, przyjść do bogactw (o wielu osobach).
Pobojczyk, stempel do nabijania i czyszczenia strzelby, ladsztok.
Pobojować, powojować przez jakiś czas.
Pobojowisko, miejsce boju, bitwy; miejsce, na którym walczono; plac, pole bitwy.
Poboleć, boleć przez pewien czas; przeboleć, przecierpieć jakiś czas.
Pobolewać, boleć z przerwami.
Pobonifraterski, pozostały po Bonifratrach, niegdyś do nich należący.
Poborca, urzędnik, wybierający pobory, podatki, daniny, czynsze i t. d; urzędnik, wybierający dochody rządowe, kasjer.
Poborgować, dać co na kredyt (towar); przen., pofolgować komu, darować, przepuścić, wybaczyć.
Poborować, porobić wiele otworów, dziur borem.
Poborykać się, pomęczyć się przez jakiś czas, pomocować się.
Pobość, pobić rogami, pozabijać, uderzając rogami, poprzebijać.
Poboże, porzecze Bohu.
Pobożnie, przysł. od Pobożny.
Pobożnisia, nadmiernie pobożna, bigotka, dewotka.
Pobożnisiostwo, przesadna, obłudna nabożność, świętoszkostwo.
Pobożniś, człowiek nadmiernie i obłudnie pobożny, świętoszek, bigot, liżyobrazek.
Pobożność, wykonywanie z pjetyzmem obowiązków religijnych, zgodność życia i postępowania z nakazami Boskiemi, bogobojność, cześć oddawana Bogu, religijność, świątobliwość, pjetyzm.
Pobożny, gorliwy w wykonywaniu obowiązków religijnych, oddany modlitwie; nabożny, świątobliwy; p-e szkoły = szkoły pijarskie.
Pobożyć się, zakląć ś. na Boga, przysiąc.
Pobój, pobicie, wybicie kogo; krwawa bitwa, rzeź, pogrom.
Pobór, wybieranie, np. podatków, danin, czynszu, cła i t. d.; p. do wojska, p. wojskowy = wybieranie rekruta, branka, konskrypcja, zaciąg wojskowy.
Pobrać — p. nied. Pobierać.
Pobratać, związać węzłem braterskim, nawiązać stosunki serdeczne, jakby rodzinne, bratać; pogodzić, pojednać; p. ś., wejść w przyjaźń braterską, w zażyłość serdeczną, w poufałość, w braterstwo, zbratać się.
Pobraterski, otrzymany w spadku po bracie.
Pobratnić, pobratać.
Pobratymstwo, związek braterski, przyjaźń, poufałość serdeczna, zażyłość ścisła; powinowactwo, wspólność pochodzenia, pokrewieństwo.
Pobratyniec, Pobratym, Pobratymca, współplemiennik, rodak; przyjaciel wierny, druh.
Pobrawować, przez jakiś czas udawać zucha.
Pobredzić, nagadać, narobić głupstw, pokpić sprawę, poszkapić się.
Pobrnąć, powlec ś., przejść! przez co, brnąc; zagłębić ś.
Pobroczyć, powalać, pochlapać, pokrwawię; p. ś., powalać ś., pochlapać ś., pokrwawić ś.
Pobrodzić, pochodzić po wodzie; pójść przez wodę brodem.
Pobroić, nabroić, narobić czego złego.
Pobronować, przeciągnąć broną po polu; zbronować wszystko.
Pobronzować, powlec bronzem, powlec farbą bronzową.
Pobronzowieć, stać ś. bronzowym.
Pobróździć, porobić na czym bruzdy, szramy, kresy i t. d.; pokryć brózdami; przen. skopać, splondrować, spustoszyć, zniszczyć; pomieszać, powikłać, popsuć czyje zamiary, pobałamucić.
Pobrudzić, Pobrukać, zanieczyścić, brudem pokryć, powalać; p. ś., zabrudzić ś., posmolić ś., powalać się.
Pobrukować, pokryć brukiem ulice, wybrukować.
Pobrunatnieć, stać ś. brunatnym.
Pobrykać, wierzgając nogami, poskakać; przen., pohulać, poswawolić, poigrać.
Pobrykiwać, brykać od czasu do czasu.
Pobryzgać, pochlapać wodą, błotem; bryzgając czym, powalać.
Pobrząkać, postukać czymś brzęczącym, pograć na jakim instrumencie od niechcenia.
Pobrząkiwać, Pobrzękiwać, brząkać z przerwami.
Pobrzdąkać, pograć trochę na jakim instrumencie.
Pobrzeże, miejsce nad brzegiem, brzegi, wybrzeże, nadbrzeże; część kraju, rozciągająca się wzdłuż brzegu morskiego lub rzeki; kresy, pogranicze.
Pobrzeżne (-ego), prawo pobierania podatku od statków, wicin, za zatrzymywanie ś. u brzegu; sam podatek, opłata brzegowa.
Pobrzeżny, położony nad brzegiem, nadmorski, nadrzeczny, kresowy, pograniczny; p-i mieszkańcy = mieszkający na pobrzeżu morza a. rzeki; p-e notatki = marginesowe, robione na brzegach księgi; p-a lina = cuma.
Pobrzęczeć, wydawać brzęk przez pewien czas.
Pobrzękiwać, wydawać od czasu do czasu odgłos brzęczący, uderzać czymś, wydającym brzęk.
Pobrzmiewać, brzmieć z lekka od czasu do czasu.
Pobrzydnąć, stać ś. brzydszym, zbrzydnąć.
Pobrzydzić, powalać, poplugawić.
Pobudka, to, co pobudza do czego, powód, pochop, bodziec, podnieta; to, co wywołuje nasze czyny, motyw postępowania; pieśń a. hymn budzący, hejnał; bicie w bębny a. granie na trąbach nad świtem a. na alarm.
Pobudliwość, zdolność wywoływania i przyjmowania wrażeń; zdolność tkanek organizmu ludzkiego a. zwierzęcego reagowania na pobudki zewnętrzne.
Pobudować, powystawiać jakieś budowle, wznieść gmachy, uskutecznić budowanie, zbudować, wznieść; p. ś., powystawiać sobie budowle mieszkalne.
Pobudzać, dok. Pobudzić; być pobudką komu do czego, zachęcać, zniewalać, zagrzewać, podniecać, być bodźcem komu do czego, popychać, podżegać kogo do czego; wzniecać, sprawiać, wywoływać, powodować.
Pobudzająco, w sposób pobudzający, zachęcający.
Pobudzić — p. nied. Pobudzać; zbudzić jednego po drugim; p. ś., obudzić ś., zbudzić ś. wzajemnie.
Pobujać, przez jakiś czas pokołysać, pohuśtać; przez jakąś chwilę unosić ś. w powietrzu, pobiegać swobodnie, polatać, poigrać; p. ś., pohuśtać ś.
Pobuntować, zbuntować wiela; p. ś., zbuntować ś.
Poburczeć, pogderać, ponudzić, pozrzędzić, pomruczeć.
Poburzać, dok. Poburzyć; wzburzać, drażnić, podniecać, poduszczać; p. ś., wzburzać ś., oburzać ś., obruszać ś., gniewać ś., gorszyć się.
Poburzowy, następujący po burzy.
Poburzyć — p. nied. Poburzać; zburzyć, porujnować, poniszczyć, poprzewracać; sprawić zamęt, podniecić, pobuntować.
Pobutelkować, ściągnąć płyn z beczki do butelek, porozlewać w butelki.
Pobutwieć, zbutwieć, spróchnieć, zgnić.
Pobuzować, wybić, wytłuc, wytuzować; p. ś., napalić dużym ogniem.
Pobuże, kraj położony nad rzeką Bugiem.
Pobyć, pobawić, pozostać gdzie jakiś czas, pomieszkać, przebyć, zabawić w jednym a. wielu miejscach; pobądź: zatrzymaj ś., pozostań, poczekaj.
Pobyt, przebywanie, pobycie, przemieszkiwanie jakiś czas gdzie a. u kogo, zabawienie w jakim miejscu przez pewien czas; istnienie, egzystencja, życie; wysłać złodzieja gdzie na p. = osiedlić go gdzie bez prawa wydalania ś.; karta p-u, karta p. = dowód legitymacyjny dla niestałych mieszkańców miasta w Rosji.
Pobytowiec, Pobytowy, złodziej, wysłany na pobyt do pewnej miejscowości za karę.
Pobytowy, przym. od Pobyt; złodziej p. = pobytowiec.
Pobzdurzyć, Pobajdurzyć, nabajać, nagadać głupstw, nabredzić.
Pocackać, popieścić; p. ś., popieścić ś.
Pocałować, dotknąć kogo ustami na znak szacunku, miłości, przyjaźni, serdeczności: p. w rękę, w głowę, w ramię, w usta; przen., uderzyć, dotknąć boleśnie; p. klamkę, p. stół = odejść z niczym, odejść ze wstydem; p. ś., oddać sobie nawzajem pocałunek.
Pocałunek, Pocałowanie, całus; p. Judasza, judaszowy = nieszczery, przeniewierczy, zdradny.
Pocechować, pooznaczać pewną liczbę przedmiotów cechami, znakami; p. ś., porobić na sobie znaki, cechy.
Poceckać się — p. Pocackać się.
Pocedzić, dużo przecedzić.
Pocenie się, okrywanie ś., oblewanie ś. potem.
Pocentkować — p. Pocętkować.
Poceremonjować się, robić ceremonje, wzdragać ś. przez chwilę.
Pocerkiewny, ten, który niegdyś należał do cerkwi.
Pocerować, wycerować, scerować wszystko, co było.
Pocertować się, poceremonjować się.
Pocętkować, Pocentkować, okryć cętkami; p. ś., okryć ś. cętkami, plamkami.
Pochapać, połapać, pochwytać; poszarpać, zedrzeć, poniszczyć.
Pocharkać, zawalać charkociną.
Pocharkiwać, pokaszliwać, pochrząkiwać.
Pochełpić się, popysznić ś., pochlubić ś. czym.
Pochewka, zdr. od Pochwa.
Pochewkowaty, Pochewkowy, podobny do pochewki.
Pochewkowy, przym. od Pochewka; liście p-e = obejmujące łodygę, jak pochwa.
Pochędożyć, poczyścić.
Pochichotać, Pochychotać, pośmiać się.
Pochimerować, pogrymasić, pokaprysić.
Pochlapać, Pochlapać się, popryskać (ś.), poplamić (ś.).
Pochlastać, pobryzgać, powalać, pobrudzić, poszargać; pociąć, pokiereszować, poćwiartować; przen., poprzemazywać, poprzekreślać ustępy dla ich wyrzucenia (o litworze piśmienniczym).
Pochlebca, Podchlebca, Pochlebiacz, pochlebiający komu, wszystko w innym chwalący, lizus.
Pochlebczy, starający ś. przypodobać, obłudnie chwalący, nadskakujący.
Pochlebiać, dok. Pochlebić; mówić a. czynić coś takiego, czym można ś. komuś przypodobać dla zyskania jego łaski, przychylności, względów, podlizywać ś; p. ś., starać ś. komuś przypochlebić.
Pochlebnie, z uznaniem, chlubnie, z pochwałą.
Pochlebniś — p. Pochlebca.
Pochlebny, wyrażony z uzna| niem, zasługujący na pochwałę,! chlubny, zaszczytny.
Pochlebstwo, postępek a. słowa pochlebne, w celu przypodobania ś. komu; fałszywe chwalenie kogo w oczy.
Pochlipać, trochę ś. napić, pochłeptać; popłakać.
Pochlubić się, poszczycić ś., pochwalić ś., zasłużyć na pochwałę.
Pochlupać, pobełtać, pobełkotać, pomieszać płyn; pochlapać, pobrodzić po wodzie, po błocie.
Pochlustać, pobryzgać, pochlapać.
Pochłaniacz, przyrząd do pochłaniania czego.
Pochłaniać, for. dok. Pochłonąć; przyjmować co w siebie, wciągać w siebie, absorbować, zabierać, połykać chciwie, pożerać; przejmować ś. czym, czytać co chciwie; w chemji, rozpuszczać w sobie; w fiz., p. światło = absorbować je przy przepuszczaniu przez siebie.
Pochłonąć — p. dok. Pochłaniać.
Pochłonny, pochłaniający.
Pochłopieć, stać ś. jak chłopy, schłopieć.
Pochmurnawy, nieco pochmurny, trochę zachmurzony.
Pochmurnie — p. Pochmurno.
Pochmurnieć, stawać ś. pochmurnym; pokrywać ś. chmurami (o niebie); przen., posępnieć, stawać ś. ponurym, smutnym.
Pochmurno, Pochmurnie, o niebie pokrytym chmurami: niesłonecznie, niepogodnie, posępnie, ponuro, ciemnawo.
Pochmurny, zakryty, zasuty chmurami, zachmurzony; przen., posępny, smutny, melancholijny, zamyślony, zasępiony, ponury, mroczny, gniewny, kwaśny.
Pochmurzać, dok. Pochmurzyc; pokrywać chmurami, zachmurzać (o niebie); przen., zasępiać, czynić ponurym, posępnym; p. ś., stawać ś. pochmurnym, pokrywać ś. chmurami (o niebie); przen., pochmurnieć, posępnieć, zasępiać ś., tracić humor, smutnieć.
Pochmurze, niebo pochmurne, zasępione, ciemne.
Pochodnik, roślina z rodziny pochodnikowatych; w gram., wyraz pochodny, pochodzący od innego, pierwiastkowego, pierwotnego.
Pochodny, pochodzący od czegoś innego, od innych, nie pierwotny, nie pierwiastkowy: wyraz p. = pochodnik.
Pochodowy, przym. od Pochód.
Pochodzenie, ród, rodowód, początek, źródło.
Pochodzić, przejść ś. trochę, użyć przechadzki, pospacerować; p. za czym = porobić pewne starania, zabiegi około czego, dla osiągnięcia czegoś; p. w czym = ponosić co na sobie (o ubraniu i obuwiu); brać swój początek; wywodzić swój ród, wywodzić ś., brać skąd swoje źródło; wypływać, wynikać, rodzić ś., tworzyć ś.
Pochodzistość, spadzistość, spadek, pochyłość; znaczna przestrzeń na odległość wystrzału karabinowego, ogołocona z wszelkich budowli, w celu przeszkodzenia niespodzianemu zbliżeniu ś. nieprzyjaciela.
Pochodzisty, spadzisty, pochyły, stromy, urwisty.
Pochop, powód, pobudka, podnieta, sposobność, okazja do czego (dawać p. do czego); ochota, gorliwość do czego, pochopność, rozmach, zapęd.
Pochopnie, przysł., ochoczo, chętnie; prędko, bystro, szybko, bez namysłu.
Pochopny, ochoczy, chętny, skory, skłonny, nieleniwy, prędki do czego, biorący ś. do czego z zapałem.
Pochować, poukrywać, ukryć, schować wszystko, zataić; zachować, przechować do pewnego czasu a. przez pewien czas: p. zboże do zimy; pokarmić: p. wieprzka przez kilka tygodni; pogrześć, pogrzebać umarłego; p. dwoje dzieci = stracił, umarły mu; p. ś., schować ś., ukryć ś.; przen., poznikać, poginąć; przeżyć czas jakiś; być pogrzebionym.
Pochód, w p. = wyruszenie wojska w drogę, ciągnienie wojska, marsz; kroczenie tłumu, orszaku ludzi, najczęściej w sposób uroczysty, procesja; w p.! = marsz! naprzód! (komenda wojskowa).
Pochówek, Pochów, pogrzeb; uczta pogrzebowa, stypa.
Pochrapać, przespać ś. trochę.
Pochrapywać, chrapać z przerwami.
Pochronić, poukrywać.
Pochropowacieć, stać ś. chropowatym.
Pochrypnąć, Pochrzypnąć, nabawić ś. chrypki, ochrypnąć.
Pochrystusowy, ten, który nastąpił po Chrystusie.
Pochrząkiwać, coraz a. trochę chrząkać.
Pochrzcić, ochrzcić pewną liczbę osób jedną po drugiej; przen., poprzezywać, ponadawać miana, przezwiska.
Pochrześcijański, który nastąpił po przyjęciu chrztu.
Pochrześnik, niemowlę a. człowiek, ochrzczony przez kogo, za wpływem czyim.
Pochrzęst, chrzęst powtarzający się.
Pochrzynowate rośliny = rodzina roślin jednoliściennych.
Pochuchać, trochę nachuchać.
Pochuchrać, poszarpać, poturbować.
Pochudnąć, schudnąć (o wielu osobach); schudnąć nieco.
Pochutniwać, Pochutnywać, okazywać radość po sobie, cieszyć ś. z czego, tuszyć sobie; p. komu = zachęcać, dodawać ochoty.
Pochwalać, dok. Pochwalić; odzywać ś. o kim a. o czym zaszczytnie, pochlebnie, z pochwałą, wyrażać swoje uznanie względem kogo a. czego; wielbić, Czcić: niech będzie p-ony = powitanie chrześcijańskie, rozpowszechnione zwłaszcza u ludu polskiego; p. Pana Boga = wielbić modlitwą; potwierdzać chwaląc, aprobować co; p. ś., chwalić siebie samego, szczycić ś., chlubić ś. czym, przechwalać ś. czym; p. ś. na kogo = odgrażać ś. komu.
Pochwalny, przynoszący pochwałę, godny pochwały, wyrażający pochwałę, zawierający pochwałę: mowa p-a, pieśń p-a; zaszczytny, chlubny, chwalebny; list p. = nagroda uczniom za pilność w naukach a. wytwórcom na wystawach za pracę i umiejętność, niższa od nagrody, od medalu, od dyplomu uznania.
Pochwalony, którego pochwalono; skrócone pozdrowienie chrześcijańskie u ludu polskiego = niech będzie pochwalony Jezus Chrystus.
Pochwała, chwalenie, pochwalenie, wyrażanie ś, z pochwałą, świadectwo zaszczytne, pochlebne o kim a. o czym; to, co ś. mówi lub pisze dla pochwalenia: osypywać kogo p-ami, zyskać p-ę, być godnym p-y; p. szkolna = list pochwalny; utwór pisarski chwalczy, panegiryk.
Pochwiać, chwiejąc poruszyć, wprowadzić co w chwilowy ruch drżący, zakołysać; p. ś., pokołysać ś., powahać ś.
Pochwiasty, mający kształt pochwy; w bot., liść, tworzący u nasady pochwę, obejmującą łodygę.
Pochwiatka, roślina z rodziny wargowych.
Pochworogi, mający rogi pochwowate (wewnątrz puste).
Pochwycić, wziąć szybko, porwać, złapać, schwycić; przen., pojąć, zrozumieć odrazu, bez namysłu; p. myśl, ideę: ująć, przejąć ś. nią; p. ś., porwać ś., złapać ś., zerwać ś., powstać nagle, z pośpiechem.
Pochwytać, nied. Pochwytywać, schwytać wszystkich jednego po drugim, połapać; pozabierać, poprzywłaszczać sobie; połapać potrosze różnych wiadomości; pojąć, zrozumieć coś niecoś.
Pochwytny, dający ś. pochwycić, uchwytny; dający ś. dostrzec, dostrzegalny; zdolny do chwytania, chwytny; pojętny, bystry.
Pochyba, w wyraż.: bez p-y = niezawodnie, z pewnością.
Pochybny, taki, który zawieść może, omylny, niepewny, wątpliwy, zawodny, zwodniczy, błędny; skryty, tajemny, sekretny, tajemniczy.
Pochylać, dok. Pochylić; wyprowadzać z pionowego położenia, nadając kierunek ukośny, nakłaniać, skłaniać ku dołowi, ku ziemi, nachylać, schylać: starość p-a człowieka ku ziemi; p. głowę = zwieszać, spuszczać, skłaniać; w gram., samogłoska p-ona = pośrednia między dwoma dźwiękami, ścieśniona, wyraża ś. przez literę z kreską (é = pośrednie między e i i albo y; ó = pośrednie między o i u, dziś wymawia ś., jak u; á w gwarach = pośrednie między a i o); p. ś., wychodzić z pionowego położenia i przybierać ukośne, nachylać ś., schylać ś., nakłaniać ś. ku ziemi, opadać, zwisać: grozić upadkiem, mieć ś. ku upadkowi; przen., przechylać ś., skłaniać ś. na czyją stronę.
Pochylić — p. nied. Pochylać.
Pochyła, linja prosta, tworząca z daną prostą kąt ostry a. rozwarty.
Pochyło, przysł., niepionowo, niepoziomo, ukośnie, krzywo.
Pochyłość, nachylenie ś., spadzistość; miejsce pochyłe, spad, spadek; p. ekliptyki = kąt, jaki tworzy ekliptyka z płaszczyzną równika; p. drogi planety = kąt, i jaki tworzy płaszczyzna drogi planety z płaszczyzną ekliptyki.
Pochyły, nie pionowy, nie poziomy, ukośny, krzywy, nachylony, pochylony, spadzisty.
Pociapać, porąbać na drobne kawałki, połupać, posiekać.
Pociąć, pokrajać, porąbać, posiec na drobne kawałki jakim o1 strym narzędziem; poranić, pokiereszować; pogryźć, pościnać korą a. toporem: p. trawę na łące, drzewa w lesie; potłuc, poprzybijać: grad p-ął zboże; p. ś., popękać, pokrajać ś.; pościnać ś. od mrozu lodem.
Pociąg, pociągnięcie, pociągnienie, ciągnienie: koń do p-u = dobry do ciągnięcia ciężarów, koń pociągowy; jednym p-em, za jednym p-em = odrazu, od jednego razu; zrobienie rysu, narysowanie, nakreślenie: zrobić co jednym p-em pendzla, pióra; szereg wagonów kolejowych, osobowych a. towarowych, ciągnionych przez lokomotywę i stanowiących jedną całość: p. osobowy, towarowy, osobowo-towarowy czyli mieszany; p. błyskawiczny, kurjerski, pośpieszny, zwyczajny; p. wołowy = idący wolno i zatrzymujący ś. na wszystkich przystankach; p. miejscowy a. spacerowy a. podmiejski = obsługujący letniska podmiejskie i nie dochodzący do stacji krańcowej; p. pocztowy = przewożący listy i posyłki; p. gospodarczy = wysyłany na potrzeby kolei; p. nadzwyczajny = najśpieszniejszy, osobno, umyślnie wysyłany, ekspres; p. sanitarny = wiozący służbę lekarską i chorych; p. komunikacji bezpośredniej = przewożący podróżnych przez wielkie przestrzenie bez przesiadania, ekspres; szereg wozów transportowych, przewożących żywność i furaż dla wojska; całkowity zaprząg: dwa konie, dwa woły; przen., powab, ponęta, wabik, magnes, skłonność, chęć ku komu a. czemu: mieć p. do kogo a. czego; pasmo, ciąg, łańcuch (p. myśli).
Pociągać, dok. Pociągnąć; ciągnieniem posuwać, poruszać, przenosić, przewozić z miejsca na miejsce, przybliżać, pomykać; szargać, targać; p. do sądu, do odpowiedzialności = zmuszać do zdawania sprawy, do zadośćuczynienia, zażądać stawiennictwa, zapozywać kogo, zaskarżać, proces komu wytaczać; przen., sprowadzać, powodować co, być przyczyną czego, wywoływać; przen., nęcić, wabić, ujmować, zniewalać,: zjednywać, skłaniać ku sobie; powlekać, pokrywać: p. farbą, lakierem; ostrzyć, wecować; zalatywać, powiewać (o wietrze); p. nosem = wąchać, wciągać śluz w nos zamiast go wytrzeć; p. ś., pociągać siebie samego; trwać, przedłużać ś., ciągnąć ś.
Pociągająco, przysł., w sposób uprzejmy, skłaniający, pociągający.
Pociągający, powabny, ponętny, ujmujący.
Pociągły, mający większą długość niż szerokość, podługowaty, podłużny, owalny, wysmukły, ściągły (twarz p-a); wabiący, kuszący, nęcący; ciągnący ś.
Pociągnąć, nied. Pociągać; ciężar z miejsca ruszyć, uciągnąć, posunąć, targnąć; p. z butelki, i z dzbana, z kufelka, z gąsiorka = napić ś., wypić, popić, łyknąć; p. linję = przeprowadzić ją dalej; p. worka = wydać trochę pieniędzy; p. z kogo = wyzyskać go, wyłudzić od niego pieniądze; skłonić, zniewolić do czego, wciągnąć, poprowadzić: p. do złego, do dobrego; p. do zguby — doprowadzić; uderzyć, kopnąć; p. karty, pasjans, kabałę = rozłożyć; p. sztosu, djabełka = zagrać w te gry; pójść, i udać ś. dalej, puścić ś. w drogę, pojechać, posunąć ś.; pożyć, potrwać, pobyć; chory niedługo p-nie = umrze; zajść, zajechać, dojść do czego: z taką sumą niedaleko p-niesz = nie na długo ci starczy; p. ś., pociągnąć siebie samego, potrwać, powlec ś.: to ś. długo p-nie = potrwa; wysilić ś., wytężyć wszystkie siły, użyć wszystkich I środków dla osiągnięcia czego.
Pociągnienie, Pociągnięcie, rzecz. od Pociągnąć.
Pociągowy, zdolny do ciągnięcia: koń p. = nie do jazdy wierzchem; należący do pociągu, przy pociągu będący: służba p-a; siła p-a = ilość siły potrzebnej do poruszenia, do pociągnięcia.
Pocichnąć, ucichnąć, zamilknąć.
Pocichu, cicho, cichaczem, ukradkiem; mówić p. = szeptem.
Pocichutku, Pocichuteńku, Pocichutenieczku, przysł., bardzo cicho.
Pocić, wywoływać poty, okrywać, oblewać potem; p. głowę = wytężać, wysilać umysł, biedzić ś. nad czymś, łamać sobie, suszyć sobie głowę nad czymś trudnym; p. ś., potnieć, pokrywać ś., oblewać ś. potem, być skłonnym do pocenia ś.; przen., męczyć ś., trudzić ś. nad czymś, mozolić ś., znoić ś., robić coś z trudem, łamać sobie, suszyć sobie głowę; p. ś. krwawo nad kawałkiem chleba = z trudem zarabiać na utrzymanie; wilgotnieć, wilgocią, parą się okrywać.
Pociec, Pocieknąć, popłynąć, zacząć ciec; ociec jakim płynem; oblać ś.; pofrunąć, pierzchnąć, poszybować (o ptakach).
Pociecha, to, czym ś. pocieszamy a. pocieszamy innych; to, co przynosi ulgę w smutku, strapieniu, troskach, pocieszenie; anioł p-chy = przynoszący ukojenie; to, czym cieszymy siebie a. innych; radość, uciecha, ukontentowanie, przyjemność, rozkosz; rzecz zabawna, wesoła: mieliśmy z nim sto p-ch, tysiąc p-ch = bawił nas; przen., p-y = dzieci.
Pociejowski, tandetny, w lichym gatunku (od Pociejowa w Warszawie); p-a plaga = rodzaj cięcia rapierem a. szablą (od nazwiska Pociej).
Pociejów, miejsce przy ulicy Bagno w Warszawie, pełne nieładu, gdzie sprzedają różnorodne rupiecie i tandetę, nieporządek, mieszanina.
Pocieknąć — p. Pociec.
Pociemku, Po ciemku, przysł. w ciemności, omackiem.
Pociemnić, zrobić ciemniejszym, przyciemnić, ująć światła; nadać czemu kolor ciemniejszy.
Pociemnieć, stać ś. ciemnym a. ciemniejszym, okryć ś. ciemnością, zmierzchnąć; oślepnąć; p-iało = zmierzchło, zachmurzyło ś.; p-iało mi w oczach = zaszły mi oczy mgłą, mrokiem, byłem blizki omdlenia.
Pocieniować, porobić na rysunku a. na obrazie cienie, wycieniować, wymalować cień, zrobić efekty światłocienia.
Pocierać, dok. Potrzeć; trzeć czym po czym, trzeć jedno o drugie, trzeć z przerwami, pociągać ręką po czym: p. czoło, p. ręce = trzeć jedną rękę o drugą; p. maścią, lekarstwem płynnym, oliwą = nacierać; p. żelazo magnesem; p. bursztyn jedwabiem dla wywołania siły elektrycznej; p. kim = pomiatać nim, lekceważyć go; p. ś., trzeć samego siebie; p. ś. po głowie, po kolanie; ocierać ś. o kogo, o co; ścierać ś., rozdzielać ś. na drobne cząstki: siano w sienniku ś. potarło.
Pocierpieć, przecierpieć nieco, znieść cierpliwie coś przez pewien czas, przeboleć.
Pocierpnąć, ścierpnąć, zdrętwieć.
Pocieszać, dok. Pocieszyć; wymawiać słowa pociechy, ukojenia, przynosić komu ulgę w smutku, frasunku, w kłopotach;, komuś stroskanemu sprawiać ukontentowanie, koić, tulić w żalu; p. ś., uspokajać ś. nieco w smutku; doznawać jakiejś ulgi w zmartwieniu, w troskach, nabierać otuchy.
Pocieszający, przynoszący ulgę w smutku, w cierpieniu, w utrapieniu, w troskach, sprawiający radość stroskanemu: pomyślny, pożądany, radosny.
Pocieszenie, pociecha; to, co pociesza, rzecz pocieszająca, ulga w strapieniu; M. Boska P-a = jako Patronka strapionych.
Pociesznie, przysł., pocieszająco, przynosząc ulgę, dając pociechę; zabawnie, śmiesznie, komicznie.
Pocieszny, przynoszący pociechę, ulgę w strapieniu, pocieszający; zabawny, ucieszny, wzbudzający śmiech, komiczny, groteskowy, śmieszny, żartobliwy.
Pocieszyciel, ten, co pociesza, przynosi ulgę w utrapieniu, w smutku, w kłopocie; Duch św.
Pocieszycielka, ta, co pociesza, przynosi ulgę w utrapieniu; P. strapionych = N. M. Panna; żart., wódka, gorzałka.
Pocieszyć, dok. od Pocieszać.
Pocieśnić, zrobić ciaśniejszym, ścieśnić, zwęzić.
Pociężeć, stać ś. cięższym.
Pociosać, Pociesać, ciosać przez jakiś czas, wyciosać, ściosać, postrugać; przen., okrzesać, ogładzić.
Pociot, mąż ciotki; wuj, wujaszek; czarownik, ciota.
Pociotek, brat cioteczny, siostra cioteczna, daleki krewny, powinowaty.
Pocisk, ciśnienie, ciskanie, rzut, rzucenie; to, co rzucamy, ciskamy na kogo a na co, przedmiot rzucony dla zadania ciosu: strzała. oszczep, kula, śrót; p. miłości, p. Amora = uczucie miłości, namiętność; przen., raz, cios, napaść: p. zawiści, potwarzy, obmowy, nienawiści.
Pociskać, porzucać wszystko na ziemię; przyciskać, naciskać; p. ś., narzucać ś, nagniewać ś., wściekać się.
Pocisnąć — p. nied. Pociskać; przycisnąć, nacisnąć, nagnieść, naprzeć, natrzeć; p. kogo = zmusić kogo do czego, przyprzeć do muru.
Pociśnięcie, nacisk, przyciśnięcie.
Pociupać, porąbać na małe kawałki, podziobać.
Pocmokiwać, Pocmukiwać, cmokać z przerwami, possać.
Pocmoktać, pomlaskać, possać, ucałować.
Poco, przysł., dlaczego? na co? w jakim celu?
Pocofać, cofnąć jednego po drugim; p. ś., cofnąć ś. po kolei, wycofać się.
Pocudować, narobić nieporządku, poprzewracać, przeinaczyć, powikłać, pokręcić.
Pocukrzyć, Pocukrować, osypać cukrem, ocukrzyć, przyprawić cukrem.
Pocupać, pójść powoli za kim, aby go śledzić.
Pocwałować, pojechać w cwał konno, popędzić, pogalopować; p. ś., pogotować ś. jakiś czas gwałtownie.
Pocyfrować, poznaczyć cyframi, ponumerować.
Pocyrklować, obwieść, określić cyrklem, porozmierzać.
Pocysterski, ten, który dawniej należał do Cystersów.
Poczarować, zaczarować, pozaklinać; oczarować, olśnić, wprawić w zdumienie, w zachwyt.
Począć, nied. Poczynać; zacząć, rozpocząć, napocząć; zajść w ciążę, zostać brzemienną; zrobić, uczynić: co ja p-nę! = co zrobię ze sobą; postąpić; p. sobie = poradzić sobie, postąpić sobie; p. ś., zacząć ś., być poczętym (o płodzie).
Początek, poczynanie, rozpoczynanie, rozpoczęcie, pierwszy objaw czego, zaczęcie ś.; p. roboty, p. roku, p. życia; na p-u = przedewszystkiem; z p-em = od chwili, gdy co ś. zaczyna; dać p. czemu = być przyczyną; mów, rób od p-u = jeszcze raz, nanowo, powtórnie; niezły p.! = dobrze ś. zaczyna!; zrobić komu p. = dać mu pierwszy zarobek; na p. = na razie, tymczasowo; z p-u = zrazu, początkowo, na razie; od p-u do końca = wszystko bez wyjątku, wszystko całkowicie; w piątek dobry p. = robota, rozpoczęta w piątek, darzy ś., udaje ś.; p. rzeki = źródło; p-i czego = pierwociny, pierwsze podstawy, zasady, zaczątek, zawiązek, pierwsze kroki, pierwszy występ; uczyć dziecko p-ów = nauk początkowych, t. j. czytania, pisania, rachunków; ród, pochodzenie; przyczyna, powód, źródło; przen. sprawca, winowajca; pierwiastek, żywioł, element.
Początkodawca, dający początek czemu; twórca, inicjator.
Początkować, dawać czemu początek, wszczynać co, inicjować; p. w czym = być w czym nieobeznanym, poczynać czegoś ś. liczyć., oznajmiać ś. z czym, stawiać pierwsze kroki w czym.
Początkowo, przysł., pierwotnie, z początku, w pierwszej chwili.
Początkowy, stojący na początku, zaczynający co, pierwszy z brzegu; pierwiastkowy, pierwotny; szkoła p-a = elementarna, nauka p-a = najniższy stopień nauczania, nauka pierwszych początków.
Początkujący, zaczynający się uczyć.
Poczciarz, oficjalista pocztowy.
Poczcić, uczcić, uhonorować, zaszczycić; uczęstować, u fetować.
Poczciw — p. Poczciwy.
Poczciwie, przysł., według sumienia, nie czyniąc komu szkody, zacnie, z dobrocią, z honorem.
Poczciwiec, Poczciwina, Poczciwota, Poczciwotka, człowiek zacny, poczciwy, honorowy; dobry człowiek, zacna dusza.
Poczciwość, postępowanie podług sumienia, nie czynienie krzywdy; prawość, sumienność, sprawiedliwość, cnota, cześć, honor, dobre imię; skromność, cześć niewieścia, niewinność; p-ści człowiek = zacny, dobry; na p.! = na honor! (przysięgam); na p-i skarany = odsądzony od czci; sądzić o p. = sądzić sprawę o cześć; odsądzić p-i = pozbawić czci.
Poczciwy, postępujący poczciwie, nie żądający cudzej krzywdy, uczciwy, rzetelny, sumienny, chlubny, chwalebny, zaszczytny, cześć przynoszący, dostojny; prawy, honorowy, cny, zacny, cnotliwy, godny; prostoduszny, dobroduszny; p. z kościami = nawskroś poczciwy, bardzo poczciwy; przyzwoity, porządny, schludny, należyty.
Poczekać, zatrzymać ś. z czym jakąś chwilę, przeczekać czas niejaki, mieć cierpliwość, odłożyć co, zwlec do jakiegoś czasu; grożąc: p-aj! = dam ja ci, zobaczysz!
Poczekalnia, pokój dla oczekujących: u lekarza, adwokata, w gmachu urzędowym.
Poczekalny, przeznaczony dla oczekujących: izba p-a = poczekalnia.
Poczekanie, rzecz., od Poczekać; na p-u = w tej chwili, natychmiast, nie zwłócząc, od razu, bezzwłocznie.
Po czemu? po ile? po jakiej cenie?
Poczepiać, połączyć, poszczepiać jedno do drugiego.
Poczerniać, Poczernić, czynić czarnym, powlekać, mazać czymś czarnym, ubrudzić; p. ś., czernić ś., mazać ś. czymś czarnym, brudzić się.
Poczerniały, ten, który poczerniał, sczerniały.
Poczernić — p. nied. Poczerniać.
Poczernieć, stać ś. czarnym, sczernieć, nabyć czarnego koloru. pociemnieć.
Poczerpnąć, zaczerpnąć, nabrać
Poczerstwieć, stać ś. czerstwym.
Poczert, roślina z rodziny borowicowatych, zapieprz.
Poczerwieniały, ten, który stał ś. czerwonym, nabrał barwy czerwonej, zarumieniony.
Poczerwienić, czerwonym uczynić, pomalować czerwoną barwą.
Poczerwienieć, Poczerwienić ś., stać ś. czerwonym, nabrać czerwonej barwy, zarumienić ś., zapłonić się.
Poczesać, uczesać jednego po drugim, przygładzić za pomocą czesania; pognać, popędzić (o zwierzynie); p. ś., uczesać ś., przygładzić sobie włosy.
Poczesne (-ego), mały podarunek, w znak czci ofiarowany komu, zwłaszcza zwierzchnikowi; zapłata za poradę, za naukę; honorarjum; napiwek, poczęstunek.
Poczesny, poczciwy, zacny, godny szacunku, honorowy, czcigodny, szanowny; okazały, pokaźny, nie byle jaki.
Poczet, liczba: p. dni naszych; księga p-tów = czwarta księga Mojżeszowa; p. rzymski = okres lat piętnastu, liczba rzymska, indykcja, indykt; rachunek, zdawanie rachunku z czego, sprawozdanie, zdawanie sprawy z czego: dać p., zdać p., uczynić p.; to nie idzie w p. = nie liczy ś.; spis, rejestr, szereg, lista: wpisać ś. w p., być zaliczonym w p.; orszak, świta, drużyna, oddział wojska; tłum, gromada, tłuszcza.
Poczęcie, dokonana czynność poczynania, początek; o niewieście: stanie ś. brzemienną, zajście; Niepokalane P. N. Panny = jedna z tajemnic wiary katolickiej; p. M. Boskiej w żywocie św. Anny bez grzechu; święto, uroczysty obchód tej tajemnicy; dzień, w którym wypada to święto.
Poczęstować, prosić kogo na jadło, picie, cygaro i t. p., potraktować go, ufetować; p. kogo kijem, pięścią = obić, uderzyć, wygrzmocić, wytuzować.
Poczęstunek, to, czym kogo częstują, przyjęcie, traktament, funda; napiwek.
Poczętki, zakon żeński św. Teresy, Karmelitanki.
Poczęty, zaczęty, pochodzący.
Poczhalter, nm., urzędnik poczty, utrzymujący konie i wozy dla przewożenia osób, rzeczy, listów i paczek.
Poczhalterja, nm., stacja pocztowa, na której można dostać koni i wozów na dalszą drogę.
Poczłapać, człapiąc, powlec ś., pójść, poleźć.
Poczmajster, Poczmistrz, nm., zawiadujący pocztą, kierownik biura, z którego są rozwożone osoby i rzeczy i gdzie ś. wydają listy i posyłki, nadesłane pocztą.
Poczochrać, potargać: p. włosy, nici, przędzę.
Poczołgać się, udać ś., powlec ś. gdzie, czołgając się.
Poczta, nm., zarząd, utrzymujący po miastach i drogach konie dla przeważenia podróżnych, listów, pieniędzy i rzeczy; dom, gdzie mieści ś. stacja pocztowa, pocztamt; przen., listy i przesyłki, otrzymane przez pocztę lub przeznaczone do wysłania na pocztę; dzień, w którym listy i gazety nadchodzą; wiadomości, które nadeszły pocztą; wóz, spotkany w drodze, należący do zarządu poczty i wiozący podróżnych a. rzeczy; wideta, posterunek żołnierski; żołnierz na posterunku; rodzaj zabawy towarzyskiej; kartki z napisami, posyłane od jednego ucznia do drugiego w klasie; puścić co w p-ę = w kolej, od jednego do drugiego; p. pantoflowa — p. Pantoflowa poczta; karta p-owa — p. Pocztówka.
Pocztamt, nm., biuro zarządu poczty, poczta.
Pocztarek, nm., chłopiec, który zamiast pocztyljona roznosi lub rozwozi korespondencję.
Pocztarz, nm., urzędnik pocztowy, pocztyljon; listonosz, roznoszący listy z poczty.
Pocztowiec, nm. — p. Pocztarz; gołąb pocztowy, szeregowiec, żołnierz z pocztu; dragon.
Pocztowy, nm., odnoszący ś. do poczty, należący do poczty: karetka p-a = do przewożenia podróżnych, jadących pocztą; marka p-a = karteczka ze stemplem państwowym i ceną, przyklejana do listu, jako dowód opłaty za jego przesyłkę; dzień p. = = w którym dawniej przychodziła poczta i przywoziła listy; gołąb p. = przyuczony do przenoszenia korespondencji: papier p. = listowy; śledź p. = śledź w doskonałym gatunku, przywożony dawniej pocztą; karta p-a — p. Pocztówka; pociąg p. = przewożący listy i przesyłki; haft p. = rodzaj haftu; należący do pocztu: żołnierz p. = szeregowiec w jeździe polskiej nieszlacheckiego pochodzenia.
Pocztówka, nm., odkryta karta, wysyłana pocztą, z marką niższej ceny, aniżeli list zamknięty; korespondentka, odkrytka, karta pocztowa.
Pocztyljon, fr., woźnica poczty.
Poczubić się, pobić się.
Poczucie, odczuwanie czego, przenikanie jakiegoś wrażenia do świadomości, świadomość: p. zimna, gorąca, bólu; p. godności własnej, p. honoru.
Poczuć, nied. Poczuwać; poznać coś za pośrednictwem zmysłów, odczuć, uczuć, przyjąć jakieś wrażenie: p. ciepło, chłód, ból, zapach, odór; psy p-ły zwierza = zwąchały, zwietrzyły; p. pieniądze u kogo = przewiedzieć ś. o nich, zwąchać je; doświadczyć czego, pojąć co, zdać sobie sprawę z czego: p. wolę Bożą = uczuć miłość, skłonność do osoby innej płci; przez długi czas popamiętać, nie zapomnieć nauczki; p. ś., uczuć ś. jakim; p. ś. chorym, zdrowym; p-ła ś. matką = poczuła pierwsze ruchy płodu w żywocie.
Poczuwać — p. dok. Poczuć; odczuwać co od czasu do czasu; p. ś. do czego = czuć ś. obowiązanym do czego, nie być obojętnym względem czego, brać co do serca; czuć swoją winę, swoje postępowanie.
Poczwanić się, pochwalić się.
Poczwara, istota straszna i obrzydła, odrażająca, potwór, brzydal, pokraka; duch, larwa, straszydło, upiór, widmo.
Poczwarnik, roślina z rodziny storczykowatych, oszczernik.
Poczwarny, szkaradny, potworny, przebrzydły, obrzydliwy.
Poczwarte, Po czwarte, po raz czwarty, ze względu czwartego.
Poczwórnie, przysł., cztery razy, czterokrotnie.
Poczwórny, cztery razy powtórzony, złożony z czterech przedmiotów; zaprząg p. = z czterech koni, czwórka.
Poczynać, dok. Począć; dawać czemu początek, początek czego robić, zaczynać co, rozpoczynać; zaczynać jakąś czynność, brać ś. do jakiej pracy; napoczynać co, np. butelkę, beczkę piwa, wina, chleb, ser; p. sobie = postępować w pewien sposób, zachowywać ś., sprawować ś., radzić sobie w czym; p. ś., zaczynać ś., brać początek, źródło, życie.
Poczynić, zrobić pewną liczbę czego, porobić wszystko; p. kroki o co = porobić starania.
Poczyścić, oczyścić wszystko jedno po drugim; załatwić się z czyszczeniem.
Poczytać, nied. Poczytywać; przez jakiś czas zająć ś. czytaniem; wziąć co w rachubę, mieć (co na względzie: p-am mu to za dobre, za złe, za zasługę, za grzech; p. ś., ocenić ś., uznać ś., uważać ś., mieć ś. za co.
Poczytalność, świadomość, odpowiedzialność za swoje czyny.
Poczytalny, odpowiedzialny za swoje postępki, świadomy swoich czynów, przytomny.
Poczytność, uznanie czego za warte ogólnego czytania, rozpowszechnienie między czytającymi.
Poczytny, znajdujący chętnych i licznych czytelników, powszechnie czytany.
Poczytywać, dok. Poczytać; co za co, kogo za co uważać, mniemać, sądzić, mieć co za co: p. co komu za hańbę, za winę, za cnotę, za zasługę i t. d. = liczyć, uznawać za hańbę, za cnotę itd.; p. kogo między kim = liczyć, zaliczać, kłaść w poczet; p. ś., mieć ś., uważać ś. za co.
Poćmić, popalić przez pewien czas: p. fajkę; pobolić: ząb p-i i przestanie.
Poćwiartować, podzielić, porznąć, pokrajać na ćwierci, t. j. na cztery części; porznąć, porąbać, pokrajać, poszarpać na kawałki, na sztuki, popłatać.
Poćwiczyć się, spędzić jakiś czas na ćwiczeniu ś. w czym, pouczyć ś., poegzercytować ś.
Poćwiertować p. Poćwiartować.
Pod, Pode, przyim. z 4 przyp. oznacza, ze czynność jakaś odbywa ś. poniżej czego, ze ruch kieruje ś. ka dolnej części czego: garnąć pod siebie, wleźć pod łóżko, podsunąć coś pod oczy, pod nos; cel, przeznaczenie przedmiotu: grunt pod kartofle, koń pod wierzch, pod siodło, wóz pod rzeczy; ruch, skierowany ku pewnemu przedmiotowi: zbliżyć ś. pod miasto, pójść pod ścianę; dostanie ś. pod czyjeś zwierzchnictwo, w zależność od kogo: podpaść pod czyją władzę, uciec ś, pod czyją obronę, wziąć kogo pod swoją opiekę, wziąć kogo pod dozór policji; kres jakiej czynności: wznieść budynek pod dach; termin przybliżony: pod wieczór, pod koniec lata, pod starość, pod ten czas, pod moją nieobecność; czynność, dokonywaną w kierunku przeciwnym czemu: patrzeć pod światło; czesać, głaskać pod włos; sposób, w jaki co ś. robi: wytknąć granicę pod sznur, ułożyć stertę pod strych = równo; używa ś. też w różnych wyrażeniach, np. wziąć kogo pod klucz = zamknąć; brać kogo pod rękę, pod pachę; śmiać ś. pod nos = prosto w oczy; puścić finfę pod nos = zadrwić z kogo; zaciągnąć ś. pod czyje chorągwie = pójść pod niego; pod szubienicę = na stracenie; dać pożyczkę pod zastaw ruchomości, papierów procentowych; psie głosy nie idą pod niebiosy = oszczerstwa ludzi niegodziwych nie powinny być brane pod uwagę; być zapiętym pod szyję; z przyp. 6-m oznacza miejsce, na którym coś ś. dokonywa a. na którym coś ś. znajduje: leżeć pod stołem, pod łóżkiem, spać pod kołdrą, pod gołym niebem, pod dachem = w domostwie; zależność od kogoś, jako od zwierzchnika: służyć pod Kościuszką, być pod panowaniem pruskiem, majątek pod czyimś zarządem, mieć pod sobą tysiąc ludzi = pod swoimi rozkazami, być ich zwierzchnikiem, dowódcą; przyczynę: paść pod ciosem, pod razem, pod gradem kul, zrobić co pod przymusem, pod groźbą; , zastrzeżenie, ograniczenie czego: zrobić co pod warunkiem, zeznawać co pod przysięgą, pod słowem honoru, pod sekretem; wydać co pod rachunkiem; pod tym względem; zakazywać co pod błogosławieństwem, pod karą śmierci; pod gardłem = narażając ś. na karę śmierci; pod utratą czci = narażając ś. na utratę czci; posiadanie czego, zaopatrzenie w co: żołnierz pod bronią, wozy pod rzeczami; położenie jednego przedmiotu w blizkości drugiego, zwłaszcza wyższego: pod miastem, pod Krakowem, pod bokiem czyim = tuż obok; pod ręką, pod oczami = tuż zaraz; leżeć pod płotem, pod drzwiami, chodzić pod oknem; czas, kiedy coś ś. dokonywa: pod panowaniem króla Batorego, pod tym czasem = wówczas; z pod oznacza dążenie do wydobycia ś. z pod tego, co górowało, z pod czyjegoś zwierzchnictwa, a. oddalenie ś. od jakiegoś przedmiotu, opuszczenie miejsca, niżej jego położonego: wydostać ś. z pod jarzma, iść z pod Krakowa, Mazur z pod Warszawy; pod wchodzi w skład różnych wyrażeń, przybierając przytem różne znaczenia: np. gospoda pod Czerwonym Kogutem = pod godłem Czerwonego Koguta, wymalowanym na szyldzie nad wejściem; mruknąć co pod nosem; kościół pod wezwaniem św. Anny, św. Stanisława; książka pod tytułem „Podręczny słownik języka polskiego“; słynąć pod nazwiskiem, pod imieniem; pisywać pod pseudonimem; trzymać kogo a. co pod kluczem = w zamknięciu; chować co pod korcem = w ukryciu; mówić pod przenośnią = za pomocą przenośni; robić co pod pozorem, pod płaszczykiem, pod pokrywką; sklep, fabryka pod firmą = mające firmę; mieć siwego konia pod sobą = jechać na nim; list pod wczorajszą datą; być pod dobrą datą = upić ś.; pod jako przyimek nierozdzielny w połączeniu z czasownikami i imionami, nadaje im następujące znaczenia: 1) czynność, dokonywającą się w kierunku, jakiegoś przedmiotu a. w pobliżu przedmiotu: pod1 chodzić, podbiegać, podstawiać, podsuwać, podwale, podgródek, podlesie; 2) zależność od jakiejś osoby: podbijać, poddawać ś., podlegać, poddany; 3) kierunek czynności z dołu ku górze: podnosić, podrastać, podwyższać, podburzać; 4) czynność tajoną, sekretną: podpatrywać, podsłuchać, podkradać ś.; 5) słaby stopień czynności, niezupełne jej dokonanie: podrobić, podpić sobie, podskubnąć, podweselić, podjeść sobie; 6) niższy urząd, niższe stanowisko: podsędek, podmajstrzy, podleśniczy, podkomisja, podoficer, podpułkownik; 7) w chemii oznacza, że w danym związku jest pewnego pierwiastku mniej, niż w innym: kwas podsiarczany, podtlenek srebra.
Podać — p. nied. Podawać.
Podagra, gr., choroba z nabrzmieniem stawów u nóg, artretyzm w nogach, dna nożna.
Podagryczka, gr., forma ż. od Podagryk.
Podagrycznik, gr., roślina z rodziny baldaszkowych, śnitka.
Podagryczny, gr., chory na podagrę, tyczący ś. podagry.
Podagryk, gr., człowiek, chory na podagrę.
Podajność — p. Podatność.
Podal, niedaleko, opodal, dalej.
Podalgja, gr., ból w nogach, rwanie w nogach.
Podalpejski, znajdujący ś., rozciągający ś. pod Alpami, właściwy okolicom Alp.
Podanie, dokonana czynność podawania, wniosek, przedstawienie, propozycja; prośba do władz, do sądu na piśmie, ułożona według pewnych, prawem a. zwyczajem określonych form: wnieść, napisać p., przyjąć, odrzucić p.; w gieom., zagadnienie, prawda, którą dowodami stwierdzić należy; wspomnienie o czym, ustnie przekazywane, dotyczące pewnej epoki, miejscowości albo pewnej osobistości; tradycja, legienda.
Podaniowy, dotyczący podania; tradycyjny, legiendowy.
Podany, ten, którego podano, to, co zostało podane: obiad p., herbata p-na; przedstawiony do wzięcia, oddany, przekazany; wysunięty naprzód, zwrócony ku pewnej stronie.
Podapeniński, leżący pod Apeninami, położony, mieszkający w blizkości Apenin.
Podaptekarz, pomocnik aptekarza, kandydat aptekarski.
Podarek, Podarunek, to, co ś. komu daje bez wynagrodzenia, co ś. darowuje; mały dar, prezent, wiązanie, gościniec, upominek.
Podarować, nied. Podarowywać; darować co, dać darmo, bez wynagrodzenia, bez zapłaty; dać jako dar, darowiznę; przebaczyć, odpuścić, nie karać za winę.
Podarowywać — p. dok. Podarować.
Podarunek — p. Podarek.
Podatek, opłata, wnoszona w różny sposób przez obywateli na rzecz państwa dla zaspokojenia jego potrzeb: p. bezpośredni = płacony przez osoby z racji ich majątku, zajęcia, stanowiska i t. p.; p. pośredni = płacony przy spożywaniu produktów zbytku lub użytku codziennego, np. akcyza od trunków, tytuniu, zapałek, inaczej podatek konsumcyjny; p. dochodowy = zależny od wysokości dochodu poszczególnych obywateli; p. przemysłowy = pobierany od przemysłowców; p. domowy = od nieruchomości miejskich, inaczej podymne; p. komorniany a. mieszkaniowy = od wysokości opłacanego komornego w miastach, nakładany na lokatorów; p. gruntowy = od właścicieli ziemskich; p. repartycyjny = oznaczający wysokość podatku, przypadającego na gminę, okrąg, miasto i t. p.; p. osobisty = poduszne, pogłówne; p. od towarów, sprowadzanych z zagranicy = cło; p. spadkowy = opłata, pobierana od spadkobierców na rzecz skarbu; p. stemplowy = opłata, uiszczana w formie marek przy kwitach, rachunkach, podaniach, kontraktach i t. p.
Podatkować, nakładać podatki.
Podatkowanie, czynność płacenia podatków; sposób rozkładania podatków.
Podatność, poddawanie ś., nadawanie ś., zdolność do czego, przystosowywanie do czego, odpowiedniość, uległość.
Podatny, Podajny, zdatny, sposobny do czego, z łatwością ulegający czemu; odpowiedni, stosowny, przystosowujący ś., wydajny, żyzny (grunt p.).
Podawać, dok. Podać; dawać co komu w ręce, przynosić mu do rąk, przybliżać co do kogo dla oddania, wręczać, pomagać komu we wzięciu czego: p. komu rękę, p. sobie ręce = na znak zgody; p. komu rękę = dopomagać mu w potrzebie; p. wodę, p. obiad, p. do stołu = przy nosić jedzenie na stół; p. karetę = kazać jej zajechać; p. podanie, petycję = wnosić je, składać władzom; p. skargę do sądu = składać, wnosić; p. rachunek = przedstawiać go do zapłacenia; p. cenę = powiedzieć; coś otrzymanego dawać następnemu z kolei: p. piłkę, p. plotkę, wieść z ust do ust; p. dziecko do chrztu = trzymać je, być mu ojcem chrzestnym a. matką chrzestną; narażać, wystawiać kogo na co: p. kogo na obmowę, na pośmiech, na pośmiewisko ludzkie, w niebezpieczeństwo; narzucać, naznaczać, zsyłać, nastręczać; powierzać, poruczać, polecać, dyktować, rozkazywać, przepisywać; p. w wątpliwość = nie wierzyć, nie ufać, kwestjonować co; udzielać wiadomości o czym, komunikować, przekazywać potomnym wieść o czym; przytaczać, podsuwać, podstawiać, projektować co, wnosić co, występować z czym: p. myśl, projekt, sposób; podstawiać, wystawiać, wysuwać, zwracać, obracać: p. rękę do ucałowania, p. szyję pod topór; p. bok nieprzyjacielowi = nie stawiać mu czoła, unikać walnej bitwy; p. tył = uciekać; ogłaszać: p. co do gazet; zamieszczać, kazać wpisać: p. kogo na listę zaproszonych, kandydatów; p. ś., kazać siebie zapisać, dyktować imię swoje i nazwisko, kazać ogłosić o sobie: p. ś. na listę kandydatów, p. ś. do urzędu, p. ś. do gazet, p. ś. do dymisji; p. ś. za kogo = udawać go; przechylać ś., skłaniać ś.: p. ś. w tył, naprzód.
Podawca, ten, co podaje, projektodawca, wnioskodawca; p. listu = oddawca, okaziciel; p. plebana = kolator.
Podawczy, podający, przekazujący, nadawczy.
Podaż, zaofiarowanie towaru na sprzedaż, ilość pewnego towaru, znajdującego ś. w danej chwili na rynku.
Podążać, nied. Podążyć; dążąc, iść; iść tuż za kim, udawać ś. dokąd, śpieszyć ś.
Podbaldach, Podbaldaszek, kwiatostan, w którym kwiaty mają szypułki nierówne, lecz dochodzące do tej samej wysokości działek, wierzchołka.
Podbałkański, leżący pod Bałkanami, położony, mieszkający w blizkości Bałkan.
Podbarcze, część nogi przedniej zwierząt, odpowiadająca anatomicznie ludzkiemu przedramieniu.
Podbarwiać, dok. Podbarwić; podmalowywać, zagruntować jedną barwą pod drugi kolor.
Podbasować komu, nagadać mu pochlebstw, pochlebić, schlebić.
Podbechtać — p. nied. Podbechtywać.
Podbechtywacz, poduszczyciel, podżegacz, podszczuwacz.
Podbechtywać, dok. Podbechtać; poduszczać, podżegać, podjudzać, podniecać kogo, namawiać do czego złego.
Podbelcze — p. Nadsłupie.
Podbestwiać, dok. Podbestwić; rozjątrzać kogo na kogo a. przeciw komu, podburzać, podjudzać, podżegać; wzniecać w kim nienawiść przeciw komu.
Podbicie, podbój, zawojowanie, ujarzmienie; podszewka u sukni, u odzienia; futro pod paltem zimowym; p. u nogi = górna część stopy ludzkiej; część buta, pokrywająca podbicie u nogi; p. ś., zbytnie strudzenie a. pokaleczenie nóg (choroba koni, psów).
Podbić — p. nied. Podbijać.
Podbiec — p. nied. Podbiegać.
Podbieg, przyrząd gimnastyczny, służący do wbiegania, zbiegania i zeskoków.
Podbiegać, dok. Podbiec; biegiem, pędem zbliżać ś. do kogo a. czego, przybiegać, podchodzić, nabierać, nabiegać (p. krwią, ropą).
Podbiegły, nabiegły, ociekły (krwią, materją).
Podbiegunowy, położony blizko bieguna, mieszkający pod biegunem.
Podbielały, ten, który stał się nieco białym, białawy.
Podbierać, dok. Podebrać; brać co od spodu, wybierać co z dołu: p. ziemię od korzenia; brać trochę, nie wszystko zabierać: p. pszczoły = wycinać część plastrów miodu z ula, p. kartofle = wybierać część kartofli z pod każdego krzaka; zabierać pisklęta z gniazda; zbierać: p. śmietanę z mleka; podgarniać, skupiać pod siebie, ku sobie; podmywać (o rzece); zbierać co nożem, ścinać z wierzchu.
Podbijacz, podbijający, zdobywca, ujarzmiciel.
Podbijać, dok. Podbić; uderzaniem od spodu podnosić co w górę, podrzucać: p. kogo w dumę, p. komu bębenka = schlebiać mu; p. licytującego = pędzić go w górę, by dawał wciąż wyższą cenę; p. komu nogę = uderzać go w nogę, by ś. potknął i przewrócił; p. komu oczy, gębę = uderzy wszy robić siniaki na twarzy, pod oczami; uderzaniem wbijać, wtłaczać, wpędzać głębiej, osadzać mocniej; przen., zawojowywać, ujarzmiać, opanowywać, poddawać swej władzy, hołdować; zniewalać, pociągać ku sobie, czarować, opanowywać wdziękiem, urokiem; przybijać coś niżej czegoś, od spodu; podszywać czym, zwłaszcza futrem; p. buty = nabijać ich podeszwę czym, np. ćwiekami; p. ś., nadwerężać, ranić, ścierać sobie nogi (o koniach, o bydle).
Podbitka, podszewka, podbicie, podszycie odzienia (np. futrem); sufit, podsufitka; w druk., justunek w postaci sztabika pod ostatni wiersz kolumny, ryga.
Podbość, ubość, ugodzić rogami od dołu; przen., poduszczyć, podbechtać, podburzyć, podbuntować.
Podbój, podbijanie, podbicie czego pod swoją władzę, zdobywanie, zdobycie, zabór, zhołdowanie, ujarzmienie.
Podbrudzić, trochę zbrudzić.
Podbrygadjer, stopień wojskowy niższy od brygadjera.
Podbrzusze, dolna część brzucha, podpępcze, podołek; narządy rodne u kobiety.
Podbrzuszny, położony pod brzuchem, odnoszący ś. do podbrzusza.
Podbudowywać, dok. Podbudować; wzniósłszy co wyżej, budować pod nim część jaką, podmurować; wznieść nieco wyżej jaką budowlę; nieco dalej podprowadzić zaczęte budowanie.
Podbudynek, Podbudowanie, to, co podbudowane, dolna część budowli, przybudówka.
Podbudzać, dok. Podbudzić; poduszczać, podżegać do czego, być bodźcem, ożywiać, podniecać, wzmagać energję, podnosić siłę żywotną.
Podbuntować, podżec, podburzyć, zbuntować.
Podburzać, dok. Podburzyć; podbechtywać, podmawiać do zaburzeń, buntować, podżegać.
Podburzyciel, buntujący, podżegający.
Podchędożyć, nied. Podchędożać; trochę oczyścić, odczyścić z wierzchu.
Podchleb- — p. Pochleb-.
Podchmiel, podpicie sobie, zażycie trunków w niewielkiej ilości.
Podchmielać, dok. Podchmielić; chmielem nieco zaprawiać; p. sobie = podpijać sobie nieco, używać trunku trochę zanadto.
Podchmielony, chmielem zaprawiony, podochocony, wpół pijany.
Podchodny, podchodzący jeden pod drugiego, sąsiedni, graniczny, stykający ś. jeden z drugim; polować na p-ego = podchodząc zwierza.
Podchodzenie, rzecz. od Podchodzić — p. Podchód.
Podchodzić, dok. Podejść; idąc zbliżać ś., podsuwać ś., podstępować; podpływać, podciekać; zbliżać ś. do kogo niepostrzeżenie, podkradać ś, zakradać ś.; napastować, niepokoić wycieczkami; walczyć z kim podstępem, sposobem nieuczciwym, podjazdowo; oszukiwać, zwodzić, wywodzić w pole; nabiegać, napływać, napełniać ś., pokrywać ś.: rana p-dzi krwią, mleko p-dzi serwatką, oczy łzami; p. pod co = podpadać pod co, zaliczać ś. do czego, być objętym przez co.
Podchować, wyhodować do pewnego wieku, podpaść: p. prosię, cielę; p. ś., wychować ś. do pewnego czasu, do pewnego wieku.
Podchód, podchodzenie, ukradkowe zbliżanie ś. do czego, ukradkowa wycieczka, podjazd; niespodziana napaść na nieprzygotowanego nieprzyjaciela; podstęp, podejście, oszustwo; przykop.
Podchwycić — p. nied. Podchwytywać.
Podchwyt, chwycenie drążka gimnastycznego z dołu — p. Podchwycenie.
Podchwytywać, dok. Podchwycić; chwytać z dołu, ujmować za dolną krawędź; znienacka chwytać, podchodzić kogo nagle, zaskakiwać; odzywać ś., wtrącać ś. i do rozmowy, korzystać z okazji, by powiedzieć swoje, zauważać, robić uwagę; wyzyskiwać, korzystać chytrze z czego.
Podciąć — p. nied. Podcinać.
Podciągać, dok. Podciągnąć; ciąggnąć do góry, podnosić za pomocą ciągnięcia; ciągnąc, zbliżać; przebierać miarę w piciu (trunków); p. pod co = zaliczać do czego, ściągać do czego, stosować do czego, za pomocą czego; p. ś., być podciągniętym; podnosić ś. do góry.
Podciekać, dok. Podciec, Podcieknąć; ciekąc podpływać, podchodzić: o wodzie a. innym płynie.
Podcieniowywać, dok. Podcieniować; dodawać cienie na rysunku, uwydatniać na nim cienie; kłaść nacisk na pewne słowa, w celu uwydatnienia ich.
Podcierać, dok. Podetrzeć; obcierać od spodu, wycierać dolną powierzchnię czego; uszkadzać, kaleczyć nieco przez tarcie; p. ś., obcierać, wycierać siebie od spodu.
Podcieś, Podcios, pierwsza sztuka drzewa, zaczynająca ścianę w budowli drewnianej; podwalina.
Podcięty, przecięty od dołu, przycięty, ucięty; trochę pijany, podchmielony, mający w czubie.
Podcinać, dok. Podciąć; obcinać, odcinać od dołu, od spodu, podrzynać, trochę ścinać, przycinać od dołu, nadrzynać; uderzać od dołu: p. konie batem.
Podcios — p. Podcieś.
Podciosywać, dok. Podciosać; podrąbywać, podcinać, ciosać od dołu, od spodu; p-sać języka = pohamować go, ukrócić.
Podcyfrować, oznaczyć u dołu swoją cyfrą, pierwszą literą imienia i nazwiska; podpisać jakiś dokument, list, inicjałami a. podpisem skróconym, podznaczyć.
Podczas, przyim., w czasie czego, w trakcie czego, jednocześnie z czym; p. gdy... = w tym samym czasie, kiedy...; gdy tymczasem... (w zdaniach przeciwstawnych).
Podczaszanka, córka podczaszego.
Podczaszostwo, zajęcie, urząd, tytuł podczaszego; zbior., podczaszy z żoną.
Podczaszować, podawać na stół napoje, spełniać obowiązki podczaszego, być podczaszym.
Podczaszy, urzędnik dworu królewskiego, mający pieczę nad napojami, podawanemi na stół monarchy; w dawnej Polsce godność tytularna.
Podczaszyc, syn podczaszego.
Podczaszyna, żona podczaszego.
Podczerewie, skórka spodnia od strony brzucha lisa, tchórza, bobra.
Podczerniać, dok. Podczernić; sernic od dołu, powlekać czarną barwą dolną powierzchnię czego; trochę przyczerniać.
Podczernieć, stać ś. trochę czarniejszym.
Podczerwienieć, trochę poczerwienieć, nabrać trochę czerwonej barwy.
Podczesać, zaczesać nieco w górę.
Podczołek, przysionek czołowy, oparty na słupach, w jakiejś budowli.
Podczołgać się, przysunąć się czołgając, podpełznąć, podejść.
Podczos, Podcios, młoda główka kapuściana i potrawa z niej; jarzyna z liści posiekanych młodej kapusty, buraków a. sałaty; potrawa z liści kapuścianych z kaszą jęczmienną, zaprawiona słoniną.
Podczyszczać, dok. Podczyścić; trochę oczyszczać.
Poddachowy, umieszczony tuż pod dachem, nakryty dachem.
Poddać — p. nied. Poddawać.
Poddajać, dok. Poddoić; od czasu do czasu wydajać mleko, pozostawiając nieco w wymionach; trochę wydajać; wyciągać u kogo podstępem, pochlebstwem, pewną ilość pieniędzy.
Poddana, forma ż. od Poddany.
Poddanie, rzecz., od Poddać; oddanie czego pod władzę czyją, pod dozór; oddanie czego zwyciężcy do jego rozporządzenia; p. miasta, fortecy, kapitulacja; p. ś., oddanie ś., uległość zwycięzcy, nieprzyjacielowi; uległość, pokora, rezygnacja: znosić cierpienia, poniżenia z p-em.
Poddaniec, ten, co ś. poddał jako jeniec — p. Poddany.
Poddanka, forma ż. od Poddany.
Poddany (-ego), podległy jakiemuś monarsze a. rządowi; stały mieszkaniec państwa, mającego rząd monarchiczny; chłop pańszczyźniany w zależności od dziedzica — szlachcica.
Poddańczuch, niewolniczy służalec.
Poddańczy, dotyczący poddanego a. poddańca, hołdowniczy.
Poddaństwo, bezwzględna zależność względem monarchy, pana; przynależność prawna do pewnego państwa, obywatelstwo; przyjąć p. niemieckie, austrjackie; zbior., wszyscy poddani jakiegoś monarchy a. pana — dziedzica; akt bezwzględnej uległości.
Poddasze, najwyższa część budynku, tuż pod dachem położona, strych, góra; mieszkanie tuż pod dachem, facjatka; wystająca część dachu, ochraniająca ściany od deszczu, podstrzesze.
Poddawać, dok. Poddać; przydawać, dodawać od dołu, u dołu podkładać pod co; pomagać komu do włożenia na ramiona jakiego ciężaru; podsuwać, dokładać, dodawać, dostarczać czego, przyrzucać; oddawać pod czyjąś władzę, czynić od czegoś a. kogoś zależnym, czynić uległym, zaprzedawać w niewolę; nastręczać, nadarzać, inspirować, nasuwać: sugestjonować; p. jaką myśl, projekt; p. ś., oddać ś. pod czyjąś władzę, czyjeś panowanie, zaprzedawać ś. w niewolę, oddawać ś. na łaskę i niełaskę, kapitulować; ulegać czemu, pogrążać ś. w czym, dać panować nad sobą czemu: p. ś. rozpaczy, smutkowi.
Poddawanie, wydawanie, oddawanie, przydawanie czego, dawanie, nadawanie czego komu; narzucanie komu swej woli, sugiestja.
Poddawca, Poddawacz, ten, który poddaje.
Poddawczyni, forma ż. od Poddawca.
Poddenek, podstawka pod dno naczynia; belka pod podłogą,
Poddenny, położony pod dnem, taki, którego kładą pod dno jakiego naczynia, jako podstawkę,
Poddębczak, gatunek grzyba.
Poddjakon, gr., kleryk, który otrzymał, pierwsze święcenie kapłańskie, subdjakon.
Poddłubywać, dok. Poddłubać; trochę co dłubać, dłubaniem nadwerężać, uszkadzać co, robić w czym wydrążenie od spodu za pomocą dłubania.
Poddmuch, podniecenie, podżegnięcie, podmawianie.
Poddmuchiwać, dok. Poddmuchać, Poddmuchnąć; za pomocą dmuchania od spodu podpędzać w górę; dmuchaniem z dołu podniecać: p. ogień; przen., podżegać, podbechtywać do czego.
Poddoić — p. nied. Poddajać.
Poddostatkiem, przysł., dość dużo, obficie.
Poddylować, podbić dylami od spodu.
Poddymać, dok. Poddąć; dąć na co od spodu, dmuchaniem od spodu pędzić co w górę; przen., podżegać, poduszczać, buntować; przen., w dumę wbijać.
Poddymiać, dok. Poddymić; napuszczać gdzie dymu, kopcić co dymem z pod spodu, podkurzać, podwędzać; przydymiać potrawę.
Poddymka, rodzaj wachlarza, którym rozdmuchują ogień w kuchni.
Poddział, nowe dzielenie na mniejsze części rzeczy już podzielonej; część powstała z takiego dzielenia; dział niższego rzędu.
Poddzielać, dok. Poddzielić; robić dzielenie czego na części jeszcze drobniejsze.
Poddzierać, dok. Podedrzeć; podnosić co trochę do góry.
Poddzierżawca, ten, co wziął co w dzierżawę od dzierżawcy.
Poddzierżawiać, brać co w dzierżawę od dzierżawcy; mając co w dzierżawie, oddawać jeszcze w dzierżawę.
Poddźwięk, dźwięk nieokreślony.
Poddźwigać, dok. Poddźwignąć; podnosić coś ciężkiego nieco w górę, dźwigać w górę, podważać, dźwigając podsuwać co w kierunku czego; przen., podnosić z upadku, pomagać, ratować z biedy, z kłopotów.
Pode — p. Pod.
Podebrać — p. nied. Podbierać.
Podedrwiwać, nieco drwić z kogo, podkpiwać.
Podedrzeć — p. nied. Poddzierać.
Podedworze, Przeddworze, plac przed dworem, przez który wjeżdża ś. na główny dziedziniec.
Podegnać, Podgonić — p. nied. Podganiać.
Podegrać — p. nied. Podgrywać.
Podejmować, dok. Podjąć; podnosić coś leżącego a. upadłego; wznosić, dźwigać, zadzierać co do góry; p. głowę do góry = zadzierać, pysznić ś.; p. suknię = podnosić, podkasywać; ponosić, znosić, cierpieć, narażać ś. na co: p. trud, fatygę, pracę; ugaszczać, częstować, przyjmować w domu gościnnie, karmić, żywić, utrzymywać, mieć na swoim wikcie; p. ś., brać na siebie wykonanie czego, przedsiębrać co, dokładać starań do załatwienia czego.
Podejrzany, budzący podejrzenie, nieufność, niepewny, wątpliwy, niebezpieczny.
Podejrzeć, podpatrzyć, podglądnąć — p. nied. Podejrzewać.
Podejrzenie, podpatrzenie, dostrzeżenie czego z ukrycia; posądzenie kogo o co, mniemanie względem kogo, że tak jest, a nie inaczej, poszlaka; wpaść w p. = ściągnąć je na siebie; mieć na kogo p. = podejrzewać go o co; padło na mnie p. = posądzono mnie o co; rzucać na kogo p. = ogłaszać kogo podejrzanym, godnym podejrzenia, posądzać go o co.
Podejrzewać, dok. Podejrzeć; patrzeć na co z dołu, od spodu, podglądać; mniemać względem kogo, że tak jest, a nie inaczej, posądzać kogo o co, mieć kogo o co w podejrzeniu.
Podejrzliwie, z nieufnością, z niedowierzaniem.
Podejrzliwość — p. Podejrzliwy.
Podejrzliwy, skłonny do ciągłego podejrzewania, posądzania kogo o co bez powodów, niedowierzający, nieufny.
Podejście, zbliżenie ś. ku czemu a. pod co; podstęp, zdrada, fortel, oszustwo.
Podejść, dok. Podchodzić; zbliżyć ś., podstąpić; p. kogo = zaskoczyć znagła, zajść niespodzianie, zastać nieprzygotowanego, zaczaić ś.; przen., oszukać, wywieść w pole kogo, postąpić z kim zdradnie; p. płynem, ropą i t. p. = nabiec, pokryć ś., zapełnić ś.
Podelgnąć, przylgnąć pod czym; trochę zelżyć.
Podełba, z p. patrzeć, spoglądać = z pod oka, ponuro, groźnie, gniewnie, nieufnie.
Podemknąć, nied. Podmykać; podsunąć szybko, podejść nieznacznie.
Podenuncjować, zadenuncjować jednego po drugim.
Podepchnąć, Podepchać, nied. Podpychać; wepchnąć pod co, wtłoczyć pod co.
Podeprzeć — p. nied. Podpierać.
Podeptać, nogami co pognieść, potłuc, potratować, zniweczyć; żart., pójść wolno i ociężale, powlec ś., poszłapać, podreptać; zlekceważyć, sponiewierać, znieważyć, wzgardzić.
Poderwać — p. nied. Podrywać.
Poderżnąć, Podrzezać — p. nied. Podrzynać.
Podeschnąć — p. nied. Podsychać.
Podesłać, nied. Podsyłać; przysłać co tajemnie.
Podesłać, nied. Podścielać; posłać co pod kim, podłożyć.
Podesłanie, ukończona czynność podsyłania; ukończona czynność podścielania; to, co podesłano, podściółka, podściół, posłanie, pościel.
Podessać, possać nieco, nassać ś. trochę.
Podesta, wł., burmistrz a. wójt we Włoszech.
Podeszew — p. Podeszwa.
Podeszły, który podszedł czym, napełnił ś., ociekł; nabiegł: człowiek p. = będący w późniejszych latach, podstarzały; p. w lata a. w latach = starzec.
Podeszwa, Podeszew, spodnia część stopy, skóra pod spodem stopy; od głowy do p-y = od stóp do głowy, cały, jak jest; pokazać p-y = uciec; skóra gruba, którą ś. daje pod spód buta: dać nowe p-y do butów = podzelować; p. w pończosze, skarpetce = spodnia ich część, okrywająca podeszwę stopy; skórka na buty, język na p-ę = człowiek wygadany, wykrętny; w bud., najniższa, szersza nieco część fundamentu pod budynkiem.
Podetknąć, Podetkać, Podtykać; przen., podsunąć dać: p. myśli, projekty.
Podetonować, zdetonować wielu, sprowadzić zamieszanie.
Podetrzeć — p. nied. Podcierać; obetrzeć z pod spodu; podpiłować, poderznąć, skaleczyć tarciem.
Podeżreć, trochę zeżreć, podjeść sobie.
Podfarbowywać, dok. Podfarbować; dodawać farby, nadawać czemu nieco inną barwę; farbować od spodu,
Podfastrygować, przyszyć fastrygami od spodu.
Podfermentować, trochę sfermentować.
Podfiltrować, trochę przefiltrować, trochę oczyścić z mętów.
Podfrunąć, fruwając, lecąc na skrzydłach, zbliżyć ś. do czego; fruwając, wznieść ś. do góry.
Podfryzować, podczesać, trochę ufryzować.
Podfutrować, opatrzyć co wewnątrz a. od spodu filtrowaniem, szalowaniem, podbić deskami; piece p. = wyłożyć je w środku gliną, cegłami; nieco złajać kogo; p. ś., przen., podszyć ś., zabarwić ś.
Podgajać, dok. podgoić; podleczać, trochę zagoić; p. ś., trochę zabliźnić ś., nieco ś. zagoić.
Podgalać, dok. Podgolić; golić od spodu wąsy, brodę, włosy na głowie; przen., podskubywać kogo, wyciągać od kogo pewną ilość pieniędzy.
Podganiać — p. dok. Podgonić, Podegnać; podpędzać, pędzeniem przybliżać, przypędzać, popędzać, napędzać do czego, przypilać.
Podgardlany, umieszczony pod gardłem, zrobiony z podgardla: kiszka p-a.
Podgardlica, część zaprzęgu końskiego, umieszczona pod gardłem i składająca ś. z drążka z pętlicami; część jarzma pod szyją wołu, składająca ś. z cienkiego drążka; część przewodu pokarmowego u ptaków, podgardłek.
Podgarniać, Podgartywać, dok. Podgarnąć; garnąc podsuwać, podkładać pod co; podmiatać w jedno miejsce; p. ogień, śmiecie; p. sobie włosy = zgarniać je nieco do góry; przen., poddawać pod swoją moc, władzę, opanowywać, zagarniać co dla siebie.
Podgarnirować, podszyć falbanką.
Podgatunek, grupa powstała z rodzielenia gatunku w klasyfikacji przyrodniczej.
Podgatunkowywać, rozdzielać na podgatunki.
Podgiąć — p. nied. Podginać.
Podglądacz, ten, który podgląda, podpatruje, zbyt ciekawy, wywiadowca, szpieg.
Podglądać, dok. Podejrzeć; podpatrywać, podzierać pod co, zaglądać od spodu; przen., mieć na kogo baczne oko, pilnować, szpiegować, śledzić kogo pilnie.
Podglebie, warstwa ziemi, położona pod glebą, podgrunt.
Podgłodzić, nieco wygłodzić, nic nie dać jeść przez pewien czas.
Podgłówny, umieszczony pod głową; nie główny, nie przedni, drugorzędny, pośledniejszy.
Podgniatać, dok. Podgnieść; gniotąc poleiskać, podchylać co; nieco przygniatać, nadgniatać, trochę przyciskać.
Podgniezdnik, każdy z drapieżnych ptaków, co, wyleciawszy z gniazda, da ś. schwytać na ziemi.
Podgniły, ten, który zgnił częściowo, nadgniły, nieco nadpsuty.
Podgnoić, ugnoić trochę, zaprawić nieco gnojem; p. ś., trochę ś. zgnoić.
Podgoić — p. nied. Podgajać.
Podgoleniowy, Podgolenny, pod golenią umieszczony.
Podgolić — p. nied. Podgalać.
Podgonić — p. Podegnać.
Podgorzał, roślina z rodziny złożonych, krokos dziki.
Podgorzały, podsmalony, przypalony nieco, mający barwę ciemno-żółtą, podpalany.
Podgorzeć, nied. Podgorywać; spalić ś., ogorzeć od spodu, osmalić ś. od dołu.
Podgotowywać, dok. Podgotować; trochę gotować, warzyć w pewnej mierze, podwarzać; p. ś., gotować ś. w pewnym stopniu, podwarzać ś.
Podgórczyk — p. Podgórzanin.
Podgórski, położony w blizkości gór a. u ich stóp; mieszkający w okolicy gór, pochodzący z okolicy górskiej.
Podgórzanin, Podgórczyk, mieszkaniec podgórza, człowiek, pochodzący z podgórza.
Podgórzanka, mieszkanka podgórza.
Podgórze, kraina rozłożona w blizkości gór, okolica podgórska.
Podgrabiać, dok. Podgrabić; podgarniać nieco grabiami, podsuwać grabiami w pewne miejsce.
Podgrdykowy, umieszczony pod grdyką.
Podgrobowy, znajdujący ś. pod grobem, wychodzący z pod grobu.
Podgrodzić, nieco ogrodzić, zagrodzić do pewnego miejsca, do pewnego kresu.
Podgrodzie, miejsce położone pod miastem, przedmieście.
Podgrudzać się, dok. Podgrudzić ś.; kaleczyć, podbijać sobie nogi na grudzie (o koniach, o psach i t. p.).
Podgrunt — p. Podglebie.
Podgruntować, podłożyć grunt pod farbę, zagruntować.
Podgrupa, grupa powstała z podzielenia większej grupy.
Podgrywać, dok. Podegrać; ogrywać nieco kogo w karty albo w inną grę hazardowną; tak wychodzić w grze w karty, by przeciwnik nie wziął lewy na swoje figury.
Podgryzać, dok. Podgryźć; gryźć co od spodu, nadgryzać od dołu; gryząc od dołu nadwerężać, niszczyć.
Podgrzebieniowy, położony pod grzebieniem łopatki: mięsień p.
Podgrzebywać, dok. Podgrzebać; za pomocą grzebania podgarniać, podmiatać.
Podgrzewać — p. Podegrzewać.
Podgrzywie, u zwierzęcia: część karku, umieszczona pod grzywą
Podgwiazdny, położony pod gwiazdami, podniebny.
Podgwizdywać, gwizdać z przerwami.
Podgzymsować, podeprzeć gzymsem, umieścić pod czymś gzyms dla wzmocnienia.
Podhalanin, góral tatrzański, mieszkaniec Podhala; człowiek, urodzony na Podhalu.
Podhale, kraina rozłożona u stóp Tatr od polskiej strony.
Podhalski, przym. od Podhale.
Podhodować, wyhodować do pewnego wieku, przekarmić do pewnego terminu.
Podhoroszczyzna, dawniejsza powinność chłopów w województwach ruskich, t. j. na Wołyniu, Podolu, Ukrainie, odbywania dróg dla swego pana; podatek roczny, składany w zamian tej powinności.
Podinspektor, pomocnik inspektora,
Podjadać, podgryzać co, toczyć spodu, od korzenia; przen., dokuczać, dojadać, dogryzać komu, docinkami drażnić kogo — p. dok. Podjeść; p. ś., wżerać ś., wdzierać ś. w co.
Podjarzemny, Podjarzmowy, zaprzęgowy w jarzmo: wół, osieł p.
Podjawor, gatunek nizkiego klonu, podklon, klon krzewowy, czarnoklon.
Podjazd, oddział żołnierzy,, wysłany dla utarczki z nieprzyjacielem lub dla zasięgnięcia języka, wieści; wycieczka oddziału żołnierzy; miejsce u wrót, u drzwi ganków i t. p., gdzie podjeżdżają pojazdy; przejazd pod torem kolejowym.
Podjazdka, rodzaj lekkiej łodzi.
Podjazdowy, dokonywany za pomocą podjazdów: wojna p-a = partyzantka; dotyczący podjazdów, podjeżdżania; droga p-a = boczna; kolej p-a = bocznica, kolejka; przen., podstępny, zdradziecki, przypadkowy, dorywczy.
Podjąć — p. nied. Podejmować.
Podjechać — p. nied. Podjeżdżać.
Podjeść, nied. Podjadać; zjeść trochę, dla zaspokojenia pierwszego głodu; najeść ś. do syta (podjadłem sobie).
Podjezdek, mały, młody konik, żmudzinek, hetka, mierzynek.
Podjeżdżać, dok. Podjechać; jadąc zbliżać ś. do jakiego miejsca; wjeżdżać pod co; posuwać ś. nieco dalej w podróży; przen., postępować, posuwać ś. w jakiej robocie; popisywać ś. z czym; napadać z nienacka, prowadzić walkę podjazdową; p. konia = ujeżdżać go, wprawiać do biegu; przen., podchodzić, oszukiwać podstępnie, zwodzić, w pole wyprowadzać.
Podjęzycze, część jamy ustnej pod językiem.
Podjęzykowy, położony pod językiem; kość p-a = gnyk.
Podjudzać, dok. Podjudzić; pobudzać, poduszczać, podburzać, podbuntowywać, podmawiać do czego złego.
Podjum, łć., u starożytnych Rzymian podwyższenie dokoła areny cyrkowej, murem od niej oddzielone, z miejscami dla senatorów, posłów zagranicznych, westalek; pomost podwyższony dla łatwiejszego widzenia, co się wokoło odbywa, lub podwyższona platforma, skąd patrzeć można (np. w panoramie); podłoga na scenie w teatrze.
Podjurzać, dok. Podjurzyć; zapalać gniewem, podburzać, budzić w kim złe namiętności, podniecać kogo.
Podkacik, pomocnik kata.
Podkadzać, dok. Podkadzić; nakadzić od dołu, podkurzać; dymem od spodu dojmować; dymem otaczać, np. w praktykach zabobonnych, w znachorstwie; odymiać kadzidłem, dla zniszczenia złej woni; p. w czasie ceremonji kościelnej = kadzić; przen., p. komu = pochlebiać.
Podkanclerstwo, godność podkanclerzego; podkanclerzy z żoną.
Podkanclerzy, urząd w dawnej Polsce: zastępca kanclerza wielkiego.
Podkanclerzyna, Podkanclerzowa, żona podkanclerzego.
Podkanonjer, podoficer w artylerii.
Podkarmiać, dok. Podkarmić; dawać nieco karmu, trochę karmić; karmiąc podhodowywać, tuczyć, karmić do pewnego terminu, do pewnego stopnia podżywjać, p. niemowlę — prócz mleka matki a. mamki dawać mu pokarm sztuczny; p. ś., tuczyć ś. do pewnego kresu, upasać ś. do pewnego terminu.
Podkarpacie, kraj, rozłożony u stóp Karpat.
Podkarpacki, położony w pobliżu Karpat, mieszkający na Podkarpaciu; pochodzący z okolic Karpat.
Podkasać — p. nied. Podkasywać.
Podkasały, który ś. podkasał; mające nogi długie i cienkie (o koniu); ściągnięty w pachwinach, np. chart; przen., szczupły, cienki, kusy; rząd ptaków o nogach brodnych, p-e = brodzące.
Podkasany, mający podkasane, krótkie ubranie; przen., niemoralny, wyuzdany, pornograficzny: p-a sztuka, p-a muza = przedstawienia teatralne z udziałem artystek nieskromnie ubranych, mające charakter pornograficzny, sprośny, a składające ś. z tańców, piosenek, fars nieprzyzwoitych.
Podkaska, taśma do podtrzymywania sukni podpiętej podczas szarugi.
Podkasywać, dok. Podkasać; podnosić, podginać ubranie do góry; p. ś., podnosić ubranie, np. żeby ś. nie ubłociło, uginać ś.
Podkisać, dok. Podkisnąć; trochę skwaśnieć, skwaśnieć do pewnej miary.
Podklarować, nieco sklarować, klarowniejszym uczynić; p. ś., stać ś. nieco klarowniejszym.
Podklasa, grupa, powstała z rozdzielenia klasyr.
Podklasztorny, położony w blizkości klasztoru, pochodzący z pod klasztoru.
Podklejać, dok. Podkleić; podlepiać, przyklejać co pod spodem, poklejać dolną powierzchnię czego.
Podklinować, klinami podbić, klinem od spodu wzmocnić,
Podkładać, dok. Podłożyć; kłaść pod co, umieszczać pod czym, podsuwać, podsadzać co pod co: p. jaja pod kurę; p. drzewo pod kocieł dla podsycania ognia; p. minę, proch, petardę pod mury fortecy; p. drąg pod ciężar dla podniesienia, dla ruszenia go z miejsca; p. ogień = rozpalać, rozniecać; p. rzecz ukradzioną = podrzucać, zwracać tajnie, pokryjomo dla zatarcia śladów kradzieży; p. muzykę pod libretto, pod słowa, słowa pod muzykę = dorabiać, dostosowywać; p. rolę = orać raz pierwszy po zebraniu zboża; p. podszewkę, łatę = podszywać; pierwszy raz malować jakiś przedmiot, dawać grunt, tło.
Podkładka, coś, co ś. pod co podkłada; coś pod co podłożonego; pieniek dziczki, na której szczepi ś. płonkę szlachetną; w budown., deska, krokiew, klin, podkładany pod różne części budowli.
Podkładzina, w budown., belka, na której kładą ś. lub w którą wstawiają ś. inne belki; płatwa, mur łat.
Podkochiwać się, trochę ś. kochać, kochać ś. w kim bez namiętności, durzyć się.
Podkolanek, tylna część kolana zgiętego, dołek podkolenny; podstawka do klęczenia podczas modlitwy, klęcznik.
Podkolanie, wewnętrzna strona okrętu, kolano rzeki.
Podkolejnica, wzniesienie z muru, po którym wysoko ponad ziemią przechodzi droga a. tor kolejowy, wiadukt
Podkolenny, umieszczony pod kolanem.
Podkomenda, niższe dowództwo w wojsku, poddowództwo.
Podkomendant, zastępca, pomocnik komendanta.
Podkomendny, pozostający pod czyimś dowództwem, zwierzchnictwem, zwłaszcza w służbie wojskowej.
Podkomisarz, pomocnik, zastępca komisarza.
Podkomisja, pewna grupa ludzi, wydzielona z komisji dla narady wspólnej nad jakąś sprawą.
Podkomitet, pewna grupa ludzi, wydzielona z komitetu celem wspólnej narady nad jakimś przedmiotem.
Podkomorski, należący do podkomorzego, właściwy podkomorzemu; sądy p-ie = rozstrzygające w dawnej Polsce sprawy o granice majątków.
Podkomorstwo, Podkomorzostwo, godność podkomorzego; zbior., podkomorzy z żoną.
Podkomorzanka, córka podkomorzego.
Podkomorzy, w dawnej Polsce wyższy urzędnik, odpowiadający późniejszemu szambelanowi; p. ziemski = urzędnik, sądzący sprawy o granice majątków.
Podkomorzyna, żona podkomorzego.
Podkoniuszostwo, zajęcie, urząd podkoniuszego.
Podkoniuszy, dworzanin, mający stajnię królewską pod swoim dozorem i zawiadywaniem.
Podkop, podkopanie, podkopanie ś., miejsce podkopane, wydrążenie podziemne, piwnica pod domem, loch; ganek podziemny, podprowadzony pod mury forteczne dla założenia w nim miny; droga podziemna w kopalniach, przeprowadzona w kierunku poziomym, sztolnia.
Podkopać — p. nied. Podkopywać.
Podkopca, człowiek podkopujący ś., przeprowadzający podkopy; saper, minjer.
Podkopcić, zakopcić od spodu, okopcić dolną powierzchnię czego, podkurzyć, podpalić.
Podkopowy, Podkopny, odnoszący ś. do podkopu.
Podkopywać, dok. Podkopać; kopać od spodu, ziemię z pod czego wyrzucać, robić podkop, przejście podziemne pod czym; przen., osłabiać, chwiać, niszczyć, rujnować: p. czyjąś sławę, reputację, kredyt, stanowisko, majątek, zdrowie; p. a. kopać dołki pod kim = intrygować przeciw niemu; p. ś., kopiąc pod czymś, robić sobie przejście, dostawać ś. wewnątrz czego przez podkop, starać ś. podstępnie zająć czyje stanowisko.
Podkorowy, umieszczony a. przemieszkujący pod korą drzewa; umieszczony pod korą mózgową.
Podkorzenny, umieszczony pod korzeniem.
Podkosić, cokolwiek, trochę podciąć kosą; przen., osłabić, nadwątlić, nadwerężyć; nogi ś. pod nim p-ły = nie mógł utrzymać się na nogach.
Podkostny, umieszczony pod kością.
Podkoszulek, kaftanik noszony na gołym ciele pod koszulą.
Podkościelny, umieszczony pod kościołem; przemieszkujący albo położony przy kościele; pomocnik kościelnego.
Podkowadło, podstawa kowadła.
Podkowak, gwóźdź do przybijania podków, hufnal, ufnal.
Podkowiak, kowal, zajmujący ś. szczególnie podkuwaniem koni i wyrobem podków.
Podkowiasty, mający podkowy.
Podkownica, roślina z rodziny motylkowatych.
Podkownik, młot, którym przybija ś. podkowy do kopyt końskich.
Podkówka, mała podkowa, zwłaszcza u obcasów w butach; p. pod oczami = sine podkrążenie, podkowa; bez czci, bez wiary, bez podkówek u butów = człowiek bez sumienia.
Podkpiwać, trochę, zlekka kpić z kogo, żartować sobie z kogo.
Podkradać, zabierać co komu potrochu, podbierać, ściągać, okradać kogo; p. ś., dok. podkraść ś.; zbliżać ś. do kogo a. do czego pocichu, nieznacznie, chyłkiem, ciszkiem.
Podkrajać — p. Podkrawać.
Podkrawać, dok. Podkrajać, Podkroić; podcinać krając, krajać od spodu, podrzynać, przez krajanie czynić coś krótszym; p. miód pszczołom = podbierać; oczy podkrojone = podsiniałe, z podkówkami; p. ś., być podkrawanym.
Podkrawędny, położony pod krawędzią.
Podkrążać, dok. Podkrążyć; podznaczać od spodu linją kolistą; oczy p-one podsiniałe, z podkówkami.
Podkreślać, dok. Podkreślić; kreską podznaczać, kreskę pod czem przeciągać; mówiąc, kłaść nacisk na czym, akcentować co.
Podkręcać, dok. Podkręcić; zakręcać do góry; podkręcać nieco: p. wąs do góry, knot u lampy, by jaśniej ś. paliła; p. śrubę = przykręcać ją.
Podkrochmalić, trochę, zlekka nakrochmalić.
Podkroić — p. nied. Podkrawać.
Podkrzepiać, dok. Podkrzepić; podtrzymywać siły, pokrzepiać, wzmacniać, posilać.
Podkrzepnąć, skrzepnąć do pewnej miary, skrzepnąć nieco.
Podkrzesywać, dok. Podkrzesać; obcinać od spodu, podcinać, ogałacać od dołu: p. drzewo = obcinać dolne gałązki.
Podkrzew, Podkrzewina, roślina pośrednia między krzewiną a zielem.
Podkrzewie, zbior., podkrzewy, podszycie lasu.
Podkrzewny, Podkrzewowy, położony pod krzewem, rosnący pod krzewem.
Podksiężycowy, położony pod księżycem.
Podkształcić, wykształcić do pewnej miary, do pewnego wieku.
Podkuchmistrz, pomocnik kuchmistrza koronnego dworskiego.
Podkuć — p. nied. Podkuwać.
Podkulić, skurczyć pod siebie, podgiąć, podkurczyć.
Podkuliwać, trochę utykać.
Podkup, zaofiarowanie wyższej ceny, by coś kupić przed innymi; kuban, łapówka, przekupstwo.
Podkupić — p. nied. Podkupywać.
Podkupnik, ten, co przy kupnie czego ofiarowuje wyższą cenę niż inni, licytator; przekupujący kogo, dający łapówkę, kubana.
Podkupny, odnoszący ś. do podkupu, użyty na przekupienie kogo, dający ś. przekupić, przedajny.
Podkupywać, dok. Podkupić; ofiarować wyższą cenę przy kupnie jakiej rzeczy dla ubieżenia innych; przekupywać, zjednywać kogo sobie pieniędzmi; p. ś., dawać ś. zjednać datkami.
Podkurczać, dok. Podkurczyć; podginać pod spód, podkulać; kurczyć pod siebie.
Podkurek, czas, około którego kury w nocy pieją, świt; śniadanie, podawane o tej porze na pohulankach nocnych i zabawach tanecznych a. robotnikom nocnym; postna wieczerza, podawana biesiadnikom o północy w ostatni wtorek przed popielcem, na której, ze zdjęciem pokrywy z półmiska, ulatywał ptak, a pozostawał śledź i jaja.
Podkurhanny, znajdujący ś. pod kurhanem, wychodzący z pod kurhanu.
Podkurować, podleczyć.
Podkurzacz, przyrząd do wykurzania pszczół z ula.
Podkurzać, dok. Podkurzyć; okurzać co od spodu, odymiać, podkadzać, podłożywszy pod co ogień, dymem dokuczać komu, podpalać; p. pszczoły = odpędzać je za pomocą dymu.
Podkusić, kusząc, skłonić do czego, zwłaszcza do czegoś złego.
Podkustosz, pomocnik kustosza.
Podkuwać, dok. Podkuć; opatrywać podkowami, przybijać od spodu podkowy: p. konie, buty; koń ostro p-ty = opatrzony podkowami o ostrych szpicach.
Podkwaszać, dok. Podkwasić, Podkisić; ukwasić nieco, skwasić do pewnej miary.
Podlać — p. nied. Podlewać.
Podlasiak, Podlasianin, mieszkający pod lasem, mieszkaniec Podlasia.
Podlasianka, forma ż. od Podlasianin.
Podlasie, miejsce, położone w blizkości lasu, okolica podleśna; dawna prowincja Rzeczypospolitej, położona między Mazowszem a Litwą, nad Bugiem, Karwią i ich dopływami.
Podlaski, przym. od Podlasie.
Podlaszczka, potoczne miano rośliny: fijołek błotny.
Podlatywać, Podlatać, dok. Podlecieć; unosić ś. na skrzydłach, zrywać ś. do lotu, podfruwać, wzlatywać, wbiegać pod co, pod spód czego; lecąc, mknąc, biegnąc szybko, zbliżać ś. do kogo a. do czego; przybiegać, przyskakiwać.
Podle, przysł. od Podły; nikczemnie, bezecnie, niegodziwie, po łajdacku, po łotrowsku.
Podle, przysł., obok, w sąsiedztwie, w blizkości; przyim., tuż obok, wedle, blizko kogo a. czego, przy kim a. przy czym.
Podlec, niegodziwiec, nikczemnik, łotr, łajdak.
Podlec — p. nied. Podlegać.
Podlecieć — p. nied. Podlatywać.
Podleczyć, wyleczyć do pewnej miary, niezupełnie wyleczyć; p. ś., niezupełnie ś. wyleczyć, trochę ś. wyleczyć.
Podleć, stawać ś. podłym, nikczemnieć.
Podlegać, dok. Podlec; leżeć pod czymś, być położonym niżej czegoś; ulegać, ustępować, być posłusznym, być zależnym od kogo, być podległym komuś, zhołdowanym przez kogoś, być czyimś poddanym a. podwładnym, być pod czyimś jarzmem; podpadać pod co, narażać ś. na co, być wystawionym na co, ulegać czemu: p. chorobie, p. karze, p. śmierci.
Podległość, zawisłość, zależność od kogo a. czego, podleganie czemu.
Podległy, zależny od kogo a. od czego, zawisły, zhołdowany; podI dany, podwładny; podpadający pod co, wystawiony na co, ulegający czemu.
Podlejszy, st. w. od Podły.
Podlepczyca, roślina przytulja lepczyca.
Podlepiać, dok. Podlepić; przylepiać co pod spodem czego, oblepiać czym spodnią powierzchnię czego; podklejać; p. ściany, piece = wykładać czym, wylepiać wewnątrz, np. gliną, cegłami.
Podlesie, miejsce położone pod lasem, polesie.
Podleśnictwo, zajęcie, obowiązki podleśniczego; obwód lasu, jego władzy podległy.
Podleśniczy, dozorca lasów, pomocnik leśniczego, leśnik.
Podleśny, położony pod lasem, w blizkości lasu.
Podlewa, to, czym co podlewają, sos; amalgamat cyny, służący do podlewania zwierciadeł.
Podleźć — p. nied. Podłazić.
Podlędźwiowy, Podlędźwiany, położony pod lędźwią.
Podlić, czynić podłym, nikczemnym, upadlać; p. ś., stawać ś. podłym, upadlać ś., zatracać godność osobistą, hańbić się.
Podlipnąć, przylgnąć ze spodu, przylepić ś. od dołu.
Podlipowy, położony pod lipami, odnoszący ś. do miejsca pod lipami.
Podlistwować, podbić od dołu listwami, przybić od spodu listwy.
Podlizywać, dok. Podlizać; od spodu lizać, wylizywać; o wodzie: podmywać, podbierać; p. ś., zasługiwać ś. komu pochlebstwami, przy pochlebiać ś., starać ś. komu przypodobać, nadskakiwać komu z ujmą godności własnej.
Podlizywanie się, przypochlebianie, zabiegi nieszlachetne dla pozyskania czyjejś przychylności.
Podlodnik, przyrząd do łowienia ryb pod lodem.
Podlodowy, umieszczony pod lodem.
Podlot, pierwszy lot młodych ptaków, wprawa latania młodych ptaków; młoda kaczka dzika; podlotka.
Podlotek, młode ptaszę uczące ś. latać, zaczynające fruwać; młode dziewczę, wychodzące z lat dziecinnych; chłopiec dorastający, młodzieniaszek, wyrostek.
Podlotkostwo, wiek podlotka.
Podlutować, zlutować od dołu, trochę naprawić coś za pomocą lutowania.
Podłam, wyłom u dołu.
Podłamywać, dok. Podłamać; trochę łamać od dołu, odłamywać, nadłamywać od spodu.
Podłapywać, dok. Podłapać; podchwytywać, chwytać od dołu coś spadającego.
Podłatać, załatać tymczasowo, naprędce, dać łatę; załatać od dołu, naprawić ubranie, aby się trzymało.
Podławić, podusić, wszystkich jednego po drugim; p. ś., podusić ś., cokolwiek pokrztusić się.
Podławie, miejsce pod ławą.
Podłaz, miejsce, gdzie można podleźć; zwyczaj ludowy chodzenia po domach z powinszowaniem na Boże Narodzenie i w Nowy Rok; chodzić na p-y = z powinszowaniem świąt.
Podłazić, dok. Podleźć; leźć chyłkiem, skrycie iść pod co a. pod czym; pokryjomu włazić pod co; leząc, zbliżać ś. do kogo a. do czego; podsuwać ś.; gdzie nie można przeskoczyć, tam trzeba podleźć = gdzie nie można nic zdobyć otwartą drogą, tam trzeba użyć chytrości, podstępu.
Podłechtać, zlekka połechtać; przen., trochę podbudzić, podniecić.
Podłęcze, łuk, podpierający sklepienie.
Podłoga, pomost w mieszkaniu z desek, kamieni, betonu, mozajki i t. p., po którym ś. chodzi, posadzka, parkiet; ślepa p. = pomost z desek pod podłogą, na który sypie ś. warstwa izolacyjna (piasek, glina), a na tej warstwie spoczywa właściwa podłoga; pomost, dno okrętu.
Podłoić, nieco nasmarować łojem.
Podłokciowy, umieszczony pod łokciem ręki u człowieka.
Podłonowy, Podłonny, umieszczony poniżej łona.
Podłopatkowy, umieszczony pod łopatką.
Podłostka, mała lecz nikczemna podłość.
Podłość, Podłota, mała wartość czego, lichota, nędzota czego; poniżenie, ubóstwo, nizki stan; nikczemność, łajdactwo, łotrostwo; postępek nikczemny, niegodziwy, łajdacki.
Podłoże, to, na czym ś. co opiera, na czym leży, podkład, podścielisko, grunt; podglebie; fundament; środowisko, sfera.
Podłożyć — p. nied. Podkładać; podsunąć co, podstawić; podrzucić, zwrócić pokryjomu; p. ogień = podpalić; dać czemu podstawę, podłoże; dać co od spodu w ubraniu, podszyć, wstawić; wymalować tło, zagruntować.
Podłubać, dłubiąc zniszczyć, popsuć.
Podług, przyim., według, wedle kogo a. czego; stosownie do czego, zgodnie z czem, na podobieństwo czego; p. mego zdania = jak sądzę, co do mnie, wedle mego mniemania, p. niego.
Podługowaty, podłużny, wydłużony, więcej długi niż szeroki, owalny.
Podłupywać, dok. Podłupać; trochę nadłupać, łupiąc podważyć.[1]
Podłużać, dok. Podłużyć; dłuższym czynić, dodawać czemu długości; wyciągać wzdłuż.
Podłużeć, stać ś. dłuższym, nabyć nieco długości; wyciągnąć ś. wzdłuż.
Podłużka, przedmiot podłużny, podługowaty, mający kształt pasa.
Podłużnogłowy, mający podługowatą czaszkę, długogłowiec, dolichocefał.
Podłużny, podługowaty, długi; wzdłuż idący, niepoprzeczny.
Podłużyć — p. nied. Podłużać.
Podły, nikczemny, niegodziwy, łotrowski, haniebny, niecny; brzydkiego charakteru, pozbawiony godności osobistej; służalczy, płaszczący ś., uniżony; lichy, marny, ladajaki; szkaradny, nieprzyjemny, fatalny, nieznośny, obrzydliwy: a to p-a sprawa = zła, łajdacka; nizki, pospolity, ordynarny, gminny, prostaczy, chamski.
Podłysiały, ten, który trochę wyłysiał.
Podłysieć, trochę wyłysieć.
Podmachnąć, nied. Podmachiwać; zamachnąć od dołu, jakby coś podrzucając; przen., posunąć ś. w robocie, szybko pracując; p. ś., podpisać ś. zamaszyście.
Podmaczać, dok. Podmoczyć; nieco maczać, maczać od spodu, podlewać; zwilgotniać.
Podmajstrzy, pomocnik majstra.
Podmajstrzyni, forma żeńs. od Podmajstrzy.
Podmakać, dok. Podmoknąć; stawać ś. mokrym od dołu; zachodzić od spodu wodą, wilgocią.
Podmalowywać, dok. Podmalować; malować od spodu, nieco malować, szkicować farbami; p. obraz = dawać na rysunku podkład z farby; postępować w pracy malowania, np. obrazu; p. ś., trochę ś. malować.
Podmalówka, pierwsza warstwa, po której maluje ś. kolorami, grunt, pierwsze tło.
Podmamić, nieco omamić; skłonić do czego, zwabić, znęcić.
Podmarszałek, zastępca marszałka.
Podmarszczyć, nieco zmarszczyć.
Podmarzać, dok. Podmarznąć; nieco zamarzać, lodem ś. ścinać, nieco zmarznąć; p-a, p-ło = mróz ścina wilgotną ziemię a. wodę.
Podmaszynista, pomocnik albo zastępca maszynisty.
Podmaścić, namaścić od dołu, trochę namaścić.
Podmaślać, dok. Podmaślić; trochę omaścić, zaprawić masłem; posmarować zlekka masłem.
Podmatusiała, podstarzała.
Podmawiacz, ten, który podmawia, poduszczyciel, kusiciel.
Podmawiać, dok. Podmówić; zachęcać do czegoś złego, podburzać, poduszczać, podjudzać, podjurzać, podżegać, podszczuwać, podbuntowywać.
Podmazywać, dok. Podmazać; mazać od spodu; nieco mazać.
Podmiatać, dok. Podmieść; zamiatać, zmiatać w jedno miejsce, podgarniać co miotłą albo szczotką; trochę zamiatać, wygarniać z grubsza śmiecie; podrzucać, podsuwać; przen., poddawać, nastręczać.
Podmiejski, położony pod miastem, leżący w blizkości miasta; mieszkający pod miastem.
Podmieniać, dok. Podmienić; zamieniać zręcznie, podsuwając jedną rzecz zamiast drugiej.
Podmieszać, przymieszać, domieszać czego; dosypać czego mieszając; zręcznie, ukradkiem czegoś domieszać.
Podmieście, przedmieście; dzielnica, rozłożona u stóp miasta.
Podmieść — p. nied. Podmiatać.
Podmięśniowy, umieszczony pod mięśniem a. pod mięśniami.
Podmiętosić, nieco zmiętosić, pognieść zlekka.
Podminować, podłożyć minę dla spowodowania wybuchu; narazić na niebezpieczeństwo, działać podstępnie pod kim; zachwiać w podstawkach, usiłować zniszczyć, zbuntować, podburzyć.
Podmiot, w psych., treść mojego „ja“, przeciwstawiająca ś. światowi zewnętrznemu; jaźń; w gram., to, o czym w zdaniu mówimy, subjekt.
Podmiotka, podrzutka dana pod sufit, składająca ś. z piasku, wapna i gliny, podsufitka; ciasto, używane do podbudzania kwaśnej fermentacji.
Podmiotowość — p. Subjektywizm.
Podmiotowy, zabarwiony osobistemi poglądami, uczuciami, wrażeniami autora, stronny: sąd p.; p. pogląd, p. utwór literacki, p. opis i t. p.
Podmłacać, nied. Podmłócić; młócić nieco, młócić z grubszego, otrząsać kłosy z ziaren.
Podmłodsza (-ej), pokojówka, przeznaczona do pomocy młodszej.
Podmoczyć — p. nied. Podmaczać.
Podmogilny, umieszczony pod mogiłą a. w mogile, grobowy.
Podmokły, wilgotnawy, podmoczony, przeniknięty jakim płynem.
Podmoknąć, nied. Podmakać; zmoknąć od dołu, podejść płynem, zwilgotnieć.
Podmorski, będący pod morzem. dobywający ś. z pod morza, odbywający ś., poruszający ś. a. pozostający w głębinach morskich: statek p., żegluga p-a.
Podmorzyć, trochę wygłodzić.
Podmostowy, Podmostny, położony pod mostem.
Podmościć, wystawić pod czym rusztowanie, podłożyć co pod co, aby było wyższym.
Podmoście, miejsce pod mostem, miejsce w blizkości mostu położone.
Podmowa, Podmówienie, skłonienie do czego, namówienie, namowa, poduszczenie.
Podmówca, Podmawiacz, ten, co podmawia, podżegacz, poduszczyciel.
Podmówić — p. nied. Podmawiać.
Podmówienie — p. Podmowa.
Podmrozić, trochę zamrozić, trochę odmrozić.
Podmuch, dmuchnięcie, powiew, poddęcie, wieść; przen., podburzenie, podbechtanie, poduszczenie; chodzą p-chy = zalatują wieści podburzające.
Podmuchać, trochę dmuchać.
Podmulać, dok. Podmulić; podkładać mułem od spodu, zaszłamowywać, zamulać, podmywać, nanosić mułem, podrywać.
Podmurować — p. nied. Podmurowywać.
Podmurowanie, dokonana czynność podmurowywania, dolna murowana część budynku drewnianego; podstawa murowana; mur, na którym coś wymurowano.
Podmurowywać, dok. Podmurować; dawać podmurowanie, doprowadzać murowanie do pewnego kresu.
Podmurówka, to co jest pod czem podmurowane, mur spodni.
Podmurze, miejsce pod murem.
Podmuskać, podgładzić.
Podmustrować, trochę wymustrować, poduczać, poruczać.
Podmycać, podnajmować.
Podmyć — p. nied. Podmywać.
Podmykać się, podchodzić, podsuwać ś. ukradkiem
Podmywać, nied. Podmyć; obmywać od dołu, oczyszczać od spodu; podpłókiwać co, podrywać, podbierać ciągłem podmywaniem; o wodach: omywać, otaczać swym korytem, przepływać blizko czego, podchodzić pod brzegi; p. ś., obmywać ś. od dołu, od spodu.
Podnajęcie, Podnajem, odnajęcie od wynajmującego, poddzierżawa.
Podnajmować, dok. Podnająć; najmować na jakiś czas; odnajmować od wynajmującego, poddzierżawiać.
Podnaszać — p. Podnosić.
Podnerczany, Podnerkowy, położony pod nerką.
Podniebie, przestrzeń, miejsce pod gołym niebem: spać na p-u = na dworze, pod gołym niebem; ziemia, świat; sklepienie; najwyższe piętro w kamienicy, facjata, strych; baldachim; firanki upięte nad łóżkiem
Podniebienny, odnoszący ś. do podniebienia; wymawiany przy udziale podniebienia: spółgłoski p-e a. średnio-językowe, powstające wtedy, gdy powietrze przepływa między średnią częścią języka wzniesionego bokami ku podniebieniu: j, ć, dź, s, ź, ń.
Podniebieszczyć, podfarbować na kolor blado-niebieski.
Podniebny, położony pod niebem; przebywający pod gołym niebem; niebotyczny, wyniosły; przen., szczytny, podniosły, górny, szlachetny.
Podniecać, dok. Podniecić; poddmuchiwaniem rozniecać, rozpalać, podżegać; przen., pobudzać, poduszczać, podburzać, podjudzać.
Podniecająco, przysł., w sposób podniecający, podburzający.
Podniecony, podrażniony, wzruszony, wzburzony, poekscytowany, zemocjonowany.
Podnieprze, porzecze Dniepru, kraj, położony nad Dnieprem.
Podniesienie, podjęcie czego w górę, wywyższenie na jaką godność, urząd; wzniesienie ś. na wyższy stopień; p. ś. = powstanie; p. ś. z upadku = porzucenie złego, a wejście na dobrą drogę; powiększenie, wzrost; P. Najśw. Sakramentu = ukazanie wiernym Hostji i kielicha po poświęceniu w czasie Mszy; część Mszy, gdy ś. to odbywa; P. Krzyża Św. = święto chrześcijańskie, przypadające na dzień 14 września; wyniosłość, wzgórek, płaskowzgórze.
Podnieść — p. nied. Podnosić.
Podnieta, to wszystko, czym ś. ogień podnieca a. utrzymuje, podpałka; bodziec, pobudka, zachęta, pokusa.
Podniosłość, miejsce wyniosłe, wyniosłość, podniesienie; wzniosłość ducha, górność; duma, pycha, zarozumiałość.
Podniosły, wyniosły, wzniesiony; wzniosły, majestatyczny, wspaniały, górny, szczytny; zarozumiały, pyszny, dumny.
Podniośle, przym. od Podniosły.
Podniszczać, dok. Podniszczyć; nieco niszczyć, znaszać (ubranie); p. ś., trochę się nadniszczać, tracić zdrowie.
Podniszczeć, trochę ś. zniszczyć.
Podnitować, przybić nitem a. nitami od dołu.
Podnosić, dok. Podnieść; podejmować coś, co upadło, co jest pochylone, spuszczone; przesuwać na wyższe miejsce; wznosić, podwyższać, podginać, podkasywać, zadzierać; powiększać, zwiększać, potęgować, wzmagać, wzmacniać, natężać, wznosić, wynosić; wychwalać, wysławiać, zaznaczać dodatnie strony, zalety czyje; poruczać, wprowadzać, inicjować co, dawać czemu początek, bieg; przekładać: p. sprawę, projekt = przedstawiać, rozważać; rozpoczynać, zaczynać, wszczynać: p. bunt, wojnę; wynosić na urząd, dostojeństwo, nadawać godność; ściągać co na siebie, wywoływać, sprowadzać: p. gniew, oburzenie; niszczyć przez noszenie: p. ubranie, obuwie; p. sumę, kawitał, procent = odbierać; p. kogo z upadku, z nędzy = ratować, dźwigać go, przychodzić mu z pomocą; p. na duchu = krzepić kogo, dodawać mu otuchy; p. żagle, kotwicę = wypływać z portu na pełne morze; p. kurtynę, zasłonę, odsłonę = odsłaniać; p. ogon, nos, piętę = stawać ś. hardym, pysznieć, butnieć; p. na kogo rękę = uderzać go, czynić zamach na niego, porywać ś. na niego; p. głowę = zadzierać, przen., przychodzić do siebie, wybijać ś., brać górę nad czym, nabierać pewności siebie; p. oczy = zwracać spojrzenie w pewnym kierunku, zwłaszcza w górę; p. uszy = natężać słuch; aż mię p-i = nie mogę wytrzymać, usiedzieć spokojnie, korci mię, by coś powiedzieć a. zrobić; pycha go p-i = napusza; p. konia = ściągać cugle, zmuszając konia, by stanął dęba; p. głos = mówić głośniej, ostrzejszym tonem, krzyczeć; p. głos w jakim zgromadzeniu = zabierać głos, przemawiać, zaczynać mówić, odzywać ś.; głos podniesiony, gromki, donośny; p. ton = wyżej go natężać, nastrajać na wyższą nutę; gustowne ubranie p-i urodę = uwydatnia, zwiększa; p. czyjeś zasługi = wyprowadzać na jaw, wykazywać je, uznawać; p. oko w pończosze = chwytać, łapać; w matem., p. do potęgi = mnożyć jakąś wielkość przez siebie samą dwa, trzy i t. d. razy; p. ś., wstawać z miejsca, gdzie ś. siedziało a. leżało, dźwigać ś., unosić ś., prostować ś.; p. ś. z upadku = przychodzić do dobrego bytu, porzucać złe, wchodzić na dobrą drogę; p. godność własną; wybuchać, wszczynać ś., zaczynać ś.: wojna ś. podniosła; buntować ś., powstawać, rewolucję czynić; wywyższać ś., do góry ś. wznosić, wzbijać ś., wzlatywać, iść w górę, wzrastać: barometr ś. p-i, kurs listów zastawnych podniósł ś., ceny na rynku j odniosły ś.; ruń p-i ś. = rośnie; wzrostem a. wysokością sięgać czego, sterczeć: góra, drzewo p-i ś. ku niebu; woda, rzeka ś. p-i = zwiększa ś., przybiera; przen., wzmagać ś., potęgować ś., powiększać ś., rosnąć, rozwijać ś., rozpowszechniać ś., nabierać wyższej wartości moralnej: nauki, cywilizacja podnoszą ś., dusza p-i ś.; o cieście: rosnąć, fermentować; przen., dumnieć, hardzieć, stawać ś. pysznym.
Podnoszony, taki, który da się podnosić i spuszczać; trochę zniszczony, zniszczony nieco przez noszenie: p-ne ubranie, obuwie.
Podnośnik, przyrząd a. maszyna do podnoszenia ciężarów, winda, dźwig.
Podnóże, to, na czym ś. stopy opierają, co leży u czyich stóp; podstawa, piedestał, podsłupie; spód, niższa część góry a. tego, co leży wyżej.
Podnóżek, to, co umieszczone jest pod czyjemiś nogami, stołek a. ławeczka pod nogi dla wygodniejszego siedzenia.
Podnukiwać, dok. Podnukać; napędzać, przynaglać do czego, popędzać w robocie; pobudzać do czego częstym przypominaniem.
Podobać, znaleźć upodobanie w kim a. w czym, polubić kogo a. co, pokochać; p. sobie w czym = mieć upodobanie w czym, zamiłowanie do czego; p. ś., przypadać komu do gustu, być komu miłym, sympatycznym, wywoływać w kim dodatnie wzruszenie estetyczne, trafiać do czyjego przekonania; p-a ś. komu = tak on chce, taka jest jego wola, tego sobie życzy; a to mi ś. p-a! = cóż to znowu!, do czego to podobne!, słyszane to rzeczy!
Podobający się, miły, luby, sympatyczny, przyjemny; umiejący ś. podobać, pociągający, powabny.
Podobieństwo, zgodność cech znamiennych dwuch a. więcej osób a. przedmiotów; wygląd jednakowy, obraz, podobizna, wzór, wyobrażenie; parabola, przypowieść; rzecz możliwa, prawdopodobna: niema żadnego p-a = to rzecz niemożliwa; niepodobieństwo = to być nie może; przez p. = przez porównanie, przez przykłady, porównywając fakty a rzeczy z sobą.
Podobierać, dobrać kolejno jedno do drugiego, dobierać więcej czego, dobierać coś podobnego do tego, co ś. posiada.
Podobijać, dobić wszystkich, jak są, pozabijać rannych, leżących jeszcze na polu bitwy; p. ś. czego = dojść do czego, osiągnąć jakie stanowisko.
Podobizna, kopja we wszystkich szczegółach podobna do oryginału, facsimile: p. dokumentu, podpisu; portret, wizerunek.
Podobłocze, miejsce, położone pod obłokami, podniebie.
Podobłoczny, położony pod obłokami, podniebny, podsłoneczny; sięgający obłoków, niebotyczny.
Podobnie, przysł., w sposób podobny, na wzór, na podobieństwo; tak jak, równie jak, nakształt.
Podobniuchny, Podobniuteńki, Podobniusieńki, najzupełniej podobny.
Podobno, przysł., zdaje ś. że, jak ś. zdaje, pono, podobno, jak mówią, prawdopodobnie.
Podobny, mający pewne cechy wspólne z drugim, prawie jednakowy z nim, jakby ten sam, taki sam, zbliżony pod pewnym względem: p-y do niego kubek w kubek, jak dwie krople wody = najzupełniej podobny; p-y do czegoś, jak pięść do nosa = wcale niepodobny, zupełnie inny; do czego to p-e! = to jest niestosowne, niewłaściwe; to do niczego nie p-e = bardzo niewłaściwe, bardzo brzydkie; w tym rodzaju, w tym guście, takie mniej więcej: nic p-ego nie widziałem = nic takiego; p. do prawdy, do uwierzenia = prawdopodobny, możliwy, wiarogodny; w mat., figury, bryły p-e = mające równe kąty i boki a. ściany odpowiednio proporcjonalne.
Po dobroci, przysł., z własnej chęci, z własnej woli, dobrowolnie, łagodnie, z serca.
Podobywać, dobyć wiele przedmiotów po kolei; powyjmować, powyszukiwać.
Podochmistrzy, zastępca, pomocnik ochmistrza.
Podochocać, dok. Podochocić; zachęcać, podniecać, namawiać; do^ać zachęty; p. sobie a. p. ś. = podpić, podchmielić sobie, upić ś., ale niezupełnie.
Podochodzić, dojść wielu rzeczy po kolei, odkryć jednego po drugim, poodkrywać; badając, dowiedzieć ś. wielu szczegółów; powyśledzać, dojść powoli jeden po drugim, podojrzewać.
Podociągać, dociągać wiele przedmiotów po kolei, do jakiegoś miejsca, poprzyciągać, dociągnąć 1 do pewnego kresu, pozacieśniać.
Podociekać, śledząc, sprawdzając, dojść, dociec, wyśledzić, dowiedzieć ś.
Podocierać, dotrzeć wiele przedmiotów po kolei; p. dokąd = dotrzeć dokąd; podostawać ś.; badając, śledząc, dojść prawdy.
Podociskać, poprzyciskać, docisnąć jedno po drugiem.
Podoczepiać, przyczepie jedno po drugim.
Podoczny, położony pod okiem.
Podoczyszczać, doczyścić wiele przedmiotów po kolei.
Pododawać, dodać wiele przedmiotów, zsumować.
Pododzierać, dodrzeć do końca, podonaszać aż do zdarcia.
Podoficer, wyższy stopień szeregowca, zastępujący czasem oficera, wachmistrz.
Podoganiać, dogonić wielu po kolei.
Podogaszać, dogasić po kolei, pougaszać, poprzytłumiać.
Podoginać, dogiąć wiele przedmiotów po kolei.
Podogniatać, dognieść co zupełnie.
Podogonowy, położony pod ogonem.
Podogorywać, dogorzeć, dopalić ś. w wielu miejscach; kończyć życie, umierać (o wielu osobach naraz).
Podogotowywać, dogotować wiele.
Podogryzać, ponagryzać w wielu miejscach, dogryźć do reszty; p. komu, nadokuczać komu, przycinkami nadogryzać.
Podoić, wydoić jedno po drugim; przen., p. z butelki = upić, pociągnąć, łyknąć.
Podojadać, ukończyć jedzenie jednej potrawy po drugiej, pozjadać resztę.
Podojrzewać, dojrzeć jedno po drugim a. zupełnie; doglądnąć.
Podokazywać, trochę pofiglować.
Podokienek, próg przy oknie.
Podoklejać, dokleić, dolepić wiele przedmiotów jeden po drugim.
Podokladać, dołożyć jedne przedmioty po drugich, pododawać, robić dokładki.
Podokopowy, położony pod okopami, leżący w blizkości okopów.
Podokrawać, dokrajać jeszcze.
Podokres, część okresu.
Podokręcać, dokręcić wiele przedmiotów kolejno.
Podokuczać, dokuczać komu przez pewien czas, dosyć nadokuczać.
Podokupywać, dokupić jeszcze wiele rzeczy.
Podolanin, Podolak, człowiek urodzony na Podolu, mieszkaniec Podola.
Podolanka, mieszkanka Podola, pochodząca z Podola.
Podole, dolina, nizina, prowincja dawnej Polski (część dawnej polskiej Rusi).
Podoleć — p. Podołać.
Podolewać, dolać potrochu, poprzylewać.
Podoliczać, pododawać czego, aby było więcej.
Podoliwić, napuścić jeszcze trochę oliwy, aby szło gładko, naoliwić.
Podolnik, roślina z rodziny złożonych.
Podołać komu a. czemu, zdołać, sprostać, potrafić, mieć siły po czemu; p. kogo a. co = zwyciężyć, pokonać.
Podołączać, dołączyć jeszcze! wiele.
Podołek, dolny kraj szaty, sukni kobiecej; wklęsłość, tworząca ś. w sukni a. w fartuchu, gdy ś. siedzi, gdy ś. je uniesie po bokach i z dołu; kaszę na p-u warzyć = być w strachu.
Podomawiać, domówić resztę tego, co nie skończono mówić.
Podomiatać, domieść resztę nie zamiecioną.
Podomierzać, wymierzyć resztę nie wymierzoną, podokładać.
Podominikański, stanowiący niegdyś własność Dominikanów.
Podomrażać, domrozić jeszcze.
Podomykać, domknąć to, co zostało nie domknięte.
Podomywać, domyć resztę nie domytą.
Podopalać, wiele przedmiotów kolejno dopalić; p. ś., dopalić ś. jedno po drugim.
Podoparzać, doparzyć resztę pozostałą.
Podopełniać, dopełnić jeszcze to, co nie było pełne; pododawać aby było tyle, ile być powinno, aby była całość.
Podopędzać, dopędzić, dogonić jednego po drugim.
Podopiekać, dopiec jedno po drugiem; przen., podokuczać.
Podopiekun, pomocnik lub zastępca opiekuna.
Podopierać, doprać to, co jeszcze nie było wyprane lub niezupełnie wypraue.
Podopijać, dopić do reszty, co nie było całkiem wypite.
Podopinać, dopiąć to, co nie było zapięte; osiągnąć to, czego jeszcze nie osiągnięto.
Podopisywać, dopisać jeszcze co do napisanego, dopisać w wielu miejscach.
Podoplatać, dopieść co jeszcze, pododawać za pomocą plecenia.
Podopłacać, dopłacić jeszcze do tego, co już zapłacono.
Podopływać, dopłynąć jeden lub jedno po drugim.
Podopożyczać, dopożyczyć jeszcze do tego, co już przedtym pożyczono.
Podoprawiać, doprawić jeszcze do tego, co już przyprawiono.
Podoprowadzać, doprowadzić jeszcze, doprowadzić więcej.
Podoprzęgać, doprząc jeszcze.
Podopuszczać, dopuścić jednego po drugim, dopuścić jeszcze więcej.
Podopychać, dopchnąć jeszcze.
Podorabiać, dorobić jeszcze do tego, co już było zrobione.
Podorać — p. nied. Podorywać.
Podorastać, dorosnąć kolejno, dorosnąć bardziej, do pewnej wielkości; dorosnąć jak należy.
Podorędzie, gotowość; na p-u = pod ręką, tuż obok, blizko siebie, na zawołanie.
Podorożne (-ego), ros., Podróżne, świadectwo urzędowe, mocą którego stacje pocztowe obowiązane są dawać konie podróżnemu; pieniądze dawane wysłanemu na drogę.
Podorywać, dok. Podorać; orać po raz pierwszy płytko, podcinać oraniem ściernie lub chwasty, pokładać, zaorywać; oraniem nakrywać, przyorywać, worywać pod spód; oranie w części uskuteczniać.
Podorywka, Podorywanie, ziemia zaorana po raz pierwszy; pierwsza płytka orka ścierniska a. ziemi, która jeszcze nie rodziła.
Podorzucać, dorzucając pododawać jeszcze.
Podorzynać, dorznąć to, co jeszcze nie było zarznięte.
Podosadzać, dosadzić jeszcze.
Podosalać, dosolić jeszcze.
Podosek, krzywa sztaba żelazna, którą ś. oś do łoża armatniego przytwierdza; kawałek żelaza, przytwierdzony pod osią dla ochronienia jej od tarcia piasty.
Podosiadać, nied. Podosiadywać; dosiąść jeszcze wiele, np. koni.
Podosiewać, dosiać wiele czego kolejno.
Podosięgać, dosięgnąć jeszcze, dosięgnąć wiele razy.
Podosowieć, osowieć trochę, sposępnieć.
Podostatkiem, Poddostatkiem, przysł., dostatecznie, tyle, ile potrzeba, dość, obficie.
Podostawać, dostać, otrzymać jeszcze wiele przedmiotów, otrzymać w podarunku; powydobywać; p. ś., dostać ś. wielu osobom.
Podostawiać, dostawić jeszcze, dostarczyć.
Podostrzać, dok. Podostrzyć; trochę naostrzyć.
Podosuszać, dosuszyć jeszcze to, co nie było zupełnie wysuszone.
Podosuwać, dosunąć jedno do drugiego, dosunąć jedno po drugim.
Podosyłać, dosłać jeszcze.
Podoszywać, doszyć jeszcze więcej, kończyć szycie.
Podościełać, dosłać jeszcze.
Podościgać, doścignąć jedno lub jednego po drugim, dogonić.
Podotłaczać, dotłoczyć jeszcze.
Podotrzewny, umieszczony pod błoną otrzewną.
Podotykać, dotknąć wielu osób a. przedmiotów kolejno.
Podouczać, douczyć jeszcze wiele czego.
Podowarzać, dowarzyć jeszcze.
Podoważać, doważyć jeszcze do tego, co już było zważone.
Podowcipkować, trochę jeszcze dowcipkować, spędzić jakiś czas na dowcipkowaniu.
Podowiadywać się, dowiedzieć ś. jeszcze o wielu rzeczach.
Podowijać, dowinąć jeszcze.
Podowodzić, dowodzić jedno po drugim; dowodzić przez jakiś czas.
Podowozić, dowozić jeszcze, dostarczyć, poprzywozić, przywieźć.
Podozorze, mięso gruczołowate z pod ozora wieprzowego, cielęcego i t. d.
Podożynać, dożąć resztę tego, co nie jest jeszcze zżęte.
Podówczas, przysł., wtenczas, wtedy, naówczas, w owym czasie, wówczas, wonczas.
Podpachowy, Podpaszny, pod pachą umieszczony.
Podpachwinowy, Podpachwinny, umieszczony pod pachwiną.
Podpadać, dok. Podpaść; upadać p^c; kogo, pod co; nagle, skrycie narażać, nagle zachwytywać kogo na czym, zaskakiwać; udać ś. do kogoś w upatrzonej chwili, uciec ś. do kogoś, nie spodziewającego ś. tego; nawijać ś., nastręczać ś., wpadać w ręce; uciekać ś. pod czyją obronę; prosić kogoś o ratunek, o pomoc; podlegać czemuś, być obejmowanym przez coś, ulegać oddziaływaniu czego: p. pod zmysły, pod dyskusję, p. karze = zasługiwać; to nie p-a wątpliwości = jest pewne; dostawać ś. pod czyjąś władzę, panowanie, zależeć od czyjejś przemocy.
Podpadły, ten, który podpadł pod co.
Podpajać, dok. Podpoić; trochę kogo uraczyć, podochocić mocnym napojem; trochę kogo napoić.
Podpalacz, podkładający ogień pod budowle w zamiarze zbrodniczym.
Podpalaczka, forma ż. od Podpalacz.
Podpalać, dok. Podpalić; podkładać węgiel, drzewo i rozpalać je: p. w piecu, w kuchni; wzniecać ogień, przypiekać, przypalać; przen., poduszczać, pobudzać do czego, zagrzewać; p. konia = ochwacać, nabawiać zapalenia.
Podpalany, Podpalony, mający maść ciemno-brunatną a. ciemnożółtą: p. koń, pies.
Podpalić — p. nied. Podpalać.
Podpalmowy, umieszczony pod palmami, mieszkający pod palmami.
Podpalowywać, Podpalować, wbijać pale dla podparcia jakiej budowy; wspierać palami.
Podpał, wszystko, co służy do podniecenia ognia, podpałka, rozpałka: drzazgi, słoma, mech, hubka, suche igliwie i t. p.; rozniecenie ognia; przen., podnieta, zachęta, bodziec, impuls.
Podpałka — p. Podpał.
Podpanek, Półpanek, udający pana, pyszny dorobkiewicz.
Podpantoflowy, będący pod pantoflem.
Podparać, dok. Podpróć; podprówać, trochę rozprówać,
Podparcie, to, co podpiera coś innego, podpora, ostoja.
Podpaś, część ciała od pasa do nóg; krótki popas, mały odpoczynek w drodze dla nakarmienia koni i dania im odpoczynku.
Podpasać, dok. Podpaść; podkarmiać trochę paszą, napasać nieco, tuczyć do pewnego kresu; p. w drodze = dawać nieco wytchnąć i podjeść koniom.
Podpasać — p. nied. Podpasywać.
Podpaska, sztuka drzewa, którą krokwie dachowe podpasują; opatrunek, służący do podtrzymywania części ciała cierpiącej; przepaska podpasująca.
Podpasywać, dok. Podpasać; podwiązywać pasem a. czymś w kształcie pasa; p. suknię = podkasywać, podginać; p. ś., przewiązywać ś. wpół ciała pasem albo czymś podobnym do pasa; podginać ś., podkasywać ś.
Podpasze, dołek pod pachą.
Podpaść — p. nied. Podpasać.
Podpaść — p. nied. Podpadać.
Podpatrywać, dok. Podpatrzyć; podglądać skrycie, wypatrzyć co ukradkiem, śledzić, szpiegować; p. ś., podglądać siebie wzajemnie.
Podpatrzyć — p. nied. Podpatrywać.
Podpełzać, dok. Podpełznąć; podłazić pod co, pełzając, czołgając ś., podsuwać ś. Podpędzać dok. Podpędzić; podganiać w pewnym kierunku, ku pewnemu punktowi; odpędzać, odganiać, gonić do pewnego kresu; naglić do pośpiechu, popędzać, napędzać; p. cenę na licytacji = ofiarowaniem wyższej ceny zniewalać kogoś do ofiarowania jeszcze wyższej; p. w licytacji w grze w karty = deklarowaniem wyższej gry zmuszać kogoś do deklaracji gry jeszcze wyższej; p. inspekty = przyśpieszać ich wzrost; p. ś., zapędzać ś., wzajemnie podniecać ś. do pośpiechu.
Podpępcze, dolna część brzucha poniżej pępka.
Podpiąć — p. nied. Podpinać.
Podpić — p. nied. Podpijać.
Podpiec — p. nied. Podpiekać.
Podpiekać, dok. Podpiec; przypiekać co z pod spodu (np. chleb, podeszwy na torturach); piec tak długo, aż pieczywo powlecze się skorupą, piec do pewnego kresu.
Podpieracz, człowiek, który co podpiera, wspiera; to, co służy do podparcia, podpórka.
Podpierać, dok. Podeprzeć;wspierać co z pod spodu, dawać czemu podporę, nie dać upaść, podtrzymywać; p. kogo = pomagać mu, wspierać; noga nogę p-a, ręka rękę myje = mówi ś. o wzajemnych przysługach; p. ś. czym a. na czym = wspierać ś., używać czego za podporę: p. ś. na łokciu, na ręce.
Podpiersień, Popiersień, część uprzęży, przeciągnięta pod piersiami końskiemi.
Podpięcie, to, czym ś. podpina, spięcie ze spodu; p. u sukni = przybranie z kwiatów, wstążek i t. p., podobne przybranie u kapelusza damskiego; pewien krój spódnicy kobiecej; ułożenie fantazyjne fałdów sukni; popręg na koniu.
Podpijać, dok. Podpić sobie; upijać się trochę, podchmielać sobie.
Podpiłowywać, dok. Podpiłować; przypiłowywać od dołu piłką; nadrzynać, podrzynać.
Podpiły, Podpity, trochę pijany, podchmielony, podochocony.
Podpinać, dok. Podpiąć; przypinać od spodu, spinać; p. konia = ściskać dobrze popręgą; p. suknię, kapelusz = ubierać je podpięciem: kwiatami, wstążkami i t. p.; p. suknię = podginać, podpasywać; p. ś., podpinać na sobie suknię.
Podpięty, podniesiony, przypięty, spięty od dołu; p. pod samą szyję = zapięty na wszystkie guziki, począwszy od najwyższego.
Podpis, imię a. nazwisko podpisane, umieszczone pod jakimś aktem, pismem, listem i t. d.; podpisanie; napis u spodu czego, co to przedstawia: p. pod ryciną; zobowiązanie ś. piśmienne do czego.
Podpisać p. nied. Podpisywać.
Podpisany, który ś. podpisał, którego podpisano (niżej p.).
Podpisarz, pomocnik, zastępca pisarza.
Podpisywać, dok. Podpisać; umieszczać swoje imię i nazwisko u spodu jakiego pisma, aktu, dokumentu, listu; zaświadczać co, stwierdzać swym podpisem, zobowiązywać ś. do czego własnoręcznym pismem; wypisywać co pod czym; wypisywać na wzór: p. uczniowi wzór kaligraficzny w kajecie: opatrywać swym wypisanym imieniem i nazwiskiem; p. ś., kłaść swój podpis na czym, umieszczać swe imię i nazwisko u spodu jakiego pisma; p. ś. za kogo = dawać swój podpis w imieniu czyim, będąc do tego upoważnionym, uproszonym; godzić ś. na co, solidaryzować ś. z czym, akceptować co, pisać ś. na co.
Podpitek, uczta pijacka, bibka.
Podpiwek, rodzaj słabego piwa.
Podpiwniczy, pomocnik, zastępca piwniczego.
Podplanetarny, położony pod planetami.
Podplatać, dok. Podpleść; plecionkę robić pod czym, zaplatać od spodu; pleść od dołu do góry.
Podpleć, trochę opleć z chwastów.
Podpleść — p. nied. Podplatać.
Podpłomyk, rodzaj płaskiego placka nawpół upieczonego na węglach lub w płomieniu.
Podpłókiwać, dok. Podpłókać; płócząc podmywać, płókać od spodu; (o wodzie) podmywać, wybierać ziemię od spodu.
Podpłynąć — p. nied. Podpływać.
Podpływać, dok. Podpłynąć; płynąc zbliżać ś. do jakiego miejsca; płynąć pod co.
Podpodział, grupa powstała z rozczłonkowania podziału.
Podpoić — p. nied. Podpajać.
Podpołudniowy, Południowy, położony na południu, będący około południa.
Podpora, to, na czym ś. coś wspiera, opiera; to, co coś podpiera: słup drewniany a. murowany, filar, pal, tyka, tyczka, stempel, fundament, podwalina; ostoja, podstawa; przen., pomoc, opieka, poparcie, podtrzymanie; przen., człowiek, wspierający co, opiekun, protektor, człowiek, który komuś pomaga, utrzymuje kogo, żywiciel, człowiek, który ś. czymś zajmuje gorliwie; gatunek grzyba; przód pługa, na którym opiera ś. koniec grządziela.
Podporowy, odnoszący ś. do podpory, podporę stanowiący, podpierający.
Podporucznik, stopień oficerski niższy od porucznika.
Podporządkowywać, dok. Podporządkować co czemu, pod co = czynić zależnym, uznawać co za drugorzędne, mniej ważne; usuwać na drugi plan, uzależniać; p. ś., schodzić na drugi plan, zajmować miejsce drugorzędne, uzależniać ś. od czego.
Podpotylicowy, umieszczony pod potylicą.
Podpowiadać, dok. Podpowiedzieć; poddawać, podsuwać, podszeptywać temu, kto ma mówić, a nie wie czegoś, co zapomniał a. ś. zaciął: p. koledze w szkole; p. aktorowi na scenie = suflerować.
Podpórka, zdr. od Podpora; to, co podpiera, konsolka, tyczka do podpierania drzew owocowych.
Podprawa, podkład, zaprawa.
Podprawiać, dok. Podprawić; przyprawiać, doprawiać, przyrządzać; podkładać, podsadzać, podstawiać, podmoeowywać.
Podprefekt, zastępca a. pomocnik prefekta.
Podprefektura, okrąg, pozostający pod władzą podprefekta; biuro, kancelarja podprefekta; urząd podprefekta.
Podprokurator, zastępca a. pomocnik prokuratora.
Podprowadzać, dok. Podprowadzić; doprowadzić kogo do kogo a. do jakiego miejsca; prowadzić kogo pod co; skrycie przyprowadzać dokąd, podwodzić do czego; budować, wystawiać aż pod co, aż do pewnego kresu.
Podproże, dolny próg; to, na czym próg jest osadzony.
Podpróchnieć, nieco od spodu spróchnieć, zbutwieć.
Podpróć — p. nied. Podparać, Podprówać; trochę rozpróć.
Podprószyć, trochę zaprószyć; przen., p. sobie = trochę wypić, podpić sobie, podchmielić sobie; p. sobie głowę = zawrócić sobie trochę czym głowę, np. miłością.
Podprówać, Podpruwać — p. Podpróć.
Podpruć — p. Podpróć.
Podprząc, Podprzęgnąć — p. nied. Podprzęgać.
Podprzeor, zastępca przeora.
Podprzeorysza, zastępczyni przeoryszy.
Podprzeponny, umieszczony pod przeponą, pod djafragmą.
Podprzęg, konie przygotowane do podprzęgnięcia w razie potrzeby; zaprząg dodatkowy, luzaki.
Podprzęgać, dok. Podprzęgnąć, Podprząc; zaprzęgać pod co, pod czym; przyprzęgać większą liczbę, np. koni, wołów i t. p.
Podpuchły, podbrzękły, napuchły z dołu, trochę spuchnięty.
Podpuchnąć, napuchnąć od spodu, trochę spuchnąć.
Podpułkownik, ranga w wojsku niższa od pułkownika.
Podpuszczać, dok. Podpuścić; przypuszczać kogo aż pod co, pozwalać zbliżyć ś. dokąd; p. mleko = sztucznie je robić zsiadłym za pomocą podpuszczki.
Podpuszczany, ten, którego podpuszczano; mleko p-e = zwarzone przy pomocy podpuszczki.
Podpuszczka, Podpustka, to, co służy do podpuszczania t. j. prędkiego zwarzania mleka, np. kwas jaki organiczny, żołądek cielęcy.
Podpuścić — p. nied. Podpuszczać.
Podpychać, dok. Podepchnąć, Podepchać; popychając wtłaczać pod spód czego, wpychać pod co; popychać.
Podpytywać, dok. Podpytać; zapytywać nieznacznie w celu wybadania; wyciągać na słówka; podchwytywać, wybadywać.
Podrabiacz, który co podrabia, fałszuje, falsyfikator.
Podrabiać, dok. Podrobić; postępować nieco w zaczętej robocie, obrabiać, wykończać; p. pończochę = dorabiać część jej zdartą, nadrabiać; rzecz sfałszowaną za prawdziwą podawać, fałszować; przesadzać, przesadnie co robić.
Podrabin, pomocnik rabina.
Podrałować, pobiec szybko, pośpiesznie.
Podrapać, poskrobać nieco; drapiąc poranić, uszkodzić; p. ś., nieco ś. poskrobać paznokciami a. czymś ostrym; drapiąc poranić się.
Podrapować, poukładać w fałdy, w festony.
Podrasa, grupa, powstała z podziału rasy, rasa niższego rzędu.
Podrastać, dok. Podrosnąć, Podrość; wzrastać powoli, rosnąc; w górę; stawać ś. większym, wyższym; zwiększać ś. w kierunku pionowym; przen., wzmagać ś., zwiększać ś., urastać, potęgować ś., wzmacniać s;.
Podratowywać, dok. Podratować; dopomagać niewielkim wysiłkiem, wspomagać w razie naglącym.
Podraźniać, Podraźnić — p. Podrażniać, Podrażnić.
Podrażać, dok. Podrazić; uderzać, razić od spodu; przen., podrywać, chwiać, narażać na niebezpieczeństwo; p. sobie = wypijać trochę, upijać ś. niezupełnie.
Podrażniać, Podraźniać, dok. Podrażnić, Podrażnić; drażnić, rozdrażniać, drażniąc wyprowadzić z równowagi, gniewać, złościć, irytować; urażać, podjudzać; p. ś., wychodzić ze spokoju, tracić równowagę umysłu; drażnić jeden drugiego nawzajem; dać ś. drażnić.
Podrąbywać, dok. Podrąbać; rąbać od spodu, podcinać rąbaniem.
Podrążyć, wydrążyć jedno po drugim, podrylować (owoce).
Podrenować, pozaprowadzać dreny, zdrenować.
Podreperowywać, dok. Podreperować, Podreparować; nieco poprawiać, nareperowywać; p. ś., poprawiać się, zaczynać czuć ś. lepiej na zdrowiu.
Podreptać, Podrepcić, pójść drobnym krokiem, pobiec, poszłapać; drepcząc, podeptać co; pójść gdzie drepcąc.
Podrewizor, pomocnik rewizora.
Podręczę, to, na czym ś. ręka opiera, poręcz boczna, część krzesła a. fotelu, na której ś. ręka opiera; na p-u = na podorędziu.
Podręczny, pod ręką ś. znajdujący; będący na podorędziu; tuż blizko leżący, dający ś! użyć w każdej chwili; dogodny, pomocniczy: dziełko p-e, słownik p.; którym ś. można szybko wyręczyć, posłużyć w każdym wypadku: panna p-a = w pracowni sukien lub kapeluszy pracowniczka nie wykwalifikowana jeszcze, ale używana do różnych robót łatwiejszych i posług; w druk., druk p. = kursywa.
Podręczyć (ś.), dręczyć (ś.) przez jakiś czas.
Podrętwić, porobić drętwemi, zdrętwiałemi.
Podrętwieć, zdrętwieć jeden po drugim.
Podrobić — p. nied. Podrabiać.
Podrobić, podzielić co na drobne części, pokruszyć: p. chleb, bułkę.
Podrobnieć, stać ś. drobnym, drobniejszym, zdrobnieć, skarłowacieć.
Podroby — p. Podróbki.
Podroczyć się, nie przystawać odrazu na co, podrażnić ś. z kim, pokaprysić.
Podrogatkowy, położony w blizkości rogatek, podmiejski.
Podrosnąć, Podrość — p. nied. Podrastać.
Podrost, wzrost, podrastanie, czas wzrastania.
Podrostek, dziecię podrosłe, młodzieniaszek podrastający, podlotek.
Podrość — p. Podrastać.
Podrozdział, rozdzielenie, rozszczegółowienie rozdziału właściwego, część tego rozdziału.
Podrożeć, stać ś. droższym, podnieść ś. w cenie, nabrać wyższej ceny.
Podrożyć, uczynić co droższym, podnieść w cenie, podwyższyć cenę czego; p. ś., nie odrazu na co ś. zgodzić; potargować ś., powzdragać ś.
Podróbka, rzecz podrobiona, sfałszowana, falsyfikat, surogat.
Podróbki (-ek), części ubitych zwierząt, szczególnie ptactwa, ryb, jako to: wątroba, płuca, serce, śledziona, a także nogi, głowa, szyja, skrzydełka ptactwa, dróbka; potrawa z tych części zrobiona.
Podrównać — p. nied. Podrównywać.
Podrównikowy, leżący pod równikiem a. w blizkości równika.
Podrównywać, dok. Podrównać; wyrównywać coś od spodu; czynić nieco równym, równać w pewnej mierze.
Podróż, droga, którą ś. dokąd odbywa, udając ś. do jakiego miejsca; jeżdżenie lub chodzenie po kraju a. krajach; dążenie drogą do jakiego miejsca oddalonego; opowieść spisana o wypadkach i wrażeniach, podczas podróży doznanych; p. na tamten świat = śmierć.
Podróżne (-ego), zaopatrzenie, zapasy na drogę; strawne, pieniądze, które daje się na drogę; koszt podróży; paszport.
Podróżniczka, forma ż. od Podróżnik.
Podróżnikowate, plemię roślin złożonych, cykorjowate.
Podróżny, dotyczący podróży, potrzebny w podróży; podróżujący; rzecz., podróżnik, wędrowiec, wojażer; p-a, rzecz., podróżniczka; po p-nemu — jak podróżny, jak w podróży.
Podróżomanja, chęć ciągłego podróżowania, manja podróżowania.
Podróżopisarstwo, zajęcie podróżopisarza; dział literatury, obejmujący opisy podróży.
Podróżopisarz, autor opisów podróży.
Podróżować, odbywać, odprawiać podróż, przenosić ś. z miejsca na miejsce, wojażować; zabarwić różem.
Podrugie, powtóre, po raz drugi.
Podrujnować, trochę zrujnować.
Podrukować, wydrukować dużą ilość, nadrukować.
Podrumienić, nieco zrumienić.
Podruna, piwnica, loch w ziemi na zboże i żywność.
Podrusztować, zrobić pod czymś rusztowanie, a. zrobione posunąć wyżej; podłożyć ruszt.
Podrutować, odrutować wiele rzeczy kolejno.
Podruzgotać, zdruzgotać wiele rzeczy, porozbijać, potłuc, połamać, potrzaskać, poniszczyć, porujnować.
Podrużbować, Podrużbić, wystąpić jako drużba, być drużbą.
Podrużyć komu, być mu drużbą, okazać ś. przyjaznym, wyświadczyć przysługę; p. ś. z kim, zawrzeć przyjaźń, zaprzyjaźnić się.
Podrwić — p. nied. Podrwiwać.
Podrwiwać, dok. Podrwić; trochę pożartować, pokpić, podrwinkować, pośmiać ś. z kogo a. z czego, wyszydzać; p. głową = popełniać błąd, palnąć głupstwo, pokpić sprawę, poszkapić się.
Podrwinkować, pożartować.
Podryć, zryć co od spodu, podkopać; podmulić, podpłókać; p. ś. = wryć ś., podkopać ś.
Podryg, podrygnięcie, podskok, ruch zabawny, przesadny, niezgrabny; ruch konwulsyjny; ostatnie p-i = rzucanie ś. konającego, przen., ostatnie, rozpaczliwe wysiłki.
Podrygać, jakiś czas poskakać, potańczyć.
Podrygiwać, robić drygi, podskakiwać, iść podrygując, podskakując.
Podryjek, chrząszcz słonikowaty.
Podrylować, drylować przez pewien czas, powyjmować pestki z owoców, podrążyć, powydrążać.
Podryw, poderwanie, uszczerbek, szkoda, konkurencja; poryw, zapęd.
Podrywać, dok. Poderwać; nieco urywać czego z pod spodu; o wodzie: podmywać prądem gwałtownym; przen., szkodzić, niszczyć, nadwerężać: p. komu zdrowie, majątek: p. ś. odrywać ś. będąc podmytym lub podpłókanym z pod spodu; o ludziach: nadwerężać swe zdrowie przez dźwiganie czegoś nazbyt ciężkiego.
Podrząd, grupa powstała z podzielenia rzędu na niższe.
Podrzeć, rozedrzeć co na kawałki, poszarpać, porozdzierać, zniszczyć, znosić: p. ubranie, obuwie; poradlić, poorać; p. ś., być podartym; p. ś. z kim = pokłócić ś., nakrzyczeć ś., powrzeszczeć, nahałasować ś.
Podrzemać, trochę pospać, trochę ś. przespać.
Podrzeń, roślina z gromady paprotników.
Podrzezywać, dok. Podrzezać; podrzynać, nadrzynać od spodu, urzynać, podcinać; podrzynać gardło sobie a. komu = zarzynać ś. a. zarzynać kogo.
Podrzeźbiać, dok. Podrzeźbić; trochę wyrzeźbić.
Podrzeźlina, roślina z rodziny psiankowatych.
Podrzeźniacz, podrzeźniający innych.
Podrzeźniać, szydząc z kogo, naśladować jego mowę, ruchy i t. d.; drażnić kogo, naśladując go; naśladować kogo niezdarnie, małpować, przedrzeźniać.
Podrzędny, niegłówny, nienajważniejszy, niezasadniczy, drugorzędny; małoznaczący, błahy, nędzny.
Podrzucać, dok. Podrzucić; rzucać co pod co, pod kogo, pod spód czego; podkładać, podsuwać co ukradkiem, szybko; p. dziecko, t niemowlę = pozostawiać je gdzieś; ukradkiem, by ś. go pozbyć; zdradliwie zamieniać jedno za drugie, podsuwać, podkładać; rzucać co od dołu w górę: p. piłkę; i przen., podsuwać, narzucać, nastręczać; p. mur, sufit = obrzucać wapnem.
Podrzut, rzut do góry, podrzucenie, podsunięcie, podskok; rzecz podrzucona, narzucona, podsunięta.
Podrzutek, dziecię podrzucone, opuszczone przez matkę, dziecię znalezione, dziecko nieprawego łoża, nieznanych rodziców, znajda, znajdek; dom p-ów, zakład publiczny, gdzie ś. wychowują podrzutki, dzieci podrzucone; przen., utwór jakiś nędzny, poroniony płód literacki.
Podrzymać — p. Podrzemać.
Podrzynać, dok. Poderżnąć; rznąć od spodu, rznięciem z dołu skracać; p. sobie gardło = zarzynać ś.; przen., nadwerężać, nadrywać; oszukiwać, wyzyskiwać; p. ś., zarzynać ś.; przen., tracić majątek niebacznie.
Podrżeć, drżeć przez czas jakiś.
Podsad, żyto niższe, wyrastające śród wyższego, mniej wydajne, skutkiem przemarznięcia lab przemoknięcia.
Podsadek, chłop bezrolny, komornik.
Podsadnik, roślina z gromady mchów.
Podsadzać, dok. Podsadzić; podkładać, podstawiać, kłaść pod co, wciskać co pod co; p. do ssania = przysadzać, przypuszczać: p. miny, prochy = podkładać; podbijać, podkuwać; poruszać, podnosić, dźwigać; p. ś., przedostawać ś.; p. ś. pod kogo = skrycie ś. przybliżać, podstępnie podchodzić; wysadzać, rugować; podstawiać swój grzbiet, aby coś dźwignąć.
Podsadzka, płyta kwadratowa będąca podstawą pod słup; materjał, zapełniający opróżnione miejsce w kopalni, aby ś. nie zapadało.
Podsalać, dok. Podsolić; nieco osolić, trochę nasalać; przen., dokuczać komu, przycinać.
Podsaletran, Podsaletrzan, sól, utworzona z podkwasu saletrowego i jakiej bądź zasady.
Podsandaczyk, ryba piersiopłetwa, okuniowata, sekret.
Podsatynować, trochę wygładzić, trochę wyglansować.
Podsądna, forma ż. od Podsądny.
Podsądny (-ego), człowiek, pozostający pod sądem, obwiniony, oskarżony.
Podsekretarjat, urząd, zajęcie podsekretarza.
Podsekretarz, pomocnik sekretarza.
Podsercowy, umieszczony pod sercem.
Podsetnik, pomocnik setnika.
Podsędek, pomocnik a. zastępca sędziego w dawnych sądach ziemskich.
Podsędzia — p. Podsędek.
Podsiać — p. nied. Podsiewać.
Podsiadać, dok. Podsiąść; ubiegać kogo w objęciu korzystnego miejsca; zajmować podstępnie cudze stanowisko, posadę i t. d.; otrzymywać co przed kim; p. ś., sadowić ś. blizko przy kim; zsiadać ś. trochę (np. o mleku).
Podsiarczan, w chem. sól kwasu podsiarczanego.
Podsiąść — p. nied. Podsiadać.
Podsiebitka, sufit, strop.
Podsiekać, dok. Podsiec; podcinać co od spodu, od dołu; siekaniem nacinać; p. łąkę = kosić ją nieco, nieco zsiekać; p. ś., pobić ś.. pokiereszować ś.
Podsienie, daszek na słupkach przed domem, przy wejściu.
Podsiewać, dok. Podsiać; zasiewać co pod czym, trochę posiać jakiego nasienia; przesiewać.
Podsiewiny, to, co ś. odłącza przy podsiewaniu, zgoniny: kłosy. plewy i t. p.
Podsiębierne, Podsięwodne koło, koło wodne poruszane wodą, spadającą nań poniżej osi.
Podsilać, dok. Podsilić; dać nieco jeść; zasilać nieco, podkarmiać, pokrzepiać.
Podsiniaczyć, uderzeniem porobić siniaki, nabić siniaka.
Podsiniać, dok. Podsinić; zrobić trochę sinym, nadawać barwy nieco sinej.
Podsiniały, mający siniaki od stłuczenia, choroby i t. p.; miejsce p-łe = sine.
Podsinieć, posinieć z dołu, nabrać nieco sinego koloru.
Podsitek, narzędzie do przesiewania.
Podsitkowy, Podsitni, pochodzący z pod podsitka, zgrubsza przesianiem oczyszczony: mąka p-a; chleb p. = upieczony z takiej mąki.
Podsiwiały, który nieco osiwiał.
Podsiwieć, w części osiwieć.
Podskakiwać, dok. Podskoczyć; unosić ś. w górę skacząc, ze skokiem ś. podrywać, robić skok w górę, skakać raz po raz na miejscu, podrygiwać; p. z radości = okazywać jawnie i żywo radość; skokiem, podskokiem;szybko przebiegać, doskakiwać, przyskakiwać; szybko podrastać, powiększać ś.; iść w górę, podnosić ś.
Podskalny, położony pod skałą a. pod skałami.
Podskarbi (-ego), wysoki urzędnik, zawiadujący skarbem publicznym a. królewskim w daw. Polsce; skarbnik w bractwach kościelnych i cechach, kwestor.
Podskarbianka, córka podskarbiego.
Podskarbic, syn podskarbiego.
Podskarbina, żona podskarbiego; zakonnica, mająca pod swym nadzorem skarbiec klasztorny, podskarbini.
Podskarbnikostwo, Podskarbnikowstwo, podskarbi z żoną.
Podskibnik, narzędzie rolnicze służące do spulchnienia podglebia.
Podsklepiać, dok. Podsklepić;! dawać sklepienie pod czym, zasklepiać co od dołu.
Podskoczyć — p. nied. Podskakiwać.
Podskok, skok w górę, podskoczenie; odbicie ś. w górę ciała sprężystego; usiłowanie nadania swym ruchom lekkości i zręczności; cały w p-ach = w podrygach, w lansadach.
Podskórny, pod skórą umieszczony, dokonywający ś. pod skórą: injekcja p-a.
Podskórze, tkanki podskórne.
Podskrobywać, dok. Podskrobać; oskrobywać, wyskrobywać od dołu; trochę zeskrobywać, zdrapywać nieco z wierzchu; p. kleksy, litery napisane = zeskrobywać, poprawiać.
Podskroniowy, umieszczony pod skronią.
Podskronnik, część twarzy, pod okiem położona.
Podskrzel, tylny brzeg skrzeli u ryb, skrzele u spodu szyi.
Podskrzelny, umieszczony pod skrzelami.
Podskubywać, dok. Podskubać; skubiąc wyrywać z pod spodu, poskubywać nieco; p. gęś, kaczkę = wyrywać żywemu ptakowi w pewnym okresie pierze; p. kogo = skrycie wyzyskiwać kogo, podstępnie ogołacać go z pieniędzy, ciągnąć z niego, okradać; p. kogo a. komu skrzydeł = ujmować komu władzy, znaczenia; poskramiać, poniżać; p. ś. = zostać podskubywanym.
Podsładzać, dok. Podsłodzić; trochę słodzić.
Podsłoneczny, wystawiony na operację słoneczną, oświetlony przez słońce; podzwrotnikowy; położony pod słońcem, ziemski.
Podsłonieć, stać ś. nieco słonym, nasycić ś. słonością.
Podsłuch, podsłuchiwanie; p-y wojenne = straże obserwacyjne, badające ruchy nieprzyjacielskie, rekonesans; p-y myśliwskie = śledzenie jeleni rysiów i głuszców na tokowisku.
Podsłuchiwacz, ten, który podsłuchuje.
Podsłuchiwać, dok. Podsłuchać; starać ś. usłyszeć to, co kto mówi do kogo, a czego nie chcą, aby kto inny słyszał; skrycie słuchać czego, nastawiać uszu.
Podsłupie, Podsłupiec, podstawa słupa, kolumny; pjedestał, postument; miejsce pod słupami, portyk; szopa, dach na słupach.
Podsmalać, dok. Podsmalić; osmalać, opalać od spodu; trochę osmalać.
Podsmarować, posmarować od dołu, nieco posmarować.
Podsmażać, dok. Podsmażyć; smażyć od spodu; nieco smażyć, przysmażać, smażyć niezupełnie, więcej smażyć, dosmażać rzecz niedosmażoną.
Podsobny, będący pod kim; koń; p. = do jazdy wierzchem.
Podsolić — p. nied. Podsalać.
Podsrebrzać, trochę posrebrzać, posrebrzać od spodu.
Podstać, o płynach: ustać się nieco, stać ś. nieco klarowniejszym przez częściowe opadnięcie zawiesin na dno.
Podstajenny, pomocnik stajennego.
Podstały, który ś. podstał albo wystał.
Podstarosta, Podstarości, zastępca starosty w jego nieobecności odprawujący sądy grodzkie; dozorca w mniejszych kopalniach; ekonom, karbowy, gumienny, pisarz.
Podstarostwo, urząd, obowiązki podstarosty.
Podstarościanka, córka podstarosty.
Podstarościna, żona podstarosty.
Podstarościński, przym. od Podstarosta; dotyczący podstarosty.
Podstarszy, mający pierwszy urząd po starszym, zastępca starszego: w bractwie, w cechu itp.
Podstarzały, podeszły w lata, kłoniący ś. ku starości.
Podstarzać ś., Podstarzeć a. p. ś., wychodzić z wieku dojrzałego, zbliżać ś. a. zbliżyć ś. ku starości, stać ś. podeszłym w latach.
Podstawa, rzecz, pod drugą podstawiona, podkładana, by utrzymać ją w równowadze, podpora, podkład, podwalina, fundament; legar, noga, nóżka, postument, słup, statyw; w gieom., którykolwiek z boków trójkąta a. wielokąta a. bryły gieometrycznej, uważany za spodni; przen., rzecz główna, podstawowa, zasada, fundament, założenie, przesłanka: religja jest p-ą moralności; mówię to nie bez p-y = nie bezzasadnie; w archit., część dolna słupa, bazys, podsłupie; p. czaszki = część jej spodnia; p. serca = jego część szersza, zwrócona ku górze i ku tyłowi; p. języka = nasada.
Podstawczaki, rząd grzybów.
Podstawek, to, co ś. pod co podstawia, podpórka; w instrumentach smyczkowych: deseczka, na której struny ś. opierają.
Podstawiać, dok. Podstawić; umieszczać co pod czym, podkładać, podsuwać, podsadzać co pod co; zamiast rzeczy właściwej przedstawiać inną, zastępować jedno drugim; nastawiać, wystawiać, narażać, poddawać: p. szyję pod miecz; zamieniać, podrzucać; w matem., zastępować co czym: p. zamiast liter liczby itp.; p. komu stołka = szkodzić mu w jego zamierzeniach, oczerniać; p. nogę = aby ś. przewrócił, szkodzić, postępować podstępnie.
Podstawka, zdr. od Podstawa; to, co ś. podstawia pod co, na czym coś stoi: p. pod szklanki = spodek; p. pod doniczki z kwiatami; podpórka.
Podstawowy, stanowiący podstawę, oparty na podstawie, służący za podstawę, uzasadniony; zasadniczy, główny, najważniejszy.
Podstąpić — p. nied. Podstępować; p. kogo = podejść, oszukać, podchwycić.
Podstebnować, podłożyć ściegami dla nadania wypukłości pewnej części haftu.
Podstemplować, podpiętrzyć od dołu, podfutrować stemplami, wesprzeć podporami; p. sukno = w umyślnej na to maszynie nadać mu glans i dychtowność; podgręplować, poddekatyzować.
Podstęp, podstąpienie, zbliżenie ś. do czego; przen., podejście, wybieg, fortel, chytrość, zdrada, zasadzka, intryga.
Podstępca, używający podstępów, krętacz, intrygant, oszust, zdrajca.
Podstęplować — p. Podstemplować.
Podstępnie, przebiegle, chytrze, zdradliwie.
Podstępny, zwodniczy, zdradliwy, zdradny, używający podstępów, chytry, przebiegły, pełny forteli, wykrętny.
Podstępować, podchodzić pod co, zbliżać ś, podsuwać ś.
Podstolanka, córka podstolego.
Podstoli, zastępca stolnika, dawny urząd, a właściwie godność honorowa w Polsce.
Podstolic, syn podstolego.
Podstolina, żona podstolego.
Podstolstwo, urząd, godność podstolego; zbior., podstoli z żoną.
Podstopek, rzecz., pod stopami umieszczona, podnóżek, podstopie.
Podstopny, znajdujący ś. pod stopami, odnoszący ś. do przeciwnej strony kuli ziemskiej, do antypodów.
Podstrajać, dok. Podstroić; stroić nieco instrument muzyczny; p. kogo na kogo = nastrajać nieprzyjaźnie kogo przeciw komu, podmawiać, buntować, poduszczać, podniecać, podbechtywać.
Podstrugiwać, dok. Podstrugać; trochę ostrugać.
Podstrychnąć, podmusnąć w górę, zadrzeć do góry, podkręcić: p. wąsa.
Podstrychowy, umieszczony pod samym strychem, na poddaszu.
Podstrzelić, postrzelić, zranić.
Podstrzesze, miejsce, skład pod strzechą, poddasze, strych.
Podstrzygać, dok. Podstrzyc; strzyc trochę od dołu, podcinać, przystrzygać; p. ś., kazać ś. trochę podstrzyc.
Podstrzyżyny — p. Postrzyżyny.
Podstudzić, trochę ostudzić, ochłodzić.
Podsufitka, pomost z desek, tworzący sufit, przybijany do belek pułapowych i obrzucany tynkiem z wierzchu; deska zdatna na podsufitkę.
Podsumować, dodać kolumnę liczb, zsumować.
Podsunąć — p. nied. Podsuwać.
Podsurowiczy, znajdujący ś. pod błoną surowiczą.
Podsuszać, dok. Podsuszyć; nieco osuszyć, czynić co suchszym.
Podsuwać, dok. Podsunąć; sunąć co pod co, przysuwać, posuwać w pewnym kierunku, podkładać, podstawiać, podmykać; nasuwać, nastręczać, poddawać, podpowiadać nieznacznie; podkładać cichaczem, podmieniać, podrzucać; p. ś., przybliżać ś. pod co cicho, powoli, ukradkiem, pod: chodzić, podmykać ś.
Podsycać, dok. Podsycić; nieco nasycać, sycić do pewnego kresu, trochę karmić, posilać; przen., podtrzymywać, żywić; podniecać, podbudzać, podżegać, rozdmuchiwać, rozpalać, wzmacniać, wzmagać; p. ogień = dokładać paliwa; p. i czyją ciekawość, nienawiść, mściwość, gniew = potęgować; p. czym jaki trunek = mieszać co do niego, zaprawiać go czym; p. ś., posilać ś., trochę podjadać; przen., potęgować ś., wzmagać ś., podniecać ś., pobudzać ś.
Podsychać, dok. Podeschnąć; trochę wysychać, stać ś. suchszym; szczupleć.
Podsygnować, podpisać, podznaczyć swoim podpisem skróconym a. swemi pierwszemi literami.
Podsypać — p. nied. Podsypywać.
Podsypka, podsypanie czego; proch, który podsypuje ś. na panewkę a. w zapał broni palnej i który zapala ś. za uderzeniem kurka; piasek a. gruz służący do wypełniania odstępów między belkami w podłodze lub ścianach.
Podsypywać, dok. Podsypać; nieco dosypywać, nasypywać, posypywać, przysypywać czego na co a. pod co, sypaniem poddawać czego: p. prochu na panewkę, p. pieniędzy za co lub w jakiej sprawie, p. co pieniędzmi = dawać większe pieniądze dla pomyślnego załatwienia sprawy, dla zjednania sobie, przekupienia kogo.
Podszabrować, ułożyć szaber pod bruk lub pod posadzkę.
Podszafarz, zastępca szafarza.
Podszańcować, naprędce oszańcować, porobić szańce, t. j. okopy, zasieki lub podprowadzić szańce aż pod jakie miejsce.
Podszargać, nieco zaszargać; przen., p. opinję = zepsuć sobie opinję; p. majątek = obdłużyć go.
Podszarpać, Podszarpnąć, trochę poszarpać; przen., nadwątlić, nadwerężyć, nadpsuć, nadniszczyć.
Podszarzać, trochę zniszczyć, podniszczyć, nieco znosić: p. ubranie.
Podszastać, podniszczyć, nadszarpać, podrujnować; p. ś., podniszczyć się.
Podszatny, pomocnik szatnego.
Podszczepiać, dok. Podszczepić; zaszczepiać od spodu, z dołu; p. kogo = podchodzić, wyprowadzać w pole, oszukiwać podstępnie; p. co pod kim = chwytać co u kogo podstępnie, zagarniać co, wydzierać co komu.
Podszczękowy, mieszczący się pod szczęką.
Podszczuć — p. nied. Podszczuwać.
Podszczuwacz, człowiek, który podszczuwa, buntuje, poduszczyciel, podżegacz.
Podszczuwać, dok. Podszczuć; p. psa = podjudzać go na kogo, podżegać do rzucenia ś., rozdrażniać, podniecać; p. kogo na kogo = namawiać, poduszczać przeciw komu, starać ś. poróżnić, pokłócić; podbechtywać, podburzać, podżegać, podniecać.
Podszczypywać, szczypać od spodu, z przerwami, podskubywać.
Podszczytowy, znajdujący się pod szczytem.
Podszef, pomocnik a. zastępca szefa.
Podszepnąć, Podszeptać — nied. Podszeptywać.
Podszepnik, człowiek, który co komu skrycie podszeptuje, doradza, zausznik, poufalec, powiernik.
Podszept, podszepnięcie, skryta rada, namowa tajemna, poduszczenie.
Podszeptywać, dok. Podszeptać, Podszepnąć; szeptać coś komu do ucha, podpowiadać szeptem, suflerować; przen., doradzać tajemnie, skrycie namawiać, poduszczać, podmawiać.
Podszewka, to, czym ś. ubranie jakie podszywa, podszycie, podbicie; materjał, używany na podszycie; człowiek, który podaje ś. za kogo innego, podszywa ś. pod cudze nazwisko.
Podszewnica, roślina z rodziny storczykowatych.
Podszlamować, dodać od spodu szlamu.
Podszlifować, trochę podostrzyć, trochę wyszlifować.
Podsznurować, ściągnąć sznurem od spodu, od dołu zesznurować.
Podszopie, budowla, składająca ś. z dachu, opartego na słupach, bez ścian, a przeznaczona na skład siana a. narzędzi rolniczych i t. p.
Podszpakowacieć, trochę osiwieć.
Podszpilić, podpiąć szpilkami.
Podsztygar, pomocnik sztygara.
Podszuflować, podgarnąć szuflą.
Podszumować, oczyścić cokolwiek za pomocą szumowania.
Podszybie, miejsce najniższe w szybie, miejsce przecięcia chodników z szybami w kopalni, komora podszybowa.
Podszybować, gładko podsunąć, podłożyć pod co; szybując, zbliżyć ś. pod co, do czego; podpłynąć, podlecieć.
Podszybowy, przym. od Podszybie; komora p-a = podszybie.
Podszycie, to, czym coś podszyte, podszewka; poszycie dachu, poddasze, strych; część butów, składająca ś. z podeszwy, obcasów i przyszwy, z wyłączeniem cholewy i pięt; p. lasu = krzewy, podkrzewy i zioła (paprocie, mchy i t. d.), rosnące między drzewami w lesie.
Podszyć — p. nied. Podszywać.
Podszyty, którego podszyto: las p. = zarosły krzewiną (oprócz drzew); to, co podszyto: kołdra p-a, ubranie p-e, buty p-e = którym dano świeże podeszwy; paltot, płaszcz wiatrem p. = lekki, nędzny, nie chroniący ciała od zimna; mający pozór kogo, czego, trącący kim, czym; p. tchórzem = bojaźliwy; p. fałszem = obłudny, nieszczery.
Podszywać, dok. Podszyć; przyszywać co z pod spodu, dawać do czego podszewkę, podbijać czym: futrem, flanelą i t. p.; p. ś. pod kogo, pod co = przyjmować na ś. chytrze jaką postać, pozór udawać kogo a. co.
Podszywany, obłudny, fałszywy, nieprawdziwy, udany.
Podścielisko, Podściel, to, co podłożono, podścielono pod co, fundament, grunt, podkład, podstawa, podłoże, podwalina.
Podścielać, dok. Podesłać; podkładać co pod kogo, rozścielać co pod kim a. pod czym; układać warstwę czego pod kim albo pod czym; przen., upokarzać, poddawać pod władzę, pod moc czyją, czynić zależnym od kogo a. od czego, zhołdować kogo a. co.
Podściółka, to, co ś. podściela, zwłaszcza pod bydło i konie, jak: słoma, igliwie i t. p.
Podśmietanie, warstwa tłusta, między mlekiem a śmietaną.
Podśmiewać się, podrwiwać, pokpiwać z kogo.
Podśnieżny, położony pod śniegiem, pochodzący z pod śniegu.
Podśpiewywać, śpiewać z lekka, nucić.
Podśrubowywać, dok. Podśrubować; zaśrubowywać od dołu, śrubowaniem podnosić ku górze, podkręcać; sztucznie podnosić ceny coraz wyżej.
Podświadomość, niezupełna świadomość, stan półświadomości.
Podświadomy, nie dochodzący do świadomości, nie uprzytomniający ś. w świadomości: stan p., wrażenie p-e.
Podświecie, podziemie.
Podświnek, duże prosię, świniak, wieprzak młody.
Podtaczać, dok. Podtoczyć; podsuwać co pod co tocząc; podgryzać, podkopywać; p. ś., zataczać ś. pod co.
Podtajać, Podtajeć, roztajać od dołu, stopnieć nieco; p-ło = nastąpiła odwilż, zelżyło.
Podtalar, rodzaj monety w dawnej Polsce.
Podtapiać, dok. Podtopić, nieco topić, rozpuszczać na ogniu a. na cieple; zalewać obficie.
Podtapirować, zaczesać włosy w przeciwną stronę, aby wyglądały suciej.
Podtargnąć, targnąć, pociągnąć, szarpnąć od dołu, targnąć niezbyt silnie, trochę szarpnąć.
Podtatrzański, rozłożony u stóp Tatr, położony, przemieszkujący w blizkości Tatr.
Podtatusiały, podstarzały.
Podtenczas, przysł. — p. Podówczas, wówczas.
Podterać, trochę sterać, nieco zniszczyć, nadniszczyć, nadpsuć, nadwerężać.
Podtęchnąć, trochę stęchnąć.
Podtętnicowy, Podtętniczy, położony pod tętnicą.
Podtłaczać, dok. Podtłoczyć; wtłaczać co pod co, wciskać, wsuwać co pod co, gniotąc silnie.
Podtoczyć — p. nied. Podtaczać; obtoczyć co, zaokrąglić, ogładzić; poostrzyć, podwecować nieco: p. nóż; p. ś. = zatoczyć ś.
Podtop, zatopienie, zalew częściowy, wylew niewielki.
Podtopić — p. nied. Podtapiać.
Podtopnieć, cokolwiek stopnieć.
Podtrącać, dok. Podtrącić; nieco trącać; szturgać co a kogo z dołu, trącaniem podrzucać, podbijać; przen., przytaczać co w mowie, napomykać o czym, czynić aluzje do czego, wzmiankować co.
Podtroczyć, przytroczyć od spodu.
Podtrząchnąć — p. Podtrząsać.
Podtrząsać, dok. Podtrząsnąć; nieco potrząsać, wstrząsać; podsypywać, dodawać jakąś domieszkę do czego, podściełać.
Podtrzeźwieć, trochę otrzeźwieć.
Podtrzymywać, dok. Podtrzymać; wstrzymywać tego a. to, co upada, co ś. przewraca, podpiekać; przen., p. na duchu = nie dawać upaść na duchu, dodawać otuchy, krzepić, pocieszać; popiej rac czyjeś zdanie, opinję, wniosek.
Podtuczać, dok. Podtuczyć; podkarmiać, nieco tuczyć karmieniem, podpasać.
Podtucznieć, podtłuścieć trochę, utyć.
Podtulać, dok. Podtulić; podkulać, podkurczać pod siebie, przytulać co; przyciskać, tuląc pod co; osłaniać, okrywać od dołu.
Podtuptywać, idąc z lekka przytupywać.
Podtuszowywać, dok. Podtuszować; podcieniowywać za pomocą tuszu; pociągać kamieniem piekielnym; mówiąc, podznaczać, kłaść na co nacisk.
Podtykać, dok. Podetkać, Podetknąć; pchać, wtykać co pod co, podsuwać, podkładać; dawać pokryjomu: p. komu jedzenie, pieniądze; nastręczać, poddawać; p. ś., podejmować na sobie suknie i zatykać np. za pas; nasuwać ś., przybliżać ś. dokąd.
Podtyp, typ powstały z podziału typu ogólnego na cząstkowe.
Podubożały, nieco zubożały, podupadły majątkowo, zbiedniały.
Podubożeć, podupaść na mieniu, zbiednieć, zubożeć do pewnego stopnia.
Podubożyć, zubożyć, uczynić nieco biedniejszym.
Poducha, duża poduszka.
Poduchowny, stanowiący niegdyś własność duchowieństwa.
Poduczać, dok. Poduczyć; trochę kogo uczyć, doprowadzać czyjąś naukę do pewnego stopnia; p. ś., uczyć ś. nieco czego; i nabywać początków w jakiej nauce, wyuczać ś, czego, ale niezupełnie, robić pewien postęp w naukach, podkształcać ś.
Podufalić się — p. Poufalić się.
Podufałość — p. Poufałość.
Podufały — p. Poufały; pewien siebie, zarozumiały, hardy, dumny; tęgi, gruby.
Podugoda, przedugoda.
Podumać, zastanowić ś. nad czym, pomyśleć, dumać trochę.
Podunajski, położony nad brzegami Dunaju, ciągnący ś. wzdłuż Dunaju.
Podupadać, dok. Podupaść; chylić ś. ku upadkowi, ku ruinie, upadać na mieniu, ubożeć; p. na zdrowiu = zapadać na zdrowiu, tracić je; p. na nogi = mieć słabe nogi, nie moc chodzić; p. na oczy = tracić bystrość wzroku; p. na uszy = tracić słuch; p. na umyśle = tracić bystrość umysłu (wskutek choroby, starości).
Podupadły, nieco upadły, zubożały; p. na duchu = ten, który stracił równowagę ducha, energję i wiarę; zdrowie p-e = zrujnowane, nadwerężone, nad niszczone.
Podupaść — p. nied. Podupadać.
Podurzyć, zdurzyć wiele osób jedną po drugiej, wprowadzić je w błąd; p. ś., durzyć ś. przez czas jakiś, myśleć, że ś. coś uda.
Podusić, zadusić kolejno wiele osób lub zwierząt; p. ś., podławić, udusić ś. kolejno jeden po drugim.
Poduszczać, dok. Poduszczyć; kogo do czego = podbudzać, podbechtywać, podżegać, podniecać, wzniecać, ożywiać, budzić, wzmagać.
Poduszczyciel, ten, który podbudza do czegoś złego, podżegacz, podszczuwacz.
Poduszczyna, licha, nędzna poduszka.
Poduszeczka, mała poduszka, jasiek; przyrząd w kształcie małej poduszki, materacyka: p. do szpilek = pultynek, jadwiżka; p. u bandaża = pelota; p. u szorów końskich; miękkie zakończenie palca od spodu.
Poduszka, wezgłowie, złożone z kwadratowej poszwy, wypchanej pierzem, puchem, włosiem, waldharem, słomą, sianem i t. p.; podkład a. okład w kształcie poduszki, materacyku: p. przy chomątach, w różnych maszynach itp.; wypić do p-i = przed udaniem ś. na spoczynek nocny; zabrać komu ostatnią p-ę = wyzuć zupełnie z mienia, doprowadzić do nędzy; być zmuszonym sprzedać ostatnią p-ę = stracić całe mienie; dać córce pod p-ę = posag, datek ślubny przy wyjściu za mąż; p. do szpilek, igieł = pultynek, pelotka; p-i pod oczami = miejsca opuchnięte.
Poduszne (-ego), podatek od duszy, od osoby, pogłówne.
Podusznik, fabrykant poduszek: handlarz poduszkami; leniuch, niewieściuch, ospalec, gnuśnik.
Poduszny, umieszczony pod uchem; pobierany od duszy, osobisty, pogłówny: podatek p.
Podużać, powiększać, zmagać, pokonywać.
Podużeć, stać ś. większym, urosnąć.
Podwajać, dok. Podwoić; powiększać dwa razy; dodawać do czego drugie tyle; wzmagać, potęgować, pomnażać, zwiększać znacznie.
Podwal — p. Podwale.
Podwalać, nied. Podwalić; waląc podkładać coś ciężkiego, pod co; obalać; podważać coś ciężkiego; przykładać ś. do obalenia czego, podkopywać co.
Podwale, Podwal, miejsce, położone pod wałem a. blizko wału; kazamaty; nazwa ulicy.
Podwalić, zwalić, przewrócić.
Podwalina, dolna część budynku, częściowo ukryta w ziemi, na której wspiera ś. ściana, słup i t. p., fundament, przycieś, podeszwa, rzecz na której ś. co opiera, główna podstawa czego.
Podwalinka, zdr. od Podwalina; gruba sztuka drzewa użyta na fundament budowli drewnianej, podkładzina, przycieś.
Podwał, piwnica, loch — p. Podwalina, p. Podwale.
Podwała, obsada czego, podpora.
Podwałkować, trochę zwałkować, trochę spłaszczyć.
Podwałować, zrobić wał od spodu, otoczyć wałem.
Podwargowy, umieszczony pod wargami.
Podwarzać, trochę podgotowywać.
Podwatować, podłożyć watę i podszyć nią, wy watować od spodu.
Podwawelski, położony, rozciągający ś. pod Wawelem: gród p. = Kraków, mieszkaniec p. = Krakowianin.
Podważać, dok. Podważyć; podnosić co za pomocą drąga, dźwigni, dłota i t. d.: podpierać.
Podważka, drążek a. inny przyrząd do podnoszenia, podważania ciężarów; narzędzie chirurgiczne do podważania odłamków kości przy operacji.
Podważyć — p. nied. Podważać.
Podweselać, dok. Podweselić; rozweselać nieco, wprowadzać w dobry humor, rozochocać trunkiem; p. ś., podchmielać ś. trunkiem, podpijać sobie, podochocać ś.
Podweterynarz, pomocnik weterynarza.
Podwędzać, dok. Podwędzić; trochę uwędzać.
Podwęgielny, umieszczony pod węgłem; p. kamień = węgielny.
Podwiać, Podwionąć — p. nied. Podwiewać.
Podwiązać — p. nied. Podwiązywać.
Podwiązka, przewiązka, przepaska, opaska gumowa, podtrzymująca pończochy a. skarpetki; order P. w Anglji, ustanowiony przez króla Edwarda III w 1348 r.; nić do podwiązywania naczyń krwawiących, ligatura; najniższe wiązanie w szybie kopalnianym; długa ociosana belka, która utrzymuje i wiąże krokwie dachu.
Podwiązywać, dok. Podwiązać; przywiązywać od dołu. obwiązywać od spodu; opasawszy co, zawiązywać: p. sobie głowę, twarz, włosy, pończochę; p. drzewko, rośliny = przywiązywać do tyczki; p. ranę = opatrywać ją; dawać pod czym wiązanie, podpiętrzać.
Podwiczka, zdr. od Podwika.
Podwić — p. nied. Podwijać.
Podwieczerz, odwieczerz; w wyrażeniu: na p. = pod wieczór, nad wieczorem; podwieczorek.
Podwieczorek, jedzenie, przekąska w przedwieczornej porze, zebranie towarzyskie poobiednie; przyjęcie, nad wieczorem urządzane, kawa czarna, five o’clock.
Podwieczorkować, spożywać podwieczorek.
Podwieczór, pora blizka wieczoru, zmierzch.
Podwieszać, dok. Podwiesić; zawieszać co pod czym, przywieszać coś u dołu czego.
Podwieść — p. nied. Podwodzić.
Podwiew, podwianie, podmuch wiatru od dołu ku górze; przen., podszept, tajna namowa, pobudka, bodziec.
Podwiewać, dok. Podwiać, Podwionąć; zawiewać od dołu, wiejąc podnosić, unosić.
Podwieźć — p. nied. Podwozić.
Podwiędły, nieco zwiędły.
Podwiędnąć, od dołu zwiędnąć, trochę uwiędnąć.
Podwięzienny, położony w blizkości więzienia, umieszczony pod więzieniem.
Podwijać, dok. Podwić, Podwinąć; zawijać do góry, odwijać od dołu ku górze; podkasywać; owijać od dołu; podginać, zadzierać; zwijać pod siebie, kulić, podkurczać: pies p-ja ogon; p. ś., zaginać ś., zadzierać ś., zawijać ś. pod spód a. do góry; noga mu ś. p-nęła = potknął ś., upadł; przen., doznał niepowodzenia.
Podwijka, spódnica kobieca fałdowana.
Podwika, zasłona kobieca na twarz, woal, kwef, welon; chustka kobieca na głowę; przen., niewiasta, kobieta.
Podwikarjusz, zastępca wikarjusza.
Podwikarz, miłośnik kobiet, kobieciarz, bałamut, mężczyzna kochliwy, uwodziciel.
Podwilżać, trochę zwilżać.
Podwinąć — p. nied. Podwijać.
Podwindować, podciągnąć do góry, unieść, podnieść wyżej.
Podwionąć — p. nied. Podwiewać.
Podwiośnie, schyłek zimy, czas przejściowy od zimy do wiosny.
Podwlekać, dok. Podwlec; podsuwać, przybliżać do czego, przywlekać do czego.
Podwładny, pozostający pod czyjąś władzą, zależny od kogo, podległy komu, pod panowaniem czyim będący, poddany, zależny od kogo, podkomendny; rzecz., człowiek podwładny, poddany komu, hołdownik.
Podwłodarz, pomocnik włodarza.
Podwłoka, wewnętrzna powłoka, podwłoka spodnia.
Podwłośnik, rodzaj kaftana damskiego, używanego dawniej podczas pudrowania, czesania włosów, pudermantel; zasłona płócienna, którą fryzjer nakłada temu, komu ma strzyc włosy; podkładka z włosów.
Podwłóczyć, nieco zabronować.
Podwoda, wóz włościański z koniem a. końmi, furmanka, fornalka; powinność dawania wozów z końmi na potrzeby rządu dla przewiezienia kogoś a czegoś: dawna powinność dawania takich podwód w Polsce piastowskiej.
Podwodne (-ego), podatek w dawnej Polsce, płacony zamiast dawania podwód.
Podwodniczy, urząd wojskowy w dawnej Polsce: przełożony nad podwodami, nad taborem obozowym.
Podwodnik, ten, co jedzie na podwodach, dawanych z nakazu rządu, wioząc jakąś wiadomość, list i t. p.; kurjer, goniec, sztafeta.
Podwodny, tyczący ś. podwód; wieś p-a = obowiązana do dawania podwód; będący pod wodą; operujący pod wodą: statek p-y.
Podwodziciel, człowiek, który podwodzi; podżegacz, burzyciel, mąciwoda.
Podwodzić, dok. Podwieść; prowadząc, zbliżać do kogo, do czego, podprowadzać; dawać obwódkę, szlak od dołu, obwodzić od spodu; przen., podbudzać, podniecać, podmawiać; kusić, znęcać:, skłaniać, zniewalać; podmawiać; podkupywać, nasadzać.
Podwoić — p. nied. Podwajać.
Podwoje — p. Podwój.
Podwojewodzi, Podwojwodzi, zastępca wojewody.
Podwojewódzki, przym. od Podwojewoda.
Podwojewództwo, godność, zajęcie, urząd podwojewodziego.
Podwojski, woźny miejski, roznoszący polecenia sądowe, butel.
Podwornik, dzierżawca małej gospody a. dworku.
Podworować, pożartować, pokpić z kogo.
Podworowe (-ego), podatek od domów miejskich i zajmowanych przez nie placów w Polsce piastowskiej.
Podwoskować, trochę nawoskować, pociągnąć woskiem.
Podwozić, dok. Podwieźć; przywozić kogo a. co do jakiego miejsca, zawozić w pewnym kierunku; dostarczać co, dowozić co, zaopatrywać w co przez przywożenie czego; jadąc zabierać kogo, idącego w tym samym kierunku.
Podwoźnik, ten, co podwozi, dowozi, najmujący ś. do wożenia.
Podwój, bok pionowy ramy drzwiowej; w lm., p-oje, drzwi szerokie w pałacu, w okazałym domu, z dwuch skrzydeł składające ś., otwierane w obie strony.
Podwójci, pomocnik wójta.
Podwójnie, przysł., dwukrotnie, dwa razy, w dwójnasów.
Podwójny, złożony z dwuch jednakowych części, dwuch części jednorodnych, odpowiadających sobie nawzajem, dwa razy tyle wynoszący; mający dwa razy tyle miary a. pewnych części, co pojedynczy: p-e okno = złożone z dwu części, otwierających ś. na dwie strony; p-e drzwi = podwoje; p-a szerokość materjału, papieru = dwa razy większa, niż zwykła; p-a porcja = wynosząca tyle, co dwie pojedyńcze; p. grosz = dwugroszniak; kwiat p. = mający dwa razy tyle, wogóle znacznie więcej płatków, niż pojedyńczy; kłos p. = z dwuch złożony; szpilka p-a = o dwuch ostrzach, do spinania włosów; kolej p-a = o dwuch torach; gwiazdy p-e = dwie gwiazdy, tuż obok siebie ukazujące ś.; liczba p-a w gramatyce = oznaczająca dwa przedmioty, np. dwa chłopa, dwie babie, dwu uszu, dwiema oczyma i t. d.; buchalterja p-a = system prowadzenia rachunków handlowych, polegający na tym, że każda pozycja wpisuje ś. do ksiąg dwa razy, w dwuch rachunkach, w jednym jako przychód, w drugim jako rozchód, dla wzajemnej kontroli odnośnych rachunków; i pisać coś p-ą kredką = pobierać dwa razy większe ceny; dwa razy pobierać dług; człowiek p-y = dwulicowy, obłudny; p-a moralność = dwulicowa, obłudna, nieszczera; p-e życie = polegające na obłudzie, na sprzeczności czynów i głoszonych haseł.
Podwójtowstwo, urząd, zajęcie! podwójciego.
Podwórce, podwórze.
Podwóreczko, zdr. od Podwórko.
Podwórko, mały podwórzec, niewielki plac przed mieszkaniem, między zabudowaniami folwarcznemi; niewielki plac między budynkiem frontowym domu miejsinego a oficynami; okno, mieszkanie od p-a = niefrontowe.
Podwórkowy, odnoszący ś. do; podwórka: śpiewak, grajek p. = produkujący ś. na podwórkach: miejskich.
Podwórze, plac między budynkami mieszkałnemi i folwarcznemi, między budynkiem frontowym a oficynami — p. Podwórko; na p-u = na dworze; z p-a = od zewnątrz, z dworu; mieszkać w p-u = w oficynie, nie w budowii frontowej; pierwsze, drugie p. = zdarzające ś. w domach miejskich.
Podwórzec, rozległe, okazałe podwórze przed zamkiem, pałacem a. wewnątrz ich, dziedziniec.
Podwórzowy, odnoszący ś. do podwórza; do podwórza należący; i stróż p. = pilnujący podwórza; pies! p. = trzymany na łańcuchu w budzie na podwórzu.
Podwóz, podwożenie, dowożenie, dowóz, dostarczanie czego do pewnej miejscowości, dla pewnej grupy mieszkańców kraju, np. żywności.
Podwstępniak, uczeń podwstępnej klasy.
Podwstępny, niższy od wstępnego.
Podwydziałowy, niższy od wydziałowego: szkoły p-we = o czterech klasach.
Podwyż, przysł., wyżej, powyżej czego, nad czym, ponad czym.
Podwyżka, podwyższenie, powiększenie, podniesienie, dodatek do tego co już było: otrzymać p-ę = wyższą, większą pensję: podniesienie ś. kursu papierów procentowych, zwyżka, hosa.
Podwyższać, dok. Podwyższyć; posuwać co w górę. czynić wyższym, przedmiotowi a. osobie, które leżały, nadawać kierunek pionowy, podnosić; podnosić w znaczeniu moralnym, nadawać wyższe stanowisko, posuwać w godności, wynosić, honorować; powiększać, zwiększać podnosić w ilości, w cenie; p. ś., podnosić ś., wywyższać, przenosić ś. na wyższe miejsce, stawać się wyższym; zwiększać ś., iść w górę; przen., wynosić ś., pysznić ś., wywyższać ś., piąć ś. w górę.
Podwyższenie, podniesienie, posunięcie w górę; miejsce podwyższone, pomost, estrada, podest; P. Krzyża Św. = święto katolickie 14 września na pamiątkę zajęcia Jerozolimy i Grobu Chrystusowego przez cesarza Konstantyna a. odebrania przez cesarza Herakljusza Persom uniesionej połowy Krzyża św. w r. 628.
Podwyższyć — p. nied Podwyższać.
Podyktować, powiedzieć piszącemu to, co ma pisać, zadać komu dyktando; przen., podsunąć, podszepnąć co komu, namówić, skłonić kogo do czeero; doradzić: rób, co ci serce p-uje = doradzi; rozkazać, przepisać, narzucić: p. komu warunki.
Podym, staw, łączący goleń ze stopą.
Podymie, mieszkanie włościanina z dymniskiem; chata chłopska; zbior., chaty, gospodarstwa włościańskie w całej wsi, razem wzięte.
Podymne (-ego), podatek od każdego dymu, od ilości kominów, od każdej chaty na wsi, od każdego domu w mieście.
Podyndać, powisieć, zawisnąć; podzwonić; powahać, pokiwać.
Podyrdać, pobiec w dyrdy, to jest szybko, z pośpiechem.
Podyskontować, zdyskontować weksle wielu osób.
Podyskurować, porozmawiać, pogawędzić.
Podyskutować, pospierać ś., omówić jaką rzecz.
Podysponować, dać dyspozycję wielu osobom, rozporządzić; poprzygotowywać: p. na śmierć.
Podysputować, trochę dysputować, trochę roztrząsać jaką kwestję.
Podyszeć, dyszeć przez jakiś czas; odetchnąć.
Podzamczanin, mieszkaniec podzamcza.
Podzamcze, miejsce pod zamkiem, w blizkośoi zamku; mieszkańcy tego miejsca.
Podzamkowy, położony pod zamkiem a. w blizkości zamku.
Podzawiązkowy kwiat, w którym płatki i pręciki wyrastają z pod zawiązka.
Podzelować, dorobić nową podeszwę do obuwia, dać zelówki do butów; zacerować pończochę na podeszwie.
Podzelówka, zelówka u obuwia; podzelowanie obuwia: dać buty do p-i.
Podzębny, umieszczony pod zębem, pod zębami.
Podziabać, porąbać, posiekać na małe kawałki, połupać, porobić karby.
Podziać — p. nied. Podziewać.
Podziadowski, otrzymany w spadku po dziadzie, po przodkach.
Podziadzieć, postarzeć się.
Podział, dzielenie na części, podzielenie, dział, rozdział, rozdzielenie; część wynikła z podzielenia czego; układ systematyczny, klasyfikacja naukowa; plan, rozkład utworu naukowego a. literackiego.
Podziałać, poczynić, porobić co jedno po drugim, dokonać czego; wpłynąć przeważnie swym działaniem, wywołać jakiś skutek, dać jakiś wynik, poskutkować.
Podziałka, drobne podzielenie czego, cząstka powstała z drobnego podziału czegoś; linijka z poznaczonemu na niej drobnemi miarami, np. centymetrami i milimetrami a. calami i linjami; p. na planach i mapach = masztab, skala, wskazująca stosunek odległości na mapie a. planie do odległości rzeczywistej.
Podziałowy, dotyczący podziału: traktat p. = dotyczący podziału, rozbiorów Polski; mocarstwo p-e = biorące udział w rozbiorze Polski.
Podziczeć, stać ś. dzikim albo dzikiemi.
Podzielać, dok. podzielić; dzielić, rozdrabniać na części, rozdzielać, dokonywać podziału na części; obdzielać, dawać każdemu po cząstce czego; przen., brać w czym udział, mieć w czym uczestnictwo, mieć wspólnictwo z kim a. z czym: p. czyjeś zdanie = jednakowo z nim mniemać, być jego zdania; p. czyjąś boleść, żal, troskę, radość, losy = boleć, troszczyć ś., radować ś i t. d. z kim razem; p. ś., być dzielonym, dawać ś dzielić; p. ś. z kim a. między sobą = robić z kim dział czego, dając jemu część i sobie część biorąc, udzielać komuś części czego, rozdzielać co między siebie; rozpadać ś., rozdzielać ś. na części składowe.
Podzielić — p. nied. Podzielać.
Podzielna, w dzieleniu: liczba, którą dzielimy przez drugą, zwaną dzielnikiem: dzielna.
Podzielnik, liczba, mieszcząca ś. w drugiej liczbie a. w szeregu liczb bez reszty — p. Dzielnik.
Podzielność, właściwość tego, co da ś. dzielić.
Podzielny, dający ś. z łatwością dzielić na mniejsze części; taki, którego można podzielić; taki, którym można wiele osób obdzielić; w matem., dający ś. podzielić bez reszty.
Podzielonka, grzyb z rodziny bedłki, siwa gąska.
Podziem, państwo cieniów, piekło; państwo podziemne; mieszkańcy podziemia, upiory, złe duchy, szatani — p. Podziemie.
Podziemek, Podziomek, krasnoludek, elf, sylf; dolna część grubej koszuli płóciennej, podołek.
Podziemianin, mieszkaniec podziemia.
Podziemie, Podziem, miejsce pod ziemią, w ziemi, pod jej powierzchnią, loch, pieczara, piwnica, suteryna, więzienie podziemne; państwo podziemne, państwo cieniów, złych duchów, piekło.
Podziemnie, przysł. od Podziemny; skrycie, tajnie, chytrze.
Podziemny, umieszczony, leżący pod ziemią, w ziemi, pod powierzchnią ziemi; głos p. = wychodzący z pod ziemi, przytłumiony; skryty, tajny, tajemny, konspiracyjny: knowania p-e = spisek tajemny; pozagrobowy, piekielny, szatański, djabelski, upiorny.
Podzierać (pod-zierać), podglądać, podejrzewać.
Podzierzgać — p. Podziergać.
Podzierżawić, potrzymać jakiś czas w dzierżawie.
Podzierżeć, potrzymać przez jakiś czas.
Podziesiątkować, podzielić na dziesiątki; wybrać, wziąć, obić, zabić co dziesiątego.
Podziesiętny, składający się z dziesięciu, dziesięć razy złożony; na dziesiątym miejscu leżący; co dziesiąty.
Podziewać, dok. Podziać; zostawiać co gdzie, zawieruszać, niewiedzieć, gdzie ś. co położyło, schowało; niewiedzieć, co ś. z czym stało; użyć niewiadomo na co; zaprzepaszczać; p. ś., chować ś., przepadać, ginąć.
Podziewiętny, składający ś. z dziewięciu, dziewięć razy złożony, na dziewiątym miejscu leżący; co dziewiąty.
Podzięka, podziękowanie, dziękczynienie.
Podziękować, wyrazić komu uczucie wdzięczności, złożyć za co dzięki, podziękowanie; zapłacić komu za swoją krzywdę, oddać wet za wet, nie darować komu, nie puścić płazem swej krzywdy, oddać pięknym za nadobne; p. za co = nie przyjąć jakiejś propozycji, zrzec ś. czego, wymówić ś. od czego: p.; za służbę, za łaskę i t. p.; rozstać ś.
Podziękowanie, wyrażenie uczucia wdzięczności; podzięka, dziękczynienie.
Podzimie (pod-zimie), pora przejściowa między jesienią a zimą.
Podzimny (pod-zimny), ku zimie ś. zbliżający, późno-jesienny.
Podziobać, dziobiąc podziurawić, pokaleczyć; dziobiąc zjeść, pojeść; p. ś., pobić ś. dziobami, bijąc ś., ponaznaczać ś.
Podziom, warstwa ziemi, tuż pod glebą położona, podglebie, podgrunt.
Podziomek — p. Podziemek.
Podziś, Podziśdzień, przysł., do dnia dzisiejszego; przen., po nasze czasy, dotychczas, po czas dzisiejszy,
Podziurawić, porobić w czym wiele dziur; pokłuć kogo czymś ostrym, np. bagnetem; p. ś., podostawać dziur, podrzeć ś.
Podziurawiony, mający w sobie wiele dziur, dziurawy, znoszony, podarty, poprzecierany przez noszenie, częste używanie; pokłóty.
Podziurkować, porobić w czym dużo dziurek.
Podziw, zdumienie, dziwowanie ś., zachwyt, uwielbienie; na p., nad p. = zadziwiająco, nadzwyczajnie, nie do wiary, nieprawdopodobnie.
Podziwaczyć, jakiś czas postępować dziwacznie, zrobić co dziwacznie, zdziwaczyć (o wielu osobach).
Podziwiać, wyrażać zdziwienie, patrzyć na kogo, na co z podziwem, zdumieniem, z uwielbieniem; zdumiewać ś. nad kim, nad czym; zachwycać ś. kim, czym; unosić ś. nad kim, nad czym.
Podziwić ś., Podziwować ś., patrzeć na kogo, na co, ze zdumieniem, z podziwem, z uwielbieniem.
Podziwienie — p. Podziw.
Podznaczać, dok. Podznaczyć; naznaczać od spodu, kłaść znak od dołu, podpisywać znakiem a. skróconym podpisem, podsygnowywać; skrycie naznaczać co, skrycie kłaść znak na czym; zaznaczyć, mówiąc, kłaść na czym nacisk, uwydatniać.
Podzór, podglądanie, szpiegowanie; podejrzenie, pozór.
Podzwaniać, dzwonić z przerwami, pobrząkiwać; przen., brzmieć z przerwami, rozbrzmiewać.
Podzwon, głos dzwonu, odgłos, dźwięk, podobny do głosu dzwonu.
Podzwonić, jakiś czas dzwonić.
Podzwonne (-ego), opłata za dzwonienie po umarłym na pogrzebie.
Podzwrotnikowy, leżący pod zwotnikiem, między zwrotnikami, podrównikowy; właściwy strefie gorącej, tam ś. rodzący, tam mieszkający.
Podzylować — p. Podzelować.
Podźgać, pokłuć czymś ostrym.
Podźwięk, echo, powstające po ustaniu właściwego dźwięku, cichy odgłos dźwięku a. głosu; dźwięk a. głos powtarzający ś.; pogłos, pogłoska.
Podźwigać, dok. Podźwignąć; dźwigać w górę, dźwiganiem podnosić jaki ciężar, ruszać z miejsca, poruszać, ponosić jaki ciężar przez jakiś czas; przen., wspierać, podnosić, wyprowadzać z niedoli, podawać rękę pomocną, przychodzić z pomocą, ratować; wznosić, budować, wystawiać (gmachy, budowle); p. ś., podnosić ś., dźwigać ś. z trudnością; poprawiać ś. na zdrowiu, podnosić ś. po chorobie; podnosić ś. z upadku, wychodzić z biedy, z kłopotów i t. p.; nadwyrężyć zdrowie dźwiganiem zbytnich ciężarów, sforsować się.
Podźwignąć — p. nied. Podźwigać.
Podżartowywać, trochę, zlekka żartować z kogo, podkpiwać, podrwiwać.
Podżarty — p. Podpalany.
Podżary, trochę ogorzały, opalony; p. = skarogniady, podpalany: maść p-a, psa, konia.
Podżarzać, dok. Podżarzyć; podpiekać, podpalać, przypalać z pod spodu; podżegać, podniecać, rozdmuchiwać, wzniecać, rozpalać, podsycać ogień.
Podżąć — p. Podżynać.
Podżeberny, Podżebrowy, pod żebrami umieszczony.
Podżebrze, okolica, leżąca pod żebrem, boczne ściany brzucha; cienki filarek, służący za przedłużenie pionowe żebrowania na ścianach w stylu gotyckim.
Podżec, Podżegnąć — p. nied. Podżegać.
Podżegacz, podpalacz, ten, który podżega; poduszczyciel, podszczuwacz, poduszczacz, sprawca buntu, wichrzyciel; agitator.
Podżegaczka, forma ż. od Podżegacz.
Podżegać, dok. Podżegnąć, Podżec; podkładać ogień pod co, podpalać; p. kogo do czego = podbudzać, poduszezać, podbuntowywać, podburzać, podmawiać, skłaniać do czegoś złego; p. ś., zapalać ś., podniecać ś., zacząć pałać żądzą czego.
Podżegająco, przysł., w sposób podżegający, poduszczający.
Podżegawczo, przysł., podżegające, w sposób podżegający.
Podżegawczy, podżegający, podburzający, poduszczający, rewolucyjny, wywrotowy.
Podżegnąć — p. Podżegać.
Podżerać, podgryzać od spodu.
Podżłobić, trochę wyżłobić.
Podżołądkowy, umieszczony pod żołądkiem.
Podżółcić, trochę zażółcić, dodać trochę żółtej farby.
Podżuchwowy, leżący pod szczęką dolną.
Podżupek, Podżupnik, zastępca, pomocnik żupnika w kopalni, pomocnik dozorcy w kopalniach solnych, zarządca kopalni.
Podżwirować, podłożyć trochę żwiru.
Podżyły, posunięty w latach, podstarzały, będący w wieku podeszłym.
Podżynać, dok. Podżąć; trochę zżynać, zżynać częściowo, posuwać dalej robotę żęcia zboża na polu.
Podżywiać, dok. Podżywić; dawać komu trochę jeść, podkarmiać; p. ś., posilać ś., trochę zjadać, podjadać sobie.
Poecik, gr., zdrob. i pogardl. od Poeta.
Poecki, gr., poetyczny, poetycki.
Poegzaminować, przeegzaminować jednego po drugim.
Poegzercytować, ćwiczyć ś. w czym jakiś czas, ćwiczyć kogo w czym; p. ś., ćwiczyć ś. w czym, szczególnie w grze na jakim in, strumencie.
Poekscytować, pobudzić, podniecić, podrażnić.
Poelektryzować, naelektryzować wiele a. wielu; elektryzować przez jakiś czas.
Poemablować, zająć ś. przez chwilę emablowaniem kobiet, zabawianiem ich, pochlebianiem im.
Poemacik, gr., mały poemat.
Poemat, gr., utwór epicki wierszowany większych rozmiarów, i przeniknięty do pewnego stopnia liryzmem, powieść poetycka.
Poeta, łć., człowiek, niezwykle odczuwający estetyczne wrażenia i podniosłe nastroje ducha, obdarzony talentem wypowiadania ich pięknie i wywoływania w innych I obrazów i uczuć podobnych; rymotwórca, wieszcz, wierszopis; żart., wierszorób; przen., marzyciel, gardzący prozą życia.
Poetka, gr., forma ż. od Poeta.
Poetycki, gr., odnoszący ś. do poety, właściwy poecie; cechujący poezję.
Poetyczność, gr., właściwość poezji, właściwość tego, co jest poetyczne, wzniosłość, idealność,, estetyczność, barwność, obrazowość.
Poetyczny, gr., pełen poezji, idealny, wzniosły, budzący wrażenia piękne i stany duszy wzniosłe; obrazowy, ubarwiony pięknemi zwrotami i postaciami mowy; piękny, malowniczy, estetyczny.
Poetyka, gr., wykład i teorja poezji; w dawnych szkołach jezuickich klasa, w której wykładano teorję poezji.
Poetyzować, gr., marzyć, idealizować; zabarwiać w sposób poetyczny; wyrażać ś. obrazowo, poetycznie.
Poezja, gr., sztuka wywoływania słowami podniosłych nastrojów duszy, malowania harmonijnym językiem pięknych obrazów, wyrażania uczuć i budzenia estetycznych wrażeń; sztuka pisania wierszem; utwór wierszowany; twórczość poetycka, spuścizna literacka poety; ogół utworów poetyckich pewnego pisarza, narodu, epoki i t. p.; poetyczność, estetyczność, malowniczość; piękne, podniosłe wrażenia; iron., mrzonka, nie dająca zastosować ś. w życiu praktycznym, marzenie.
Poezjomanja, gr., manja pisania wierszy, nie mając talentu do poezji.
Poezyjka, gr., drobny utwór poetyczny; licha poezja.
Pofabryczny, pozostały po fabryce.
Pofabrykować, dużo nafabrykować lub sfabrykować.
Pofacjendować, pohandlować.
Pofajerantowy, dokonywający ś. po fajerancie: robota p-a = wykonywana za osobnym wynagrodzeniem w godzinach po ukończeniu ś. prawem przepisanego dnia roboczego.
Pofalcować, poskładać, pospajać na fale; poskładać wydrukowane arkusze na oznaczony format książki.
Pofalować, przez jakiś czas poruszać ś. miarowo, pokołysać ś.; powyginać falisto.
Pofałdować, poskładać w fałdy, pomarszczyć; p. ś., poskładać ś. w fałdy.
Pofałszować, porobić pewną liczbę rzeczy fałszywych; p. weksle, kwity; sfałszować czyje podpisy; poprzemieniać na co innego, popodrabiać.
Pofanfaronować, jakiś czas strawić na fanfaronowaniu, być fanfaronem przez pewien czas.
Pofantazjować, puścić wodze fantazji, snuć jakiś czas obrazy fantazyjne; podziwaczyć; pograć na jakim instrumencie przy pomocy własnej fantazji, bez przygotowania.
Pofantować, pozajmować komu wiele rzeczy; pozastawiać co.
Pofarbkować, ufarbkować wiele przedmiotów, poniebieszczyć.
Pofarbować, pociągnąć farbą, pomalować.
Pofastrygować, porobić fastrygę na wielu rzeczach.
Pofatygować, potrudzić, pomęczyć kogo czym, sprawić komu kłopot; nieco pomęczyć, narazić kogo na mały trud, niewielki kłopot; p. ś., potrudzić ś. nieco, nie odmówić trudu w zrobieniu czego, pójść, przyjść dokąd, narażając ś. na pewien trud.
Pofermentacja, proces chemiczny po odbytej fermentacji.
Pofermentować, fermentować przez pewien czas, sfermentować (o wielu płynach).
Poferować, postanowić, zatwierdzić.
Poferyjny, powakacyjny, następujący po ferjach.
Pofiglować, pozbytkować, poswawolić.
Pofiksować, sfiksować jeden po drugim; utrwalić obrazy na wielu kliszach fotograficznych.
Pofiltrować, przepuścić kolejno wiele płynów przez filtr, pooczyszczać, poklarować.
Poflancować, poprzesadzać wiele roślin; przen., poprzenosić, potranzlokować.
Poflankować, opatrzyć we flanki fortecę; przez jakiś czas uderzać na nieprzyjaciela z boku.
Poflirtować, jakiś czas strawić na flirtowaniu.
Pofolgować, ulżyć nieco, zwolnić; nieco ulżyć komu w czym; popuścić cugli, zezwolić na zwłokę; okazać pobłażanie, cierpliwość; być wyrozumiałym, pobłażliwym na czyjeś uchybienia; darować, przepuścić komu winę.
Poformować, sformować wiele rzeczy kolejno.
Poforsować, wiele rzeczy nadwerężyć, pomęczyć kolejno; natężając siły, przezwyciężyć jedną przeszkodę po drugiej, pozdobywać; gwałtownym wysiłkiem popchnąć, przyśpieszyć; poprzeć pieniędzmi, staraniami; p. ś., sforsować ś., pomordować ś., pomęczyć ś. jeden za drugim.
Pofortyfikować, sfortyfikować wiele miejsc, wzmocnić fortyfikacjami.
Poforytować, poprzeć swoim wpływem, poprotegować.
Pofranciszkański, stanowiący niegdyś własność Franciszkanów.
Pofrankować, opłacić wszystkie przesyłki a. listy, opatrzyć znaczkami pocztowemi.
Pofrasować, pomartwić, pokłopotać kogo; p. ś., pomartwić ś., pokłopotać się.
Pofroterować, wyfroterować jedną podłogę po drugiej.
Pofrunąć, polecieć na skrzydłach, unieść ś. w powietrze, uciec.
Pofruwać, jakiś czas strawić na fruwaniu, polatać trochę.
Pofrymarczyć, pohandlować, poszachrować, pokupczyć.
Pofryzować, ufryzować wiele przedmiotów a. wiele osób kolejno.
Pofugować, pospajać fugami a. w fugach.
Pofundować, zafundować wielu osobom; powznosić, pozakładać wiele instytucji swemi funduszami.
Pofunkcjonować, przez jakiś czas odbywać swoje funkcje, pełnienie swoich obowiązków.
Pofurażować, trochę popasać.
Pofurmanić, jakiś czas zająć ś. furmanieniem; przez jakiś czas być furmanem.
Pofuszerować, sfuszerować, zepsuć wiele rzeczy.
Pogadać, porozmawiać swobodnie przez czas jakiś; porozumieć ś. z kim co do jakiej sprawy.
Pogadanka, swobodna rozmowa, pogawędka, gawęda; przystępny wykład naukowy dla dzieci albo ludzi nieprzygotowanych, wypowiedziany w formie pogadanki.
Pogalopować, popędzić galopem.
Pogalwanizować, za pomocą prądu elektrycznego powlec wiele przedmiotów metalem szlachetniejszym.
Poganiacz, człowiek, najmujący ś. do poganiania koni a. bydła; rataj, poganiający woły, ciągnące pług przy orce; wszystko, co służy do poganiania: bicz, nahajka, kij, oścień, szpicruta; gwiazdozbiór na niebie północ., Bootes.
Poganiaczka, forma ż. od Poganiacz.
Poganiać, dok. Pogonić; popędzać, znaglać do chodu, do biegu zwierzęta pociągowe; przen., znaglać do pośpiechu w wykonywaniu jakiej roboty, zachęcać do szybkiej pracy.
Poganić, łć., robić poganinem; partolić, robić fuszerkę.
Poganiec, łć. — p. Poganin.
Poganieć, łć., stawać ś. poganinem; przen., stawać ś. bezbożnym, nikczemnieć.
Poganin, łć., oddający cześć bałwanom, bóstwom; człowiek wyznania niechrześcijańskiego, mahometanin zwłaszcza, bisurman, niewierny; człowiek, nie wierzący w Boga ani w cnotę, bezbożnik, ateusz, niedowiarek; przen., nicpoń, łajdak, gałgan.
Poganizm, łć. — p. Pogaństwo.
Poganka, forma ż. od Poganin.
Pogański, łć., bałwochwalczy; bezbożny, niewierny; barbarzyński, niemoralny, pozbawiony kultury, niecywilizowany: p. syn, p-e nasienie = łotr, nicpoń, łajdak; po p-u = obyczajem pogańskim, po barbarzyńsku, okrutnie, bezbożnie.
Pogaństwo, łć., bałwochwalstwo, wielobóstwo, politeizm; zbior., poganie, niewierni, niechrześcijanie; bałwochwalcy, bezbożnicy, zwłaszcza Turcy i Tatarzy; bezbożniki, niedowiarki, heretycy, bluźniercy.
Pogapić się, czas strawić na gapieniu ś, bezmyślnym przyglądaniu ś.; popatrzeć ś. z bezmyślną ciekawością.
Pogarbacić, garbatemi porobić, pokrzywić wiele osób a. przedmiotów.
Pogarbacieć, stać ś. garbatym, pokrzywić się.
Pogarbić, pokrzywić w garby, powykrzywiać, pokurczyć, pokoślawić; p. ś., pokoślawić ś., pokrzywić się.
Pogarda, odtrącanie kogo a. czego ze wstrętem, okazanie wstrętu ku czemu, niedbanie o co, pogardzanie, wzgarda.
Pogardliwie, odtrącająco, z pogardą, lekceważąco.
Pogardliwość, wyrażanie i oznaka pogardy, charakter pogardliwy.
Pogardliwy, pogardzający, wyrażający pogardę, pełen pogardy.
Pogardzać, dok. Pogardzić; okazywać komu a. czemu pogardę, wstręt, gardzić, lekceważyć,. pomiatać; odrzucać z pogardą, jako rzecz niepotrzebną i niegodną.
Pogarnąć, trochę zgarnąć; p. ś., przytulać ś., przygarnąć ś., zbliżyć się.
Pogasnąć, przestać ś. palić, zgasnąć jedno po drugim; przen., poumierać.
Pogarszać, dok. Pogorszyć; czynić gorszym, psuć, niszczyć; p. ś., stawać ś. gorszym, psuć ś.; choremu p-yło ś. = zrobiło mu ś. gorzej, jest bardziej chory.
Pogasić, zagasić jedno po drugim.
Pogasnąć, zgasnąć kolejno, stracić blask, poznikać, poumierać.
Pogatunkować, podzielić co na gatunki, wedle gatunków, poklasyfikować, rozgatunkować, posegregować.
Pogawędka, przyjemna, swobodna, serdeczna rozmowa o przeróżnych sprawach, pogadanka, gawędka, gawęda
Pogawędzić, jakiś czas prowadzić pogawędkę, pogadać, porozmawiać,
Pogdakiwać, coraz gdakać, gdakać z przerwami.
Pogderać, coraz trochę gderać, od czasu do czasu wyrażać swoje niezadowolenie, pozrzędzić.
Pogęsta, roślina z rodziny męczennicowatych.
Pogiąć, powyginać, pognieść co w wielu miejscach; pokrzywić, powykrzywiać, pomiąć; p. ś., powyginać ś. w wielu miejscach, pozginać ś., pokrzywić ś., pogurbić się.
Pogiermanizować (się), poniemczyć (się).
Pogierować, poprzycinać listwy na ramki i pospajać je w rogach.
Poginąć, wyginąć jeden po drugim, zginąć jedno po drugim.
Pogipsować, powlec warstwą gipsu, obłożyć gipsem.
Poglansować, zrobić po wierzchu gładkim, glansowanym, wyglansować.
Poglazurować, pokryć z wierzchu glazurą.
Pogląd, poglądnięcie, spoglądanie, skierowanie wzroku na co, spojrzenie, rzut oka na co; przen., punkt widzenia, sposób zapatrywania, rozumienia, widzenia rzeczy, wyobrażenie, zdanie o kim a. o czym, zapatrywanie; nauka p-owa = na okazach, na rysunkach.
Poglądacz, podpatrujący, spozierający, obserwator, postrzegacz; widz, spektator.
Poglądać, dok. Poglądnąć; pozierać, patrzeć, spoglądać, zwracać swój wzrok na kogo a. na co; przypatrywać ś., rozglądać ś., brać co pod uwagę, mieć baczenie na co, brać co w rachubę; p. z góry na kogo = gardzić nim, lekceważyć go.
Poglądnąć — p. nied. Poglądać.
Poglądowo, przysł., w sposób poglądowy, naocznie, z poglądem na co, przypatrując się.
Poglądowy, unaoczniający co, przedstawiający co w sposób dostępny zmysłom, odbywany na okazach, na obrazkach (nauka p-a).
Pogładzić, pogłaskać co ręką, pomuskać, przeciągnąć po czym ręką delikatnie, z pieszczotą, z przymileniem: p. kogo po głowie, po włosach, po policzku, pod brodę; wygładzić co, gładkim uczynić, wyrównać, urównać, doprowadzić do porządku; wypolerować, wyglansować; przen., zgładzić, wyniszczyć, wytracić, wymordować, pozabijać wiele osób a. zwierząt.
Pogłaskać, pociągnąć ręką po czym z pieszczotą, z przymileniem pomuskać, pogładzić; przen., pochlebić, połechtać, popieścić, pomuskać.
Pogłębiacz, rodzaj pługa do poruszania głębokich warstw gruntu.
Pogłębiać, nied. Pogłębić; czynić co nieco głębszym; p. ziemię = spulchniać warstwę jej spodnią za pomocą pogłębiania, wykopać głębiej; p. ś., stawać ś. głębszym, rozumniejszym, wykształceńszym, patrzącym na co głębiej, gruntowniej.
Pogłoska, wieść, wiadomość niepewna, posłuch, plotka.
Pogłowiczka, roślina z rodziny pogłowiczkowatych.
Pogłowie, płeć, rodzaj, ród, gatunek; pewna liczba głów, sztuk, osób, indywiduów; wszyscy mieszkańcy, cała ludność jakiejś wsi, miasta, kraju i t. p. — p. Pogłówne.
Pogłówne, podatek, płacony w Rzpitej Polskiej przez Żydów, Tatarów i Cyganów wedle ilości głów, za udzieloną im opiekę prawną; podatek od każdej głowy, poduszne, pogłówczyzna, pogłówszczyzna, pogłowie.
Pogłówny, obliczany wedle ilości głów, osób, indywiduów.
Pogłuchnąć, ogłuchnąć (o wielu osobach); stać ś. głuchymi; przen., uciszyć ś., pouciszać ś.
Pogłupieć, zgłupieć, stracić rozum; (o wielu osobach) potracić głowy, przytomność i równowagę umysłu, posłupieć.
Pogłuszyć, ogłuszyć kolejno jednego po drugim.
Pogmatwać, Pogmatwać (ś.), poplątać (ś.), powikłać (ś.), pomieszać (ś.).
Pognać, nied. Poganiać; popędzić, puścić ś. pędem, pobiec, pośpieszyć, zapędzić, przynaglić.
Pognębiać, dok. Pognębić; nękać, męczyć, ciemiężyć, cisnąć, uciskać, tyranizować.
Pognić, zgnić (o wielu rzeczach), zepsuć się.
Pognieść, Pognieść się, zgnieść (ś.), zmiąć (ś.), pomiąć (ś.), pomiętosić (ś.), wygnieść (ś.).
Pogniewać kogo na siebie; rozgniewać, rozjątrzyć, oburzyć kogo na siebie, narazić ś. na czyjś gniew, ściągnąć czyjś gniew na siebie; p. kogo z kim = poróżnić dwie osoby, przywieść do nieporozumienia, do niezgody, do kłótni; p. ś. z kim = poróżnić ś. z kim, dojść do nieporozumienia, pokłócić ś.; przetrwać jakiś czas w gniewie przeciw komu.
Pognoić, nawieźć gnojem, umierzwić; utrzymać w stanie gnojenia p. ś., przejść w stan gnicia, pojątrzyć ś. (o ranie).
Pognój, nawóz, mierzwa, gnój; pognojenie, zaprawienie roli gnojem; ziemia ugnojona.
Pognuśnieć, zgnuśnieć, zleniwieć (o wielu osobach).
Pogoda, piękny czas; jasność nieba; miły stan atmosfery; dzień suchy i jasny, słoneczny; wogóle stan atmosfery: brzydka, dżdżysta, paskudna p.; przen., wyraz zadowolenia, wewnętrznego spokoju, czystości sumienia, równowagi ducha, umysłu.
Pogodnie, przysł. od Pogodny; p. na dworze = jest pogoda, jasno i sucho; z pogodą, przyjemnie, ze spokojem wewnętrznym, z wypogodzoną twarzą; wesoło, łagodnie, po przyjacielsku, serdecznie.
Pogodnieć, stawać ś. pogodnym, wypogadzać ś., rozchmurzać ś.
Pogodny, piękny, jasny, czysty, suchy, nie zachmurzony, nie słotny, nie dżdżysty: dzień p., niebo p-e; p-e siano = zebrane podczas pogody; wiatr p. = sprowadzający pogodę; przen., wypogodzonym łagodny, spokojnym, wesoły, szczęśliwy, zrównoważony; stosowny, odpowiedni, właściwy, sprzyjający, przyjazny, dogodny.
Pogodować, poucztować.
Pogodzić, przywieść do zgody, do porozumienia ś., pojednać, załagodzić spór, nieporozumienie; p. grzesznika, p. ś. z Bogiem = wyspowiadać ś. i dać a. otrzymać rozgrzeszenie; p. kogo z losem = skłonić go do rezygnacji, do znoszenia życia z pokorą; zgodzić, złączyć, zbliżyć rzeczy przeciwne, sprzeczne; p. ś., przyjść do zgody, do porozumienia z kim, pojednać ś. z kim; p. ś. z losem = przejąć ś. rezygnacją, poddać ś. wyrokom nieba.
Pogoić, Pogoić (ś.), zagoić (ś.) jedno po drugim.
Pogolić, ogolić wiele osób, zgolić; p. ś., ogolić ś. (o wielu).
Pogonić, Pognać — p. nied. Poganiać.
Pogonka, naganka.
Pogonny, w pogoń wysłany.
Pogoń, gonienie za kim, ściganie kogo, pościg; ludzie posłani za kim dla ścigania, doganiania; herb W. Ks. Litewskiego, przen., Litwa; pójść lub puścić ś. w p. za kim = pomknąć za nim, aby go dogonić; ledwo uszedł p-i = o mało co go nie dognano, nie schwytano.
Pogończy — p. Pogonny.
Pogończyk, dawna litewska moneta z herbem Pogonią.
Pogorączkować, mieć jakiś czas gorączkę, mieć trochę gorączki; zniecierpliwić, poirytować wielu kolejno; p. ś., być w rozdrażnieniu, w niecierpliwym oczekiwaniu.
Pogorsować się, (o wielu osobach) wygorsować ś., wydekoltować się.
Pogorszać — p. Pogarszać.
Pogorszenie, zrobienie ś. gorzej w stanie zdrowia, zrobienie czego gorzej; zgorszenie, demoralizacja.
Pogorszyciel, który co przywodzi do gorszego stanu; zgorszyciel.
Pogorszyć — p. nied. Pogarszać.
Pogorzały — p. Pogorzelec.
Pogorzeć, spalić ś., spłonąć, stać ś. pastwą pożaru, zginąć w pożarze; ucierpieć od pożaru; stracić swe mienie z przyczyny pożaru; poczadzieć, zagorzeć.
Pogorzel, Pogorzelisko, pożoga, pożar; zniszczenie ogniem; szczątki spalonej budowli, zgliszcza, miejsce po pożarze.
Pogorzelec, człowiek, który ucierpiał wskutek pożaru, stracił mionie w ogniu.
Pogorzelisko — p. Pogorzel.
Pogospodarzyć, Pogospodarować, przez jakiś czas zająć ś. gospodarowaniem.
Pogościć, przebyć, zabawić gdzie w charakterze gościa; pobyć w gościnie przez jakiś czas; p. ś., uraczyć ś. cokolwiek w gościnie, bawiąc gdzie w charakterze gościa.
Pogotować, przygotować wiele rzeczy kolejno; ugotować wiele potraw, trochę ugotować.
Pogotowie, stan gotowości, przygotowanie na wszelki wypadek: p. wojenne, ogniowe; P. ratunkowe = instytucja społeczna, udzielająca doraźnej pomocy lekarskiej osobom, które zachorowały a. doznały nieszczęśliwego wypadku w miejscu publicznym; na p-iu, w p-iu = pod ręką, napodorędziu, tuż, w gotowości.
Pogórze, powierzchnia góry, niewielka wyniosłość, pagórek, górka, wzgórze.
Pograbić, grabiami pościągać, zgrabić w jedno miejsce; trochę zgrabić, zgrabić wiele rzeczy kolejno. dokonać grabienia; grabiąc wygładzić, wyrównać.
Pograbieć, podrętwieć, posztywnieć.
Pograć, grać jakiś czas lub czasami na jakim instrumencie a. w karty, w kości, w szachy i t. p.
Pogranicze, miejsce poblizkie granicy, kresy, ukraina, krawędź, brzeg; na p-u = na granicy, nad granicą, w miejscu środkującym między czymś jednym a drugim.
Pogranicznik, człowiek, mieszkający nad granicą, przy granicy. u granicy; sąsiad.
Pograniczny, mieszkający nad granicą, przy granicy położony; sąsiedni, przyległy, okoliczny; pełniący swą czynność na granicy, na pograniczu: straż p-a.
Pogrążać, dok. Pogrążyć; zanurzać, zatapiać, zagłębiać, zapuszczać, wpychać, wkładać do wody a. innego płynu, w otwór, w ranę; przen., opanować miłością, rozkockiwać, wzniecać w kim miłość; przen., doprowadzać do upadku, do nędzy, zgnębiać, gubić; p. ś., zanurzać ś., pogłębiać ś., zatapiać ś., kryć ś., zanikać, zapadać w co, pod co; przen., oddawać ś. czemu niepodzielnie, pozwalać czemu zawładnąć: p. ś. w rozpaczy, smutku, melancholji, w myśli i t. p.
Pogremplować, zgremplować wiele rzeczy kolejno.
Pogrobek — p. Pogrobowiec.
Pogrobne (-ego), pogrzeb, opłata za grób, za pogrzebanie, za akt zejścia.
Pogrobowiec, Pogrobek, dziecię urodzone po śmierci ojca a. matki, dziecię pośmiertne; nagrobek, pomnik.
Pogrobowiszcze, cmentarz.
Pogrobowy, pośmiertny; wydobywający ś. z grobu, grobowy, podmogilny; dziecię p-e — p. Pogrobowiec; dzieła p-e = wydane po śmierci autora, pośmiertne.
Pogroda, koryto z desek.
Pogrodzić, porobić ogrodzenia, poogradzać, pozagradzać.
Pogrom, porażka, klęska, rozgrom; gromadne pobicie jednej części ludności przez drugą: p. żydowski.
Pogromca, ten, co pogromił, zwycięzca, zdobywca; p. dzikich zwierząt = poskromicie, uskramiacz, ujarzmiciel.
Pogromczy, dotyczący pogromu, pochodzący z pogromu, będący skutkiem pogromu, karzący.
Pogromiciel — p. Pogromca.
Pogromić, porazić, pobić na głowę, rozproszyć, rozgromić, rozbić, zadać klęskę; złajać, zgromić, wykrzyczeć, zwymyślać, sfukać.
Pogromny, przym. od Pogrom; dotyczący pogromu, wywołujący pogrom.
Pogroza, groza, postrach — p. Pogróżka.
Pogrozić, groźbą postraszyć, zagrozić; p. komu palcem w bucie = nic mu z obawy nie powiedzieć.
Pogródka, ogrodzenie, oplecienie czego; płot, grządka kwiatowa w ogrodzie; wiązanie z drzewa przy młynach, w którym są żłoby, kędy woda płynie na koła.
Pogróżka, zapowiedź, przepowiednia czegoś złego, groźnego, kary, klęski, nieszczęścia, groźba; odgrażanie ś., straszenie kogoś, ale niezbyt groźne.
Pogrubiać, dok. Pogrubić; czynić grubszym, szerszym, pełniejszym, tłuściejszym.
Pogrubieć, stać ś. grubym albo grubszym, zyskać na objętości; o głosie: stać ś. niższym, bardziej basowym.
Pogruchotać, potłuc co, połamać, pobić w sposób gwałtowny; potrzaskać, zgruchotać.
Pogrupować, poustawiać w grupy, poukładać w grupy, porozdzielać; p, ś., poustawiać ś. w grupy.
Pogrymasić, trochę grymasić, grymasić od czasu do czasu.
Pogryzać, ugryzać raz po raz, po kawałku, przegryzać po czym.
Pogryzmolić, pobazgrać, zabazgrać, wyrysować co niedbale.
Pogryźć, pokaleczyć, poranić, poszarpać zębami, pokąsać, pożuć; porozgryzać zębami, zgryźć; przen., pomartwić, potrapić, podręczyć; pogryźć siebie; pokaleczyć ś., poranić ś., poszarpać ś. zębami nawzajem; przen., pomartwić ś., potrapić ś., pofrasować ś., przen., i pokłócić ś., posprzeczać ś., pospierać ś., poróżnić ś.
Pogrzać, ocieplić, zagrzać, ogrzać nieco; p. ś., trochę ś. wygrzać, zagrzać ś., rozgrzać ś.
Pogrząznąć, Pogrząźć — p. Pogrzęznąć.
Pogrzeb, ceremonja grzebania, chowania ciała umarłego, kondukt żałobny; wyprawić komu p. = pochować go; pójść na p., być na p-ie = uczestniczyć w orszaku pogrzebowym; będziesz na moim p-ie, zapłaczesz na moim. p-ie = przeżyjesz mnie; godny p-u = zapomnienia, zamilczenia.
Pogrzebacz, Pogrzebaczka, przyrząd w kształcie haczyka na długiej rękojeści do poprawiania węgli a. drzewa w piecu a. w kominie; ożóg, haczyk, kociuba.
Pogrzebać, Pogrześć, nieco pokopać, poryć ś. w ziemi, zakopać w ziemi, zagrzebać, pochować zwłaszcza umarłego, sprawić pogrzeb komu; p. żywcem = żyjącego zakopać do ziemi; p. w niepamięci = oddać zapomnieniu, puścić w niepamięć, zaniechać, unicestwić; napisał, jakby kura p-ała = brzydko, niewyraźnie, niewprawnie.
Pogrzebion, pogrzebany, pochowany.
Pogrzebisko, dół na zakopanie nieboszczyka, grób, mogiła.
Pogrzebny — p. Pogrzebowy.
Pogrzebowe (-ego), mała uczta, składająca ś. zwykle z wódki i przekąski na dowód radości z zabicia na polowaniu większego zwierza.
Pogrzebowiec, biorący udział w pogrzebie.
Pogrzebowo, przysł., jak na pogrzebie, żałobnie, żałośnie, ponuro, posępnie, smętnie, żałośliwie.
Pogrzebowy, Pogrzebny, tyczący ś. pogrzebu, należący do pogrzebu, właściwy pogrzebowi; kazanie p-e, orszak p.; zakład p., przedsiębiorstwo p-e = zajmujące ś. pogrzebem i wszystkim, co należy do pogrzebu; przen., smutny, żałobny, ponury; mina p-a.
Pogrzeszyć, pobłądzić, zgrzeszyć.
Pogrześć — p. Pogrzebać.
Pogrzęznąć, Pogrząznąć, ugrzęznąwszy, pogrążyć s., zanurzyć s., zatopić ś.
Pogrzmiewać, dok. Pogrzmieć; grzmieć z przerwami, huczyć, robić huk podobny do grzmotu.
Pogrzmocić, Pogrzmotać, wygrzmocić, obić, wytłuc.
Pogrzybia, roślina z rodziny cistronkowatych.
Pogrzybieć, zestarzeć ś. (o wielu).
Pogubić, zgubić wiele rzeczy, potracić; wygubić, zniszczyć, przywieść do zguby, wytracić jednego po drugim; p. ś., poginąć niewiadomo gdzie; powyniszczać ś., powytracać ś.
Pogumować, powlec po wierzchu gumą, nagumować.
Pogurbić (się), pogiąć (ś.), pomiąć (ś.), pomarszczyć (ś.), pofałdować (ś.).
Pogurtować, pościągać pasami, opasać, posznurować.
Pogwałcać, dok. Pogwałcić; użyć gwałtu względem wielu, zmuszać; naruszać, łamać, gwałcić co; nie uszanować czego.
Pogwar, gwar, odgłos różnych głosów.
Pogwara, Pogwarka, pogawędka, swobodna rozmowa, gawęda.
Pogwarzyć, pogawędzić, pogadać, porozmawiać.
Pogwazdać, pobazgrać, pogryzmolić; napisać a. namalować coś niedbale, niestarannie, byle jak.
Pogwizd, gwizd, świst (wiatru).
Pogwizdywać, gwizdać od czasu do czasu, poświstywać.
Pogzić ś., gżąc ś. pobiec.
Pohaftować, przez jakiś czas zająć ś. haftowaniem, wyhaftować wszystko z kolei.
Pohałasować, narobić nieco hałasu, pokrzyczeć; nakrzyczeć na kogo, pofukać kogo z hałasem, skrzyczeć, zbesztać kogo.
Pohamować, powstrzymać, zahamować; powściągać, uspokoić, ukrócić, uśmierzyć; p. gniew, namiętność, zapał, nerwy; p. język = wstrzymać ś. od zbytniego gadania; p. ś., powstrzymać ś., opamiętać ś., powściągnąć ś., zapanować nad swoją namiętnością, wzruszeniem i t. d.
Pohandlować, zająć ś. jakiś czas handlem, pofacjendować, porobić zamiany.
Pohandryczyć ś., pokłócić ś., posprzeczać ś.
Pohaniec — p. Poganin.
Pohańbić, okryć hańbą, wstydem, zelżyć, zhańbić, zniesławić, narazić na szwank czyjś honor, zbezcześcić; p. ś., okryć ś. hańbą, wstydem, zhańbić ś., zniesławić ś., zbezcześcić ś.
Pohaństwo — p. Pogaństwo.
Poharcować, strawić jakiś czas na harcowaniu.
Pohardzieć, shardzieć, stać ś. hardem.
Pohargotać, porozmawiać gardłowym głosem, poszwargotać.
Poharować, pomęczyć ś., potrudzić ś.
Pohartować, zahartować wiciu ludzi a. wiele rzeczy.
Pohasać, poskakać, potańczyć, pobiegać.
Pohazardować, poryzykować, postawić na niepewną grę, narazić ś. nu niebezpieczeństwo straty pieniężne dla niepewnego zysku; narazić ś. wogóle na niebezpieczeństwo.
Pohebanować, pokryć co hebanem; pomalować co na kolor hebanu.
Poheblować, heblując nieco wygładzić; zheblować wiele.
Poheretyczeć, zheretyczeć, stać ś. heretykami.
Pohipotekować, powpisywać różne sumy na hipotekę.
Pohodować, wyhodować pewną ilość czego (roślin, zwierząt domowych, dzieci).
Pohołdować, zhołdować wielu a. wiele czego po kolei; podbić, ujarzmić, uczynić zależnym od siebie; p. komu = pobyć przez czas jakiś czyim hołdownikiem.
Pohukiwać, hukać co pewien czas, hukać z przerwami.
Pohulać, jakiś czas strawić na hulankach, na zabawach.
Pohulanka, swobodna, wesoła zabawa, mała hu laty ka, zabawa z tańcami, mała pijatyka.
Pohuśtać, trochę huśtać kogo; p. ś., trochę ś. huśtać.
Pohybel, Pohibel, w wyraż.: na p. = na zgubę, na zatracenie, na zagładę; na p. mu! = niech zginie!, niech przepadnie!, śmierć mu!
Poić, wlewać komu napój w lista, dawać pić, nasycać czyjeś pragnienie, dając mu jakiś napój; przyprowadzać do wody dla ugaszenia pragnienia (o bydle, o koniach); przen., dawać komuś napój gorący, trunek, aby go spoić, zachęcać kogo do nadmiaru trunku; przen., napawać, napełniać, przenikać: p. radością, rozkoszą, goryczą, bólem; p. ś., być pojonym, dostawać pić; przen., napawać ś., napełniać, przenikać, przejmować ś.; p. ś. nadzieją, radością, żalem.
Poidło, napój dla bydła; koryto, z którego poi ś. bydło i konie.
Poigrać, pobawić ś., pożartować, pofiglować.
Poilustrować, opatrzyć ilustracjami. objaśnić ilustracjami.
Poimanie, niewola, więzienie.
Poimprowizować, zaimprowizować, potworzyć wiele rzeczy; nazmyślać.
Poinaczyć, poprzerabiać na co innego, poodmieniać, poprzeinaczać; pozmieniać po swojemu, poprzekręcać.
Poinformować, uwiadomić o czym, udzielić wiadomości, wskazówek, nauczyć; p. ś., zebrać wiadomości o kim a. o czym, dowiedzieć ś. czym a. o kim = zasięgnąć informacji, języka.
Poinstygować, podniecić, pobudzić. podburzyć; oskarżyć.
Pointerpelować, zainterpelować wielu.
Pointrygować, porobić intrygi; zaintrygować wielu, zaciekawić.
Poirytować (się), podrażnić (ś.), rozgniewać (ś.), zirytować, wyprowadzić z równowagi.
Poisko, miejsce, gdzie zwierzęta swojskie a. dzikie gaszą zwykle pragnienie, wodopój.
Poiskrzyć, osypać iskrami (światła, rosy i t. p.); p. ś., pobłyszczeć jakby iskrami.
Pojagielloński, ten, który zdarzył ś. a. nastąpił po Jagiellonach.
Pojałowieć, stać ś. jałowemi, niepłodnemi, nieurodzajnemu
Pojarmarczny, Pojamarkowy, przypadający po jarmarku.
Pojaśniać, dok. Pojaśnić; nieco objaśniać, wyjaśniać, informować, udzielać wskazówek.
Pojaśnieć, rozjaśnić ś., stać ś. jaśniejszym; p-ało = pogoda stała ś. jaśniejszą, wypogodziło ś.
Pojaw, pojawienie, zjawienie, zjawisko, przejaw, objaw: oznaka, zapowiedź, przepowiednia.
Pojawiać ś., dok. Pojawić ś.; zjawiać ś., przejawiać ś., jawnie ś. pokazywać; wychodzić na jaw, dawać ś. zauważyć.
Pojawka, roślina z rodziny mirtowatych.
Pojazd, powóz, ekwipaż, kolasa, kocz, faeton..
Pojąć, nied. Pojmować; zrozumieć; wziąć, ująć; p. żonę = ożenić ś.
Pojątrzyć, podrażnić, rozgniewać, poirytować, podjudzić.
Pojechać, udać ś. gdzie wozem lub innym środkiem lokomocyjnym, odjechać; p. wierzchem = na koniu; p. na dół = zsunąć ś.; p. w górę = posunąć ś. do góry.
Pojednać — p. nied. Pojednywać.
Pojednanie, pogodzenie, zgoda; p. ś., pogodzenie ś.
Pojednawca, ten, co godzi, przywodzi do pojednania, pośrednik, medjator; sędzia polubowny, arbiter, kompromisarz.
Pojednawczo, przysł., polubownie, drogą pojednania, godząco, z umiarkowaniem.
Pojednawczy, godzący, zgodny, prowadzący do pojednania, do zgody; skłonny do pojednania, polubowny; sąd p. = polubowny, rozjemczy.
Pojednoczyć, zjednoczyć wiele osób a. przedmiotów.
Pojednywać, dok. Pojednać; godzić zwaśnionych, kłócących ś.; pojednać kogo z Bogiem = udzielić mu rozgrzeszenia (zwłaszcza w godzinie śmierci); p. ś., godzić ś. między sobą, przepraszać ś.; pojednać ś. z Bogiem = wyspowiadać ś., zwłaszcza w przewidywaniu rychłego zgonu.
Pojedynek, walka dwuch przeciwników, rozprawa honorowa: wyzwać na p., przyjąć p., stanąć do p-u; zginąć w p-u = być zabitym; stający do roboty rolnej z jednym koniem; p-iem, w p-kę, przysł., pojedynczo, jeden za drugim, po jednemu.
Pojedynka, strzelba z jedną lufą, jednorurka, nie dubeltówka; dorożka zaprzężona w jednego konia, jednokonka.
Pojedynkować ś., bić ś., potykać ś. w pojedynku, odbywać pojedynek.
Pojedynkowicz, Pojedynkarz, lubiący pojedynkować ś., pojedynkujący ś. często; bijący ś. doskonale w pojedynkach.
Pojedyńczo, przysł. po jednemu, sam jeden, samemu.
Pojedyńczy, niezłożony, prosty, sam w sobie, jednolity, oddzielny, nie dzielący ś. na odrębne części, jednostkowy: p-a sztuka czego; p. numer, zeszyt, egzemplarz czego = jeden; p-a szerokość sukna, papieru i t. d. = nie podwójna; pokój p. = nie łączący ś. z innemi, z osobnym wejściem; łóżko p-e = na jedną osobę; kolej p-a = mająca jedną tylko szynę; liść p. = nie dzielący ś. na listki; mikroskop p. = składający ś. z jednej soczewki a. z szeregu jednorodnych. soczewek; człowiek p., p-a osoba = mężczyzna nieżonaty, kobieta niezamężna, osoba samotna, nie mająca bliższej rodziny; w gram., liczba p-a = oznaczająca jedną osobę a. jeden przedmiot.
Pojemność, ilość materji płynnej a. sypkiej, mogąca ś. pomieścić w danym naczyniu, przedmiocie (wagonie, okręcie i t. p.), ładunek, objętość.
Pojemny, mogący pomieścić co w sobie, obejmujący pewną ilość czego.
Pojeść, nied. Pojadać; zjeść trochę, posilić ś., pozjadać wszystko; przen., strawić, pochłonąć, połknąć; iron., mądry, jakby całego świata rozumy pojadł = próżny a głupi; p. śmierć = umrzeć; p. ś., pożreć siebie nawzajem, pożreć ś. z kim, poniszczyć ś.; p. ś. z kim = pokłócić ś., podrzeć ś., posprzeczać ś.
Pojezdca, woźnica, stangret, furman.
Pojezdne (-ego), znak odjazdu, chwila przed samym odjazdem; poczęstunek na odjezdnym; wypić na p-e a. p-ego = na rozstanie, wypić strzemiennego.
Pojezierze, kraj, okolica, obfitujące w jeziora; grupa jezior na pewnej przestrzeni.
Pojezuicki, stanowiący niegdyś własność Jezuitów.
Pojezuita, były Jezuita.
Pojeździć, nied. Pojeżdżać; użyć trochę jazdy, tu i owdzie powojażować; przejechać ś., użyć przejażdżki.
Pojęcie, objęcie myślą, umysłem, zrozumienie; zdolność pojmowania, pojętność; świadomość, wiedza, umiejętność; w psych.: ujęcie w jedną całość wszystkich cech stałych przedmiotu a. osoby; to przechodzi p. a. ludzkie p. = to nieprawdopodobne; to nie do p-a = nie do wiary; nie mam p-a a. najmniejszego, najlżejszego p-a = nie mam o tym wyobrażenia, nic nie wiem, nie znam tego.
Pojęciowy, dotyczący pojęcia a. pojęć., dotyczący umysłu.
Pojęczeć, postękać.
Pojęk, ciche jęczenie, rozlegające ś. raz po raz, pojękiwanie.
Pojękiwać, wydawać przerywane, słabe jęki.
Pojętność, rzecz, od Pojętny; zdolność łatwego pojmowania, lotność, bystrość umysłu; trafne i szybkie obejmowanie czego umysłem, szybkie zrozumienie.
Pojętny, łatwo pojmujący, obdarzony bystrym, lotnym umysłem; zdolny, rozgarnięty.
Pojmać, złapać, schwycić, wziąć w niewolę, wtrącić do więzienia.
Pojmować = brać, dok. Pojąć = wziąć: p. kogo za męża, za żonę = wychodzić za mąż, żenić ś.; obejmować rozumem, umysłem, zrozumiewać, przeświadczać ś. myślą o czym, domyślać ś., dorozumiewać ś. czego; nie pojmuję = nie rozumiem; p. ś., być pojmowanym, rozumianym, dawać ś. zrozumieć, rozumieć ś. wzajemnie.
Pojmowanie, chwytanie, branie do niewoli; rozumienie, zdolność rozumienia czego; p. męża = wychodzenie za mąż; p. żony = żenienie ś.
Pojowisko — p. Poisko.
Pojrzeć — p. Spojrzeć.
Pojubileuszowy, który nastąpił po jubileuszu.
Pojurzyć, pokłócić, podbechtać.
Pojuszyć (się), juchą, krwią powalać (ś.), pokrwawić (ś.), pobroczyć (ś.).
Pojutrze, przysł., dnia następnego po jutrzejszym; rzecz, dzień, następujący po jutrzejszym.
Pokabacić, poskłaniać, pozjednywać.
Pokajać, przejąć ś. skruchą, żalem za grzechy; żałując za grzechy, postanowić poprawę.
Pokajanie, pokora, skrucha, żal za grzechy, pokuta.
Pokalać (się), powalać (ś.) kałem, zbrudzić (ś.), splugawić (ś.), zbrukać (ś.), zanieczyścić (ś ), popaskudzić (ś); przen., zbezcześcić, pohańbić, sprofanować.
Pokaleczyć, skaleczyć wielu a. jednego wielokrotnie, poranić; p. ś., skaleczyć ś., poranić ś. wzajemnie.
Pokalkulować, obliczyć, obrachować, rozważyć; p. ś. z kim = porachować ś., ułożyć ś. co do rachunków.
Pokamedulski, stanowiący niegdyś własność Kamedułów.
Pokanclerzyć, Pokanclerzować, jakiś czas pobyć kanclerzem.
Pokankanować, tańczyć trochę kankana.
Pokantonować, pokwaterować; pobrać rekruta do wojska.
Pokantować, nadać czemu kanty, poprzewracać na kant.
Pokapać, pochlapać kroplami, nakapać, zakapać; popadać przez jakiś czas kroplami.
Pokapitalizować, obrócić wszystkie swoje ruchomości i nieruchomości na kapitał.
Pokapitulny, stanowiący niegdyś własność kapituły.
Pokapucyński, stanowiący niegdyś własność Kapucynów.
Pokarać, ukarać wielu; nawiedzić, dotknąć jakimś nieszczęściem, ciosem, zesłać na kogo cierpienie.
Pokarbować, porobić na czym karby, ponacinać, ponarzynać; przen., pozaznaczać; ukarbować w wielu miejscach a. wiele przedmiotów.
Pokarczować, wykarczować pewną ilość lasu, pola.
Pokaresować, popieścić.
Pokarleć, Pokarłowacieć, skarleć, stać ś. mniejszym, nieco niższyrm, zmaleć.
Pokarlić, Pokarłowacić, porobić karłami, pomniejszyć, zmniejszyć.
Pokarłowaciały, skarłowaciały, karłowaty.
Pokarm, to, co pożywamy dla podtrzymania życia; jedzenie, jadło, strawa, karm; mleko w piersiach matki, kobiety a. samicy; to, co spożywają zwierzęta, pasza, karmia; to, co karmi, krzepi pod względem moralnym: lektura jest p-em umysłu; p. duchowy, obrok duchowy = Sakrament Ciała i Krwi Pańskiej, nauka pobożna; to. co podsyca, podnieca, zasila coś: dorzucić drzazeg na p. ognisku; śniegi dają p. źródłom = tworzą, zasilają.
Pokarmelicki, stanowiący niegdyś własność Karmelitów.
Pokarmiać, dok. Pokarmić; dać komu trochę strawy, karmić nieco, dawać podjeść komu; p. dziecię piersią = dawać mu possać; p. ś., przyjmować trochę pokarmu, posilać ś., przekąszać.
Pokarmowy, odnoszący ś. do pokarmu; przewód p. = wszystkie narządy ciała ludzkiego a. zwierzęcego, służące do przyjmowania i przerabiania pokarmów; go! rączka p-a = gorączka u kobiet karmiących, wywołana nienormalnym przetwarzaniem ś. pokarmu.
Pokarp, roślina z rodziny toinowatych.
Pokartować, pomieszać karty, potasować; uplanować, plan ułożyć, zamierzyć.
Pokasływać, Pokaszliwać, kaszlać z przerwami.
Pokasować, poznosić, pounieważniać, pounicestwiać, pouchylać, poodwoływać.
Pokaszliwać — p. Pokasływać.
Pokatalogować, ułożyć z czego katalog, wpisać w katalog.
Pokataplazmować, przyłożyć kataplazmy.
Pokatechizmować, wysłuchać katechizmu wiele osób; poduczyć katechizmu.
Pokatować, pokaleczyć, pobić, skatować.
Pokawałkować, pokrajać, podzielić na kawałki; p. ś., podzielić ś., porozpadać ś. na kawałki.
Pokawęczyć, pomęczyć ś. nad czym, potrudzić ś.
Pokaz, pokazanie, pokazywanie, okazywanie; objaw; znak, pozór; na p. = dla pokazania, dla przedstawienia; pogadanka naukowa, połączona z demonstracją okazów, rysunków, przezroczy i t. p.
Pokazać — p. nied. Pokazywać.
Pokazić, skazić wiele rzeczy a. jedną w wielu miejscach, splamić; popsuć, poniszczyć, uszkodzić, zniweczyć, unicestwić; p. sąd = przekupić; p. ś., skazić ś., splamić ś. czym, zhańbić ś.
Pokazywać, dok. Pokazać; dawać co widzieć, oglądać, dawać do obejrzenia, przedstawiać; objawiać, wykazywać, ujawniać, manifestować; wskazywać, ukazywać palcem: p. ramiona, plecy, piersi, szyję, łydki = obnażać je, wystawiać na widok publiczny; p. język = wysuwać go dla okazania lekarzowi przy badaniu lub na znak pogardy, lekceważenia; p. zęby = wyszczerzać, szczerzyć, okazywać ś. groźnym, grozić; p. pazury = wysuwać, przen., ujawniać drapieżność, zaborczość, temperament gwałtowny; p. czoło = występować śmiało, odważnie; p. sztuki = dokonywać je, bawić niemi; p. kaprysy, grymasy, fochy, fanaberje = stroić je, wyprawiać; p. co po sobie = zdradzać ś. z czym, np. ze strachem, z radością, z niechęcią; p. zucha, śmiałka, junaka, mądralę = udawać; pokaż, co umiesz! = okaż!, dowiedź!; przyszłość to pokaże = dowiedzie, stwierdzi; p-ał, że kocha ojczyznę = mówił, twierdził, dowodził; p. miłosierdzie nad kim = litować ś.; p. komu niechęć, przyjaźń, sympatję, nienawiść = dawać mu ją odczuć; ja ci pokażę! = grożąc komu: zobaczysz!; ja ci dam!, nauczę cię!, dam ci się we znaki!; p. kogo palcami = wytykać z pogardą; p. komu drogę, wskazywać = pouczać go, dokąd ma iść, jak ma postępować; p. komu złą drogę a. drogę do złego = dawać mu zły przykład; p. odwagę = dawać jej dowody; p. komu drzwi = wypraszać go, wypędzać z pokoju, z mieszkania; nic po sobie nie p. = z niczym ś. nie zdradzać; p. ś., ukazywać ś., dawać ś. widzieć, zjawiać ś., przedstawiać ś., stawać komu przed oczami; powstawać, pojawiać ś., tworzyć ś., występować; popisywać ś., chełpić ś., występować okazale, gościnnie, starać ś. zaimponować, wysadzać ś., chcieć ś. postawić; to ś. po mnie nie pokaże! = tego nie uczynię!, tego ś. nikt ode mnie nie doczeka!; nic ś. na nim nie pokazało = nie dowiedziono mu żadnej winy, posądzono go niesprawiedliwie; dobrze, źle ś. p. w towarzystwie = dobrze, źle ś., zachowywać ś. niewłaściwie, spisywać ś. nieładnie; to ś. pokaże = da ś. widzieć, ujawni ś. w przyszłości, wyjdą na jaw skutki tego; i cóż ś. z tego pokazało? = jakież były tego wyniki?; stąd ś. p-uje = ujawnia ś., wynika, wypada z tego, wypływa; p-uje ś., że = widoczne jest, że..., oczywiste jest, że..., jawne jest, że....
Pokaźnie, przysł., pięknie, okazale, wydatnie, strojnie.
Pokaźny, posiadający piękną powierzchowność, piękny z pozoru, wpadający w oko, wydatny, okazały.
Pokąd, przysł., do jakiego czasu? do jakiego miejsca? dokąd? jak długo? jak daleko?; p-że? = dopókiż?; p. — potąd = póty — póki.
Pokąpać, trochę wykąpać; wykąpać jednego po drugim; p. ś., użyć krótkiej kąpieli.
Pokąsać, kąsając pogryźć, pokaleczyć, poranić; p. ś., pokaleczyć ś. kąsając, pogryźć ś. nawzajem.
Pokątny, potajemny, tajemny, skryty, kryjomy, nieprawy, podejrzany, obawiający się jawności; p-e intrygi, miłostki; p. doradca = niedyplomowany obrońca sądowy; p. rzemieślnik = nie należący do cechu, partacz.
Pokędzierzawić, poskręcać, pozwijać, nastroszyć.
Pokiełbasić, poplątać, pogmatwać, wprowadzić w chaos, zepsuć wszystko; p. ś., poplątać ś, pogmatwać ś.
Pokiełznać, okiełznać wielu, poskromić, pohamować.
Pokier, ang., rodzaj gry hazardowej w karty pochodzenia amerykańskiego.
Pokiereszować kogo, porobić mu kresy, rany, szramy, poranić go, porąbać, bijąc kogo, pokaleczyć: p. ś., poranić ś., pociachać ś. nawzajem.
Pokierować, nadać komu a. czemu kierunek, kierując poprowadzić; p. interesy = zarządzić; p. dzieci = wychować, wykształcić, wyprowadzić na ludzi; p. syna na księdza = wypromować; p. ś., pokierować swoim życiem, swoim losem, zarządzić ś., wybrać sobie karjerę, wyjść na ludzi.
Po kilkakroć, Pokilkakrotnie, przysł., nie raz jeden, po kilka razy, kilkakrotnie, wielokrotnie.
Pokilkakrotny, kilka razy powtórzony, powtarzający ś. niejednokrotnie.
Pokisić, zakwasić.
Pokisnąć, skwaśnieć.
Pokitować, okitować wiele przedmiotów kolejno.
Pokiwać, poruszyć głową, ręką, nogą; p. ś., kiwając ś., pochylać ś.
Poklajstrować (się), posmarować (ś.), pomazać (ś.), powalać (ś.) klajstrem.
Poklarować, wyklarować, sklarować, np. wino; powyjaśnie, powyświetlać.
Poklask, odgłos uderzenia dłoni o dłoń; klaśnięcie, oklask, brawo; przen., uznanie, pochwała, chluba; zyskać p. = być pochwalonym; dać czemu p. = pochwalić.
Poklaskać, dawać przez jakiś czas oklaski, trochę klaskać.
Poklaskiwać, klaskać z przerwami.
Poklasnąć, przyklasnąć.
Poklasyfikować, podzielić na klasy, uporządkować podług klas, pogatunkować.
Poklasztorny, stanowiący niegdyś własność klasztoru; mieszczący w sobie niegdyś klasztor.
Pokląskiwać, kląskać od czasu do czasu, pomlaskiwać.
Poklecić, sklecić, polepić, pobudować byle jak.
Pokleić, posklejać wiele rzeczy kolejno.
Poklekotać, Poklektać, klekotać z przerwami, gadać bez sensu.
Poklepać, z lekka kilka razy uderzyć dłonią; uderzać młotkiem w co dla rozklepania.
Poklepywać, klepać trochę.
Poklęczeć, klęczeć przez jakiś czas.
Poklękać, uklęknąć.
Poklęknąć, uklęknąć, zgiąć kolana, paść na kolana, przyklęknąć.
Poklęsnąć się, pozapadać się.
Pokłuć, podziobać, jedząc, dziobaniem podziurawić; p. ś., powykluwać ś.
Pokład, rozłożenie czego na powierzchni poziomej, rozpostarcie; pomost, podkład, słanie na ziemi, podściółka, wysłanie, wyłożenie czego drzewem, podłoga, przęsło na okręcie: piętro; p. okrętowy, górny, spodni; p. mostowy, p. na basenie = grobla; w ziemi: warstwa ciał kopalnych, szychta, słój, żyła, idące w kierunku najczęściej poziomym; osad, zgręzy, męty, fusy; fundament, podwalina; pierwsze przeoranie pola.
Pokładać, dok. Położyć; kłaść na ziemię, przewracać, obalać, przyciskać do ziemi; pokrywać, wysadzać, wykładać; zmuszać, aby leżało nieruchomo; p. rolę = orać ją po raz pierwszy; p. ogiera, byka = trzebić, kleszyć, kastrować; p. co w kim a. w czym = spuszczać ś., ufać: p. w Bogu nadzieję; p. ś., kłaść ś, coraz ś. kłaść; słać ś. na ziemi (o zbożu, o trawie).
Pokładanka, rozciągnięcie kogoś dla wymierzenia mu kary cielesnej: dostać na p-ę, dać komu na p-ę.
Pokładełko, (u samic owadów) rurka, umieszczona w końcu odwłoka. służąca do składania jajek.
Pokładne (-ego), opłata od pogrzebu na cmentarzu.
Pokładnica, skarbona, skrzynia na pieniądze.
Pokładny, u starożytnych Hebrejów chleb, stół p. = ofiarny, poświęcony w świątyni Bogu.
Pokładowy, dotyczący pokładu jako pomostu a. pokładu w ziemi.
Pokładziny (-in), dawny zwyczaj wprowadzenia nowożeńców do łożnicy zaraz po ślubie i kładzenia ich na chwilę obok siebie.
Pokłaść, położyć, poumieszczać, poukładać; p. ś., położyć ś., poukładać ś.
Pokłębić ś., skłębić ś., zgęścić ś., stłoczyć ś.
Pokłon, nachylenie ś. ciałem na znak czci, uszanowania, uniżoności, grzeczności, ukłon; przen., cześć, hołd, czołobitność.
Pokłonić ś., oddać ukłon, schylić ś., skłonić ś. na znak czci, uszanowania, uniżoności, grzeczności i t. d.; wyrazić uszanowanie, pozdrowić; pokłoń ś. mu ode mnie (w rozmowie a. w liście) = pozdrów go.
Pokłopotać ś., doznać kłopotu, potroszczyć ś. o co.
Pokłosić ś., powypuszczać kłosy, wykłosić ś., dostać kłosów (o zbożu).
Pokłosie, kłosy po żniwie na polu pozostałe; zbieranie kłosów, pograbianie po żeńcach; p. po kim zbierać = korzystać z ostatków; zbiór drobnych utworów literackich różnej treści.
Pokłośnica, kobieta, zbierająca pokłosie.
Pokłócić, zwaśnić, przywieść do niezgody, do kłótni, poróżnić; skłócić nieco, wstrząsnąć jakie naczynie z płynem, by ten ś. zmącił, zbełtać; p. ś., powaśnić ś. z kim, przyjść do kłótni, poróżnić ś.; stanąć w sprzeczności (z sumieniem, z rozumem, z logiką).
Pokłóć, Pokłuć, skłóć kogo a. co w wielu miejscach; poranić, poprzedziurawiać ostrym narzędziem; koląc pozabijać jedno po drugim, pozakłówać; p. ś., poranić ś., pokaleczyć ś. czymś ostrym w wielu miejscach.
Pokłusować, popędzić kłusem, pobiec szybko.
Pokminkować, posypać kminkiem.
Pokneblować, zatkać czym usta wielu osobom.
Poknuć, uknuć wiele intryg.
Pokochać, polubić kogo serdecznie, poczuć miłość względem kogo, umiłować kogo, rozmiłować ś., rozamorować ś. w kim; objąć kogo za szyję, z oznakami miłości.
Pokogucić się, pogniewać ś., pokłócić ś., posprzeczać się.
Pokoić, kojąc uspokoić, ukoić.
Pokoik, Pokoiczek, mała izdebka, mały pokój.
Pokojarzyć, skojarzyć wiele rzeczy kolejno, połączyć, zespolić; p. ś., połączyć ś., skojarzyć ś. jedno po drugim.
Pokojodawca, sprawca pokoju.
Pokojołomca, ten, co łamie pokój, nie dotrzymujący warunków pokoju.
Pokojowa (-ej), Pokojówka, panna służąca, garderobiana, młodsza.
Pokojowiec, sługa pokojowy, kamerdyner, lokaj.
Pokojowy, odnoszący ś. do pokoju, właściwy pokojowi: mebel p., lodownia p-a = domowa; piesek p. = chowany w domu, nie podwórzowy, nie myśliwski; woda temperatury p-ej = t. j. takiej, jaką może mieć, stojąc przez czas jakiś w pokoju, niegrzana; warunki p-e = na jakich zawiera ś. pokój; akcja p-a = dążąca do pogodzenia zwaśnionych; rzecz. — p. Pokojowiec.
Pokojówka — p. Pokojowa.
Pokokietować, trochę kokietować, trochę ś. zalecać.
Pokolejnica, most a. wiadukt nad ziemią.
Pokolenie, potomstwo od jednei go prarodzica; ród, szczep, plemię, linja; ogół ludzi, żyjących w jednym czasie: przeszłe p. = ojcowie; p. dzisiejsze = ludzie, dziś myjący; przyszłe, następne p-a = i potomkowie, dzieci, wnuki i t. d.; z p-a w p. = od ojców do synów; do trzeciego p-a = dziadów, ojców i wnuków.
Pokolędne (-ego), zwyczaj obchodzenia domów z życzeniami świąt Bożego Narodzenia; poczęstunek.
Pokolędować, pochodzić po kolędzie, pośpiewać kolędy.
Pokoligacić, skoligacić wielu; p. ś., skoligacić ś. z innymi.
Pokolonizować, urządzić kolonje, a. osadzić kolonistów^ w wielu miejscach, skolonizować.
Pokolorować, pociągnąć, powlec kolorami, ubarwić wiele rzeczy a. rysunków.
Pokołatać, postukać; pobić, połamać, potłuc, podruzgotać; p. ś., chodząc z jednego miejsca w drugie, robić pewien hałas; potułać ś., pokłopotać ś.; dobić ś. do czego.
Pokołkować, powbijać kołki, poprzywiązywać drzewka do kołków.
Pokołowacieć, pogłupieć, pobałwanieć, posłupieć.
Pokołtunić, poskręcać, pozwijać w kołtun, pogmatwać, pozwichrzać.
Pokołtunieć, podostawać kołtuna a. kołtunów.
Pokołysać, trochę kołysać.
Pokombinować, pozestawiać, poobmyślać, poobrachowywać; przywieść do porozumienia.
Pokomentować, pozaopatrywać przy piskami, poobjaśniać.
Pokomisyjny, który nastąpił po i komisji a. skutkiem komisji.
Pokomorne (-ego), mieszkanie, odnajęte od drugiego lokatora; kącik, kąt.
Pokomosić się, podąsać się.
Pokompensować, powyrównywać wzajemne pretensje.
Pokompilować, pozestawiać coś z różnych utworów nie swoich.
Pokompletować, pouzupełniać.
Pokomponować, skomponować wiele utworów muzycznych; nakłamać, nazmyślać.
Pokompromitować, skompromitować wiele osób, ponarażać.
Pokomunikować, podonosić wielu osobom, zawiadomić wielu.
Pokonać — p. nied. Pokonywać.
Pokoncertować, odbyć szereg n. kilka koncertów.
Pokondemnować, poskazywać.
Pokondensować, pozgęszczać, poskraplać.
Pokonewszczyzna, w dawnej Polsce zamiana powinności służby konnej na opłatę pieniędzmi.
Pokonferować, naradzić się.
Pokonfiskować, skonfiskować, poaresztować, pozabierać wiele rzeczy.
Pokonfundować, zawstydzić, wprowadzić w zamieszanie.
Pokongresowy, który nastąpił po kongresie.
Pokonkurować, przez jakiś czas konkurować, rywalizować.
Pokonny, konny.
Pokonsekrować, poświęcić, powyświęcać.
Pokonsolidować, przeprowadzić konsolidację.
Pokonspirować, przez jakiś czas knuć spiski.
Pokonstytuować, postanawiać, pourządzać.
Pokonsygnować, pospisywać, pozapisywać, pozaciągaćdospisów.
Pokontraktować, porobić wiele kontraktów, pozamawiać, pougadzać.
Pokontrolować, posprawdzać.
Pokonwersować, porozmawiać.
Pokonywacz, zwycięzca, pogromca.
Pokonywać, dok. Pokonać; dawać czemu radę, zwyciężać, przezwyciężać, zwalczać, przemagać; pozbawiać resztek sił; przen., przekonywać, zniewalać, łagodzić, ujmować kogo.
Pokończyć, skończyć to, co zaczęte, skończyć robotę a. roboty.
Pokopać, kopiąc poprzewracać ziemię, wykopać wiele dołów, porozkopywać, powykopywać; uderzyć kogo a. co nogą; jakiś czas strawić na kopaniu.
Pokopcić, kopciem powlec, okopcić, posmolić kopciem; przez jakiś czas kopcić.
Pokopcieć, pokryć ś., zajść kopciem.
Pokopeować, porobić kopce.
Pokopertować, powkładać w koperty i zapieczętować.
Pokopjować, skopjować wiele rzeczy kolejno.
Pokora, szczere uczucie niższości wobec czegoś wyższego, poddanie ś. wyższej sile moralnej, skromność pokorna, skrucha; wyznać grzechy z p-ą = żałując za nie; wilcza p. = udana, fałszywa, obłudna; p. niebiosa przebija = łamie każdy opór, pozwala wszystko osiągnąć.
Pokorespondować, pisywać do siebie listy od czasu do czasu.
Pokorkować, zakorkować.
Pokornie, przysł., z pokorą, posłusznie, z poddaniem się.
Pokornieć, stawać ś. pokornym, potulnym.
Pokorniś, człowiek udanej i przesadnej pokory, uniżony, płaszczący ś. podle.
Pokorniuchny, Pokorniusienki, Pokorniuteńki, Pokorniutki, zupełnie pokorny.
Pokorność, pokora.
Pokorny, pełen pokory, poddający ś., skromny, potulny, uniżony, cichy; pozostaję p-ym sługą = uniżony sposób zakończenia listu.
Pokoronacyjny, który nastąpił po koronacji.
Pokoronować, ukoronować wiole osób, wiele obrazów świętych.
Pokorygować, skorygować wiele rzeczy, popoprawiać.
Pokos, koszenie, sieczenie trawy, zboża, sianokos; tyle trawy a. zboża, ile jednym cięciem kosy zetną; siano leży w p-ach = w kupkach skoszonych; żyto porosło na p-ach; łąka a. pole świeżo skoszone; p-sy = leżące ciała wielu ludzi posieczonych, pozabijanych; p-em, przysł., pokotem, ławą, jeden tuż koło drugiego.
Pokosić, skosić, posiec kosą; jakiś czas kosić.
Pokosmacić, potargać, najeżyć, uczynić kosmatym.
Pokosmacieć, stać ś. kosmatym, pokryć ś. włosami, kudłami.
Pokost, olej, przez długie warzenie zgęszczony, służący do powlekania nim różnych przedmiotów z drzewa; farba, roztarta z pokostem; przen., pozór, powierzchowność, zewnętrzność, płaszczyk; połysk, blichtr, polor; wyrobienie towarzyskie, ogłada, dobre wychowanie; odcień, zabarwienie.
Pokostnieć, skostnieć, np. z zimna.
Pokostować, powlekać, nacierać pokostem.
Pokoszlawić — p. Pokoślawić.
Pokosztować, trochę skosztować, popróbować, spróbować smaku, zjeść czego drobną ilość.
Pokościelny, stanowiący niegdyś własność kościoła.
Pokoślawić, Pokoszlawić, wykoślawić, wykrzywić, powykręcać wiele rzeczy wielokrotnie.
Pokośny, służący do koszenia, koszący, siekący; przen., podcinający od korzenia, ścierający z powierzchni ziemi, niosący zagładę, niweczący.
Pokotem, przysł., leżąc na ziemi jeden obok drugiego, pokładem, pokosem, powałem, pomostem, rzędem: leżeć, spać p.
Pokotłować, sprawić zamieszanie, pomącić, poburzyć.
Pokój, odosobniona część mieszkania, izba, komnata: p. stołowy a. jadalny = jadalnia, p. sypialny = sypialnia, p. bawialny = bawialnia, salon, p. gościnny = przeznaczony dla przyjeżdżających na dłuższy pobyt gości, p. dziecięcy, p. kąpielowy = z wanną, p. do roboty = pracownia, p. do pisania = kancelarja, p. dla palących = palarnia, fiumuar; pańskie, królewskie p-e = apartamenty; p. do wynajęcia = odnajmowany przez lokatora sublokatorowi; stan państwa, kraju, nie prowadzącego wojny, stan niewojenny, uspokojenie po wojnie, rozejm, traktat pokojowy, zawrzeć p., gałązka oliwna jest symbolem p-u; złamać, zgwałcić p. = nie dotrzymać ułożonych warunków, rozpocząć wojnę; stan spokojny, spokój, spokojność, cisza: p. temu domowi, p. ludziom dobrej woli, p. wewnętrzny = równowaga duchowa, p. wieczny = szczęście wieczne poza grobem, na tamtym świecie; p. jego duszy, niech odpoczywa w p-u = niech dozna szczęśliwości wiecznej; daj mi p.! = nie drażnij mnie!, nie przeszkadzaj mi!, nie niepokój mnie!, nie zawracaj mi głowy!; dać czemu p. = zaniechać co, porzucić myśl czego, odstąpić od zamiaru; w p-u, za p-em = w spokojności, bez przeszkody.
Pokpić, pożartować, podrwić; p. sprawę = źle, niezręcznie rzecz załatwić, podrwić głową, pobłądzić, palnąć głupstwo; p. ś., ośmieszyć ś., wystrychnąć ś. na dudka, zbajać się.
Pokpiwać, kpić nieco, zlekka podrwiwać.
Pokraczki, na p. orać = zostawiając miejsca nie orane.
Pokraczny, niezgrabny, nieforemny, brzydacki, paskudny, niezdarny.
Pokrajać, pociąć na sztuki, porozrywać, porozkrawać, porznąć, skrajać; p. ś., pokaleczyć ś., pokaleczyć ś. wzajemnie.
Pokraka, mający krzywe nogi, niezgraba, dziwotwór, poczwara; szemranie, niezadowolenie, kłótnia; p-ki, dziwne rzeczy, dziwne postępowanie.
Pokrakać, poskrzeczyć, powrzeszczeć, nagadać, nawyrzekać ś.
Pokramarzyć się, potargować ś., bałamucić, wolno robić, guzdrać się.
Pokrapiać, dok. Pokropić; skrapiać, pryskać kroplami; kropiąc polewać; padać kroplami (o deszczu).
Pokrapywać, kropić z przerwami, popadywać (o deszczu).
Pokrasić, pomalować rażącemi kolorami, ubarwić jaskrawo; poddać okrasę do potrawy.
Pokraść, ukraść wiele rzeczy.
Pokraśnieć, zaczerwienić ś., spłonąć rumieńcem, spiec raka; stać ś. kraśniejszym, wyładnieć, wyprzystojnieć.
Pokratkować, zrobić na czym kratki, polinjować w kratki.
Pokrążyć, trochę krążyć.
Pokredować, poznaczyć kredą, powlec kredą.
Pokredytować, dać na jakiś czas na kredyt, udzielić towaru, nie żądając natychmiast pieniędzy.
Pokreować, ponadawać godności wielu osobom.
Pokreskować, porobić na czym kreski.
Pokresować, porobić na czym kresy, szramy, blizny, pokiereszować, pociachać.
Pokreślić, porobić na czym kreski, porysować; skreślić, nakreślić, narysować; poprzekreślać, poprzemazywać.
Pokrewić, nie dopisać, nie stawić ś. na słowie, w terminie, pokpić sprawę, podrwić głową, poszkapić się.
Pokrewieński, odnoszący ś. do pokrewieństwa.
Pokrewieństwo, związek po krwi, stosunek do siebie osób, połączonych przez związki rodzinne; przen., podobieństwo w pewnym stopniu, wspólność cech, zasad; zbior., krewni.
Pokrewna (-ej), krewna.
Pokrewnie, spowinowacić, spokrewnić, skoligacić; p. ś., spokrewnić się.
Pokrewny, pozostający z kim w pokrewieństwie, skoligacony; przen., podobny w pewnym stopniu, zbliżony, wykazujący wspólność cech: p-e dusze, p-e pojęcia, myśli; p., rzecz., kuzyn, krewniak, krewny.
Pokręcać, kręcić z przerwami: p. wąsa = podkręcać.
Pokręcić, obrócić czem, aby ś. co kręciło; zrobić coś za pomocą kręcenia; przykręcić nieco, zakręcić; pokrzywić, wykrzywić, popaczyć; ukręcić, skręcić; przen., pogmatwać, powikłać, pomieszać podstępnie a. nierozmyślnie; p. ś., skręcić ś. wielokrotnie, pogmatwać ś., powikłać ś., popaczyć ś.; pochodzić koło czego, pokrzątać ś., zakrzątnąć ś.; połazić, powałęsać ś. z kąta w kąt, bez celu, zakręcić ś.; potańczyć.
Pokrępować, pościskać, skrępować, powiązać wielu.
Pokręt, obszycie brzegu tkaniny, aby ś. nie strzępił; okrętka.
Pokrętka, przyrząd do pokręcania, korbka.
Pokrętny, kręcący ś., kręty; droga p-a = bezdroże, manowce.
Pokrochmalić, powlec krochmalem, ukrochmalić.
Pokroczyć, krokiem powolnym, poważnym postąpić, pójść, udać ś. gdzie a. dokąd.
Pokromka, kromka, kawałek.
Pokropek, pokropienie ciała wodą święconą przy złożeniu do mogiły.
Pokropić, nied. Pokrapiać; popadać kroplami (o deszczu); spryskać, zwilżyć, kropiąc polać.
Pokropkować, porobić na czym kropki, poznaczyć, popstrzyć kropkami, dodać kropki w pisowni.
Pokrostowacieć, dostać krost, pokryć ś. krostami.
Pokrowa, ukr., święto Opieki N. M. P. w kościele wschodnim.
Pokrowiec, zasłona, pokrywająca co, zastosowana do kształtu tego, co okrywa; futerał, powłoka, czaprak na konia, dera.
Pokrój, forma, zarys; przen., rodzaj, fason, typ: człowiek starego p-u = dawnych zwyczajów.
Pokrólować, jakiś czas być królem, popanować.
Pokrótce, przysł., w krótkości, w krótkich słowach, treściwie, zwięźle, nierozwlekle, w skróceniu.
Pokruszeć, trochę skruszeć, stać ś. kruchym.
Pokruszyć, połamać na drobne kawałki, podruzgotać, potłuc na okruchy, zetrzeć na proch; przen., upokorzyć, zgiąć, złamać; p. ś., rozpaść ś. na drobne kawałki, na okruchy.
Pokrwawa, odblask czerwony, krwawy, zorza, łuna.
Pokrwawić, oblać krwią, zwalać krwią; pobroczyć krwią; poranić, pokaleczyć; p. ś., powalać ś. krwią, pobroczyć ś. krwią, zakrwawić ś.
Pokrycie, to, czym coś ś. pokrywa: p. ciała = odzienie, odzież, ubranie; p. święte = suknia zakonna: p. mebli = tkanina, służąca do obijania mebli wyściełanych; p. na kołnierz, na futro = wierzch; p. na parasolu = tkanina, rozciągnięta na drutach; p. dachu = to, czym go pokrywają: słoma, gont, dachówka, papa, blacha; p. wekslu = zapłacenie go; p. długu = majątek dłużnika, wystarczający na zapłacenie należności; ukrywanie, tajenie czego.
Pokryć — p. nied. Pokrywać.
Pokrygować (ś.), pościskać (ś.).
Pokryjomu, przysł., kryjąc się, skrycie, tajemnie, cichaczem, ukradkiem, niepostrzeżenie.
Pokrywa, każda rzecz, drugą, pokrywająca, nakrywająca, nakrywa, przykrywa, wieko, klapa; wierzch, wierzchnia warstwa, wierzchnia skorupa; osłona, płaszczyk, pozór.
Pokrywać, dok. Pokryć; po wierzchu nakrywać, okrywać, osłaniać, przykrywać; obijać, wyściełać: np. meble; dawać wierzch: p. parasol, futro; poszywać, np. dawać dach na budynku; przen., ukrywać, taić, nie wyjawiać, maskować: p. co milczeniem = przemilczać co, nie odpowiadać; przen., wyrównywać, zaspokajać, uiszczać dług, opłacać należność, płacić weksel, wystarczać na opłacenie czego; zapładniać: o samicy zwierzęcia domowego; w kartach: pobijać wyższą kartą kartę przeciwnika; zamalowywać coś gruntem, dawać grunt pod farbę; p. ś., odziewać ś., okrywać ś., osłaniać ś., taić ś., kryć ś. z czym, nie pokazywać po sobie; ukrywać ś.! jeden za drugim.
Pokrywka, zdr. od Pokrywa; i mała pokrywa, pokrywa na rondlu, na garnku; robić co pod p-ą czego = pod pozorem; pod p-ą co powiedzieć = oględnie; bez p-i = bez ogródek, otwarcie, prosto i z mostu, nie obwijając w bawełnę.
Pokrząkiwać, krząkać z przerwami.
Pokrzątać się, pochodzić skrzętnie koło czego.
Pokrzelica, roślina z rodziny wargowatych, kogucia ostroga,, kogucik.
Pokrzepiać, dok. Pokrzepić; posilać, wzmacniać, ożywiać, dodawać siły, męstwa, otuchy; sen, lek pokrzepiający = dodający siły, ożywczy; p. ś., wzmagać ś., posilać ś., jeść.
Pokrzepnąć, skrzepnąć, ściąć ś., stwardnieć; zdrętwieć, obumrzeć.
Pokrztusić się, krztusząc ś. pomęczyć się.
Pokrzyczeć, przez jakiś czas krzyczeć, trochę krzyczeć.
Pokrzykiwać, krzyczeć z przerwami.
Pokrzywdziciel, krzywdziciel, sprawca krzywdy.
Pokrzywdzić, krzywdę komu wyrządzić, skrzywdzić, przyprawić kogo o stratę materjalną a. moralną.
Pokrzywić, nieco wykrzywić w wielu miejscach; wiele rzeczy wykrzywić; p. ś., skrzywić ś., powykrzywiać ś. jedno po drugim.
Pokrzywka, mała pokrzywa; rodzaj wysypki skórnej.
Pokrzywowate, rodzina roślin dwuliściennych.
Pokrzyżacki, stanowiący niegdyś własność Krzyżaków.
Pokrzyżować, na krzyż: przegrodzić, poprzybijać, poukładać, poustawiać; wielu kolejno ukrzyżować; p. komu plany = przeszkodzić komu w jego zamiarach, popsuć, powikłać, pogmatwać plany; p. rasy = połączyć z sobą pary ludzi lub zwierząt różnych ras; p. ś., pogmatwać ś., powikłać ś., pójść w niwecz; o różnych rasach ludzi lub zwierząt: połączyć ś. przez obcowanie płciowe.
Poksyk, syknięcie, syk, ksyk.
Pokształcić, wykształcić, pouczyć; p. ś., pouczyć ś. czas jakiś, postudjować.
Pokształtować, nadać pewien kształt, ukształtować, uformować, po wykształcać.
Pokucać, poprzysiadać kucając.
Pokucharzyć, pobyć przez jakiś czas kucharzem.
Pokucie, wysunięty ku południowi klin dawnej Polski między Prutem a Dniestrem; jeden z kątów mieszkania, naprzeciw drzwi, zaszczytne miejsce, gdzie dawniej stawiano bogów domowych, gdzie dotąd wieśniacy zawieszają obrazy i sadzają najdostojniejszego gościa.
Pokuć, okuć wiele rzeczy albo koni, pokuwać, po podkuwać, powykuwać; pouczyć ś. jakiś czas gorliwie lekcji.
Pokudłać, o włosach: poczochrać, pomierzwić, potargać; żart., ufryzować, uczesać przesadnie, nastroszyć.
Pokuglować, pofiglować, poswawolić; pokręcić, pomatać.
Pokuksać, uderzyć kogo wielokrotnie kułakiem; p. ś., pobić ś. na pięście, na kułaki.
Pokulawić, porobić kulawemi, okulawić.
Pokulawieć, okulawieć, ochromieć.
Pokulbaczyć, okulbaczyć wiele: koni, osłów i t. p.
Pokuleć, jakiś czas być chromym; pójść kulejąc, pokuśtykać.
Pokulić, skulić, skurczyć, powykręcać, powykrzywiać.
Pokumać, spowinowacić kogo z kim przez wspólne trzymanie dziecka do chrztu; p. ś., spowinowacić ś. przez chrzest dziecka; pobratać ś., zaprzyjaźnić ś., wejść w stosunek serdeczny, zażyły; spoufalić ś. do kogo.
Pokunktować, przewlec sprawę zapomocą powolnych układów.
Pokup, popyt na towar, ilość zapotrzebowań na jakiś towar na rynku sprzedażnym; znaleźć, mieć p. = być poszukiwanym przez nabywców.
Pokupczyć, pobyć przez czas jakiś kupcem, pohandlować.
Pokupny, cieszący ś. pokupem, znajdujący łatwo nabywców, chętnie nabywany, popłatny; przen., zyskowny, rentowny, wzięty.
Pokupować, nabyć wszystko co trzeba, kupić wiele rzeczy.
Pokurcz, mieszaniec, zwierzę, pochodzące od rodziców różnych ras, najczęściej nieszlachetnych; gatunek psa: mieszaniec z ogara i kundla.
Pokurczyć, wiele rzeczy uczynić krótszemi, skulić, pościągać. pokrzywić, pokulić; p. ś., ściągnąć ś., pokrzywić ś., skulić ś.
Pokurować, trochę poleczyć; p. ś., leczyć ś.
Pokursować, pobyć jakiś czas w kursie, w obiegu.
Pokurzyć, okryć wszystko kurzem, pyłem; trochę popalić tytoń; p. ś., okryć ś. kurzem, pyłem; podymić, poparować.
Pokusa, pobudka, podnieta, pobudzenie, podszept, poduszczenie, impuls do czego złego: p-ę czuję, cierpię = kusi mię; jak na p-ę = jakgdyby kusząc; p. mię bierze, napada, uwodzi = mam wielką chęć, chętkę; opierać ś. p-ie = powstrzymywać chętkę; ulec p-ie = uczynić zadość zdrożnej chęci.
Pokusić, skusić wielu, poddać ich próbie; p. ś. o co = odważyć ś., ośmielić ś., sięgnąć po co, spróbować, czy ś. nie uda.
Pokuśny, Pokuśliwy, kuszący, ponętny, powabny, podniecający chęć zdrożną.
Pokuta, żal za grzechy i staranie się naprawienia ich; cnota chrześcijańska, polegająca na tem, że człowiek żałuje za grzechy i pragnie dać za nie zadośćuczynienie przez nałożenie na siebie jakiejś kary; jeden z sakramentów Kościoła katolickiego, polegający na skrusze, wyznaniu grzechów, t. j. spowiedzi i wykonaniu wyznaczonego przez spowiednika zadośćuczynienia, poczym otrzymuje ś. rozgrzeszenie; każda w-ogóle kara; p-ę czynić, zadać sobie p-ę, odprawić p-ę, zrobić coś na p-ę, za p-ę, naznaczyć p-ę, trawić życie na p-ie; śpiewać, grać, jak na p-ę = smutno, żałośnie; siedzi, jak Żyd na p-ie = nie rusza ś. z domu; p. kościelna = najlżejszy stopień przewidzianej kodeksem kary.
Pokutnica, forma ż. od Pokutnik.
Pokutniczy, dotyczący pokuty a. pokutnika; pełen żalu za grzechy.
Pokutnik, człowiek, odprawiający pokutę, grzesznik pokutujący.
Pokutny, odnoszący ś. do pokuty (dzień p., psalm p.).
Pokutować, czynić, odprawiać pokutę, odbywać pokutę, mazać grzechy pokutą; przen., odczuwać na sobie złe skutki złego czynu, lekkomyślności i t. p., cierpieć za grzechy; cierpiąc w czyśćcu za grzechy, oczekiwać zbawienia: dusza p-ująca = dusza czyśćcowa; tu coś p-uje = straszy, przeszkadza, ukazują ś. widma, upiory; przen., zawalać miejsce, poniewierać ś., nie móc sobie znaleźć stałego miejsca, tłuc ś., chodzić, i łazić, przewalać ś. z kąta w kąt.
Pokwalifikować, pooznaczać, do jakiej kategorji ma co należeć.
Pokwapić się, pośpieszyć ś., zanadto ś. pośpieszyć.
Pokwasić, skwasić, pokisić; przen., powaśnić, poróżnić; p. ś., pokisnąć, skwaśnieć; stracić humor
Pokwaterować, przebyć jakiś czas na kwaterach, porozmieszczać po kwaterach.
Pokwefić (się), poosłaniać (ś.) kwefami.
Pokwestować, zająć ś. trochę kwestą, kwestowaniem.
Pokwękać, jakiś czas być słabym, postękać.
Pokwilić, popłakać, pożalić ś., popiszczeć; ponucić żałośnie.
Pokwitać, dok. Pokwitnąć; pokrywać ś. rodzajem porostu, włoskami; pokrywać ś. pleśnią; puszczać kiełki; dojrzewać płciowo; w min., podlegać zwietrzeniu.
Pokwitnąć — p. nied. Pokwitać; zakwitnąć kolejno; okryć ś. kwiatami.
Pokwitować, napisać, że ś. otrzymało co: towar, pieniądze i t. d. i podpisać ś.; p. ś., ukończyć rachunki między sobą.
Polaczeć, Polaczyć, stawać ś. Polakiem, polszczyć ś., polszczeć.
Polać — p. nied. Polewać.
Polak, człowiek w Polsce urodzony, należący fizycznie a. duchowo do narodu polskiego, obywatel Polski; Mało P. = Małopolanin; Wielko P. = Wielkopolanin; mądry Polak po szkodzie = nabywać rozumu po klęsce, być nieprzewidującym.
Polakierja, junactwo polskie; pog., Polacy, szczególnie na obczyźnie.
Polakierować, powlec, pociągnąć lakierem.
Polakofil, przyjaciel Polaków.
Polakofilstwo, życzliwość dla Polaków.
Polakożerca, zawzięty nieprzyjaciel Polaków.
Polakożerstwo, zawzięta nienawiść dla Polaków, wrogie usposobienie względem Polaków.
Polamentować, przez pewien czas narzekać, skarżyć ś.
Polampartować się, połobuzować ś., popróżniaczyć.
Polana, pole, łączka, wśród gór i lasów; zdr. Polanka, Polaneczka.
Polanin, nazwa szczepu pierwotnego, mieszkającego w granicach Warty, Noteci i Gopła.
Polano, szczapa drzewa na opał; kawał drzewa, kłoda, bierwiono; przen., głupi jak p. = głupiec, pień, jołop, gamoń.
Polapisować, powlec, posmarować lapisem, zalapisować.
Polarność, łć., własność magnesu zwracania ś. ku biegunowi północnemu.
Polarny, łć., biegunowy, właściwy okolicom, położonym w pobliżu biegunów ziemi; gwiazda p-a = gwiazda biegunowa północna; zorza p-a = zjawisko częste w krajach podbiegunowych, polegające na tem, że od strony bieguna ukazuje się wśród ciemności nocnych łuk jasny, od niego promieniują ruchome słupy światła z początku białego, później barwnego, wreszcie wszystko to gaśnie; lis p. = lis właściwy krajom podbiegunowym: w zimie biały, w lecie szary, inaczej: lis niebieski.
Polarymetr, łć., polaryzator zastosowany do badania w roztworze ciał, różniących ś. sposobem polaryzowania światła.
Polaryzacja, łć., zmiana fizycznych własności promieni światła przy przejściu przez niektóre ciała przezroczyste lub przy odbiciu.
Polaryzować, łć., wywoływać zjawiska polaryzacji.
Polatać, pewien czas latać, pofruwać; pobiegać.
Polatywać, latać z przestankami, unosić ś. w powietrzu.
Polawować, pociągnąć cienie na rysunku farbą wodną a. tuszem.
Polders, hol., ziemie naniesione przez przypływy morskie, a następnie umocnione groblami i uprawne.
Pole, kawał gruntu uprawny, przeznaczony do obsiewania i wydawania plonów, rola, gleba; równina, płaszczyzna, miejsce obszerne, równe, nie zarośnięte drzewami; miara gruntu = 1000 łokciom; p. na szachownicy = kwadrat; podkład, tło, zwłaszcza w herbach; plac bitwy, bitwa: pociągnąć, wyruszyć w p. = w pochód wojenny; dotrzymać p-a = utrzymać ś. na placu bitwy, nie odstąpić, nie cofnąć ś.; bić ś. w p-u = w otwartym polu, w otwartej bitwie, nie za murami zamku, nie w okopach; stracić p. = odstąpić, pierzchnąć; dać p., zejść z p-a = cofnąć ś. z placu bitwy, ze stanowiska; p. rycerskie, żołnierskie = plac ćwiczeń wojskowych; stawić p. = stoczyć bitwę; dobry w p-u = dzielny w bitwie, rycerskiego ducha; p. Marsa = bitwa, wojna; przen., dziedzina, teren, zakres działalności, sfera, widownia: pracować na p-u naukowym, literackim, społecznym; sposobność, zręczność, okazja: otwiera ś. p. nadużyciom, intrygom i t. d.; miejsce wolne, odstęp; do p-a = na zewnątrz, do dworu, do ulicy; poszyte p. = kiedy między rżyskiem rośnie trawa, zioła, drobne krzaczki; szukaj wiatru w p-u = nie do uchwycenia; w fiz., p. magnetyczne = przestrzeń, na którą rozciąga ś. działanie magnesu; p. widzenia = przestrzeń, obejmowana okiem nie uzbrojonym, a. przy pomocy jakiego narzędzia (p. widzenia teleskopu, mikroskopu, lornetki, lunety i t. d.); w mat., powierzchnia, zajęta jakąś figurą; miejsce do polowania, polowanie, łowy; wyjść, wyjechać w p. = na polowanie; psa, sokoła układać do p-a = do łowów; czarne p. = legowisko dzika, polowanie na dziki; legawe p. = polowanie z psem legawym z wyżłem; p. ptasznicze — p. Pólko; p. srokate a. pstre = ziemia, gdzieniegdzie śniegiem pokryta; p. zakładać = zaczynać polowanie; szklane, wodne p. = polowanie na wodną zwierzynę; dobre p. = nie szkodliwe dla psów, miękkie do gonienia; ostre p. = gruda; płowe p. = polowanie na sarny, jelenie; p. widne a. mówiące = ze śladami, z tropem zwierza; pies w pierwszym, drugim p-u = pierwszy, drugi rok używany do polowaniu; zależeć p. = zaniedbać czego, zlekceważyć co, polenić ś. co uczynić; dzikie p. = miejsce puste, pustynia; Dzikie p-a = step, rozciągający ś. nad morzem Czarnym w dawnej Rzeczypospolitej Polskiej; miejsce przebywania pośmiertnego dusz błogosławionych; wyprowadzić kogo w p. = oszukać, odrwić, podejść; swoim p-em = na swoją rękę, niezależnie od innych, nie licząc ś. z innemi; p. umarłych = cmentarz; p. śmierci = przestrzeń, w obrębie której sięga pocisk działa.
Polec, Polegnąć, paść, upaść, runąć, zwalić ś.; zginąć w walce, lec od ciosu, od kuli.
Polecać, dok. Polecić; zalecać, przykazywać komu; wkładać obowiązek na kogo; p. kogo a. co komu = poruczać, rekomendować, zachwalać; p. kogo lub co czyjej łasce, pamięci, modlitwom = poruczać, oddawać w opiekę; list p-ający = rekomendacyjny; p. ś., oddawać ś., poruczać ś.: polecam ś. twojej pamięci, twoim względom = formuła uprzejmego zwrócenia ś. do kogoś osobiście a. listownie, gdy ś. chce korzystać z jego uprzejmości.
Polecenie, zlecenie, rozkaz, rekomendacja.
Polecić, forma dok. od Polecać.
Polecie, pora roku po upłynionym lecie.
Polecieć, pomknąć na skrzydłach, pofrunąć, pobiec szybko, popędzić; posypać ś., spaść.
Poleczka, zdr. od Polka.
Poleczyć, leczyć przez pewien czas; wyleczyć; p. ś., leczyć ś. przez jakiś czas.
Polegać, dok. Polec; kłaść ś., pokładać ś.; p. na kim a. na czym = ufać, zawierzać komu a. czemu, liczyć, spuszczać ś. na kogo a. na co, być pewnym, spokojnym, że ktoś a. coś nie zawiedzie, nie obawiać ś. zawodu; p. na kim, na czyim słowie, uczciwości, honorze, na swoim szczęściu; p-aj na mnie, jak na Zawiszy = bądź najzupełniej pewien, nie zawiedziesz ś. na mnie; opierać ś., zasadzać ś. na czym, zależeć od czego, mieścić ś. w czym, być równoznacznym z czym: rzecz cała p-a na tym, że..., wiele na tym p-a.
Polegiwać, kłaść ś. od czasu do czasu, pokładać ś.
Poległy, który poległ, padł w boju; rzecz., człowiek, który padł w boju, trup, ciało umarłe.
Polekczyć, zrobić lżejszym, ulżyć.
Polemarch, gr., w staroż. Grecji główny wódz wojska, archont, zawiadujący sprawami wojennemi i floty.
Polemiczny, gr., tyczący ś. polemiki, właściwy polemice, zawierający polemikę, sporny.
Polemik — p. Polemista.
Polemika, gr., spór naukowy, religijny, polityczny i t. p., prowadzony publicznie przy pomocy pisanych lub drukowanych rozpraw, broszur, artykułów dziennikarskich i t. d.
Polemista, gr., prowadzący polemikę.
Polemizować, gr., prowadzić polemikę, prowadzić spór piśmienny, spierać ś. z kim.
Polemografja, gr., opis wojny.
Polenić się, wskutek lenistwa nie zrobić czego, zaniedbać.
Poleniwieć, zleniwieć, ociężeć.
Polenta, wł., narodowa włoska potrawa z mąki kukurydzanej, lub z kasztanów, wody wrzącej mało osolonej, masła i parmezanu; mamałyga.
Poleografja, gr., opisanie miast.
Polepa, warstwa gliny, ułożona w chacie zamiast podłogi, na pułapie od strony strychu, ściany a. we wnętrzu pieca.
Polepić, pokryć warstwą gliny, dać polepę, obrzucić, wylepić gliną; oblepić, wykleić; posklejać, połączyć; p. ś., zlepić ś. jedno z drugim, pozlepiać, posklejać ś., poskładać ś., połączyć ś.
Polepszać (się), dok. Polepszyć (ś.); odmieniać (ś.) na lepsze, lepszym (ś.) czynić, udoskonalać (ś.), poprawiać (ś.); p. ś. na zdrowiu.
Polepszenie, uczynienie lepszym; zmiana na lepsze, zwrot ku lepszemu, poprawa (p. zdrowia).
Polepszyć — p. nied. Polepszać.
Polerować, nm., nadawać przedmiotom powierzchnie gładką i połyskującą; przen., kształcić, okrzesywać; p. ś., nabierać poloru, gładkich obyczajów; kształcić ś., doskonalić ś.
Polerowany, nm., wygładzony, świecący, gładki; przen., okrzesany, cywilizowany; elegancki.
Polerownia, nm., oddział fabryki, w którym poleruje ś. wyroby; przyrząd, służący do polerowania.
Polerownik, pracownik w polerowni, polerujący wyroby, szlifierz.
Polerowny, nm. — p. Polerowany, lśniący, połyskujący.
Polerunek — p. Polor.
Polesie, kraj, leżący pod wielkiemi lasami, lesisty; brzegi, krańce, kraj lasów; legowisko zwierząt; miejsce po wyciętym lesie; lesiste części dawn. województw; Brzesko-litewskiego, Wołyńskiego i Kijowskiego w dawnej Rzeczypospolitej Polskiej.
Poleski, dotyczący Polesia.
Poleszuczka, forma ż. od Poleszuk.
Poleszuk, mieszkaniec Polesia, człowiek urodzony na Polesiu.
Poletek, część gruntu obsianego zbożem, małe pole, pólko; trzecia część pól, należących do jakiego folwarku w gospodarce trój polowej.
Poletko, pólko — p. Poletek.
Polewa, mieszanina, służąca do oblewania naczyń, osobliwie glinianych, dla nadania im połysku i nieprzemakalności, glazura: p. garncarska = na garnkach glinianych, p. na naczyniach żelaznych = emalja, p. z cyny = pobiała.
Polewaczka, naczynie do polewania, konewka do polewania.
Polewać, dok. Polać; zlewać, oblewać jakim płynem po wierzchu; pokrywać warstwą szybko krzepnącego płynu: p. sucharki, ciasto = lukrować; p. naczynia = dawać im polewę, glazurować; p. beczkę smołą = nasmalać; p. cyną = pobielać; p. ś., zalewać ś., oblewać ś., zachlapywać ś., zbryzgiwać ś.; rozlewać ś., przelewać ś. (o płynach); tu krew ś. p-eje = ktoś kogoś zabije, zrani, skaleczy.
Polewany, mający polewę, glazurę, glazurowany (garnek p.); lukrowany: mazurek, sucharek p.
Polewczasty, mający obfitość polewki, przyrządzony z polewką.
Polewka, różne zupy, oprócz rosołu, krupniku, żuru, kapuśniaku i barszczu: p. winna; p. piwna; p. mięsna, mleczna; czarna p. = czernina; podać komu do stołu czarną p-ę = odmówić mu panny, dać mu rekuzę; czerwona p. = krew ludzka, przelew krwi, bijatyka, bitwa; dworska p. = żywot dworaka-pasibrzucha; z tłustego mięsa tłusta p. = jaka praca, taka płaca, jaki towar, takie pieniądze; część płynna potrawy.
Poleźć, leżąc, wlokąc ś., idąc zwolna, udać ś. dokąd, popełznąć; pójść niezgrabnie, pogramolić ś.
Poleżeć, jakiś czas przeleżeć, wypocząć leżąc.
Polędwica, długi mięsień, ciągnący ś. wzdłuż wewnętrznej strony kręgosłupa po obu jego stronach; mięso z tego mięśnia u wołu a. wieprza, jako potrawa.
Polędwiczka, zdr. od Polędwica; mała polędwica; wędzona polędwica wieprzowa w pęcherzu.
Polęgwa, roślina z rodziny postulakowatych.
Polękiwać się, trochę ś. lękać.
Polgnąć, ulgnąć, ugrzęznąć, utknąć.
Poli-, gr., na początku innych wyrazów odpowiada polskiemu: wielo-.
Poliandrja, gr., zwyczaj poślubiania kilku mężów (u niektórych dzikich ludów).
Poliarchiczny, gr. przym. od Poliarchja.
Poliarchja, gr., rząd wielu, wielowładztwo.
Polica, półka.
Policholja, gr., nadmierne wydzielanie ś. żółci.
Polichord, Polikord, gr., instrument muzyczny, rodzaj basetli o 10 strunach.
Polichroizm, Pleochroizm, gr., właściwość niektórych kryształów, że światło, przez nie idące, zabarwia ś. różnie odpowiednio do kierunku, w jakim promienie padają na kryształ.
Polichromja, gr., wielobarwność, w budownictwie i rzeźbie ozdabianie ornamentów różnobarwnemi malowidłami.
Policja, gr., instytucja państwowa, mająca na celu czuwanie nad porządkiem i bezpieczeństwem publicznym; p. lekarska = instytucja, czuwająca nad zdrowiem publicznym; p. poprawcza = urząd w niektórych państwach, stanowiący gałąź sądu kryminalnego i mający władzę sądzenia mniej ważnych przestępstw; p. państwowa = żandarmerja; urzędnicy policji, policjanci; biuro policyjne; sposób rządzenia państwem, polityka; grzeczność, obyczajność.
Policjant, gr., niższy agient policji.
Policmajster, nm., naczelnik policji miejskiej.
Policmen, ang., policjant w Anglji.
Policować, pospajać szczelnie deski; powykładać ściany cegłą, zwaną licówką; wygładzić powierzchnię czego.
Policyjny, gr., odnoszący ś. do policji, właściwy policji, przez policję wykonywany; p. numer = numeracja domów osobna dla każdej ulicy, nie hipoteczna.
Policzbować, oznaczyć liczbami, opatrzyć liczbami, ponumerować.
Policzek, miękka część po prawej i po lewej stronie twarzy, jagoda; uderzenie w twarz, spoliczkowanie; w lm., p-i = cięgi, wały, razy; boki czego, wangi; przen., hańba, sromota, wstyd, srom, upokorzenie, uniżenie, obraza, obelga, ujma honoru, czci, afront.
Policzkować, dawać, wymierzać policzki, bić w twarz, w policzek; p. ś., wymierzać sobie nawzajem policzki.
Policzyć, zliczyć, zrachować, obrachować; podawać w rachunku, zażądać zapłaty za co, kazać sobie zapłacić za co, polikwidować sobie za co; zamieścić w liczbie, wpisać na listę, zaliczyć, wciągnąć do spisu; pewien czas spędzić na liczeniu; poczytać komu: p. komu za zasługę; dni jego są p-one = niedługo umrze; porachować ś. nawzajem dla przekonania ś., ilu jest; p. ś. z kim = zrobić z nim obrachunek, zapłacić komu jego należność, obliczyć, ile wydał z poruczonych mu pieniędzy; p. coś na czyj karb = zwalić odpowiedzialność na niego, przypisać mu winę a. zasługę.
Polidypsja, gr., pragnienie chorobliwo nadmierne.
Poliedr, gr., wielościan, pryzma, bryła, ograniczona wielu płaszczyznami.
Poliemja, gr., pełnokrwistość.
Polifagja, gr., obżarstwo chorobliwe.
Polifiletyzm, Poligienizm, Poligienezizm, gr., teorja, wyprowadzająca gatunki jestestw organicznych od wielu gatunków pierwotnych.
Polifoniczny, gr., w muz., wielogłosowy.
Poligamja, gr., wielożeństwo, związek małżeński jednego mężczyzny z kilku kobietami; istnienie na tej samej roślinie kwiatów obupłciowych obok jednopłciowych.
Poligienja, gr., pogląd, że ludzie pochodzą od kilku pierwotnych par odrębnych.
Poliglota, gr., człowiek, mówiący wieloma językami.
Poliglotyzm, Poliglotyczność, gr., znajomość wielu języków.
Poligon, gr., wielokąt, wielobok; w wojs., szaniec wieloboczny zamknięty; p. artyleryjski = pole do ćwiczeń w strzelaniu z dział.
Poligraf, gr., autor wielu dzieł z rozmaitych gałęzi nauk; maszyna do kopjowania pisma w wielu egzemplarzach.
Poligraficzny, gr., tajemny, umówiony: pismo p-e.
Poligrafja, gr., pisanie znakami a. cyframi umówionemi, mającemi oznaczać właściwe litery a. wyrazy.
Poligran, gr., wielokąt.
Polihistor, gr., uczony, posiadający wszechstronne wiadomości z różnych dziedzin wiedzy (zwłaszcza historji i literatury).
Polihistorja, gr., wszechstronne wykształcenie naukowe.
Polihymnja, gr., muza pieśni lirycznej, wymowy i muzyki.
Poliklinika, gr., nauczanie praktyczne medycyny na chorych w ich mieszkaniach prywatnych pod nadzorem profesora z kliniki.
Polikracja, gr., wspólne panowanie wielu.
Polikwidować, łć., podać, zamieścić w rachunku, policzyć.
Polilalja, gr., naśladowanie wielu głosów, brzuchomówstwo.
Polilogja, gr., rozmowa wielu osób naraz, gwar.
Polimerja, gr., wielokrotność; w chemji: jednakowy skład procentowy niektórych ciał przy odmienności pierwiastków.
Polimeryczne gr. ciała = ciała złożone z odmiennych pierwiastków chemicznych, podobne atoli ilością składowych atomów.
Polimeryzm, gr., potworność, polegająca na zbyt wielkiej liczbie jakich członków ciała.
Polimorficzny, gr., wielokształtny; p-e ciała, mające jednakowy skład chemiczny, ale tworzące kryształy odmiennego kształtu.
Polimorfizm, Polimorfja, gr., wielokształtność, zjawisko, polegające na tym, że jeden i ten sam utwór: związek chemiczny, roślina, zwierzę, może istnieć w kilku różnych, ale zawsze stałych, jemu tylko właściwych formach.
Polinieć, stracić włosy, pierze, wylinieć.
Polinjować, poprowadzić linje na papierze do pisania na nich a. między niemi.
Polinom, gr., w mat., wielomian.
Polipnik, gr., gromada zwierząt polipów, tworząca kolonję, przytwierdzoną stale do jakiego podwodnego przedmiotu.
Polipomeduza, gr., rodzaj żyjątka morskiego, mającego wprzód postać polipa.
Poliptyk, gr., obraz wieloskrzydłowy, mogący ś. składać i zamykać.
Polisa, fr., dowód asekuracyjny towarzystwa ubezpieczeń.
Poliskop, gr., szkło o wielu ścianach, przedstawiające jeden przedmiot w licznych odbiciach.
Polison, fr., łobuz, ulicznik, hultaj, włóczęga; rodzaj krynoliny.
Polisonerja, fr., ulicznikowstwo; swawola wszeteczna.
Polistwować, opatrzyć listwami, poobijać listwami.
Polisty, pełen pól, płaski, równy, bezleśny; mający duże poły: suknia p-a.
Polisyndeton, gr., nagromadzenie w mówieniu albo w piśmie wielu spójników.
Politechnik, gr., student politechniki; ten, który ukończył zakład naukowy, zwany politechniką.
Politechnika, gr., ogół wyższych nauk i wiadomości potrzebnych w sztukach i przemyśle, rolnictwie i t. p.; wyższa szkoła techniczna.
Politeista, gr., wyznawca politeizmu.
Politeizm, gr., wiara w wielu bogów, wielobóstwo.
Politować się, poczuć litość nad kim, nad czym, okazać litość, ulitować ś, pożałować kogo a. czego.
Politowanie, litość, miłosierdzie, współczucie.
Politura, fr., gładkość i połysk, nadawane wyrobom z drzewa; przen., ogłada, obycie towarzyskie.
Politurować, za pomocą politury polerować wyroby drewniane.
Polityczny, gr., dotyczący ustroju państwowego; odnoszący ś. do polityki, mający związek z polityką; przen., ostrożny, zręczny, grzeczny, układny; p-e przestępstwo = wykroczenie przeciw podstawowym instytucjom państwowym, przeciw organizacji, spokojowi, bezpieczeństwu a. całości państwa; przestępca p. = ten, który popełnił przestępstwo polityczne; p-a gieometrja = taki podział kraju na okręgi wyborcze, żeby większość wybranych posłów sprzyjała rządowi; p-a ekonomja — p. Ekonomja polityczna; p-a równowaga = stosunek państw, rządów, zapobiegający nadmiernej przewadze jednego państwa na niekorzyść samodzielności drugiego.
Polityk, gr., mąż stanu, zajmujący ś. polityką; człowiek przebiegły i układny, ostrożny i oględny.
Polityka, gr., sztuka rządzenia państwem (p-a wewnętrzna), utrzymania i wyzyskiwania stosunków z obcemi państwami (p-a zagraniczna); sprawy, interesy polityczne; zasada, sposób a. system postępowania, taktyka; przebiegłość, grzeczność, układność, dobre manjery, obłuda.
Politykoman, gr., człowiek, zajmujący ś. namiętnie polityką, nadmiernie interesujący ś. sprawami polityki międzynarodowej.
Politykomanja, gr., nadmierne interesowanie ś. stosunkami międzypaństwowemu
Politykować, gr., rozprawiać o polityce; być nieszczerym, udawać.
Politykowicz, Politykowiec, działacz polityczny.
Politypja, gr., wykonywanie wielu odbitek drukowych; druk ozdób, np. winjet.
Poliurja, gr., nadmierne wydzielanie ś. moczu.
Polizać, od Polizywać; liznąć co wielokrotnie; liznąwszy, skosztować, zjeść bardzo mało czego; oblizać.
Polizuchować, poskarżyć ś. nauczycielowi na kolegę (w szkole).
Polizywać, lizać wielokrotnie.
Polka, kobieta urodzona w Polsce, należąca do narodowości polskiej; rodzaj tańca wirowego; muzyka do tego tańca; p. mazurka = rodzaj polki z figurami.
Polkować, tańczyć polkę.
Pollen, łć., pyłek roślinny na pręcikach kwiatków.
Polnik — p. Nornica.
Polny, właściwy polu, rosnący na polu, żyjący w polu, dziki, nieogrodowy, nieliodowany; mieszkający w polu, koczujący, koczowniczy; odnoszący ś. do pola: artylerja p-a, hetman p., pisarz p. = urzędy w dawnej Polsce, niższe od hetmana wielkiego, pisarza wielkiego i t. d.; buława p-a = godność hetmana polnego
Polo, ang., gra, której uczestnicy, podzieleni na dwie partje, konno podbijają piłkę drążkami, starając ś. zapędzić ją do słupa swojej partji.
Polokować, ulokować, pomieścić.
Polomierstwo, nauka mierzenia pol, geometrja praktyczna, ziemiomierstwo.
Polon, łć., pierwiastek chemiczny, posiadający w wysokim stopniu własności promieniotwórcze.
Polonez, fr., taniec narodowy polski, w którym postępuje szereg par, wykonywających różne zwroty, a tancerze odbijają sobie tancerki; muzyka do tego tańca.
Poloneza, fr., rodzaj sukni damskiej z niewcinanym stanikiem.
Polonizm, łć., zwrot mowy, właściwy tylko językowi polskiemu, zwłaszcza użyty w języku obcym.
Polonizować, łć., nadawać charakter i cechy polskie, polszczyć; p. ś., nabierać charakteru polskiego, polszczyć się.
Polonja, łć., nazwa Polski z łacińska; kolonja polska na obczyźnie; Polacy ze wszystkiemi właściwościami swego charakteru, narodowość polska, polskość, polszczyzna.
Polonofil, gr., przyjaciel Polaków.
Polonofilstwo, gr., sprzyjanie Polakom.
Polonofob, gr., wróg Polaków, polakożerca.
Polonus, łć., typ dawnego Polaka, prawdziwy Polak.
Polor, łć., gładkość, połysk; ogłada, grzeczność, wytworność obejścia ś., znajomość form towarzyskich, kultura obyczajowa.
Polornetować, popatrzyć przez lornetę.
Polot, polatywanie, wzlatywanie, lot ponad czym, bujanie; przen., wzbijanie ś. w wyższe sfery duchowe, wysoki poziom duchowy, lotność, wzlot w krainę nadziemską: p. myśli, wyobraźni, uczucia, górność, bystrość pojętność, fantazja; dać zbytni p. swej dumie, chęciom = pozwolić im wybujać.
Polotny, mający szybki, chyży lot; przen., unoszący ś. z każdym powiewem, lekki, powiewny, przen., odznaczający ś. wysokim polotem, górnolotny.
Polować, odbywać łowy na zwierza, chodzić na łowy, zabijać je bronią palną; tropić dzikie zwierzęta, ptactwo; łapać zwierzynę w sidła, łowić je przy pomocy psów, sokołów i t. p.; p. z naganką; przen., p. na kogo, na co, ubiegać ś. o kogo, o co, szukać usilnie kogo, czego; starać ś. napotkać, uchwycić kogo a. co, czyhać na kogo, na co; p. na czyim gruncie = bałamucić mu żonę.
Polowanie, łowy, łowienie, łowiectwo, myśliwstwo.
Polowanko, zdr. od Polowanie.
Polowiec, minerał feldspat, spat polny.
Polowy, przym. od Pole; rzecz., dozorca robotników, pracujących w polu; karbowy, gumienny, pod, starości, pisarz.
Polska, kraj zamieszkały przez Polaków; Wielka P. a. Wielkopolska = od Odry środkowej do Wisły; Mała P. a. Małopolska = nad Wisłą górną i jej dopływami.
Polski, pochodzący z Polski, należący do Polski, mieszkający w Polsce, Polakom właściwy, urodzony w Polsce; złoty p. = moneta, mająca wartość 30 groszy; ser p. = zwyczajny ser krowi, wyrobiony w kształcie serca; p-e czasy = czasy niezależności Polski, czasy przedrozbiorowe; p-ie karty = nie francuskie; chrześcijański, nie żydowski: sklep p., handel p.; droga p-a = boczna; rzecz., język polski, mowa polska, nauka, wykład języka polskiego; po p-u, przysł. w charakterze właściwym Polsce i Polakom, zwyczajem, strojem, językiem polskim: ubrany po p-u, mówić po p-u.
Polskość, Polszczyzna, narodowość polska; obyczajowość, właściwość duchowa polska; charakter, obyczaj polski.
Polster, nm., poduszka do siedzenia.
Polstrować, nm., wyściełać poduszki, materace, krzesła.
Polszczeć, Polszczyć się, polonizować ś., przybierać charakter polski.
Polszczyć, czynić polskim, nadawać charakter polski, polonizować, przyswajać wyraz obcy językowi polskiemu a. piśmiennictwu polskiemu: p. jakieś dzieło piśmiennicze = tłómaczyć na polski; p. ś., polszczeć.
Polszczyzna — p. Polskość; mowa polska, język polski.
Polśniewać, połyskiwać, lśnić od czasu do czasu.
Polubić, upodobać sobie kogo a. co, przywiązać ś. do niego, powziąć dla kogo sympatję, przyjaźń, miłość; polubić siebie nawzajem, rozmiłować ś. w sobie wzajemnie, spodobać ś. sobie.
Polubownictwo, układanie się polubowne, ugoda polubowna.
Polubownie, przysł., rozjemczo.
Polubownik, sędzia polubowny, rozjemca; amator, miłośnik, zwolennik, stronnik, naśladowca.
Polubowny, rozjemczy, kompromisarski: p. układ, sąd.
Polucja, łć., mimowolny wypływ nasienia wśród snu, zmazanie nocne.
Polukrować, oblać, powlec lukrem; ulukrować.
Polulać, popieścić, pośpiewać przy usypianiu.
Polutować, zlutować, pospajać metale.
Polutrzeć, Polutrzyć się, przejść gromadnie na luteranizm.
Polutrzyć, nawrócić wielu na luteranizm.
Poluzować, zluzować, pozwalniać, porozpuszczać.
Polżyć, pohańbić, zhańbić kogo, zniesławić, oszkalować; nawymyślać komu, sfukać kogo; p. ś., nawymyślać sobie nawzajem; zniesławić ś., zbłaźnić ś.
Połabianin, mieszkaniec Połabia.
Połabie, Polabie, kraj położony nad Łabą czyli Elbą.
Połabski, Polabski, przym. od Połabie.
Połachać, podrzeć odzież na sobie; pobiec dokąd.
Połachotać — p. Połechtać.
Połacić, poprzybijać łaty na krokwiach dachowych dla umieszczenia na nich dachówek, blachy i t. p.
Połać, szereg domów, ciągnących ś. jeden obok drugiego wzdłuż ulicy; kawał ulicy, kraina, okolica, okrąg; część czegoś płaskiego i szerokiego, szmat; spadzista powierzchnia dachu.
Poładnia, roślina z rodziny witułkowatych.
Poładnieć, stać ś. ładniejszym, wyładnieć.
Poładować, ukończyć ładowanie, poukładać, popakować, naładować.
Poładzić, do ładu doprowadzić, uporządkować, dać sobie radę w czym.
Połagodnieć, stać ś. łagodniejszym, złagodnieć.
Połagodzić, złagodzić, ułagodzić, ująć, zjednać.
Połajać, wyłajać, złajać nieco, zganić.
Połajanka, nagana, sfukanie, wymyślanie, obelgi słowne.
Połakomić, rozłakomić; p. ś., mieć apetyt na co, złakomić ś., przyswoić sobie co, zrobić co przez łakomstwo; dać ś. zwieść pokusie łakomstwa, połaszczyć ś., złasić się.
Połamać, złamać na kawałki, podruzgotać, pogruchotać, poprzełamywać, pokruszyć, poniszczyć, popsuć, pokaleczyć, nadwerężyć; ja ci kości p-ię, pokazując kij a. pięść = groźba; p-ny = pokrzywiony, pokoszlawiony, ułomny; p. ś., ulec połamaniu, rozpaść ś. na kawałki, podruzgotać ś.
Połamaniec, człowiek połamany, kaleka; przen., niezdara, pokraka.
Połapać, złapać, wyłapać wielu, pochwytać, rozgrabić, rozkraść, rozdrapać; p. ś., dać się schwytać; przen., zorjentować ś, zrozumieć, o co chodzi, uchwycić myśl przewodnią.
Połasić się, przymilić ś., przypochlebić ś.
Połaskotać — p. Połechtać.
Połaszczyć się, połakomić się, ułakomić ś. na co; dać ś. znęcić czemu.
Połata, roślina z rodziny połatowatych.
Połatać, załatać, po wstawi: łaty w wielu miejscach; naprawić, podreperować, doprowadzi do lepszego stanu; p. biedę = zaradzić jej; p-awszy, przysł. jako tako, od biedy, nie najgorzej.
Poławiacz, człowiek, który poławia, łowca.
Poławiać, łowić; p. ś., być poławianym.
Połazić, trochę łazić, pochodzić.
Połączać, dok. Połączyć; łączyć, wiązać, spajać, zespalać.
Połączenie, zespojenie, rzecz, za pomocą której jedna rzecz łączy ś. z drugą; miejsce złączenia, węzeł; p. telefoniczne, telegraficzne, elektryczne = za pomocą drutów i innych przewodników, kontakt; komunikacja kolejowa, parostatkowa: p. bezpośrednie = bez przesiadania, w tym samym wagonie.
Połączyć, złączyć, spoić, zespolić, zjednoczyć, skojarzyć: p. węzłem dozgonnym, małżeńskim = udzielać ślubu; p. ś., złączyć ś., zjednoczyć ś., skojarzyć ś., związać ś.; p. ś. z kim węzłem małżeńskim, dozgonnym = ożenić ś., wyjść za mąż.
Połechtać, Połaskotać, łechcząc, podrażnić rozkosznie; p. kijem = obie; p. czyjąś miłość własną, dumę = mile pogłaskać, podniecić.
Połeć, kawał, płat: p. słoniny; p. mięsa = szrot, pas; tłusty p. smarować = dawać co bogatemu, nie potrzebującemu; leżeć p-iem, na p. = rozciągnąwszy ś. plackiem, jak długi.
Połgać, pokłamać, pozmyślać, kłamstw nagadać.
Połknąć — p. nied. Połykać; łyknąć, zjeść, wypić; p. kulę = zastrzelić ś.; p. pigułkę = otruć ś.; p. śmierć = umrzeć; chodzi jakby kij p-nął = prosto, trzymając ś. nieruchomo, sztywno.
Połobuzować się, polampartować ś., pobirbantować ś., pohultaić się.
Połogi, Położysty, pochyły, spadzisty, niestromy; rozłożysty, rozpościerający ś. szeroko.
Połogowy, Położny, przym. od Połóg.
Połom, wyłom w górach.
Połomotać, postukać silnie, łomotać z przerwami.
Połonicznik, roślina z rodziny zapartnicowatych.
Połonina, łąka, pastwisko w górach, hala.
Połoniński, tyczący ś. połonin, właściwy połoninom.
Połotrować, wielu uczynić łotrami; p. ś., zejść na łotrów, prowadzić przez jakiś czas życie łotrowskie.
Połowa, jedna z dwu równych części całości: dzielić na p-ę, do p-y, na pół, na wpół = na dwie równe części, przepoławiać; w p-ie, na wpół, na pół = połowicznie; środek: p. zimy, p. miesiąca, roku; ustać w p-ie drogi.
Połowica — p. Połowa; żart., żona, małżonka.
Połowicznie, przysł. od Połowiczny; w połowie.
Połowiczność, rzecz, od Połowicznie.
Połowiczny, do połowy ś. odnoszący, niecałkowity; nieradykalny, stanowczy, pośredni.
Połowić, strawić jakiś czas na łowieniu, połapać, wyłapać, powyławiać; p. ś., dać ś. połapać, powpadać w sieci, w pułapkę; dzielić na połowy.
Połownik, Półławnik, Półkmieć, Półrolnik, chłop, połowę tego mający, co kmieć zwyczajny; kmieć, posiadający pół włóki gruntu.
Połowny, dający dobry połów; chciwy zdobyczy; łatwo dający ś. złowić, złapać.
Połozowąż, pyton, wielki wąż, pokrewny rodzajowi boa.
Położenie, sposób, w jaki coś leży a. zostało położone, stosunek pewnej rzeczy względem innych, obok leżących; miejsce, na którym ś. coś znajduje; pozycja: p. miasta, wsi; p. lesiste, wyżynne, nizinne, piękne, malownicze; skład, zbieg okoliczności, warunki, sytuacja: przykre, trudne, krytyczne p.; p. bez wyjścia = ciężkie warunki, niemożność zaradzenia; wejść w czyjeś p. = postawić ś. w czyim p-i u = zrozumieć, odczuć i trudne warunki, w jakich ś. znajduje.
Położnica, kobieta w połogu, t. j. po urodzeniu dziecka.
Położnictwo, sztuka niesienia pomocy kobietom rodzącym, akuszerja.
Położniczy, odnoszący ś. do położnicy, stosowany do położnic, przeznaczony dla położnic; sztuka p-a = akuszerja; narzędzia p-e = używane przy porodzie; instytut p. = szpital, przytułek dla położnic.
Położyć, nied. Pokładać; dokonać kładzenia kogo a. czego, umieścić, kłaść, ułożyć w kierunku poziomym; złożyć, postawić; powalić, przewrócić, rozciągnąć na ziemi; okazać, dowieść; oddać: p. zasługi; przen., poświęcić, ofiarować, złożyć na ofiarę, oddać w ofierze, wystawić na niebezpieczeństwo: p. głowę, życie w obronie ojczyzny; p. w kim a w czym nadzieję, ufność, wiarę = zasadzić, oprzeć, ugruntować; odłożyć, odrzucić, zaniechać, dać pokój czemu, zaniedbać co; p. kogo równo z kim, z czym = zrównać, porównać, na jednym poziomie postawić, upodobnić, zestawić; p. kogo, co, między kogo, co, w rzędzie kogo, czego = zaliczyć w poczet, umieścić między kim, czym; powalić, porazić, zwyciężyć, pokonać kogo; p. sztukę w teatrze = tak źle ją zagrać, że nie będzie miała powodzenia; zmieścić, nakreślić, napisać: p. napis; p. kropkę, przecinek; p. przymiotnik po rzeczowniku; ustanowić, wyznaczyć, zakreślić: p. koniec, kres, granice czemu; p. głowę, kości = umrzeć, lec w grobie; p. pieniądze = wypłacić, wyliczyć; p. warunek = wymówić sobie, zastrzec ś.; p. sobie za cel, za obowiązek, za punkt honoru = obrać; położony = umieszczony, leżący, mieszczący ś.: kraj, miasto p-e nad rzeką; dobrze, źle p-ony = dobrze, źle widziany, ustosunkowany; p. ś., umieścić ś. w kierunku poziomym; p. ś. do łóżka = pójść spać, rozchorować ś.; p. ś. obozem = rozłożyć ś., rozbić obóz; przewrócić ś., rozciągnąć ś. na na ziemi; paść, lec w polu; schylić ś. do ziemi: zboże ś. p-ło.
Położysty, spadzisty, pochyły.
Połóg, wydanie na świat dziecka; czas, spędzony przez matkę w łóżku po urodzeniu aż do powrotu macicy na swoje miejsce; odprawiać, odbywać p., leżyć w p-u = po urodzeniu dziecka; kobieta w p-u = położnica.
Połów, poławianie, łowienie; to, co złowiono, zysk z łowów, zdobycz, łup; zdobywanie, zjednywanie, nawracanie; mieć dobry p. mieć szczęście; nachwytać, nakraść.
Połówka — p. Połowa.
Połuba, roślina z rodziny sączyńcowatych, dachowiec.
Połudenek, odpoczynek popołudniowy, podwieczorek.
Południca, upiór w postaci kobiety, odzianej w białą płachtę, (według wierzeń ludowych) w lm., jedna z rodzin motyli dziennych.
Południe, dwunasta godzina w dzień, środek dnia; okolica południowa: jedna z czterech stron świata, kraje, leżące na południu; przen., p. życia ludzkiego = wiek dojrzały.
Południk, koło, przeprowadzone na kuli ziemskiej przez oba bieguny i dane miejsce, na nim mierzy ś. szerokość gieograficzna; p. niebieski = takież koło przeprowadzone myślą przez oba bieguny świata.
Południkowy, przym. od Południk.
Południować, odpoczywać około południa, spożywać posiłek południowy, obiadować, karmić o południu, popasać (konie, bydło).
Południowiec, mieszkaniec krain południowych.
Południowowschodni, Południowschodni, położony między południem a wschodem, pochodzący z tamtej strony: wiatr p. = w tamtą stronę zwrócony: ściana p-a, okno p-e.
Południowozachodni, Południozachodni, położony między południem a zachodem, pochodzący z tamtej strony, zwrócony w tamtą stronę.
Południowschód, strona świata, leżąca między południem a wschodem, południowy wschód.
Południowy, dotyczący południa, położony na południe a. na południu; czas p., godzina p-a, przypadająca na południe.
Południozachód, strona świata, leżąca między południem a zachodem, południowy zachód.
Połudzić, złudzić wielu, łudzić przez pewien czas; p. ś., jakiś czas ulegać złudzeniu.
Połupać, porąbać, poszczypać, przełupać na kawałki; o zębach: trochę poboleć, poćmić.
Połupić, złupić wiele rzeczy, obedrzeć, splondrować, zniszczyć; zrabować, zdewastować.
Połuskać, Połuszczyć, wyłuskać, obłuskać, wyjąć z łupiny, obrać z łuski; p. ś., poobłazić z łuski, wydobyć ś. z łupiny.
Połutorny, mający półtora sążnia długości.
Połyk, przełyk, gardziel, połykanie, połknięcie.
Połykacz, ten, który połyka, pożeracz.
Połykać, dok. Połknąć; przepuszczać co przez gardło i kierować do żołądka; pochłaniać, pożerać; marnować; p. co oczami = patrzeć na co z chciwością, z pożądaniem; p. ślinkę = mieć apetyt, ochotę na co; p. łzy = taić w sobie boleść; p. żal = taić ś. z żalem; połknąć djabła w potrawie = zjeść potrawę, na którą rzucono urok, dać ś. zaczarować; p. litery, słowa = czytać, mówić niewyraźnie, nie domawiając dźwięków, opuszczając je.
Połykowacieć, stać ś. nieco łykowatym.
Połynja, ros., kanał a. jezioro wśród lodów podbiegunowych, trochę zamarzłe.
Połysieć, trochę wyłysieć, stać ś. łysym.
Połysk, migotanie, blask mieniący ś., połyskiwanie, przebłysk, przejaw świetny; świecenie ś., lśnienie ś. powierzchni czego, glans, polor.
Połyskać, jakiś czas łyskać — p. Połyskiwać.
Połyskiwać (ś.), Połyskać (ś.), łyskać ś. raz po raz, świecić mieniącemi ś. barwami, migotać, lśnić ś., polśniewać; połyskuje ś. = błyska ś. raz po raz.
Połyskliwy, Połyskujący, mający mieniącą ś. powierzchnię, migotliwy, błyszczący, mający połysk, glans; styl p. = kwiecisty, ozdobny.
Połyskujący — p. Połyskliwy.
Pomacać, dotknąć powierzchni czego ręką; żart., p. kogo kijem = uderzyć, wybić, wyłomotać; p. ś., dotknąć ś. nawzajem.
Pomachać, trochę machać ręką, nogą, pobiec szybko, pośpieszyć; pomordować, pomęczyć; p. ś., pomęczyć ś, pomordować ś.
Pomachinować, poknuć, poprzemyśliwać co podstępnie.
Pomachiwać, coraz machać.
Pomachlować, pofałszować, poprzekręcać, poszachrować, potumanić.
Pomacierzysty, przypadający po matce, pozostały po matce.
Pomacoszyć, jakiś czas być macochą.
Pomaczać — p. dok. Pomoczyć.
Pomada, fr., kosmetyk, służący do smarowania włosów, składający ś. z oczyszczonego tłuszczu, wosku i pachnideł.
Pomadka, fr., zdr. od Pomada; rodzaj miękkich cukierków pachnących; glans do butów, szuwaks.
Pomadkowy, fr., cukierkowy, słodki, obojętny, jak malowany.
Pomadować, fr., smarować, nacierać pomadą; p. ś., nacierać sobie włosy pomadą.
Pomadziaryzować, przerobić na Węgrów, zmadziaryzować.
Pomagacz, ten, co pomaga, pomocnik.
Pomagaczka, pomocnica.
Pomagać, dok. Pomóc; przychodzić z pomocą, wyświadczać pomoc, usługę, wspomagać, wspierać, ratować, dopomagać; przyczyniać ś., przykładać ś., brać udział w wykonaniu czego; okazywać ś. pożytecznym, służyć, skutkować, wywoływać pożądane następstwa, przydawać ś.; w kartach, w preferansie: wistować, grać przeciwko temu, kto utrzymał ś. przy licytacji; pomaga Bóg, pomagaj Bóg = pozdrowienie pracujących w polu; i święty Boże nie pomoże = niema żadnej rady; pomoże, jak umarłemu kadzidło = wcale nie pomoże; p. szczęściu = oszukiwać w grze.
Pomagistrować, zrobić wielu magistrami; p. ś., zdać na stopnie magistrów.
Pomaglować, zmaglować wiele rzeczy kolejno; wszystko zmaglować.
Pomagnesować, potrzeć magnesem wiele przedmiotów, namagnesować.
Pomagnetyzować, zamagnetyzować wiele osób, wywołać objawy magnetyczne, hypnotyczne, poddać swojej woli.
Pomaić, przybrać zielenią.
Pomajaczyć, Pomajaczeć, przez jakiś czas majaczyć, połudzić ś.; zdawać ś.; pomigotać ś.
Pomajdrować, podłubać koło czego, pofuszerować, popsuć.
Pomajstrować, porobić koło czego nieumiejętnie, popsuć, zepsuć.
Pomak, Bułgar sturczony wiary mahometańskiej.
Pomaleć, trochę zmaleć, zmniejszyć ś. nieco.
Pomalować, pociągnąć, powlec farbą, umalować, wymalować; p. ś., pomalować sobie twarz, ciało.
Pomalusieńku, Pomaluśku, Pomaluteńku, Pomalutku, wolniutko, powoli — p. Pomału.
Pomalwersować, porobić wiele malwersacji, pofałszować.
Pomału, przysł., powoli, wolno, zwolna, stopniowo, nie śpiesząc ś., nieznacznie, bez pośpiechu, ostrożnie, uważnie, bacznie.
Pomamczyć, być przez jakiś czas mamką, pokarmić.
Pomamić, pozwodzić, połudzić; poprzynęcać.
Pomanewrować, użyć manewrów, sposobów, pokierować.
Pomanić, zmanić, zwieść, oszukać wielu; pozwodzić, naoszukiwać.
Pomanipulować, zręcznie pokierować podług swej myśli; nadać czemu obrót zręczny.
Pomanjaczyć, pofantazjować, podziwaczyć.
Pomantyczeć, stać ś. mantykami, nudziarzami.
Pomarańczarnia, nm., oranżerja do przechowywania drzew pomarańczowych i innych roślin egzotycznych; ogród a. część ogrodu, przybrane drzewami pomarańczowemi.
Pomarańczka, nm., małe drzewo pomarańczowe; mały owoc pomarańczowy; niedojrzały owoc pomarańczy, używany na nalewki, w lecznictwie i t. p.
Pomarańczowiec, owad półpokrywy czerwcowaty.
Pomarańczowy, nm., odnoszący ś. do pomarańczy, właściwy pomarańczy: kwiat p., skórka p-a: koloru pomarańczy; zrobiony z pomarańczy: wódka p-a = pomarańczówka.
Pomarańczówka, nm. nalewka na skórkach pomarańczowych a. na pomarańczkach, wódka pomarańczowa.
Pomarglować, nawieźć rolę marglem.
Pomarkotnieć, posmutnieć.
Pomarli, Pomarle, nieboszczycy.
Pomarlica, mór na bydło, pomór, pomorek; rój pszczół w zimie spadły, t. j. martwy.
Pomarmurować, Pomarmoryzować, po wykładać marmurem, pomalować na marmur.
Pomarnieć, zmarnieć, poniszczeć, poginąć, poprzepadać.
Pomarnować, potracić, zmarnotrawić, strwonić; p. ś., poniszczyć ś, zmarnować ś.
Pomarszałkować, jakiś czas być marszałkiem.
Pomarszczyć, w zmarszczki poskładać, pofałdować, zmarszczyć wiele; p. ś., zmarszczyć ś., pofałdować ś. w wielu miejscach.
Pomartwić, martwemi poczynić, pomordować, pozabijać; przen., ponabawiać zgryzoty, narobić zmartwienia, zmartwić; p. ś., podręczyć ś. przez jakiś czas zmartwieniem, pokłopotać ś.
Pomartwieć, stać ś. martwymi, poumierać;zdrętwieć, posztywnieć.
Pomarudzić, poguzdrać ś. z robotą; ponudzić, pogrymasić, pogderać.
Pomarzły (pomar-zły), zmarzły, zziębły, zziębnięty.
Pomarznąć (pomar-znąć), pozamarzać; poginąć od mrozu; posztywnieć od zimna; jakiś czas doznawać uczucia zimna, pocierpieć od mrozu.
Pomarzyć, oddać ś. przez jakiś czas marzeniom, pobujać myślami, pofantazjować, podumać.
Pomasakrować, porozbijać, pomordować.
Pomaskować, maską pokryć.
Pomasować, Pomasażować, zastosować masaż, rozcieranie ciała.
Pomaszczać, dok. Pomaścić; namaszczać, nacierać czymś tłustym a. gęstym.
Pomaszerować, udać ś. w pochód, pójść dokąd.
Pomaślić, posmarować masłem.
Pomatkować, jakiś czas pobyć matką; przez czas pewien spełniać obowiązki matki.
Pomatować, zrobić matowym, pozbawić połysku, przezroczystości.
Pomawiać, przedrzeźniać kogo, naśladować złośliwie czyjąś mowę a. wymowę; p. kogo o co, obwiniać, posądzać, oskarżać, podejrzewać kogo o co — p. dok. Pomówić.
Pomazać, p. nied. Pomazywać.
Pomazanie, uskutecznione mazanie, namazanie, pokreślenie, powalanie, posmarowanie czjmś tłustym a. gęstym; pomaszczenie, namaszczenie: ostatnie p. olejem św. = sakrament udzielenia ostatniego namaszczenia przed zgonem; p. koronacyjne = uroczyste namaszczenie olejem św., towarzyszące obrzędowi koronacji; p. kapłańskie i t. p.; żart., łapówka; samogwałt, onanizm; p. nocne = polucja.
Pomazaniec, nad którym dokonano uroczystego namaszczenia na dostojeństwo monarsze, kapłańskie i t. p.; przen., wybraniec.
Pomazańczy, przym. od Pomazaniec.
Pomazgaić, popłakać, pomazać ś., pomarudzić.
Pomazywać, dok. Pomazać; smarować, namaszczać, powlekać tłustym czymś a. gęstym i lepkim; mazać, walać, plamić; plugawić; przen., kalać, profanować, szkalować, czernić, obmawiać; przekreślać, robiąc poprawki, przemazywać coś napisanego; udzielać namaszczenia na godność królewską, kapłańską i t. p.; przen., przeznaczać, poświęcać na co; strawić jakiś czas na mazaniu; trochę gębę czym pomazać = umieć coś powierzchownie, rozprawiać o czymś bez znajomości rzeczy; p. ś., mazać ś., walać ś., brudzić ś., plamić ś., namaszczać ś., nacierać ś.; płakać, marudzić, mazgaić ś.
Pomącić, zmącić, pomieszać, skłócić; przen., wprowadzić nieład, pomieszać, powikłać, pogmatwać; przeszkodzić, popsuć szyki komu; p. ś., zmącić ś. kolejno; pomieszać ś., zbełtać ś.
Pomącznieć, poprzemieniać się w mąkę, w proch.
Pomączyć, posypać, potrząść mąką, powalać mąką; p. ś., powalać ś., ubielić ś. mąką.
Pomądrzeć, mądrzejszym ś. stać, zmądrzeć, nabrać rozumu.
Pomdleć, stracić przytomność, zemdleć (o wielu); stać ś. mdłemi, słabemi; osłabnąć, omdleć.
Pomdlewać, omdlewać, wpadać w omdlenie.
Pomdlić, porobić wielu mdłemi, powycieńczać ich, osłabić, doprowadzić do utraty przytomności.
Pomechacić, poczochrać, potargać, pognieść, pomiętosić.
Pomedytować, podumać, pomyśleć, pomarzyć, zastanowić ś. nad czym.
Pomeldować, zameldować wielu.
Pomeranja — p. Pomorze.
Pomęczyć, zmęczyć wielu, zmordować; p. ś., przemęczyć ś. przez jakiś czas; zmęczyć ś.
Pomężnieć, zmężnieć (o wielu).
Pomężowski, przypadający w spadku po mężu, pozostały po nim.
Pomglić, powlec mgłą; zamglić, zasłonić mgłą.
Pomian, hasło, godło; odgłos; roślina z rodziny stroiczkowatych.
Pomianować, zamianować wiele osób; podać wielu miana a. stanowiska, ponominować, wymienić nazwy.
Pomiar, Pomiary, mierzenie, wymierzanie, obliczania wymiarów czego za pomocą miar i rachunku; dział.
Pomiarka, w bud., połowa dolnej średnicy słupa, jako miara innych części tego słupa; w kraw., przymierzenie sukni, ostatecznie jeszcze nie wykończonej.
Pomiarkować, a. p. ś., spostrzec ś., zorjentować ś., zmiarkować ś., domyślić ś., o co idzie, co ś. święci, zrozumieć sytuację; zorjentować ś. w miejscowości, gdzie ś. kto znajduje; przyjść do siebie, zebrać myśli, zastanowić ś., rozważyć; powściągnąć ś., opamiętać ś., ustatkować ś.
Pomiarkowanie, porównanie, stosunek; umiarkowanie, mierność, wstrzemięźliwość, pomierność, powściągliwość; zastanowienie się, rozważenie.
Pomiarkowany, umiarkowany, powściągliwy, pomierny, mierny, wstrzemięźliwy.
Pomiarowy, odnoszący ś. do pomiaru, służący do pomiaru: przyrządy p-e = miernicze.
Pomiatać, dok. Pomieść; zamiatać zgrubsza; miotać, rzucać, ciskać; chwiać, kołysać, wstrząsać; p. kim a. czym = gardzić, lekceważyć, za nic ważyć sobie; o kobiecie, o samicy: wydawać na świat martwy płód, ronić; p. ś., rzucać ś., ciskać ś., być ciskanym.
Pomiażdżyć, zmiażdżyć wiele rzeczy, zgnieść; stłuc, rozbić.
Pomiąć, zmiąć, pognieść, pomiętosić; twarz pomięta = pomarszczona.
Pomidorowy, wł., przym. od Pomidor; odnoszący ś. do pomidora, pomidorowi właściwy; zrobiony z pomidorów: sos p., zupa p-a; koloru pomidora = czerwonawy.
Pomieciny, śmiecie.
Pomieniać, zamieniać, zamienić ś. z kim.
Pomienić, przemienić, zamienić, dać a. wziąć jedno za drugie.
Pomierne (-ego), w dawnej Polsce: podatek od miary, o, lata od mierzenia.
Pomierność, stan i przymiot tego, co może być zmierzone, stosunek, symetrja, proporcjonalność; mierność, umiarkowanie, skromność, wstrzemięźliwość, powściągliwość.
Pomierny, służący do pomiaru, wymierzania, mierniczy; posiadający pewien określony wymiar, urzędową miarę, służący za wzór, normalny; dający ś. zmierzyć, zliczyć, określony, ograniczony; nie bezmierny, skończony; umiarkowany, skromny, wstrzemięźliwy; nie zbytkowny, pośredni, mierny, powściągliwy; p. stan, p-a kondycja = stan nizki, mieszczański a. chłopski; posiadający właściwą, odpowiednią wielkość, miarę.
Pomierzać, dok. Pomierzyć; mierzyć za pomocą miary, sprawdzać wielkość czego, wymierzać; p. ś., mierzyć siebie samego, mierzyć siebie nawzajem; p. ś. z kim = przyrównywać ś. do kogo; dorównywać komu.
Pomierzch, zmierzch, zmrok.
Pomierzchnąć, ściemnić ś., ściemnieć, pociemnieć, zamroczyć ś., mrokami ś. okryć; przen., sposępnieć, spochmurnieć; stracić na humorze, posmutnieć.
Pomierzić (pomier-zić), obmierzić, zbrzydzić, uczynić wstrętnym.
Pomierzwić, mierzwę na wierzch nałożyć, nawieźć mierzwą, pognoić, mierzwą powalać; potargać, poczochrać; przen., pogmatwać, poplątać, pomieszać, powikłać, do nieładu doprowadzić; p. ś., potargać ś., poczochrać ś.
Pomieszać, kilka rzeczy połączyć z sobą za pomocą mieszania, wstrząsania, przegarniania, przekładania i t. p.; pogmatwać, poplątać, powikłać, wprowadzić bezład, zamieszanie, do nieładu doprowadzić, pozbawić porządku; p. kogo, zmieszać, zatrwożyć, zaambarasować, zakłopotać; p. komu szyki = pokrzyżować plany, przeszkodzić w wykonaniu zamiarów; p. wszystko, jak groch z kapustą = doprowadzić do najzupełniejszego bezładu; p. komu w głowie = przewrócić mu w głowie, przyprawić o szaleństwo; pomieszany na rozumie = warjat, obłąkany; mieć rozum pomieszany = być warjatem; p. ś., zmieszać ś., złączyć ś. z czym bezładnie; powikłać ś., pogmatwać ś.; przen., zakłopotać ś., zatrwożyć ś., zawstydzić ś., stracić kontenans, skonfundować ś.
Pomieszanie, dokonana czynność mieszania; stan człowieka pomieszanego, zawstydzonego, zatrwożonego, zaniepokojonego; p. a. p. zmysłów = obłęd, szaleństwo, warjactwo.
Pomieszaniec, mieszaniec, potomek rodziców różnych ras, pokurcz.
Pomieszczać, dok. Pomieścić; umieszczać, dawać miejsce, lokować; wyrabiać stanowisko, posadę; zamykać w sobie, obejmować, mieścić w sobie; p. ś., znajdować, obierać sobie miejsce, umieszczać ś., mieścić ś., lokować ś.; nie może mi ś. w głowie pomieścić = nie mogę pojąć, zrozumieć.
Pomieszkać, przemieszkać gdzie czas jakiś, pobyć, zabawić gdzie przez pewien czas.
Pomieszkalny, odpowiedni na mieszkanie, mieszkalny.
Pomieszkanie, mieszkanie, lokal.
Pomieścić — p. nied. Pomieszczać.
Pomieść — p. nied. Pomiatać.
Pomietlisko, miejsce, gdzie zamiatają śmieci, popiół, pomioty, śmietnik, śmietnisko; przen., miejsce pogardliwe, poniewierka.
Pomietło — p. Pomiotło.
Pomiędlić, trochę zmiędlić.
Pomiędzy, przyim., między, pośród, wśród; z p., z pośród, ze środka.
Pomiękczeć, Pomięknąć, zmięknąć.
Pomiękczyć, uczynić miększym; zmiękczyć; przen., roztkliwić, rozrzewnić.
Pomiętlin, roślina z rodziny owełkowatych.
Pomiętosić, zmiętosić, pogiąć, zgnieść, zmiąć, pognieść.
Pomigać, Pomigotać, pobłyszczeć, poskrzyć ś.
Pomijać, dok. Pominąć; przechodzić, przejeżdżać, przepływać mimo czego, nie zatrzymując ś., mijać, wymijać; puszczać mimo, nie dostrzegać, przeoczać, nie zwracać uwagi, nie zatrzymywać ś. myślą, opuszczać, nie uwzględniać kogo, czego; p. co milczeniem = zbyć milczeniem. nie mówić o czym; pominąwszy już co = nie mówiąc już o czym, mniejsza już, że...
Pomilczeć, jakiś czas przemilczeć.
Pomilknąć, umilknąć (o wielu).
Pomimo, przyim., mimo co, nie zważając na co, wbrew czemu, chociaż; p. woli = mimowolnie; p. wszystko = bądź co bądź, nie zważając na żadne przeszkody.
Pomimowolnie, pomimowoli, niechcący, przypadkowo.
Pomimowolny, nieumyślny, niedobrowolny, przypadkowy.
Pominąć — p. nied. Pomijać.
Pomiot, rzucenie, rzut, ciśnięcie; to, co ś. wyrzuca, rzecz niepotrzebna, nieużyteczna, godna pogardzenia, odpadki, śmiecie, braki; w lmn., odchody, ekskrementy, kał; wszystkie małe zwierzęcia, razem urodzone; wogóle potomstwo u zwierząt; być w p-cie = być w poniewierce.
Pomiotać — p. nied. Pomiatać.
Pomiotło, miotła do czyszczenia pieca chlebowego, wiecha; p. komety = ogon komety; przen. popychadło, wycieruch; igrzysko, igraszka; pogarda.
Pomisjonarski, stanowiący niegdyś własność misjonarzy, do nich należący.
Pomizdrzyć się, poumizgiwać ś., powdzięczyć ś.
Pomizernieć, trochę zmizernieć, wynędznieć, zblednieć.
Pomknąć — p. nied. Pomykać.
Pomkniony, posunięty naprzód, doprowadzony do pewnego rezultatu.
Pomleć, trochę lub wszystko zemleć.
Pomłodnieć, młodszym ś. stać, odmłodnieć.
Pomnażać, dok. Pomnożyć; powiększać liczbę czego, przysparzać, rozmnażać, rozradzać; czynić liczniejszym, potęgować, wzbogacać, wywyższać; p. ś., powiększać ś. w liczbie, rozmnażać ś., rozradzać ś., plenić ś., rozpleniać ś., zwiększać ś., róść, nabywać czego więcej, wzmagać ś., wywyższać ś., potęgować ś.
Pomniczek, zdr. od Pomnik.
Pomnieć, Pomnąć, pamiętać, mieć co w pamięci, na względzie, na uwadze, nie zapominać o czym, luczyć ś. z czym, zważać na co, baczyć.
Pomniejszać, dok. Pomniejszyć; czynić mniejszym, zmniejszać; p. ś., mniejszym ś. stawać, maleć, zmniejszać ś.
Pomniejszy, nieco mniejszy; drugorzędny, mniej ważny, pośledniejszy, uboczny.
Pomniejszyć — p. nied. Pomniejszać.
Pomnikarz, robiący pomniki, kamieniarz.
Pomnikowy, dotyczący pomnika, pamiątkowy, wiekopomny, pamiętny.
Pomnożenie, zwiększenie, powiększenie, rozmnożenie, rozplenienie, rozrodzenie ś.
Pomnożyciel, który co pomnożył a. pomnaża.
Pomnożyć — p. nied. Pomnażać; ukończyć mnożenie, jako jedno z działań arytmetycznych, t. j. powtórzyć jedną liczbę tyle razy, ile jest w drugiej jednostek.
Pomny czego a. na co = pamiętający o czym, mający co na uwadze, na względzie, baczący na co, pamiętny, baczny, uważny.
Pomoc, chęć wspólnego zrobienia czego, dopomożenie do czego, ofiarowanie swoich sił, starań, pracy; przyłożenie ś. do czego, wspomożenie, wsparcie, ratunek, sukurs: dać, udzielić p-y; żądać p-y; prosić, błagać p-y a. o p.; iść, przyjść, biec, przybiec na p.; wołać o p.; mieć z kogo p.; mieć p. od kogo; z Boską p-ą; na p.!, p-y! = wzywanie do ratunku; wyglądać p-y; oglądać ś. na czyją p.; p. pieniężna = wsparcie; p. lekarska = instytucja, udzielająca porady lekarskiej chorym we dnie i w nocy; p-e naukowe = przybory do nauki poglądowej (mapy, wizerunki ścienne, zbiory naukowe, gabinety, laboratorja i t. p.); ludzie pomagający; wojsko posiłkowe, posiłki, pośrednictwo; zrobić co przy p-y, z p-ą czyją, za p-ą jakiegoś narzędzia = przy użyciu go, przy zastosowaniu go.
Pomocnica, Pomocniczka, forma ż. od Pomocnik.
Pomocniczy, służący do pomocy, dający pomoc, pomagający, współdziałający, posiłkujący; oddział p., nauka p-a.
Pomocnik, który pomaga komu w czym, dopomagający, wspomagający, wyręczyciel, starszy współpracownik w handlu, w interesie, w sklepie, subjekt; zastępca, pełniący obowiązki swego zwierzchnika; p. aptekarski = podaptekarz; p. lekarski = podlekarz; adjunkt, namiestnik; wspólnik, kompan, uczestnik; roślina z rodziny gruszyczkowatych.
Pomocny, mogący pomóc, przynoszący pomoc, ulgę, ratunek; zbawienny, skuteczny; p-e lekarstwo, p-a ręka; pomocniczy, posiłkowy.
Pomocować, zrobić, aby co było mocniejsze, mocno ś. trzymało, umocować, mocno przywiązać a. związać, wzmocnić; p. ś., poborykać ś.
Pomoczyć, zmoczyć co w wielu miejscach; zmoczyć wiele rzeczy, zwilżyć, zrosić.
Pomodlić się, jakiś czas poświęcić modlitwie.
Pomodyfikować, pozmieniać, porobić zmiany, złagodzić.
Pomoknąć, zmoknąć, pobyć w płynie, być przez jakiś czas wystawionym na wilgoć, na deszcz.
Pomolog, łć., uczony znawca owoców.
Pomologiczny, łć., przym. od Pomologja; dotyczący owoców, hodowli drzew owocowych; p. ogród = ogród, w którym hodują drzewa podług zasad pomologji.
Pomologja, łć., naukowa znajomość gatunków owoców; nauka o hodowli drzew i krzewów owocowych.
Pomorczyk, Pomorzanin, mieszkaniec Pomorza, mieszkaniec nadbrzeżnej krainy; człowiek, pochodzący z nad morza.
Pomordować, zmęczyć, znużyć; mordując a. katując pozabijać wszystkich; p. ś., zamordować jeden drugiego wzajemnie; zmordować ś., pomęczyć ś.
Pomorek, mór na bydło, zaraźliwa choroba, zaraza, epizootja.
Pomorka, morka, wiatr z deszczem od strony morza; mgła, powietrze dżdżyste, słota, wilgoć w powietrzu; północ, jako jedna ze stron świata.
Pomorowy, epidemiczny, zaraźliwy.
Pomorski, mieszkający nad morzem: nad morzem położony, przymorski, nadmorski z nad morza pochodzący.
Pomorszczyzna, brzegi morskie, wybrzeża morza; Pomorze; deszcz drobny, morka.
Pomort, dawny instrument dęty: rodzaj grubej, o barwnym głosie piszczałki.
Pomorusać, pobrudzić, powalać; p. ś., pobrudzić ś., powalać ś., posmolić ś.
Pomorzanin, mieszkaniec brzegów morskich, wybrzeża morskiego; człowiek rodem z Pomorza.
Pomorzanka, forma ż. od Pomorzanin.
Pomorze, kraj, leżący nad morzem, brzegi morskie, wybrzeże morskie; kraj nad morzem Bałtyckim, między ujściem Łaby (Elby) a Wisły.
Pomorzlin, roślina z rodziny pomorzlinowatych.
Pomorzyć, zamorzyć wielu głodem, podręczyć głodem
Pomościć, wysłać, wyłożyć tarcicami; p. rzekę = most przez nią przerzucić; p. ś., rozciągnąć ś. na ziemi, lec, położjć ś. pokotem, jeden tuż obok drugiego.
Pomościk, mały pomost.
Pomotać, poplątać, pogmatwać, potargać; zmotać wszystko, co było do zmotania; przen., usidlić, wplątać w co, narazić na trudności; p. ś., poplątać ś., powikłać ś.; przen., usidlić ś., zaplątać ś, wystawić ś na trudności.
Pomowa, obmowa, potwarz, oszczerstwo, szkalowanie, posądzenie kogo o co, oskarżenie.
Pomowny, obmowny, oszczerczy.
Pomozajkować, pokryć mozajką.
Pomóc — p. nied. Pomagać.
Pomór, mór, morowe powietrze, zaraza morowa na ludzi, epidemja.
Pomówić — p. nied. Pomawiać; pogadać z kim, omówić co z kim. porozumieć się z kim, nakłonić go do czego; p. kogo o co = posądzić kogo, oskarżyć, obwinie, zarzucić co komu.
Pompa, łć., wystawność, okazałość, przepych.
Pompadur, kolor ciemnoczerwony, wiśniowy.
Pompadurka, fr., rodzaj torebki eleganckiej, noszonej przez damy.
Pompatycznie, łć., wystawnie, okazale; górnie, napuszenie.
Pompatyczny, łć., okazały, wspaniały, majestatyczny; sztucznie poważny, nadęty, napuszony, przesadnie uroczysty.
Pompiarz, urządzający pompy, robiący pompy, fabrykant pomp; studniarz.
Pompjer, fr., członek straży ogniowej, obsługujący sikawko.
Pompka, fr., mała pompa.
Pompon, fr., ozdoba ubrania, wyrobiona w kształcie gałki ze strzyżonego jedwabiu, wełny lub bawełny; kutas, kwast.
Pomponat, łć., pyszałek.
Pomponik, fr., zdr. od Pompon.
Pompować, fr., dobywać z głębi, podnosić ciecz jakąś a. gaz za pomocą pompy; przen., wydobywać, wydostawać, wyciągać, wybierać: p. od kogo pieniądze.
Pomraczać, dok. Pomroczyć; pomrocznym czynić, zaciemnić, zachmurzać; osłaniać cieniem, przysłaniać mrokiem, zamglewa, przen. czynić posępnym, smutnym.
Pomrocze — p. Pomrok.
Pomroczny, zamroczony, zachmurzony, zaćmiony, posępny, pochmurny, mglisty, posępny; przen., smutny, ponury, nachmurzony.
Pomrok, Pomroka, mrok, zmrok, zmierzch, ciemność, cienie; zasłona.
Pomrowie, robactwo.
Pomrozić, mrozem przejąć, zmrozić, powyziębiać, ochłodzić.
Pomróz, mały mróz, przymrozek; mrowie, ciarki, dreszcz.
Pomruczeć, trochę mruczeć.
Pomrugać, trochę mrugać.
Pomrugiwać, mrugać raz po raz.
Pomruk, głuchy szmer, mruk, mruczenie niezbyt donośne.
Pomrukiwać, mruczeć raz po raz.
Pomrukliwy, nieco mrukliwy, zrzędny, oburkliwy, gderliwy.
Pomrużyć, trochę oczy mrużyć, mrużyć je coraz.
Pomrzeć, umrzeć jeden po drugim, poumierać.
Pomsta, zawzięty odwet, zemszczenie ś., zemsta, zadośćuczynienie sobie za krzywdę; p. nieba, p. Boska = kara Boska; to woła o p-ę do nieba = wymaga najsurowszej kary.
Pomstować, mścić ś.; kląć, przeklinać, złorzeczyć; hałasować, awanturować ś.; znęcać ś. nad kim.
Pomszeć, pokryć ś. mchem, omszeć, mchem porosnąć.
Pomszyć, na tkaninie podnieść kutner; najeżyć; uczynić kosmatym; wysłać mchem, poobtykać, pozatykać, np. szpary; p. ś., najeżyć ś., stać ś. niegładkim, pokosmacieć.
Pomścić kogo, co, a. p. ś. za kogo, za co, zemstę na kim wywrzeć, zemścić ś., odpłacić komu swoją a. cudzą krzywdę, odwetować.
Pomucha, pomorek, zaraza.
Pomulać, dok. Pomulić; walać mułem a. błotem, brudzić, chlapać, nurzać w błocie.
Pomundurować, umundurować wielu, ubrać wielu w mundury.
Pomurka, zaraza, mór, pomorek; choroba, nieszczęście, klęska.
Pomurnikowate, podrodzina ptaków śpiewających.
Pomurny, na murach rosnący, wieszający ś., pnący; p-e ziele — p. Pomurnik.
Pomurować, wymurować wiele budynków.
Pomurszeć, zmurszeć, zgnić, zbutwieć, zepsuć ś.
Pomurzać (pomur-zać), powalać
Pomusk, muśnięcie, lekkie, przelotne dotknięcie
Pomuskać, Pomusnąć, dotknąć delikatnie, łagodnie, pogłaskać z lekka, z lekka pomazać; p. ś., wzajemnie ś. muskać.
Pomuskiwać, muskać raz po raz; głaskać, pochlebiać
Pomustrować, Pomusztrować, nauczyć musztry, wymustrować; nauczyć zachowania ś., przyjrzeć ś. bliżej.
Pomuzułmanić, uczynić muzułmanami, poturczyć.
Pomyć, nied. Pomywać; umyć; p. ś., umyć ś. jeden po drugim.
Pomydlić, namydlić; p. ś., namydlić ś. kolejno.
Pomyjak — p. Pomyjnik; kanał.
Pomyje, brudna woda, w której coś myto, szorowano, np. naczynia kuchenne; rzadka breja z pomyj i odpadków od jedzenia, przyrządzana dla bydła, dla świń itp.; o zupie, o herbacie, o trunkach itp., kiepski napój, źle przyrządzony.
Pomyjki, żart., zdr. od Pomyje.
Pomyjnik, Pomywalnik, naczynie, koryto, ceber do pomywania statków kuchennych i zastawy stołowej.
Pomyk, rodzaj sieci do łowienia ptaków; polowanie na p-a = z wyżłem; chodzić na p-a = polować bez psa.
Pomykać, dok. Pomknąć; szybko ś. osuwać, dalej poruszać, przesuwać, podsuwać co ku czemu, odsuwać co od czego; podsuwać, poddawać; p. a. p. ś., posuwać ś., dalej postępować, ruszać z miejsca, udawać ś. pośpiesznie dokąd, wskok biec, pędzić, uciekać; zapędzać ś., zapuszczać ś. gdzie, wgłąb (kraju, lasu); usuwać ś., odchodzić na stronę dla zrobienia komuś miejsca; pójść pomyślnie, poszczęścić ś.
Pomylić, wprowadzić kogo w błąd, spowodować czyjś błąd, oszukać; powikłać, pokręcić, pogmatwać, wprowadzić nieład; p. komu szyki = zniweczyć czyje plany, zamiary; p. ś., pobłądzić, oszukać ś.; popełnić omyłkę, błąd; zawieść ś.
Pomyłka, błąd, omyłka, zmyłka.
Pomysł, to, co ś. obmyśla, myśl, idea, pojęcie, wyobrażenie, jako plan czegoś, mającego ś. wykonać, projekt, koncept; wynalazek.
Pomysłowość, łatwość wpadania na pomysły tworzenia projektów, wynalazczość, inwencja.
Pomysłowy, pełen pomysłów, łatwo wpadający na pomysły, tworzący projekty, wynalazczy, twórczy.
Pomyszkować, poprzeszukiwać co po różnych kątach, zakamarkach; poprzeglądać, poszperać.
Pomyślany, ułożony, zaprojektowany w myśli, uplanowany, obmyślony: plan dobrze p.
Pomyśleć, rozważyć co w myśli, zastanowić ś. nad czym, roztrząsnąć w umyśle, zebrać myśli, uprzytomnić sobie w myśli; p. o kim, o czym, nie zapomnieć, pamiętać, przywieść na myśl; zająć ś. czym, zatroszczyć ś., zakrzątnąć ś.; p. o kim = zainteresować ś. nim, przypomnieć go sobie; dopuścić sobie do głowy, powziąć nadzieję co do czego, spodziewać ś. czego.
Pomyślenie, zastanowienie, roztrząsanie, rozważanie; myśl, pomysł; mieć w p-u = mieć w myśli, myśleć; nie mam p-a o tym = nie myślę o tym, nie obchodzi mnie to.
Pomyślić — p. Pomyśleć.
Pomyślnie, udatnie, szczęśliwie, korzystnie.
Pomyślność, powodzenie, sprzyjanie losu, dobrobyt, sprzyjające okoliczności, szczęście; p-ci! = na zdrowie!, życzenie szczęścia; życzenie, składane, gdy ktoś kichnie a. przy spełnianiu kielicha.
Pomyślny, szczęśliwy, przyjazny, sprzyjający; pożądany, korzystny; odpowiedni, stosowny.
Pomywaczka, kobieta, myjąca statki kuchenne.
Pomywać, dok. Pomyć; umywać, zmywać, obmywać.
Pomywak, wiecheć do zmywania statków kuchennych.
Pomywalnia, miejsce, izba, przeznaczona, do mycia statków kuchennych.
Pomywalnik, naczynie do pomywania, zmywania różnych statków, narzędzi i t. p.
Pomżyć, o deszczu: popadać, pokropić przez pewien czas.
Pona-, Ponad-, czasowniki niedokonane, złożone z temi przyimkami, nabierają znaczenia dokonanych i oznaczają czynność, stosowaną wielokrotnie względem jednego przedmiotu a. osoby lub też względem wielu przedmiotów a. osób kolejno, np.: ponacierać, ponarzucać, ponadrywać, ponadsyłać; nie podajemy ich przeto, odsyłając szukających do czasowników, nie złożonych z temi przedrostkami, we właściwych miejscach alfabetu.
Ponad, Po nad, przy i w. z przyp. 4-ym: ruch skierowany ku miejscu położonemu nad kim, nad czym, po wyżej kogo, czego; z przyp. 6-ym: ozn. przebywanie w miejscu leżącym nad kim, nad czym, powyżej kogo, czego; p. to = prócz tego; nic p. to = nie więcej.
Ponadbrzeże, miejsce położone ponad brzegiem rzeki a. morza, pobrzeże.
Ponadbrzeżny, położony ponad brzegiem, nadbrzeżny.
Ponadliczbowy, p. Nadliczbowy.
Ponadniebny, znajdujący ś. ponad niebem.
Ponadto, przysł., prócz tego, co więcej, a nafret, a także.
Ponapoleoński, który nastąpił po cesarzu Napoleonie.
Ponawiać, dok. Ponowić; odnawiać, wznawiać, odświeżać; na nowo poczynać, po raz drugi co robić, powtarzać; p. ś., odnawiać ś., rozpoczynać ś. na nowo, poprawiać, powtarzać ś.
Poncz, ang., napój gorący z wody, araku, cukru i cytryn.
Ponczowy, ang., zrobiony z dodaniem esencji ponczowej; ciastko p-e, babka p-a.
Ponczyk, ang., zdr. od Poncz.
Ponderować, łć., utrzymywać w równowadze.
Ponewka — p. Panewka.
Ponęcić, znęcić, zwabić, skusić; p. ś., dać ś. znęcić, ulec pokusie.
Ponędzniały, który ponędzniał, wynędzniały.
Ponędznieć, znędznieć, schudnieć, zmizernieć, zbiednieć.
Ponękać, znękać trochę, zmęczyć, zmordować.
Ponęta, rzecz nęcąca, przynęcająca, pociągająca, kusząca, przynęta; przen., powab, pociąg, podnieta, urok, czar, pokusa, wabik.
Ponętka, roślina z rodziny ponętkowatych, nasłątka.
Ponętny, powabny, pociągający, nęcący, wzbudzający pożądliwość, pokusę.
Poniechać, dać pokój czemu, zostawić co w spokoju, odstąpić od czego, zaprzestać czego.
Poniedziałek, pierwszy dzień po niedzieli.
Poniedziałkować, obchodzić poniedziałek, próżnować w poniedziałek (o rzemieślnikach).
Poniedzielny, przypadający po niedzieli, następujący po niedzieli.
Poniekąd, przysł., do pewnego stopnia, w pewnej mierze, po części, w części.
Poniemnie, porzecze Niemna, pobrzeże Niemna.
Ponieść, nied. Ponosić; niosąc udać ś. w pewnym kierunku, zanieść, unieść dokąd; zostać obciążonym, obarczonym; przen., doznać, doświadczyć, ucierpieć, odnieść, przyjąć na siebie, podjąć: p. ofiarę, klęskę; p. koszty, straty, wydatek; rozbiegać ś. (o koniach); p. dokąd swe kroki = udać ś., skierować ś. dokąd; p. tajemnicę do grobu = unieść, a nie wyjawić jej, zabrać z sobą; pójdę, gdzie mnie oczy poniosą = nie bacząc, w którą stronę, przed siebie, w świat.
Ponieważ, spójn., gdyż, bowiem, albowiem; dlatego że...; z powodu że...; z racji, że...
Poniewczasie, przysł., zapóźno, po czasie.
Poniewierać, mieć mało starania o czym, nie dbać o co, nie szanować czego; p. kogo a. kim = źle ś. z nim obchodzić, pomiatać nim, gardzić, maltretować, postponować, lekceważyć; p. ś., tułać ś., tłuc ś. z kąta w kąt; być w pomiataniu, w poniewierce, w pogardzie, niszczeć z powodu braku dbałości, terać się.
Poniewierka, nieposzanowanie, poniewieranie, lekceważenie, za nic poczytywanie, pogarda; iść w p-kę = być w nędzy, tułać ś., nie mieć swego kąta.
Poniewoli, Poniewolnie, przysł mimo woli, niechcący, wbrew woli, z musu, pod przymusem.
Poniewolny, mimowolny, niedobrowolny, przymusowy, przymuszony, zniewolony, zmuszony.
Ponik, loch podziemny, w którym niknie rzeka, a w pewnej odległości znowu ś. wynurza, podziemne koryto rzeki, źródło, wydobywające ś. z pod ziemi, krynica, początek strumienia; mały, wązki strumyk; ścieżka tajna, podkop.
Ponikać, dok. Poniknąć; niknąć na czas jakiś, skrywać ś., ukrywać ś., chować ś.
Poniszczyć, zniszczyć wiele rzeczy kolejno, zmarnować; p. ś., ulec zniszczeniu.
Poniter, />., uczestnik gry, grający przeciw bankierowi.
Poniterować, fr., stawiać na kartę (w grze), obłożyć kartę stawką, ryzykować.
Ponizie, kraj, okolica nizko położona, nizina, równina.
Poniżać, dok. Poniżyć; niższym czynić, obniżać, ujmować wysokości; upokarzać, poniżać, hańbić, ujmę przynosić; p. ś., uniżać ś., upokarzać ś., podlić ś., hańbić ś., postponować ś., płaszczyć się.
Poniżej, przy im. i przysł., niżej, dalej (w książce); z biegiem rzeki.
Poniżenie, zrobienie niższym; stan poniżonego, upokorzenie, ujma.
Poniższy, nieco niższy, drugorzędny; poniżej umieszczony, wymieniony dalej.
Poniżyć — p. nied. Poniżać.
Pono, Ponoć, podobno, prawdopodobnie, jak mówią, jak twierdzą.
Ponocku, w nocy, pociemku.
Ponocnik, włóczący ś. po nocy, hulaka, birbant, złodziej nocny.
Ponorbertański, stanowiący niegdyś własność Norbertanów.
Ponosić — p. dok. Ponieść; czas jakiś zająć ś. noszeniem kogo a. czego; o koniach: rozbiegać ś.; opanowywać, ogarniać.
Ponotować, wszystko zanotować, pozapisywać, pozaznaczać.
Ponowa, ponowienie, odnowa, odnowienie, rozpoczęcie na nowo; śnieg świeży spadły na ziemię, dający możność dokładnego rozpoznawania tronu zwierzyny.
Ponowić — p. nied. Ponawiać.
Ponowny, powtórny, powtórzony na nowo, powtarzający ś.
Ponówka — p. Ponowa.
Pons, fr., kolor jasno-czerwony.
Ponsowieć, fr., nabierać koloru ponsowego; czerwienić ś., dostawać rumieńca, rumienić się.
Ponsowy, fr., jasno-czerwony.
Ponta, fr., broda męska ścięta klinowato.
Pontał, Pontalik, wł., ozdoba metalowa, klamra z kosztownych metali a. drogich kamieni.
Pontonjer, fr., żołnierz, przeznaczony do stawiania mostów pontonowych na użytek armji w czasie kampanji.
Pontyfikalja, łć., uroczyste biskupie szaty obrzędowe i insygnja; kapłańskie czynności, które mogą być sprawowane tylko przez biskupów.
Pontyfikalnie, łć., uroczyście.
Pontyfikalny, łć., biskupi, biskupowi właściwy, uroczysty; p-e nabożeństwo = Msza Św., odprawiana przez biskupa w ubiorze pontyfikalnym czyli uroczystym.
Pontyfikat, łć., księga liturgiczna, zawierająca zbiór przepisów, tyczących ś. sprawowania obrzędów religijnych przez Papieża i i biskupów.
Pontyfikat, łć., w starożytności urząd i władza najwyższego kapłana; godność i władza Papieża; czas trwania rządów jakiego Papieża.
Pontyfikować, łć., odprawiać nabożeństwo uroczyste.
Ponuro, przysłposępnie, smutno, niewesoło, złowrogo.
Ponurowaty, nieco ponury.
Ponury, wywierający uczucie przygnębiające, posępny, zachmurzony, niewesoły; smutny, chmurny; złowrogi.
Ponurzać, dok. Ponurzyć — p. Nurzać; p. ś., mazać ś., walać ś., babrać ś., paćkać ś, brukać ś.
Ponurzeniec, członek sekty nowochrzczeńców.
Pończocha, nm., obcisłe trykotowe okrycie nóg, sięgające powyżej kolan: p-y bawełniane, wełniane, jedwabne, niciane; p., używana, zwłaszcza przez stare kobiety, jako sakiewka do chowania drobnych oszczędności: nabijać p-ę, mieć co w p-sze; koń w p-ch = z białemi nogami do kolan; żart., p. niebieska = literatka, emancypantka, sawantka.
Pończoszarka, nm., kobieta, wyrabiająca pończochy.
Pończoszarnia, nm., pracownia, fabryka pończoch,
Pończoszka, nm., zdr. od Pończocha; koń w p-ach — p. Pończocha; doktór p. = lekarz nieumiejętny, niedoświadczony.
Pończoszkowy, nm., przym. od Pończoszka; p-a robota = na drutach.
Pończosznictwo, nm., wyrób pończoch.
Pończoszniczka, nm., forma ż. od Pończosznik.
Pończoszniczy, Pończosznicki, nm., przym. od Pończosznik; przemysł p. = wyrób pończoch.
Pończosznik, nm., kupiec, handlujący pończochami; człowiek, zajęty wyrobem pończoch, człowiek chodzący w pończochach.
Poo-, Poob-, czasowniki niedokonane, złożone z temi przyimkami, przybierają znaczenie dokonanych i oznaczają czynność, stosowaną wielokrotnie względem jednego przedmiotu a. osoby lub też względem wielu przedmiotów a. osób kolejno, np. poobalać, poobdzielać, poosłaniać, poopadać; dlatego też nie podajemy tych wyrazów, odsyłając poszukujących do czasowników, nie złożonych z temi przyimkami, w odpowiednich miejscach alfabetu.
Poobiedni, zdarzający ś., następujący po obiedzie, popołudniowy.
Poobiedzie, czas, następujący po obiedzie, pora poobiednia, popołudnie.
Pood-, czasowniki niedokonane, złożone z temi przyimkami, przybierają znaczenie dokonanych i oznaczają czynność, stosowaną wielokrotnie względem jednego przedmiotu a. osoby lub też względem wielu przedmiotów a. osób kolejno; nie podając więc ich szczegółowo, odsyłamy do tychże czasowników niezłożonych, np. poodbierać, pooddawać, pood suwać, poodkładać, poodmawiać i t. p.
Poojcowski, Poojczysty, przypadający w spadku po ojcu, pozostały po ojcu.
Poojczym, przybrany ojciec.
Pookienne, podatek pobierany od każdego okna domu.
Pookienny, dotyczący każdego okna domu zosobna.
Pooliwski, który nastąpił po traktacie w mieście Oliwie na Pomorzu.
Pooperacyjny, zdarzający się, przypadający po operacji.
Poorać, dok. od Orać; zorać, przeorać, przyorać, zaorać, zasypać ziemią; przen., porysować, pokreślić, pomarszczyć, pobróździć; popracować ciężko.
Poosobnić, wyodrębnić, odosobnić, oddzielić, wyłączyć z pośród innych.
Poosobny — p. Osobny.
Poósme, po raz ósmy, na ósmym miejscu, pod ósmym względem.
Pop, ros., duchowny świecki wyznania greckiego, prawosławnego.
Popadać, dok. Popaść; upaść, padać przez pewien czas (o deszczu, śniegu); trafiać gdzie popadnie = gdzie ś. zdarzy, nie patrząc, nie wybierając; co popadnie = co wpadnie w ręce, co ś. napatoczy, nawinie; p. w co = wpadać w co, ściągać co na siebie, narażać ś., wystawiać ś. na co: p. w niełaskę, w niedostatek, w biedę, w nieszczęście, w grzech, w podejrzenie; przez jakiś czas padać, a potym przestać padać.
Popadywać, padać raz po raz, z przerwami.
Popakować, zapakować, spakować wszystko; p. ś., spakować ś.
Popalić, spalić wszystko; p. ś., spalić ś., pogorzeć.
Popamiętać, zapamiętać, nie zapomnieć; p-tasz mnie! = grożąc: będziesz ś. miał z pyszna!, zapłacisz za to!; p-sz ruski miesiąc! = będziesz długo pamiętać!
Popańszczyźniany, który nadszedł, nastąpił po zniesieniu pańszczyzny.
Popaprać, powalać, pochlapać, popaskudzić, pobrudzić, popaćkać, pobabrać.
Poparafjalny, stanowiący niegdyś własność parafji.
Poparcie, pomoc, dana w jakiej sprawie, podtrzymanie, protekcja, wsparcie; dowód, argument, popierający co.
Poparskiwać, parskać raz po raz.
Poparzeliny (-in), miejsca oparzone.
Popas, pokarmienie, posilenie koni w drodze; miejsce pokarmienia koni w drodze; przestanek w podróży dla popasania koni.
Popasać, dok. Popaść; odbywać popas, dawać koniom jeść w drodze; zatrzymać ś. w podróży dla odpoczynku i nakarmienia koni; bawić gdzie niedługo; nie popasuj mi tu! = uciekaj, uchodź!
Popasny, obfitujący w dobrą paszę; sięgający po pas.
Popasywać — p. Popasać.
Popaść — p. nied. Popadać.
Popaść — p. nied. Popasać, Popasywać.
Popatrzeć, Popatrzyć a. p. ś., rzucić okiem, spojrzeć; poszukać.
Popauliński, stanowiący niegdyś własność księży Paulinów.
Popchnąć — p. nied. Popychać.
Popelina, fr., tkanina, której osnowa jest z jedwabiu, a wątek z cienkiej, dobrej wełny.
Popełniać, nied. Popełnić; spełniać, czynić co, dopuszczać się czego, robić co złego, płatać co, płodzić co; żart., tworzyć, płodzić coś niedoskonałego; uzupełniać; p. ś., wypełniać ś., spełniać ś., wykonywać ś., urzeczywistniać się.
Popełnieć, stać ś. pełniejszym, przytyć, potłuścieć trochę.
Popęd, pęd, zapęd, poryw, rozmach, impuls, skłonność, żądza, pociąg, namiętność, chuć; iść za p-em serca, gniewu = za głosem, podszeptem; z własnego p-du = natchnienia, bez niczyjej namowy, rady; p. płciowy a. rozrodczy = wrodzona każdej istocie żywej dążność do stosunku płciowego, do wydania potomstwa.
Popędliwość, porywczość, skłonność do gniewu, do uniesienia, gwałtowność, krewkość.
Popędliwy, szybki, prędki; porywczy, krewki, zapalczywy, namiętny, gwałtowny, łatwo unoszący ś. gniewem, namiętnością.
Popędowy, wynikający z popędu, z instynktu, ze skłonności, bezwiedny; wprawiający w ruch, poruszający.
Popędzać, dok. Popędzić; naglić, przynaglać, pobudzać do pędu, do pośpiechu, poganiać, pognać; biec, pośpieszać, pomykać, udawać ś. dokąd pędem.
Popędzić — p. nied. Popędzać; p. zająca = ruszyć; p. psa na kogo = poszczuć go; p. za kim = puścić ś., rzucić ś. w pogoń za kim.
Popi, Popowski, ros., przym. od Pop.
Popić, napić ś. czego po zjedzeniu czego, zapić czym, wypić czego niewielką ilość; p. ś., upić ś. (o wielu).
Popiec, upiec; p. ś., upiec ś., spiec ś., spalić ś.
Popielatka, ziemia czarna i tłusta, próchnica, zmieszana z glinką i piaskiem.
Popielaty, koloru popiołu, szary myszaty.
Popielcowy, przym. od Popielec.
Popielec, obrządek w kościele katolickim, polegający na modlitwie i posypywaniu wierzących przez kapłana popiołem w kościele; dzień popielcowy = pierwsza środa po zapustach, pierwszy dzień wielkiego postu, środa wstępna, środa popielcowa.
Popielec, obracać ś. w popiół, rozsypywać ś. w popiół.
Popielicowy, przym. od Popielica.
Popielisko, popioły, pozostałe po ognisku a. pożarze; pogorzelisko, zgliszcze.
Popielisty, mający wiele popiołu, dający wiele popiołu.
Popielniczka, miseczka do strząsania popiołu z cygar i papierosów.
Popielucha — p. Popielatka.
Popień, część drzewa od korzenia aż do miejsca rozgałęzienia ś. pnia.
Popieracz, ten, który popiera, protektor, mecenas, miłośnik.
Popierać dok. Poprzeć; popychać coś naprzód, napierać na kogoś, nacierać, odpierać, odsuwać; usilnie do czegoś ś. przykładać, dopomagać do urzeczywistnienia czegoś, protegować a. podtrzymywać kogoś a. coś, mecenasować komuś a. czemuś; obstawać, upierać ś. przy czemś; p. się, posuwać ś., pchać ś. naprzód gwałtownie, przedzierać ś., przepychać się.
Popierśny, sięgający po piersi; w fortyfikacji: linja p-a = poprowadzona przez wierzchołek przedpiersienia, szczyt przedpiersienia.
Popierzyć, pokryć, osypać piórami, pierzem, upierzyć; p. ś., obleźć pierzem.
Popiętny, powstały z mnożenia przez pięć; złożony w pięcioro.
Popijać, pić potrochu, pić jednocześnie jedząc.
Popijarski, stanowiący niegdyś własność oo. pijarów.
Popilnować, dopilnować, uważać na coś, nie spuścić z czegoś oka, zaopiekować ś. czemś przez pewien czas.
Popiołek, miałki popiół.
Popiołowy, odnoszący ś. do popiołu; p-e łoże = popiół na ziemi rozsypany, na którym kładli się dawniej pokutnicy.
Popiół, pozostałość w postaci proszku, zawierającego różne sole mineralne, po spaleniu jakiegoś ciała; w lm., p-y, popiół po spalonem ciele nieboszczyka, szczątki, prochy; p. święcony — p. Popielec; proch znikomy; obrócić w p. = w perzynę, spalić, zniszczyć ogniem; obracać ś. w p. = stawać ś. pastwą ognia; gorący p. = zarzewie; zasypiać gruszki w p-e = być niedbałym, nie umieć skorzystać ze sposobności; kto sam w p-e sypia, drugiego ożogiem maca = sądzić po sobie innych; w p-e leżeć = być w pogardzie, w zapomnieniu.
Popis, przegląd, okaz, okazanie publiczne, występ publiczny; parada wojskowa, przegląd wojska, rewja; szczycenie ś., chełpienie ś. czym, przechwalanie ś. czym: wyjeżdżać z czym na popis; p. szkolny = uroczysty akt zamknięcia roku szkolnego; p. wojskowy = konskrypcja, branka, wybieranie rekruta.
Popisać, wiele rzeczy napisać, ponapisywać, porozpisywać; pismem napełnić, zapisać; przez jakiś czas pisać, pobazgrać; p. wojsko, załogę = odbyć popis, rewję; p. ś., nied. Popisywać ś., chełpić ś. czym, wystąpić z czym z przechwałką, pokazać ś. z czym dla pochlebienia ś, spisać ś.; źle, dobrze ś. popisał = spisał, pokazał, postąpił sobie.
Popisowy, przym. od Popis; komisja p-a = poborowa; sala p-a w szkole = gdzie odbywają ś. popisy, sala aktowa; rzecz., młodzieniec, należący do poboru wojskowego danego roku.
Poplamić, pokryć plamami, zaplamić, powalać, popaskudzić, poświnić; p. ś., pokryć ś. plamami, zaplamić siebie i ubranie na sobie, powalać ś., unurzać ś., popaskudzić ś.
Poplątać, całkiem splątać, powikłać, pogmatwać, posypłać; przen., pomącić, pomieszać; połączyć z sobą różne sprawy a. rzeczy; p. ś., pogmatwać ś., powikłać ś., splątać ś.; pomieszać ś., przyjść do nieporządku, nieładu.
Poplecznictwo, opieka, poparcie, protekcja.
Popleczniczka, forma ż. od Poplecznik.
Poplecznik, broniący z tyłu walczącego; popierający kogoś, udzielający mu pomocy, użyczający swoich wpływów; pomocnik, sprzymierzeniec, stronnik, zwolennik.
Popleść, wiele rzeczy spleść, upleść kolejno, posplatać; czas jakiś strawić na pleceniu; zawikłać, zagmatwać, poplątać; nagadać głupstw, nabzdurzyć, nabajać; p. ś., spleść ś. jedno za drugim; pogmatwać ś., poplątać ś., powikłać ś.
Poplon, rośliny, hodowane po głównych roślinach (na polu, w ogrodzie).
Poplot, roślina z rodziny toinowatych, żmijówka.
Poplotka, roślina z rodziny męczennicowatych, paplotka, męka.
Popluć — p. Pluć i Napluć.
Popluwać, pluć raz po raz, od czasu do czasu.
Popłacać, mieć cenę, wartość, być w cenie; mieć powodzenie, opłacać ś.; znaczyć, być szanowanym; p-a = jest korzystne.
Popłacić, zapłacić wszystkie należności, pospłacać.
Popłakiwać, płakać raz po raz, płakać po trochu.
Popłat, popłacanie, popłatność, wziętość. pokup, popyt; być w p-ie = mieć powodzenie, być w cenie.
Popłatny, opłacający ś., mający zbyt, popyt, pokupny; zyskowny, dobrze płatny, przynoszący duży dochód, korzystny.
Popław, łąka nizinna, wśród pól wyżej położonych.
Popławek — p. Pław.
Popłóczki, Popłóczyny, pomyje, zlewki, woda, w której myto a. popłókiwano naczynia.
Popłód, łożysko wraz z pępowiną i błonami płodowemi.
Popłynąć, płynąc, udać ś. dokąd, odpłynąć, podążyć dokąd wpław a. na łódce, okręcie i t. d.; o cieczach: polać ś., potoczyć ś.
Popo-, Popod-, czasowniki niedokonane, połączone z temi przyimkami, przybierają znaczenie dokonanych i oznaczają czynność, stosowaną wielokrotnie względom jednego przedmiotu albo osoby, lub też względem wielu przedmiotów a. osób kolejno, nie podajemy więc ich poniżej, odsyłając do tychże czasowników niezłożonych z temi przyimkami, we właściwych miejscach alfabetu, np. popochylać, popolewać, popodnosić, popodcinać, popodwyższać itd.
Popod, przyim., p. Pod.
Popoić, wielu spoić.
Popojutrze, dzień następujący po dniu pojutrzejszym, przysł., dnia następnego po pojutrzu.
Popolaczyć, spolaczyć (o wielu); p. ś., spolaczyć ś. (o wielu).
Popolszczyć, spolszczyć (wielu).
Popołogowy, następujący po połogu, wynikający z połogu.
Popołudnie, czas popołudniowy, poobiedzie.
Popołudniować, użyć odpoczynku południowego.
Popołudniowy, zdarzający się, przypadający po południu, poobiedni.
Poporodowy, występujący po porodzie.
Poposuwać, posunąć.
Popowicz, syn popa.
Popowstaniowy, który zdarzył ś. po powstaniu, następujący po powstaniu.
Popowstwo, urząd, stan popa; plebanja, mieszkanie popa.
Popółnocny, przypadający, zdarzający ś. po północy.
Poprawa, poprawianie, naprawianie, naprawa, ulepszanie, doprowadzanie do lepszego stanu; poprawianie samego siebie, poprawienie ś., wyrzeczenie ś. błędów, wstąpienie na drogę obowiązkowi cnoty; reparacja, restauracja, melioracja; dom p-y — p. Poprawczy.
Poprawczy, zajmujący ś. poprawianiem, przeznaczony do popraj wiania, umoralniania; dom p., więzienie p-e, instytut p. = mające na celu poprawę i umoralnienie i przestępców.
Poprawdzie, przysł., mówiąc prawdę, powiedziawszy prawdę, co prawda, istotnie, serjo, w samej rzeczy, bez żartu, rzeczywiście; p.? = istotnie?, czyż to prawda?, czy być może?, czy podobna?
Poprawiacz, ten, który co poprawia, poprawca.
Poprawiać, dok. Poprawić; naprawiać, polepszać, przywodzić do stanu lepszego, należytego, doskonalić, reparować, restaurować; uszlachetniać, nawracać, naprowadzać na drogę cnoty i obowiązków, podnosić pod względem moralnym, prostować błędy, omyłki, usuwać je; ustawiać, doprowadzać do porządku, lepiej układać; w piecu = ażeby ś. lepiej paliło; powtarzać, powtarzając polepszać, jeszcze raz robić co lepiej, wetować, nagradzać; p. rasę = uszlachetniać; iron., pogarszać, gorzej zrobić; p. ś., ulepszać ś., polepszać ś., zmieniać ś. na lepsze; stawać ś. lepszym, wchodzić na lepszą drogę, opamiętywać ś., porzucać błędy; siadać, układać ś. wygodniej; jeszcze raz coś lepiej czynić, czynić coś powtórnie, unikając poprzedniego błędu; zjadać, pić jeszcze, przykładać sobie.
Poprawiciel, ten, co poprawia.
Poprawić — p. nied. Poprawiać.
Poprawiny, uczta u pana młodego a. u rodziców panny młodej nazajutrz po weselu, przenosiny; pijatyka powtórzona, drugi bankiet.
Poprawka, poprawienie jakiegoś niewielkiego błędu, usterki, przeróbka drobna: p. w rękopisie, w druku; p. u krawca w ubraniu, źle zrobionym; egzamin dodatkowy przedwakacyjny a. powakacyjny dla poprawienia złego stopnia.
Poprawność, przymiot tego, co jest bez błędu, nienaganność.
Poprawny, mogący być poprawionym; nienaganny; przykładny, nie ulegający zarzutom; właściwy, jak być powinien, wolny od błędów, usterek, ale bez polotu (o dziele sztuki, poezji).
Poprętnica, roślina z rodziny powojowatych, poprętnia.
Poprężyć, nakładać popręg, ściągać, ściskać popręgiem.
Poprobować, Popróbować, spróbować, trochę zjeść czego dla poznania smaku, pokosztować, doświadczyć czego; p. ś. z kim, pomocować ś., poborykać ś. z nim.
Poprosić, zanieść prośbę do kogo, zwrócić ś. do kogo z prośbą; sprosić, zaprosić (gości).
Poprostu, przysł., prostym sposobem, niewytwornie, niewybrednie, zwyczajnie, bez pretensji; bez ceremonji, wprost, prosto z mostu, wręcz, nie owijając w bawełnę.
Poprowadzić, udać ś. dokąd, prowadząc kogo, przewodnicząc komu, powieść, zaprowadzić; pokierować, nadać czemu kierunek, obrót; przeprowadzić, przeciągnąć, wyznaczyć, zrobić: p. linję, drogę, ulicę, rów; przen., być na czele czego, przybyć pierwszy, przewodniczyć czemu, wieść rej w czym; przen., spowodować, wywołać; p. ś., poprowadzić ś. nawzajem.
Popróchniały, zupełnie spróchniały.
Popróchnieć, obrócić ś. w proch, spróchnieć.
Popróć, Popruć, spróć wiele rzeczy, spróć coś w wielu miejscach, spróć zupełnie.
Poprószyć, posypać czym drobnym, miałkim; potrząść prochem, pokurzyć, opylić; prósząc popadać: śnieg p-ył.
Popróżnicy, przysł., próżno, daremnie, napróżno, bezcelowo.
Popróżnować, strawić jakiś czas na próżnowaniu; nic przez jakiś czas nie robić.
Poprucie, kraj, położony nad Prutem, pobrzeże Prutu.
Popruć — p. Popróć.
Poprusaczyć się, zostać Prusakiem, sprusaczyć ś.
Popruski, pozostały po pruskich rządach, ten, który nastąpił po rządach pruskich, opuszczony przez Prusaków.
Poprymasowski, stanowiący niegdyś własność prymasów polskich.
Popryskać, spryskać, opryskać, pokropić, z bryzgać.
Popryszczyć, obsypać dokoła pryszczami; p. ś., dostać pryszczy, okryć ś. pryszczami.
Poprząść, wszystko uprząść, co było do sprzędzenia.
Poprzątać, dok. Poprzątnąć; wszystko sprzątać, doprowadzać do porządku.
Poprze-, czasowniki niedokonane, złożone z temi przyimkami, przybierają znaczenie dokonanych i oznaczają czynność, stosowaną względem jednego przedmiotu a. osoby wielokrotnie a. względem wielu przedmiotów albo osób kolejno; nie podając więc ich poniżej, odsyłamy do odpowiednich czasowników, niezłożonych z temi przyimkami, np. poprzebaczać, poprzecinać, poprzebierać, poprzesuwać, poprzenosić.
Poprzecze, szerz, szerokość.
Poprzeczka, rzecz położona, przeciągnięta wpoprzek drugiej, rzecz, krzyżująca ś. z nią; droga, idąca wpoprzek drugiej drogi a. wpoprzek pola.
Poprzecznica, droga a. ulica boczna, poprzeczna, idąca wpoprzek, przecinająca główną pod kątem prostym; belka poprzeczna, przybita między dwoma balami pionowemi; część średnia kiszki grubej czyli okrążnicy.
Poprzecznik, linja poprzeczna, belka poprzeczna, poprzecznica; p. okienny = poziome ramię krzyża okiennego.
Poprzeczny, idący wpoprzek, t. j. w kierunku przeciwnym długości, przecinający długość pod kątem prostym.
Poprzeć — p. nied. Popierać.
Poprzedni, ten, który jest przed innym, który drugiego poprzedza, przed kim a. przed czym idący, idący przodem, poprzedzający, uprzedni.
Poprzedniczka, forma ż. od Poprzednik.
Poprzedniczy, przym. od Poprzednik; poprzedni, uprzedni.
Poprzednik, poprzedzający kogo, przed kim a. przed czym idący; poprzedzający co do czasu; zwiastun, herold, prekursor; w gram., pierwszy z dwuch członków okresu; w mat., pierwszy z dwuch wyrazów stosunku, proporcji.
Poprzednioroczny, dotyczący roku zeszłego, zaszły w roku ubiegłym, zeszłoroczny.
Poprzedzać, dok. Poprzedzić; iść przed kim albo przed czym, iść przodem; wyprzedzać co do czasu i kroku, pojawiać ś. wpierw, niż kto inny a. co innego; być zwiastunem, heroldem, prekursorem; zapowiadać, zwiastować; mówić o czym przed czymś innym.
Poprzek — p. Napoprzek, W poprzek.
Poprzestawać, dok. Poprzestać czego; zaniechać czego, przestawać coś robić, opuszczać, odstępować od czego, porzucać co, wyrzekać ś. czego; p. na czym = nie chcieć, nie żądać czegoś więcej, kontentować ś. czym, przestawać na czym, nie pragnąć więcej, zadowalać ś. czym, rezygnować.
Poprzez, przyim. — p. Przez.
Poprzód, wprzód, naprzód.
Poprztykać się, pokłócić ś., poi sprzeczać ś., poróżnić ś.
Poprzy-, czasowniki niedokonane, złożone z temi przyimkami, przybierają znaczenie dokonanych i oznaczają czynność, stosowaną i wielokrotnie względem jednego przedmiotu albo osoby, lub też względem wielu przedmiotów a. osób kolejno, np. czasowniki niedokonane: przynosić, przycinać, przybierać, przysuwać, z przy i inkiem po stają ś. dokonanemi: poprzybierać, poprzynosić i t. d, nie wymieniamy ich zatem szczegółowo, odsyłając do tychże czasowników niedokonanych, wyszczególnionych w alfabecie.
Poprzysiąc — p. nied. Poprzysięgać.
Poprzysięgać, dok. Poprzysiąc; zobowiązywać ś. przysięgą, brać na siebie uroczyste zobowiązanie, przyrzekać, postanawiać co pod przysięgą, zaprzysięgać; składać przysięgę, przysięgać; p. sobie = postanawiać sobie pod przysięgą dotrzymania czego, ślubować co, zaklinać ś.
Popsnąć, poślizgnąć ś., potknąć ś.; p-ął ś. = spotkało go niepowodzenie, nie osiągnął czego chciał.
Popsocić, wyrządzić psotę, liczy nić szkodę, popsuć.
Popstrykać się — p. Poprztykać się.
Popstrzyć, zapstrzyć, pocentkować, pokryć małemi plamkami: poprzybierać jaskrawo, kolorowo a niegustownie.
Popsuć, coś zepsuć, uczynić gorszym, zniszczyć, zniweczyć; przen., nauczyć czego złego, sprowadzić a. zejść z drogi cnoty, zdemoralizować; p. ś., stać ś. gorszym, stać ś. nie do użytku, zepsuć ś.; zdemoralizować ś.
Popsuj, w wyr., majster p. = ten, co coś psuje, partacz, fuszer, majster klepka.
Popuchnąć, spuchnąć.
Popudrować, osypać, powlec pudrem, u pudrować.
Populacja, łć., ludność, zaludnienie, mieszkańcy.
Populacjonista, łć., przeciwnik teorji ekonomicznej Malthusa o szkodliwości przeludnienia.
Populacjonistyka, łć., nauka o ludności na podstawie statystyki.
Popularność, łć., udzielanie ś. ogółowi, zyskanie wziętości i zaufania u ogółu; przystępność wykładu, zrozumiałość jego dla szerszych mas.
Popularny, łć., ogólnie lubiony, jednający sobie wszystkich; wzięty, ceniony przez ogół; przystępny, zrozumiały; prosty, łatwy.
Popularysta, łć., starający się gorliwie o popularność, o sprzyjanie ludu; demokrata.
Popularyzacja, Popularyzowanie, łć., czynienie popularnym.
Popularyzator, łć., ten, który uprzystępnia wiedzę, pisząc o niej zrozumiałe dla ogółu książki, artykuły i wygłaszając takież odczyty.
Popularyzować, łć., upowszechniać, uprzystępniać, czynić łatwo zrozumiałym dla wszystkich; p. ś., stawać ś. przystępnym dla ogółu, zjednywać sobie przychylność; upowszechniać ś.
Populistyczny, przym. od Populista.
Popustoszeć, stawać ś. pustym, opustoszeć, powyludniać ś.; nieco spustoszeć.
Popustoszyć, spustoszyć, poniszczyć; powyludniać.
Popuszczać, dok. Popuścić co a. czego; zwalniać czego, folgować, obluzowywać; puszczać, uwalniać, oswobadzać; nie móc strzymać uryny a. innego odchodu; p. języka = rozpuścić go, mówić wiele, zwłaszcza rzeczy złych, oszczerczych; p. komu wodze = spuszczać z rygoru, pobłażać, być pobłażliwym; p. pasa = rozwiązywać go, rozluzowywać, by móc więcej jeść.
Popuścić, dok. od Popuszczać.
Popychacz, ten, który popycha, ruch czemu nadaje; służący, używany do najniższych posług, popychadło.
Popychać, dok. Popchnąć, ruszać z miejsca, pchaniem posuwać; napierać sobą kogo, aby ś. usunął, poszedł; wysyłać szybko: popchnąć posłańca; przen., skłaniać, zniewalać, namawiać.
Popychadło, osoba, którą wszędzie posyłają, którą ś. wszyscy posługują, której używają do ladajakiej roboty; osoba niedołężna, niesamodzielna.
Popyskać, poryć pyskiem (o świni); przen., pogrzebać, pogmerać; odpowiadać gburowato.
Popyt, pokup, odbyt, ilość zapotrzebowań na pewien towar na rynku ekonomicznym; wzięcie, powodzenie; popularność.
Popytać, pobadać pytając; p. ś., zapytać ś., zasięgnąć wiadomości, wywiedzieć ś.
Popytny, mający popyt, wziętość, pokupny, poszukiwany.
Pora, pewien czas, pewna chwila, na co przeznaczona, czas właściwy na co, pewien okres czasu, epoka: cztery p-y roku; p. dnia = rano, południe, wieczór i t. d., p. obiadowa, o tej p-ze = w tym czasie, w tej chwili; zła, dobra, odpowiednia, niewłaściwa p. = chwila sposobna, sposobność, okazja; w samą p-ę, w p-ę = w sam czas, nie w p-ę = w niewłaściwym, w niepożądanym czasie; gość nie w p-ę, gorszy od Tatarzyna; w p-ze lat = w rozkwicie lat; czas, pogoda, aura, atmosfera: brzydka, piękna, słotna, sucha p.; norma, miara, wymiar.
Porabiać, spędzać czas na czym; zajmować ś. czym; mieć ś.: co p-asz? = jak ś. masz?; czym ś. zajmujesz?; co tu p-asz? = co tu robisz?, w jakim celu tu przyszedłeś?
Porachować, obliczyć, przerachować, policzyć, przeliczyć; p. ś., obrachować ś., obliczyć ś.; p. ś. z sumieniem = zebrać w myśli swoje grzechy; p. ś. z kim = odpłacić mu za swoją krzywdę.
Porachunek, porachowanie, obliczenie: p. sumienia = zastanowienie ś. nad swemi grzechami.
Porać się z czym, trudzić ś., mozolić ś.; krzątać ś., uwijać ś.
Porada, radzenie komu; naradzanie ś.; rada, zaradzenie czemu, udzielenie wskazówki, informacji, pomocy; p. lekarska, p. prawna; środek przeciw czemu, lekarstwo.
Poradlić, radłem poprzeorywać; przen., pokryć brózdami, zmarszczkami; p. czoło.
Poradlne (-ego), podatek od łanu, łanowe.
Poradnik, człowiek, który daje rady, doradca; książka podręczna, dająca rady, wskazówki, informacje; tytuł czasopism, książek, zawierających informacje i różne rady, wskazówki.
Poradność, dawanie sobie rady; roztropność, spryt.
Poradny, dobrze radzący, umiejący sobie poradzić; zaradny, roztropny; chwila p-na = stosowna, właściwa.
Poradzić, udzielić rady, porarady, doradzić, podać radę; przynieść pomoc, ulgę, zaradzić, zapobiec czemu, znaleźć sposób na co; począć, zaradzić: już ja sobie p-ę = znajdę sposób; nic na to nie poradzi = niema rady, niema sposobu na zaradzenie temu; dać czemu radę, dźwignąć, podźwignąć, unieść; umieć, potrafić co zrobić, sprostać czemu, zdołać; nie poradzisz = nie potrafisz, nie zdołasz, nie dasz rady, nie masz dostatecznej siły.
Poradziwiłłowski, stanowiący niegdyś własność Radziwiłłów.
Poranek, świt, pierwsze chwile dnia natychmiast po wschodzie słońca, ranek; p. życia = dzieciństwo, pierwsza młodość; p. muzyczny = koncert w porze przedpołudniowej.
Poraniać — p. Poronić.
Poranić, zranić wielu, zadać rany, pokaleczyć; p. ś., zranić ś., pokaleczyć ś.
Porankowy — p. Poranny.
Poranny, Porankowy, rankiem ś. zdarzający, ranny; gwiazda p-a = planeta Wenera; zorza p-a = jutrzenka, świt.
Porastać, dok. Porość, Porosnąć; obrastać, pokrywać ś. czymś rosnącym: p. włosami, mchem, grzybem, trawą, wzrastać; p. w pierze = okrywać ś. pierzem; przen., zbogacać ś.; (o zbożu) puszczać kiełki; na miejscu i kamień mchem p-a = jednostajność życia czyni człowieka niewolnikiem nałogów, codziennych przyzwyczajeń; p. w dumę = dumnieć, panoszyć ś.
Poratować, podać ratunek, podźwignąć, wspomóc, dopomóc, powstrzymać od choroby, wypadku, od ruiny, zagłady, od śmierci.
Poraz, przysł., raz po raz, raz wraz, z przerwami; odrazu.
Porazić, uderzyć; przen., pogromić, pobić, zbić, odnieść walne zwycięstwo; sparaliżować; uszkodzić; bodajby mię p-ło = niech mnie grom uderzy.
Porażenie, utrata władzy dokonywania ruchów, paraliż: p. słoneczne = rodzaj wysypki, występującej na skórze, wystawionej na zbyt silne działanie promieni słonecznych; zapalenie opon mózgowych, wywołane zbyt silnym działaniem promieni słońca na głowę; p. prądem elektrycznym = bezwład, spowodowany działaniem silnego prądu elektrycznego.
Porażka, przegrana, klęska, pogrom; potyczka, starcie ś.
Porażony, rz., człowiek, dotknięty porażeniem, paraliżem.
Porąb, cięcie, karb; rąbanie, ścinanie drzew w lesie; drwa porąbane.
Porąbać, pociąć na kawały, narąbać, zrąbać, naścinać (np. drzewo); rozrąbać, popłatać na kawałki, posiec; p. kogo = pokaleczyć, poranić, pokiereszować, posiekać.
Porącz, przysł., obok, rzędem.
Porcelana, wł., najdelikatniejszy i najlepszy wyrób garncarski z kaolinu, przeświecający i wydający dźwięk jak szkło; naczynia porcelanowe.
Porcelanit, wł., kamienna masa składająca ś. z gliny, poddanej pod ogień palących ś. węgli kamiennych, jaspis porcelanowy.
Porcelanowy, nm., wyrobiony z gliny porcelanowej, z porcelany.
Porchać, oddychać głośno jak świnia.
Porcięta, zdr. od Portki.
Porcja, łć., część, cząstka; odmierzona ilość żywności, wydzielona każdemu, pewna zwykła ilość, doza, dawka; udział.
Porcjunkula, łć., cząstka, cząsteczka.
Pordzewiały, zardzewiały.
Pordzewieć, zardzewieć (o wielu przedmiotach); rdzą ś. pokryć; przen., zostać ś., nie iść naprzód z postępem.
Poreformacki, pozostały po Reformatach,
Porewolucyjny, który nastąpił po rewolucji: p. czas, okres.
Poręba, miejsce w lesie, gdzie wyrąbują drzewa; miejsce po wyrąbanym drzewie w lesie.
Porębnik, drwal, tracz, obrabiający drzewo w lesie na porębie.
Porębny, przeznaczony na wycięcie: las p.
Porębowisko, miejsce po wyrąbanym lesie.
Poręczać, brać na siebie odpowiedzialność za kogo, ręczyć za kim, dawać porękę, zaręczenie, że zobowiązanie kogoś trzeciego będzie dotrzymane.
Poręczenie, rzecz., od Poręczać; przyjęcie na siebie odpowiedzialności za kogo; gwarancja, podpis poręczyciela, jako zobowiązanie zapłacenia należności, wekslu itp.
Poręczne (-ego), zastaw, złożony przy licytacji, wadjum jako pewność dotrzymania warunków.
Poręcznie, przysł., od Poręczny; pomyślnie, po myśli, według życzenia, według chęci.
Poręczny, opatrzony w poręcze; ten, którym można ś. wyręczyć, podręczny; dogodny, składny; dający porękę, gwarancję.
Poręczowy, Poręczny, opatrzony poręczami.
Poręczyciel, ten, co poręczył, zagwarantował; gwarantujący dotrzymania jakiegoś zobowiązania pieniężnego przez kogoś i obowiązujący ś. zapłacić należność, gdyby tamten nie zapłacił.
Poręczyć — p. Poręczać; p. ś., poszczęścić ś., udać ś., powieść ś.
Poręka, poręczenie za kogo, rękojmia, kaucja, zapewnienie, gwarancja.
Porękawiczne (-ego), podarunek żonie przy kupieniu czego od jej męża; w daw. Polsce: wynagrodzenie komisarzom od tego, który brał królewszczyznę w emfiteuzę.
Porfir, gr., skała wybuchowa dawniejszych epok gieologicznych, twarda, zbita, złożona z kryształów: kwarcu, feldspatu, miki, połączonych cementem niekrystalicznym, licząca wiele odmian.
Porfirogieneta, gr., purpurorodny, tytuł cesarzewiczów w cesarstwie Wschodnim.
Porfirowy, gr., przym. od Porfir.
Porfiryt, gr., dawniejsza skała wybuchowa z różnych części składowych o barwie krwistej, nakrapianej biało i różowo.
Pornąć, zanurzyć ś., pogrążyć ś.; żgnąć, kolnąć.
Pornografja, gr., pisma i obrazy treści lubieżnej.
Pornokracja, gr., czasy panoszenia ś. nierządu; czasy, w których kobiety rozpustne wywierały wpływ znaczny na sprawy publiczne.
Porobić, popracować, zrobić wiele rzeczy; p-ło ś., zostało zrobionym, stało ś.
Porobocie, czas wolny po pracy, wypoczynek.
Porobotni, następujący po robocie, fajrantowy (czas).
Porodowy, odnoszący ś. do porodu, zdarzający ś. przy porodzie (bóle p-e); używany przy porodzie (kleszcze p-e).
Porodziciel, rodzic, rodziciel; przen., sprawca.
Porodzicielka, która urodziła, rodzicielka, matka.
Porodzicielski, przypadający w spadku po rodzicach, pozostały po rodzicach.
Porodzić, wydać na świat płód, urodzić dziecko, powić; góra mysz p-a = z wielkich przygotowań marne wyniki; p. ś., przyjść na świat; przen., wytworzyć co.
Porodzinny, dotyczący zmarłej rodziny; przypadający w spadku po rodzinie.
Porodziny (-in), przyjście na świat, urodzenie się, urodziny; przen., zaczątek, zawiązek, geneza.
Porok, taran do rozbijania murów.
Porokoszowy, który nastąpił po rokoszu.
Poromantyczny, który nastąpił po romantyzmie, po epoce romantyzmu.
Poronią, rodzaj mięczaka skamieniałego.
Poronić, nied. Poraniać; porodzić płód martwy, niedoszły, porodzić przedwcześnie, nie donosić, zrzucić; p. umyślnie = spędzić płód; p. o rogach jelenich: zrzucić je; przen., spłodzić, wyląc, wytworzyć coś niedokładnego, lichego.
Poroniony, urodzony przed czasem, niedonoszony; żart., płód p. = utwór sztuki a. literatury niedołężny, nieudolny, zamiar niedowarzony.
Poronny, poronienie sprawiający, spędzający płód.
Porończę, płód niedoszły, poroniony, martwo urodzony.
Porończy, odnoszący ś. do porończęcia, właściwy porończęciu; poroniony.
Porosić, zrosić, zwilżyć, popadać przez jakiś czas, pokropić: o deszczu.
Porosły, Porośnięty, czymś rosnącym okryty: trawą, liśćmi, włosami i t. p., obrosły.
Porosnąć, Porość — p. nied. Porastać.
Porośl, Poroślina, miejsce zarosłe trawą, krzakami i t. p.; to, co porasta (trawa, włosy i t. p.) — p. Porost.
Porowatość, gr., własność ciał posiadania porów, dziurkowatość, gąbczastość.
Porowaty, gr., dziurkowaty, gąbczasty.
Poroz-, czasowniki niedokonane, złożone z temi przyimkami, przybierają znaczenie dokonanych i oznaczają czynność, stosowaną wielokrotnie względem jednego przedmiotu albo osoby, lub też względem wielu przedmiotów a. osób kolejno, np. porozbierać, porozkładać, porozstawiać, porozrzynać; nie podajemy ich zatem szczegółowo, odsyłając do tychże czasowników niedokonanych bez tych przyimków.
Porozbiorowy, zaszły po rozbiorze Polski.
Porozejmowy, który nastąpił po rozejmie.
Porozumieć się — p. nied. Porozumiewać ś.
Porozumienie, zrozumienie, pojęcie; mniemanie, sąd o rzeczy; zgodne pożycie; dobre stosunki, harmonja, zrozumienie się wzajemne, jedność myśli i zamiarów; dojść do p-a = zgodzić ś. na jedno, ułożyć ś. co do jakiej sprawy; podejrzenie, posądzenie; sąd, pojęcie, mniemanie; p. ś., zrozumienie ś., ułożenie ś., zmówienie ś, konszachty.
Porozumiewać się, dok. Porozumieć ś.; znosić ś., zmawiać ś., komunikować ś. z kim; dochodzić do porozumienia, wchodzić w porozumienie, dawać sobie wzajemnie do zrozumienia, godzić ś. na jedno, układać ś. co do jakiej sprawy, zmawiać ś., wchodzić w konszachty.
Porozumiewająco, umawiając ś. jakim znakiem, dając do zrozumienia, ostrzegawczo.
Porozumiewawczy, dotyczący porozumiewania.
Porozumnieć, stać ś. nieco rozumniejszym, nabrać trochę rozumu.
Porożany, przym. od Poroh.
Poroże, rogi na głowie; p-em potrząsać = rogi pokazywać komu, hardym, zuchwałym ś. stawać; przen., hardość, zuchwałość; półksiężyc, księżyc na nowiu, nów; pocisk, strzała, oręż; porażka, klęska.
Porożysty, obfitujący w porohy.
Poród, wydanie płodu na świat, porodzenie dziecka.
Porównać — p. Porównywać.
Porównanie, uczynienie równym, wyrównanie, zrównanie; ułożenie do poziomu; doprowadzenie do równości; zestawienie dwóch pojęć dla okazania ich cech wspólnych i różnych; podobieństwo, przystosowanie; stosunek, zachodzący między dwiema osobami a. rzeczami, proporcja; p. dnia z nocą = chwila, przypadająca dwa razy do roku, t. j. dnia 20 marca i 23 września, kiedy słońce przechodzi przez równik niebieski, a wtedy na całej kuli ziemskiej dzień równa ś. z nocą, mając po 12 godzin; postać mowy, polegająca na tym, że zestawiamy z sobą w mowie dwie osoby a. dwa przedmioty, z jakichbądź względów do siebie podobne; to nie może iść w p. z tamtym = dwie rzeczy różnej wartości; bez p-a lepszy a. gorszy = daleko, o wiele lepszy, gorszy; to nie do p-a = to nie może ś. z niczym porównać; w p-u z kim a. czym = w stosunku do kogo, czego, w zestawieniu jednego z drugim.
Porównawczy, tyczący ś. porównania, polegający na porównaniu: gramatyka p-a języków indo-europejskich, słowiańskich; anatomja p-a = człowieka i różnych zwierząt.
Porówno, przysł., zarówno, równie; po równej części, w równej mierze.
Porównywać, dok. Porównać; czynić równym, gładkim, zrównywać, wyrównywać; czynić równemi, doprowadzać do równości, nadawać wielkość jednakową; stawiać narówni, nie rozróżniać co do godności; zestawiać dwie osoby a. dwa przedmioty dla wykazania ich cech wspólnych i różnych, przyrównywać; p. ś., być porównywanym; stawać ś. równym, równać ś. z kim; porównywać ś. z kim, przyrównywać siebie do kogo a. do czego.
Poróżnić, pokłócić, powaśnić, przywieść do niezgody, narobić intryg; p. ś., pogniewać ś., powaśnić ś., różnić ś., pokłócić z kim.
Port, łć., większa przystań morska odpowiednio urządzona, aby okręty w każdej chwili mogły do niej wpływać, dająca im bezpieczne schronienie podczas burzyć i chroniąca je od fal tamami; przen., spokojne i bezpieczne schronienie; po burzach życiowych cicha i spokojna egzystencja, odpoczynek, przytulisko.
Porta, łć., brama, wrota; P. otomańska = rząd turecki, państwo tureckie.
Portatyl, łć., ołtarzyk przenośny w kształcie kamiennej tablicy z relikwjami świętych.
Portczyny, Porteczki, Porteńki, zdr. od Portki; spodeńki.
Porter, ang., czarne gęste piwo angielskie.
Porterówka, butelka od porteru.
Portfolio, Portofolio, wł., portfel; nazwa zbioru aktów dyplomatycznych.
Portjer, fr., odźwierny, szwajcar.
Portki, spodnie; chodzić bez p-tek = nic nie mieć; uda u bydlęcia karmionego (np. u wieprza).
Portmona, fr. — p. Portmoneta.
Portmoneciarz, fr., fabrykant portmonetek.
Portmoneta, Portmonetka, fr., mała kieszonkowa zamykana torebka na pieniądze metaliczne, zwykle skórzana lub z oprawą metalową.
Porto, Portorja, wł., opłata pocztowa od posyłek i listów.
Porto franco, fr., port, w którym nie są pobierane opłaty celne od towarów, dowiezionych przez okręty cudzoziemskie, port wolny.
Portorja — p. Porto.
Portoryjny, przym. od Portorja.
Portowy, łć., dotyczący portu.
Portrecik, fr., mały portret.
Portrecista, fr., malarz, specjalnie malujący portrety, umiejący szczególniej udatnie przedstawiać twarze podobne, uwydatniające wyraz im właściwy.
Portret, fr., podobizna, wizerunek osoby, oddany farbami a. rysunkiem.
Portretować, fr., malować portrety, przedstawiać kogo na portrecie; przen., opisywać dokładnie postać czyją fizyczną a. jego fizjonomję duchową, naśladować wiernie czyj sposób obejścia.
Portugalje, żart., spodnie.
Portugały, dawna moneta złota różnej wartości od 10 do 30 dukatów.
Portwejn, gatunek wina czerwonego.
Poruba, roślina z rodziny rdestowatych.
Porubca, Porubnik, mężczyzna wolny, cudzołożący z wolną kobietą.
Porubstwo, nierząd, cudzołóstwo, wolna miłość; przen., plon nieprawy, łup.
Poruch, ruch, ruszenie, poruszenie, wzruszenie.
Poruczać, dok. Poruczyć; powierzać, polecać, zalecać, zdawać komu, rozkazywać, zlecać, oddawać co komu z zaufaniem: Bogu cię p-am = oddaję w opiekę; p. ś., polecać ś., powierzać ś. z zaufaniem i pewnością.
Poruczenie, zdanie komu czego do wykonania, zlecenie, rozkaz, komis, polecenie, posłannictwo.
Porucznik, oficer, mający rangę niższą od kapitana, a wyższą od podporucznika, lejtnant; gienerał-porucznik — p. Gienerał; w Rzpltej Polskiej wysoki stopień oficerski w armji, namiestnik.
Porucznikować, być porucznikiem, służyć jako porucznik.
Poruczyć — p. nied. Poruczać.
Porumienić, zrumienić wiele rzeczy kolejno; p. ś., rumienić ś.
Poruszać, dok. Poruszyć; wprawiać w ruch, ruszać z miejsca, zmuszać do zmiany położenia, sprawiać, aby ś. coś ruszyło, pobudzać do ruchu; chwiać, targać; dotykać ś. czego; przen., wzruszać, roztkliwiać, podniecać, podburzać, wyprowadzać z równowagi, obruszać, oburzać; p. zwierza = zmuszać go do zmiany legowiska; p. ziemię = skopywać; p. niebo i ziemię = używać wszelkich środków dla osiągnięcia czego; p. wszystkich sposobów = używać ich, uciekać ś. do nich; p. sprawę jaką = podnosić, wszczynać; p. ś., czynić ruch jakiś; iść, chodzić; oburzać ś., obruszać ś., wychodzić z równowagi, wzruszać ś., roztkliwiać ś., rozczulać ś.
Poruszczyć, zruszczyć wielu.
Poruszenie, ruch, ruszenie, szerzenie ś.; wzruszenie, wstrząśnięcie, wzburzenie, podniecenie.
Poruszyć — p. nied. Poruszać.
Porwać — p. nied. Porywać; chwycić co, unieść, rozerwać na kawałki, poszarpać; p. ś., wstać raptownie, zerwać ś., skoczyć, targnąć ś., rzucić ś. na kogo, wziąć ś. gwałtownie do kogo, do czego; poszarpać ś.
Porychlić się, pośpieszyć się.
Poryczeć, jakiś czas ryczeć.
Poryć, zryć coś w wielu miejscach; popyskać.
Porygować papier = polinjować go pięciolinjami nutowemi; porobić rygi; do wierzchniego materjału przyszywać rzadkim ściegiem podszewkę a. inny spód.
Poryk, ryk, porykiwanie, ryczenie, ryknięcie.
Porykiwać, Porykać, ryczeć raz po raz.
Porysować, porobić rysy, szramy, szpary; pokreślić; narysować co, wyrysować co; p. ś., dostać rysów, szczelin, zarysować ś., spękać, popękać.
Porysowany, pełen rys, szczelin, popękany, spękany.
Poryw, rwanie ś. do czego; pociąg, chęć gwałtowna, pęd, napór, prąd; uniesienie, podniecenie ducha, zapał, zapęd.
Porywać, dok. Porwać; chwytać dla zabrania, dla uniesienia z sobą, dla uprowadzenia, dla uwiedzenia, chwytać gwałtownie, łapać, ukradłszy unosić; przen., zachwycać, unosić, pociągać, oczarowywać, olśniewać, wprowadzać w stan podniecenia, wzruszać; chwytać, ujmować, łapać za co: p. za łeb, za kołnierz; przen., napadać, nawiedzać, obejmować, opanowywać, ogarniać: p-a mnie gniew, pasja, śmiech, gorączka, bóle; zacząć pojmować, przyswajać sobie; p. ś., zrywać ś., wstawać szybko, gwałtownie; chwytać ś., jąć ś. czego, targać ś., rzucać ś. na kogo: p. ś. do broni, do pałasza, p. ś. z kijem na kogo; podejmować ś. czego zuchwale, zamierzać ś., rzucać się do czego, zrywać ś.: p. ś. z motyką na słońce = chcieć wykonać rzecz niemożliwą; rzucać ś. na siebie nawzajem, łapać jeden drugiego: porwali ś. za łby, za czuby; chwytać ś., ujmowali ś. za co; p. ś. za głowę.
Porywająco, przysł., wstrząsająco, zachwycająco.
Porywający, ten, co porywa; przen., pełen zapału, ognisty, zachwycający, wstrząsający.
Porywca, Porywacz, ten, co kogo a. co porywa.
Porywczo, przysł., szybko, gwałtownie, w pierwszym zapędzie.
Porywczy, skwapliwy, prędki, pochopny, nierozważny, lekkomyślny; popędliwy, krewki, gwałtowny, namiętny, gorący, zapalny, zapalczywy.
Porządeczek, zdr., od Porządek
Porządek, systematyczny, regularny rozkład przedmiotów, myśli, planów, zamiarów; ład, plan, system; stan należyty: czystość, schludność; wszystko w p-u=jak być powinnol rozporządzenie, urządzenie, budowa polityczna; ustawa; zrobić p. przed śmiercią=napisać testament; dobre urządzenie, karność, rządność; rządy, gospodarka, zwyczaj: co tu u was za p-i!=złe zwyczaje; następstwo jednej rzeczy po drugiej, kolejność, szereg; po p-ku = po kolei; program, plan, przebieg: p. obrad a. p. dzienny = kolejność materji, mających być roztrząsanemi na zebraniu; do p-u!=nie odbiegajmy od przedmiotu! przejść nad czym do p-u dziennego = zaniechać omawiania sprawy, która miała być rozstrzyganą a przejść do innych spraw; spaść z p-u dziennego = nie być rozstrzyganym z powodu braku osób, czasu a. ukończenia sesji; stan, klasa, kasta, kategorja; w lm., p-i, naczynia, sprzęty, rekwizyty; p-i domowe=sprzątanie, okurzanie mebli; styl w budownictwie: p. joński, dorycki, koryncki.
Porządkarnia, oddział fabryki, przeznaczony na porządkowanie towarów.
Porządkować, przywodzić do ładu, do porządku, robić porządki; klasyfikować, systematyzować, gatunkować.
Porządkowy, przym., od Porządek; przeznaczony do przestrzegania porządku, czuwający nad porządkiem; idący za porządkiem, kolejny, bieżący; liczebnik p. = oznaczający porządek, w jakim następują po sobie osoby a. przedmioty, jeden po drugim: pierwszy, drugi, trzeci i t. d.; p-a uczennica=dużurna w klasie
Porządnicka (-kiej), forma ż. od Porządnicki
Porządnicki (-ego), człowiek, lubiący i utrzymujący porządek, często robiący porządek; człowiek systematyczny, pedant.
Porządnie, przysł., w porządku; regularnie; czysto, schludnie; dobrze, bardzo, jak należy.
Porządnisia, kobieta, miłująca porządek, porządnicka.
Porządniś, żart., mężczyzna, miłujący porządek, porządnicki.
Porządny, odznaczający ś. porządkiem, dobrym urządzeniem, ładem; systematyczny, dobrze ułożony, dobrze ustawiony; lubiący porządek, czystość, schludny; akuratny, systematyczny, dokładny, należyty, przykładny; przyzwoity, ozdobny, wytworny; uczciwy, stateczny, obyczajny, jaki być powinien, przykładny, moralny; niemały, ogromny, potężny, tęgi, co ś. zowie.
Porządzić, jakiś czas zająć się rządzeniem; rozporządzić ś., zrobić coś według własnej woli.
Porzeczanin, mieszkaniec nadbrzeża, porzecza, jakiej rzeki.
Porzeczkowate, rodzina roślin dwuliściennych.
Porzeczne, opłata za pozwolenie żeglugi po rzece, za składanie towarów nad rzeką, za mieszkanie a. osiedlanie ś. nad rzeką.
Porzeczniak, miód, zaprawiony porzeczkami.
Porzeczny, leżący ponad rzeką, nadbrzeżny.
Porzednieć, rzadszym ś. stać, przerzedzić się.
Porzezać — p. Porznąć.
Porzeźbić, jakiś czas rzeźbić, wyrzeźbić.
Porzeźwieć, stać ś. rzeźwiejszym.
Porznąć, Porzezać, pociąć, pokrajać, pozarzynać, pozabijać, pomordować.
Porzucać, dok. Porzucić; rzucać, ciskać; pomiatać, opuszczać, zostawiać, odstępować kogo, czego, poniechać, zaniechać, zostawiać na łasce losu; zaniedbywać co, dawać pokój czemu, przestawać co robić.
Porżywać, rżeć raz po raz.
Posad, siedlisko, osada.
Posada, fundament, podwalina, zasada, podstawa; warstwa ziemi, leżąca pod glebą, podgrunt, podglebie, podłoże; przedmieście warowni, domy przed fortecą; wieś, osada, miasto niewielkie; urząd, obowiązek, miejsce, zajęcie, stanowisko dające stały dochód.
Posadnik, osadnik, kolonista; w dawnej rzpltej Pskowskiej i Nowgorodzkiej: najwyższy urzędnik, burmistrz, prezydent.
Posadny, fundamentalny, posiadający silną podstawę.
Posadowić, usadowić wielu, poumieszczać.
Posadzić, umieścić kogoś na siedzeniu, usadowić, dać mu miejsce w postawie siedzącej; osadzić, osiedlić, dać za mieszkanie; p. drzewo, krzak, flancę = włożyć korzeniami w ziemię, zasadzić: p. kurę na jajach = nasadzić, aby je wylęgała; p. kogo do więzienia = wtrącić, wsadzić, uwięzić go; p. kogo wysoko = wywyższyć go, wynieść; p. ś., zająć gdzie siedzenie, usiąść, usadowić ś.; p. ś. nad wszystkich = wynieść ś., wywyższyć się.
Posadzka, gładka tafla do wykładania podłogi: p. drewniana, kamienna, marmurowa; podłoga, ułożona z takich tafel, parkiet.
Posadzkowy, przym. od Posadzka.
Posag, majątek, który panna, wychodząca za mąż, wnosi swemu mężowi, wiano; wziąć p. za żoną; mieć, dać p.; panna bez p-u; wnieść mężowi p.; dostać co w p-u.
Posagowiec, Posagołowiec, młodzieniec, ubiegający ś. o posażną pannę, łowiec posagowy.
Posagowy, dotyczący posagu; łowca p. — p. Posagowiec.
Posapywać, sapać raz po raz.
Posażny, dotyczący posagu; p-a = mająca duży posag.
Posażyć, wyposażać, dawać wiano.
Posądzać, dok. Posądzić; sądzić kogo na podstawie podejrzenia tylko; przypuszczać, że ktoś winien; rzucać na kogo podejrzenie; pomawiać kogo o co.
Posądzenie, rzucenie na kogo podejrzenia, pomawianie go o co.
Posągowo, przysł., w sposób podobny do posągu; pięknie, wspaniale, olbrzymio.
Posągowy, odnoszący ś. do posągu; przen., do posągu podobny, wyniosły, majestatyczny, wspaniały, olbrzymi.
Posążek, mały posąg, statuetka.
Poschły, Poschnięty, wyschły, wyschnięty.
Poschnąć, uschnąć, wyschnąć.
Poschodzić się, zejść ś. (o wielu), zejść ś. razem.
Poschylać, ponachylać, schylić; p. ś., schylić ś., nachylić ś.
Posegregować, porozdzielać na gatunki, rozgatunkować, poklasyfikować, uporządkować.
Posejmowy, przypadający po sejmie.
Poselski, odnoszący ś. do posła, stanowiący własność posła; izba p-a = izba posłów, posłowie.
Poselstwo, godność, urząd, obowiązek posła, ambasadora; czynność, posłannictwo; zadanie, misja posła, posłowanie, mandat poselski; osoby, należące do ambasady, jej urzędnicy; osoby, stanowiące świtę, orszak posła albo posłów; dom i biuro ambasadora.
Poseł, ten, który został posłany w jakiejkolwiek sprawie; pełnomocnik, reprezentant czyj, posłaniec, posłannik; goniec umyślny wysłaniec; parlamentarz, herold; zwiastun, apostoł, misjonarz, głosiciel; przedstawiciel jakiegoś państwa przy dworze zagranicznym, ambasador; p. ziemski = przedstawiciel okręgu, województwa, ziemi, gubernji, miasta na sejmie, w parlamencie; deputowany; przez p-y wilk nie tyje = najlepiej załatwić coś osobiście, nie za pośrednictwem czyimś.
Poseminaryjski, należący niegdyś do seminarjum.
Posenny, następujący po śnie.
Posesja, łć., posiadłość, własność, majątek nieruchomy; dzierżawa; dom z gruntem i plac.
Posesjonat, łć., posiadacz własności gruntowej; obywatel.
Posesjonatka, łć., forma ż. od Posesjonat.
Posesjonowany, łć., posiadający posesję; osiadły na swojej posesji.
Posesor, łć., właściciel, posiadacz; dzierżawca.
Posesorjum, łć., skarga o posiadanie tymczasowe, nie przesądzające o prawie własności.
Posesorka, łć., for. ż. od Posesor.
Posesoryjny, łć., dotyczący posiadania własności.
Posesyjka, łć., mała posesja.
Posępić, uczynić posępnym, zachmurzyć, zasmucić, zamroczyć; p. ś., posępnym ś. stać, zachmurzyć ś., nachmurzyć ś., posmutnieć.
Posępnieć, stawać ś. posępnym.
Posępny, pochmurny, ponury, złowrogi, groźny; smutny, smętny, osowiały, zasępiony, nachmurzony.
Posiać, posypać nasienie na ziemię, zasiać, rozsiać tu i ówdzie, potrząść, rozsypać, usypać, usłać; przen., dać grunt pod co w oczekiwaniu plonu; rozpowszechnić.
Posiadacz, ten, który coś posiada; właściciel, posesor.
Posiadać, mieć co we własności, w posiadaniu, rozporządzeniu; trzymać w swych ręku; władać czym, być panem czego; p. czyje zaufanie, miłość = cieszyć ś. zaufaniem, miłością; nie p. ś. z gniewu, z radości = nie móc zapanować nad swym gniewem, radością; p. wyższe wykształcenie = ukończyć uniwersytet; p. język niemiecki, francuski = umieć mówić niemi; usiąść jeden po drugim.
Posiadanie, własność, władanie czymś, używanie czego; wejść w p. czegoś = objąć na własność.
Posiadłość, to, co kto posiada, rzecz posiadana, własność; majątek nieruchomy, majątek ziemski, dom w mieście, posesja; kolonja zamorska.
Posiarkować, posypać siarką.
Posiąść, nied. Posiadać; zasiąść, usiąść jeden po drugim; siadłszy, zająć miejsca; osiedlić ś., zamieszkać; osiągnąć co, otrzymać co, dostać, zabrać, owładnąć czym, zdobyć, stać ś. panem, właścicielem czego: p. władzę, chwałę; p. kobietę = skłonić, zniewolić ją do oddania ś.; żart. p. wszystkie rozumy, wszystkie umiejętności = być przemądrzałym, pysznić ś. swym rozumem; p. ś., opamiętać ś., przyjść do rownowagi.
Posiec, Posiekać, siekając podrobić; pociąć, porąbać (szablą); ściąć, zsiec (kosą); p. ś., być posiekanym; twarz mi ś. p-ała = popękała od mrozu, od upału, od wiatru.
Posiedzenie, obrada, narada; p. sejmu a. sądu, zarządu jakiejś instytucji; p. ogólne = zebranie plenarne, walne wszystkich członków jakiegoś zrzeszenia; zagaić, zakończyć, zamknąć p.; zgromadzenie pewnej ilości osób, towarzystwo, kompanja; jednorazowe siedzenie bez przerwy: zjeść tuzin zrazów na p-iu, tej roboty starczy na trzy p-ia.
Posiedzieć, przesiedzieć jakiś czas, przetrwać siedząc; pobyć, zostać, zabawić, przebyć: nigdzie nie p-iał = długo nie zabawił; p-i w więzieniu = pozostanie w zamknięciu; p-dzę ja na tej posadzie! = nieprędko doczekam ś. awansu.
Posiekać — p. Posiec.
Posiekany, porąbany na drobne kawałki; popękany od pracy, od mrozu, od wiatru.
Posielenie, osady na Syberji, do których wysyłają przestępców kryminalnych i politycznych.
Posieleniec, zesłaniec, przestępca, skazany na osiedlenie w głębi Rosji a. na Syberji.
Posiepać — p. Posiec, potargać.
Posierdzić się, pogniewać się czas jakiś.
Posiew, to, co posiano, posianie, siejba; ziarno zasiane, zasiew; p. mieszany — p. Mieszanka; przen., p. myśli, idei, uczuć = praca krzewienia, rozszerzania ich.
Posiewacz, ten, który posiewa,; zasiewa, siewca.
Posiewać — p. dok. Posiać.
Posiewny, dobry do posiania, dający ś. posiać.
Posilać, dok. Posilić; dodawać sił, pokrzepiać, odżywiać, wzmacniać, zaspokajać głód, karmić; zasilać, podniecać, podburzać; p. ś.. pokrzepiać ś., wzmacniać ś. jedzeniem, zaspokajać głód, zasilać ś.; o wojsku: zbierać posiłki.
Posilający, posilny, pożywny, wzmacniający.
Posilenie, posilanie ś.; pokarm, pożywienie, posiłek, zasilanie.
Posilny, dodający sił, posilający, pożywny, odżywczy, sytny.
Posiłeczny — p. Posiłkowy.
Posiłek, to, co posila, pożywienie, pokarm, jedzenie, napój, spożyte dla wzmocnienia sił; w Im p-i a. p-i wojenne = żołnierze posiłkowi, oddziały posiłkowe, wojsko, stojące w odwodzie, rezerwy.
Posiłkować, posiłkami wspierać kogo, dawać mu posiłki; wspierać, przybywać na posiłek, na pomoc, w sukurs; p. ś., pomagać sobie czym, posługiwać ś., korzystać z czego.
Posiłkowy, odnoszący ś. do posiłku; w gram., słowa a. czasowniki p-e, być i mieć, służące do formowania czasów złożonych innych czasowników.
Posiniaczyć kogo, porobić mu siniaki na ciele.
Posiniały, sinością pokryty, siny, zsiniały.
Posinić, uczynić sinym.
Posinieć, sinością zajść, stać ś., sinym, dostać sińców.
Posiodłać, nałożyć siodła na pewną liczbę koni, mułów, osłów i t. p.; osiodłać, pokulbaczyć.
Po siódme, Posiódme, przysł., na siódmym miejscu, z siódmej go względu.
Posiwieć, dostać włosów siwych, stać ś. siwym, nieco osiwieć.
Poskakać, trochę skakać, potańczyć, pobawić ś. wesoło.
Poskakiwać, biec w podskokach, trochę podskakiwać.
Poskarżyć, podać skargę na kogo, obwinić go, użalić ś. na kogo, zaskarżyć; p. ś., donieść o kim coś złego komu; pożalić ś., ponarzekać.
Poskąpić, nie dać komu czego, dać mu za mało, przez skąpstwo odmowie czego komu.
Poskąpieć, stać ś. skąpszym.
Posklejać, skleić wiele przedmiotów; skleić coś w wielu miejscach.
Posklepić, porobić sklepienia, sklepieniem pokryć, zasklepić.
Poskładać, złożyć wiele rzeczy kolejno, wszystko złożyć, uporządkować, ułożyć: p. swoje rzeczy, manatki; złożyć coś wielokrotnie, w wielu miejscach: p. bieliznę z prania; p. ś., ułożyć ś., dać składkę (o wielu osobach).
Poskoczny, podskakujący, lekki, żwawy, szybki w biegu, rączy, skoczny: taniec p. = żywy, z podskokami.
Poskoczyć, skoczyć, pobiec, puścić ś. dokąd, wznieść ś. zwiększyć ś., wzrosnąć, pójść w górę: ceny p-ły = stały ś. wyższe.
Poskracać, porobić krótszym; skrócić coś w wielu miejscach.
Poskramiacz, Poskromiciel, ten, co poskramia, pogromca: p. dzikich zwierząt.
Poskramiać, dok. Poskromić; czynić posłusznym, pokornym, powstrzymywać, powściągać, miarkować, hamować, ukracać: p. żądze, namiętności, gniew; p. ś., powściągać ś., przezwyciężać ś., panować nad sobą.
Poskręcać, skręcić wiele rzeczy a. w wielu miejscach, powykręcać.
Poskrobać, trochę a. wszystko oskrobać; podrapać, porysować; p. ś., podrapać ś.; przen., pokłopotać ś.
Poskromić — p. nied. Poskramiać.
Poskromnieć, stać ś. skromniejszym, spokornieć.
Poskrywać, pochować, poukrywać, zataić.
Poskrzyp, skrzypienie, powtarzające się.
Poskrzypywać, coraz skrzypieć.
Poskupiać (się), zebrać (ś.), zgromadzić (ś.), poustawiać (ś.) w grupy.
Poskupywać, Poskupować, kupić wiele rzeczy kolejno.
Poskurczać (się), skurczyć skrócić (ś.) w wielu miejscach.
Poskuta, posługa.
Poskutkować, wywrzeć oczekiwany skutek, pomóc.
Poskuwać, skuć, złączyć wielu razem a. skuć coś w wielu miejscach.
Posłabić, nieco osłabić, uczynić słabemi.
Posłabieć, Posłabnąć, stać się słabszym, osłabnąć.
Posłać, posłanie ułożyć, przyrządzić, rozesłać, rozłożyć, rozpostrzeć pościel na czym: p. łóżko = ułożyć na nim pościel; jak sobie pościelesz, tak ś. wyśpisz = każdy ponosi skutki swoich czynów.
Posłać — p. nied. Posyłać
Posłaniać, pochylać; p. ś., pochylać ś. w tę i ową stronę, naginać ś., zatańczać ś.; przen., wałęsać ś., włóczyć ś.
Posłanie, wysłanie kogo a. czego; list, pismo, orędzie wysłane ułożenie czego, na czym można ś. położyć; pościel posłana, łoże zasłane.
Posłaniec, ten, którego posyłają dokąd za jakim interesem a. z jakim uwiadomieniem, umyślny, goniec; człowiek, zajmujący ś. zawodowo odnoszeniem listów, paczek i t. p., komisjoner, ekspres.
Posłannictwo, zadanie, przeznaczenie, obowiązek, przyjęty na siebie dobrowolnie; poczucie wewnętrzne wypełnienia woli Bożej lub jakiej idei a. szerzenia jej; apostolstwo; poruczenie, zlecenie, poselstwo.
Posłannik, człowiek, spełniający posłannictwo, misjonarz, apostoł.
Posłańczy, przym. od Posłaniec.
Posłodzić, osłodzić wiele kolejno, trochę osłodzić.
Posłonić — p. nied. Posłaniać
Posłować, być posłem, spełniać obowiązki, misję posła; udawać ś. do kogo w poselstwie.
Posłowie, epilog, uwagi autora na końcu książki, dzieła.
Posłuch, baczenie na to, co ktoś powiada, co mówią: dawać czemu p. = chętnie słuchać czego, wierzyć temu, co ktoś mówi; wiara w czyjeś słowa, karność, posłuszeństwo, dyscyplina; pogłoska, wieść, rozgłos; podsłuchiwanie; w lm., p-y, wywiady.
Posłuchać, przez jakiś czas słuchać, uważać; p. a. p. ś., okazać posłuszeństwo, usłuchać, wykonać czyjś rozkaz, nie łamać zakazu, pójść za czyją radą.
Posłuchalnia, sala posłuchań, sala audjencjonalna.
Posłuchalny, dotyczący posłuchania, audjencji.
Posłuchanie, rzecz. od Posłuchać; przyjęcie kogoś niższego urzędem i stanowiskiem dla wysłuchania jego prośby, życzenia i t. p.; audjencja u monarchów: prosić o p., mieć, dać p., uzyskać p.
Posługa, usługiwanie, usłużenie, usługa, posługiwanie komu, spełnianie służby przy kim, zwłaszcza niestałej; kobieta, chłopiec do p-i = przychodni; zbior., słudzy, służba, czeladź, domownicy; przysługa, przyczynienie ś. do czegoś pożytecznego; ostatnia p. = uczestniczenie w czyim pogrzebie.
Posługacz, mężczyzna, posługujący komu, będący na posługach: p. kredensowy; p. szpitalny = pomocnik do obsługiwania chorych; p. w hotelu = numerowy; p. kolejowy = tragarz.
Posługaczka, kobieta, która posługuje, używana do posług.
Posługiwać, dok. Posłużyć; być na usługach, zajmować ś. przy kim posługą, chodzić na posługi, korzystać z czego a. z czyjej pracy, wyręczać ś. kim, używać kogo do pomocy, posiłkować się czym.
Posłupieć, osłupieć (o wielu).
Posłuszeństwo, pełnienie czyjejś woli, rozkazu, nieprzestępowanie czyjegoś zakazu, karność, subordynacja; nakazać co w imię p-a, pod p-em; ślepe p-o = bezgraniczne; utrzymywać w p-ie; wypowiedzieć p. = przestać kogo słuchać; p. zakonne, p. małżeńskie; ślubować p. = przysięgą zobowiązywać ś. do posłuszeństwa.
Posłusznie, przysł., z chęcią zastosowując ś. do czyjejś woli, nie opierając ś. komu.
Posłuszny, uległy, powolny, karny, słuchający kogoś; p-ym być komu, czemu = słuchać; być ślepo p-ym = bezwzględnie.
Posłużyć, przebyć jakiś czas na służbie, na usługach; usługę wyświadczyć, usłużyć, dać swoją pomoc, być komu pomocnym, być użytecznym, przydać ś. na co: to mu p-yło za pretekst; pomóc, poskutkować: to ci p-y, kuracja mi p-yła; być pomyślnym, przyjaznym, dopisywać: szczęście mi p-yło, jeśli mi zdrowie p-y; p. ś. kim = użyć go do posługi; wyręczyć ś. nim.
Posłyszeć, usłyszeć przypadkiem; nagle usłyszeć.
Posmak, smakowanie, kosztowanie, smak przypominający ś.; smak, pozostający w ustach po spożyciu czego.
Posmaka, roślina z rodziny terpentyńcowatych; mangusodrzew.
Posmakować, sprawdzić smak czego, pokosztować.
Posmarkać (się), powalać kogo a. siebie smarkami, zasmarkać (ś.).
Posmarować, smarując czym pomazać: chleb p. masłem, miodem; komu łapę p. = dać mu kubana, łapówkę.
Posmażyć, usmażyć co kolejno, wszystko usmażyć.
Posmolić, smołą zamazać, powalać; pobrudzić czymś lepkim, umorusać; p. ś., powalać ś. smołą; pobrudzić ś., zamorusać ś.
Posmrodzić, smrodem zanieczyścić, poplugawić.
Posmukać, dok. Posmuknąć; przeciągnąwszy dłonią, wyłuskiwać ziarno (z kłosa); mlaskać językiem, zachęcając konia do biegu.
Posmutnieć, smutnym ś. stać, sposępnieć, spochmurnieć.
Posmycz, szybkie ślizganie ś. w pewnym kierunku, sunięcie ś.; bieg szybki; roślina z rodziny jaskrowatych, powojnica, motyli powój.
Posmyczny, idący posmyczą, szybko pędzący, rwący, ślizgający ś.; przen., pomyślny, prędki, skory, popędliwy.
Posmyk, popchnięcie, posunięcie; ruch posuwisty przed siebie, pomknięcie, sus.
Posnąć, zasnąć kolejno, pozasypiać; p. snem wiecznym = poumierać; o rybach: pozdychać.
Posnować, Posnuć, osnować wiele rzeczy koiejno, otoczyć, obwić, pooplątywać; p. ś., poplątać ś., powikłać ś., pogmatwać ś.
Posobny, kolejny, następny.
Posoch, laska, pałka, palcat, kij; laska z krzyżykiem jako berło dawnych książąt ruskich.
Posocznica, zakażenie krwi posoką.
Posoczyć, krwią broczyć, plamić krwią, zakrwawiać; oblewać, walać posoką; p. ś., walać ś. posoką, krwawić ś., broczyć we krwi.
Posoczysty, pełen posoki, oblany krwią; jadowity.
Posoka, krew rozlewająca ś. a. rozlana, jucha.
Posolić, solą posypać, dodać soli, osolić.
Posondować, zapuścić sondę, wysondować, zgłębić.
Posortować, pogatunkować, posegregować.
Pospacerować, przejść ś., pochodzić.
Pospać, trochę snu użyć; p. ś., pozasypiać.
Pospadać, poopadać, spaść, pozlatać.
Pospajać, połączyć, spoić wiele rzeczy.
Pospalać, spalić wiele czego, popalić.
Pospekulować, popróbować spekulacji.
Pospędzać, wielu a. wiele spędzić, zgromadzić.
Pospierać, poprać a. wyprać wiele rzeczy, sprać; p. ś., posprzeczać ś. przez czas jakiś; zeprzeć ś. jedno o drugie.
Pospijać, poupijać, powypijać; p. ś., spić ś., upić ś. (o wielu).
Pospinać, spiąć wiele rzeczy, połączyć spinając, pospajać; p. ś., spiąć ś. jeden po drugim, powspinać ś. na co.
Posplatać, spleść wiele rzeczy, pooplatać.
Pospłacać, zapłacić wszystkich, zapłacić wszystko, co się było dłużnym.
Pospłaszczać, spłaszczyć wiele rzeczy; p. ś., spłaszczyć ś.
Pospływać, spłynąć jedno po drugim a. w jedno miejsce.
Pospolicie, przysł., zwykłym sposobem, zwyczajnie, zwykle, zazwyczaj, najczęściej, powszechnie, ogólnie.
Pospolicieć, stawać ś. pospolitym, tracić urok, powszednieć, ordynarnieć.
Pospolitak, człowiek z pospólstwa, plebejusz, prostak bez wychowania; żołnierz z pospolitego ruszenia.
Pospolitość, rzecz zwyczajna, powszedniość, gminność; spólność; społeczność, towarzystwo, zgromadzenie, gmina, rzeczpospolita, państwo.
Pospolitować, czynić powszednim, pospolitym, pozbawiać uroku; p. kogo z czym = oswajać; lekceważyć, postponować; p. ś., poufale przestawać, obcować, wdawać ś. z byle kim, poufalić się z ludźmi niegodnymi, niższymi od siebie pod każdym względem.
Pospolity, zwyczajny, zwykły, powszedni, przeciętny, ogólny, powszechny, dotyczący wielu, odnoszący ś. do wszystkich; prosty, niewykwintny, banalny, tuzinkowy, gminny, ordynarny, płaski: dowcip p.; dostępny dla publiczności, dla wszystkich przeznaczony; państwowy, rządowy, narodowy, krajowy; potoczny, utarty; często ś. spotykający, nierzadki, powszechny (częste w nazwach gatunków zwierząt i roślin: jesiotr p., jaszczurka p-a, brzoza p-a, dynia p-a i t. d.); rzecz p-a = państwo, rząd, respublika; p-e ruszenie = wezwanie do obrony wszystkich zdatnych do służby wojskowej; w dawnej Polsce powołanie całej szlachty pod broń dla obrony ojczyzny, zastępy szlachty, powołanej dla obrony kraju; lud p. = lud wiejski, chłopi, plebs, pospólstwo; w gram., imię p-e = służące do nazywania wszystkich osób a. przedmiotów podobnych, należących do jednego gatunku.
Pospołu, Pospołem, przysł., społem, wspólnie, łącznie, wespół, razem; narówni.
Posponować — p. Postponować.
Pospornica, roślina z rodziny pospornicowatych, szakłaczek.
Pospornicowate, rodzina roślin dwuliściennych.
Posporny, spory.
Posporządzać, sporządzić, przygotować, powykończać.
Posporzyć się, poszczęścić ś.; posprzeczać się.
Pospólnica, choroba nagminna, zaraza, epidemja.
Pospólnie, wspólnie, razem.
Pospólność, wspólność, własność mienia wspólna.
Pospólny, wspólny, należący do wielu, powszechny; nagminny, epidemiczny — p. Pospolity.
Pospólstwo, społeczność, społeczeństwo; gromada, zgromadzenie, ogół, niższa klasa ludności, lud prosty, gmin; motłoch, gawiedź, hałastra, czerń.
Pospóźniać (się), opóźnić (ś.), spóźnić (ś.).
Pospraszać, sprosić wielu.
Posprawiać, sprawić wiele rzeczy, pokupować.
Posprowadzać, sprowadzić wiele osób a. rzeczy; p. ś., sprowadzić ś. jeden po drugim.
Posprzątać, sprzątnąć, zrobić porządek, doprowadzić do ładu, oczyścić.
Posprzeczać się, niezgodzie ś. z sobą, poróżnić ś, pospierać ś.
Posprzedawać, sprzedać wiele rzeczy, sprzedać wszystko.
Posprzęgać, sprzęgnąć razem, połączyć, zestawić.
Pospuszczać, spuścić wiele a. wielu; p. ś., spuścić ś. (niżej) jeden po drugim; zaufać wielu.
Pospychać (się), zepchnąć (ś.); p. ś., być pospychanym.
Posrebrzać, dok. Posrebrzyć; powlekać srebrem, dawać cieniutką warstwę srebra na czym, platerować; bielić, nadawać białą barwę: p. włosy siwizną; p. ś., pokrywać ś. białą barwą, jakby srebrem.
Posrebrzany, Posrebrzony, powleczony cieniutką warstewką srebra, platerowany.
Posromocić, Posromić, shańbić, zniesławić, znieważyć, zbezcześcić, sromu, hańby nabawić; zawstydzić, ośmieszyć, wystawić na śmiech.
Possa, nm., wesoła błahostka sceniczna, farsa, krotochwila, burleska.
Post, wstrzymywanie ś. od pewnych pokarmów, zwłaszcza mięsnych, w dni od Kościoła naznaczone a. dobrowolnie, dla umartwienia ciała i pokuty za grzechy lub dla wyproszenia u Boga jakiej łaski a. wyrażenia Mu w ten sposób dziękczynności; dzień p-u; p. nakazać; p. zachować; p. złamać = nie zachować go; jeść z p-em = postne potrawy; obiad z p-em = postny; ja dziś z p-em = poszczę.
Postaciować co, nadawać czemu postać, kształtować co; p. ś., przybierać postać, kształtować ś.
Postać, kształt, figura, postawa, osoba, osobistość; powierzchowność, wygląd, pozór, wyraz twarzy, fizjognomja, mina; w stylisty p. mowy, figura retoryczna = zwrot, polegający na tym, że zamiast jednego przedmiotu a. czynności wymieniamy inne, do nich podobne a. mające z niemi związek; w miner., bryła, ograniczona w pewien sposób płaszczyznami.
Postać, nied. Postawać; pobyć gdzie czas jakiś stojąc; przestać czas jakiś na jednym miejscu, nie ruszając ś., spokojnie; p. a. postanąć = być, stąpić gdzie, pokazać ś., zjawić ś. gdzie, zagościć gdzie: nie p-anę tu nigdy, noga moja nigdy tu nie p-anie = nie przyjdę tu nigdy; zemsta nie p-ała nigdy w jego sercu = nie zagościła.
Postalować, obstalować, pozamawiać wiele rzeczy.
Postanawiać, dok. Postanowić; mianować, naznaczać, decydować, kreować kogo czym; ustanawiać, zarządzać, rozporządzać, organizować, oznaczać, uchwalać; umyślać, zamierzać, planować, przedsiębrać, układać sobie, przyrzekać sobie; p. dzieci = dawać im byt niezależny, obdzielać ich majątkiem, żenić syna, wydawać córkę za mąż.
Postanisławowski, który nastąpił po panowaniu Stanisława Augusta Poniatowskiego.
Postanowić — p. nied. Postanawiać.
Postanowienie, ustawa, reguła; ustanowienie, urządzenie; rozporządzenie, uchwała, decyzja, wyrok; zamysł, zamiar, przedsięwzięcie, wola niezłomna.
Postanowiony, umyślony, przedsięwzięty, zdecydowany; rzecz p-a — zdecydowana, niecofniona.
Postarać się, staraniem, trudem osiągnąć co, dołożyć starań do czego, wystarać ś. o coś, poszukać czego, pochodzić za czym.
Postarościński, stanowiący niegdyś własność starosty, po nim pozostały.
Postarzać, dok. Postarzyć; czynić starszym, nadawać pozór starości.
Postarzały, który ś. postarzał.
Postarzeć, Postarzeć się, zajść w lata, zestarzeć ś.
Postarzyć — p. nied. Postarzać.
Postaw, taki kawał sukna, płótna, jaki wychodzi cały z warsztatu, wał, zwój, sztuka; w tkactwie: osnowa, przędza podłużna w płótnie, nawicie, w przeciwstawieniu do wątku poprzecznego, postawa.
Postawa, postać, wygląd zewnętrzny, figura, kształt, wzrost, uroda bardziej a. mniej okazała, wspaniała; układ ciała, poza; powierzchowność, mina, ułożenie, pozór, ułuda, płaszczyk, pokrywka; stan, obrót jakiej sprawy; położenie, kierunek, obrót rzeczy; p. budowli = elewacja frontowa.
Postawać, idąc zatrzymywać ś. raz wraz, stawać co chwila; przystawać, stanąć.
Postawiać, postawić wiele rzeczy kolejno, poustawiać.
Postawić, umieścić co w ten sposób, aby stało, ustawić; położyć; wznieść, zbudować, wystawić, ufundować, założyć: p. most, gmach, pomnik, miasto; ustanowić, zamianować, wynieść: p. kogo na czele wojska, państwa, instytucji; nastawić, podnieść, najeżyć, nastroszyć: p. kołnierz, p. sierść, włosy; p. śniadanie, kolację, wino i t. p. = zafundować; p. komu bańki, pijawki = przystawić; p. co na kartę, na loterję i t. d. = dać jako stawkę; p. kabałę = ułożyć; p. stopień (o nauczycielu w szkole) = napisać; p. pytanie = zapytać; p. wniosek = przedłożyć, wnieść; p. kwestję = przedłożyć go do rozstrzygnięcia; p. pułk = wysztyftować kosztem własnym; p. marsa, kozła = zrobić minę groźną, nachmurzoną; p. oczy = wytrzeszczyć, wybałuszyć; p. zarzut komu = zrobić; p. na swoim = dopiąć swego, uczynić coś wedle swojej woli; osoba wysoko p-ona = wielka figura, wysoki urzędnik, dostojnik; dobrze p-ony = dobrze widziany gdzie, mający wpływy gdzie (np. u dworu), mający dobrą posadę, pozycję; p. kogo na nogach = uleczyć go, polepszyć jego los; p. świadków = sprowadzić, przedstawić; p. co na stopie... = urządzić coś, zorganizować w sposób...; p. konia w czyjej stajni = umieścić; p. osnowę = założyć, osnować krośna; p. ś., stawić s., stanąć; przen., przybrać pewną postawę, postąpić sobie w pewien sposób, znaleźć ś. tak a. inaczej: p. ś. ostro, zuchwale, hardo; przen., wysadzić ś., popisać ś., wystąpić wspaniale: zastaw ś., a postaw ś. = o lekkomyślnych rozrzutnikach; p. ś. komu, stawić mu opór, zuchwale względem kogo postąpić; p. ś. w czyim położeniu, na czyim miejscu = wejść w czyje położenie, zrozumieć czyjąś sytuację, odczuć jej trudności; p. ś. na słowie = dotrzymać słowa.
Postawka, zdr. od Postawa.
Postawnica — p. Przodownica.
Postawny, mający wspaniałą postawę, zgrabny, kształtny, dorodny, okazały; przesadny, efektowny, wymuszony, udany, pozorny, egzaltowany, napuszony.
Postąpić — p. nied. Postępować.
Postąpienie, zrobienie kroków, postępek; sposób, rezultat postępowania; uczynienie postępu; otrzymanie wyższego stopnia, rangi; obejście ś. z kim, zachowanie ś., znalezienie ś.
Postdatować, opatrzyć datą późniejszą: p. akt, dokument, list.
Postdyluwjalny, łć., popotopowy.
Postemplować, ostemplować, przyłożyć stempel a. stemple; oznaczyć, opatrzyć stemplem, marką stemplową.
Poste-restante, fr., napis na liście a. posyłce, oznaczający, że posyłka ma pozostać w urzędzie pocztowym do zażądania, do odbioru przez adresata.
Posterunek, nm., placówka, straż wojskowa, wideta; policjant, żandarm, stojący w pewnym miejscu na straży; miejsce, gdzie ktoś czuwa, gotów w razie potrzeby na wezwanie, stacja: p. pogotowia ratunkowego; p. telegraficzny; p. dorożkarski; p. posłańców; przen., miejsce, stanowisko odpowiedzialne, na którym ktoś działa z pożytkiem dla narodu, pozycja.
Posterunkowy, dotyczący posterunku, będący na posterunku.
Postękiwać, stękać raz wraz, stękać z przerwami, pojękiwać.
Postęp, stopniowe posuwanie ś. naprzód, pochód naprzód, przebieg, rozwój, dążność ku lepszemu, doskonalenie, ulepszenie: p. nauk, cywilizacji; p. ludzkości; duch p-u; wejść na drogę p-u = zacząć rozwijać ś.; p-y w naukach, w umiejętnościach = rezultaty coraz lepsze; w matem., p. arytmetyczny = szereg liczb, w których kolejne różnice między liczbami są sobie równe; p. gieometryczny = szereg liczb, w którym kolejne ilorazy są sobie równe.
Postępek, to, co zrobiono, uczyniono; czyn, uczynek; przyjęty sposób działania, postępowania; porządek, zwyczaj, prawidło,, ustawa, procedura.
Postępne (-ego), podwyżka w płacy.
Postępować, dok. Postąpić; zrobić krok a. kroki; stąpać, chodzić, iść, pójść, posuwać ś. naprzód krokiem, stawiać kroki, dać krok naprzód, kroczyć; przen., robić postępy, korzystać, rozwijać ś., doskonalić ś., ulepszać ś., otrzymywać wyższy stopień, rangę, awansować: wzmagać ś.; dodawać coś do ofiarowanej poprzednio ceny, dawać wyższą pensję, podwyżkę dawać; sprawiać ś., poczynać sobie, popisywać ś., obchodzić ś. z kim, sprawować ś., prowadzić ś., znajdować ś.; czynić, działać: p. dobrze, źle, uczciwie, niegodziwie; wynosić się skąd, opuszczać co; p. prawem = prowadzić sprawę w sądzie, procesować się.
Postępowanie, kroczenie naprzód; sposób prowadzenia ś., zachowanie ś., obejście ś.. sprawowanie ś., obchodzenie ś.; p. sądowe a. prawne = prawowanie ś., dochodzenie prawem na drodze sądowej.
Postępowiec, Postępowicz, zwolennik postępu, progresista, liberał, wolnomyśliciel, członek partji postępowej, liberalnej.
Postępowość, ruch, rozwój, progresyjność.
Postludium, łć., krótka kompozycja na organy, będąca zakończeniem większego utworu, przegrywka zakończająca.
Postnik, zachowujący posty; wieczerza wigilijna Bożego Narodzenia.
Postny, odnoszący ś. do postu: potrawa p-a, obiad p.; odbywający ś. w poście: raut p.; poszczący; przen., czczy, jałowy, chudy.
Postokrotny, stokrotny, wielokrotny.
Postoł, chodak, łapeć, kurp.
Postój, miejsce a czas, gdzie ktoś a. coś zatrzymuje ś., stacja, przystanek: p. w podróży = odpoczynek, popas; żołnierze na kwaterze, kwaterunek, załoga.
Postponować, Posponować, łć., lekceważyć kogo, pogardzać kim.
Postrach, strach, rzucony na kogo, przerażenie, popłoch; być p-em nieprzyjaciół = być groźnym dla nich; strzelać dla p-u, stawiać co na p. = dla odstraszenia kogo a. czego; groźba, pogróżka.
Postradać, stracić, utracić.
Postraszyć, trochę nastraszyć, zagrozić karą, spłoszyć, wypędzić: p. zwierzynę.
Postrącać, strącić z miejsca, gdzie ś. kto a. co znajduje; strącić ze stanowiska, z góry; umniejszyć, strącić z należności, z płacy.
Postreszczać, podać treść jakiej pracy piśmienniczej, poskracać; wyjaśnić.
Postroga, przynęta na ryby u wędki.
Postroić, poprawić strój kilku instrumentów muzycznych; ubrać strojnie, wystroić; p. ś., wystroić ś.; ubrać ś. strojnie, pięknie.
Postronek, cienki powróz, sznur, używany do zaprzęgu konia; przen., uderzenie, baty, razy.
Postronie, ustronie, ubocze; cudze strony, obczyzna, zagranica; na p-u = na boku.
Postronkować, bić postronkami; wiązać ludzi w postronki.
Postronnie, przysł., ubocznie, mimochodem; na uboczu; tuż obok; ze wszystkich stron.
Postronny, leżący po stronie, sąsiedni, sąsiedzki, okoliczny, pograniczny, ościenny; zamiejscowy, cudzoziemski, cudzy, obcy, zagraniczny, obcokrajowy; prowadzący na stronę, w bok, uboczny, poboczny; nie należący do danego towarzystwa, zrzeszenia, grona ludzi, zawodu, intruz, gość nieproszony; pies p. = odbiegający na polowaniu daleko od myśliwca.
Postrugać, Postrużyć, wiele rzeczy ostrugać, wystrugać.
Postrychować, pociągnąć, powlec farbą, wapnem i t. p.; potynkować, zagruntować.
Postryjowski, pozostały po stryju, przypadający w spadku po stryju.
Postrzał, wystrzał; strzała a. kula uwięzła w ciele, rana od kuli, od strzały; ból w kościach, w mięśniach; roślina z rodziny szczeciowatych.
Postrzałowy, przym. od Postrzał; rana p-a.
Postrzan, roślina z rodziny złożonych, bezmian.
Postrzec — p. nied. Postrzegać.
Postrzegacz, spostrzegający co, dostrzegający, obserwator; przestrzegający czego, pilnujący, aby co robiono a. czegoś nie robiono.
Postrzegać, dok. Postrzec; widzieć co, ujrzeć co, spostrzegać, zauważać, dostrzegać, obserwować; doprowadzać do świadomości za pośrednictwem zmysłów, percypować; p. ś., poznawać ś. na czym, zdawać sobie sprawę z czego; upamiętywać ś.
Postrzeganie, dostrzeganie, zauważenie, przeświadczanie ś. o czym; obserwacja; doprowadzanie do świadomości za pomocą zmysłów, percepcja.
Postrzegawczość, zdolność postrzegania, bystrość umysłu.
Postrzeleniec, człowiek postrzelony, narwaniec, sowizdrzał; warjat, szalona pałka, bzik.
Postrzelić, dosiąc postrzałem, zadać postrzał, zranić kulą, śrutem, strzałą.
Postrzelony, zraniony strzałem; narwany, warjatowaty, bzikowaty; p-a pałka = bzik, narwaniec; lata jak p. = jak warjat, jak szalony.
Postrzeżenie, dojrzenie, obaczenie; spostrzeżenie, odkrycie, obserwacja; badanie.
Postrzępa, roślina z rodziny lipo waty ch.
Postrzępić (się), wystrzępić (ś.), wyszarpać (ś.).
Postrzyc, ostrzyc wiele osób, zwierząt, tkanin — p. nied. Postrzygać.
Postrzygacz, robotnik, który postrzyga barwę na suknie, sukiennik; balwierz, fryzjer.
Postrzygaczka, machina do postrzygania barwy na suknie.
Postrzygać, Postrzyc, strzyc, ciąć, obcinać, ścinać nożyczkami, przystrzygać, ostrzygać; strzyc wielu; p. kogo na mnicha = robić go mnichem, oddawać go do klasztoru; strzyc po raz pierwszy chłopcu włosy (u pogan); p. ś., strzyc ś., wstępować do zakonu.
Postrzygalnia, warsztat do postrzygania sukna; oddział w fabryce sukienniczej, gdzie postrzygają sukno.
Postrzyganie, czynność strzyżenia, postrzyżyny.
Postrzygnąć — p. Postrzyc.
Postrzyżeniec, człowiek, oddany a. wstępujący do klasztoru mnich.
Postrzyżyny (-yn), wełna odpadła od sukna postrzyganego, barwica; strzyżenie wełny u owiec, strzyża; obrządek pogański strzyżenia po raz pierwszy chłopcu włosów w siódmym roku życia; uczta, bankiet przy postrzyżynach; oddawanie kogo a. wstępowanie do klasztoru.
Postscriptum (...skr...) skr. P. S.; dopisek do listu, dodany na końcu po podpisie.
Postudzić, ostudzić, wystudzić, ochłodzić.
Postukiwać, stukać raz po raz, od czasu do czasu; klekotać.
Postulacja, łć., żądanie, wymaganie.
Postulać, pozamykać, pozaciskać: p. uszy, gęby, poumilkać, p. ś., stulić ś. (o wielu).
Postulant, łć., ubiegający ś., starający ś. o co.
Postulat, łć., żądanie, wymaganie; w nauce: zdanie, nie ulegające zaprzeczeniu, zasada konieczna, twierdzenie, od którego zależy szereg innych twierdzeń, którego nie można ani dowieść, ani obalić.
Postulator, łć., domagający ś., żądający, obrońca.
Postument, łć., podstawa pod figurę, pod pomnik, pod jaki przedmiot, pjedestał.
Postura, wł., postawa.
Postwarzać, stworzyć wiele rzeczy kolejno.
Postykać (się), zetknąć (ś.) z sobą.
Postylla, łć., wykład ewangielji na niedziele i święta.
Posucha, czas bardzo suchy, susza, upał nieustanny, spiekota; przen., brak a. nieukazywanie ś. czegoś lepszego; zastój, stagnacja.
Posuć, posypać, rozsypać, wysypać.
Posumować, zsumować wiele cyfr a. rzeczy; p. ś., pomartwić ś., pokłopotać ś., potrapić ś.
Posunąć — p. nied. Posuwać.
Posunięcie, pomknięcie dalej; ruch, połączony z posunięciem, odsunięcie: zrobić p. (w szachach, w warcabach i t. p.); przen., krok zręczny, dyplomatyczny.
Posunięty, imiesł., od Posunąć; doprowadzony dalej a. do pewnej granicy, zaawansowany, rozwinięty.
Posusz, gałęzie suche zbierane w lesie na opał, susz.
Posuszyć, trochę wysuszyć.
Posuwać, dok. Posunąć; ruszać z miejsca posunięciem, popchnięciem; pomykać dalej sunięciem, popychać: p. do góry, na dół. naprzód, w tył; p. dokąd, ku czemu, pod co; p. figurę w szachach, warcabach i t. p. = robić ruch, posunięcie; p. wskazówki w zegarze = popychać; doprowadzać do pewnego kresu, rozprzestrzeniać, rozszerzać, rozwijać: p. naprzód nauki, cywilizację; p. za daleko zemstę, zuchwalstwo, chciwość, pokorę, żarty; włóczyć, powłóczyć, suwać: ledwo p-uwa nogą: p. ś., pomykać ś. dalej sunięciem ś., wysuwać ś., odsuwać ś., usuwać ś., podsuwać ś. dalej; robić miejsce przy sobie; przen., dochodzić do pewnego kresu, ośmielać ś., zagalopowywać ś., uzuchwalać ś.: p. ś. do zuchwalstwa, gwałtu, groźby, przemocy, za daleko ś. p.; p. ś. do panny = zacząć konkurować o nią, prosić o jej rękę; posunąć ś., pośliznąć ś., powinąć ś.: noga mu ś. powinęła = doznał niepowodzenia, straty, klęski.
Posuwisty, ślizgający ś., sunący ś. po ziemi, żwawy, zamaszysty: krok p., taniec p.: strój p. = długi, spadający do ziemi, obwisły, powłóczysty.
Poswar, Poswarek, Poswarka, zatarg, spór, sprzeczka, kłótnia, waśń, rozterka.
Poswarny, kłótliwy, swarliwy, niezgodny.
Poswarzyć, pokłócić jednego z drugim, powaśnić, doprowadzić do niezgody; p. ś., pokłócić ś., powaśnić ś., posprzeczać ś., powadzić ś.
Poswatać, swatając, dziewosłębiąc, skojarzyć parę małżeńską; p. ś., spokrewnić ś., spowinowacić ś. przez małżeństwo; przen., spoufalić ś. z kim, zbliżyć ś. do kogo.
Poswawolić, pozbytkować, pofiglować, poawanturować ś.
Posworować, Posforować, poprzywiązywać do swory, pobrać na smycz.
Poswywolić — p. Poswawolić.
Posybilista, fr., członek odłamu stronnictwa socjalistycznego we Francji, dążącego do reform możliwych, w odróżnieniu od anarchistów.
Posybilistyczny, nm., możliwy, mogący być uskutecznionym, urzeczywistnionym.
Posycić, nasycić; p. ś., nasycić ś., podjeść sobie.
Posygnalizować, zawiadomić za pomocą sygnałów w różne miejsca.
Posykiwać, sykać raz po raz.
Posyłać, dok. Posłać; wyprawiać kogo a. co po co, w jakimś celu, przesyłać co komu, wysyłać, ekspediować: p. list, pieniądze, towar; p. coś pocztą, przez okazję, przez posłańca; p. komu ukłony, całusa = przez jaką osobę, pisać o tym w liście; p. wzrok przed siebie; zalecać wyjazd dokąd: doktorzy p-ają go do Włoch; p. ludzi na tamten świat = zabijać ich, przykładać ś. do ich śmierci.
Posyłka, posyłanie; rzecz posyłana, przesyłka, paczka, pakunek przesyłany; chłopiec a. dziewczyna, najmowani i utrzymywani do roboty dworskiej przez fornali, parobków dworskich i t. p.; w wojsku polskim przed r. 1830-ym: rodzaj służby przybocznej, pełnionej przy wodzu naczelnym przez żołnierzy wyborowych; p-ki konne = oficer, podoficer i żołnierz z każdego pułku kawalerji, składający oddział posyłkowy; ordynans, posłaniec.
Posypać — p. nied. Posypywać; sypnąć czym, poprószyć; p. ś., spaść obficie, ukazać ś. nagle w znacznej ilości; p. drogę kwiatami = usłać ją, ozdobić zerwanym kwieciem.
Posypka, ziarno posypane ptastwu; ponęta, przynęta na ptastwo.
Posypłać, poplątać, powikłać.
Posypywaczka, naczyńko, służące do posypywania czego.
Posypywać, dok. Posypać; sypać co na wierzch czego, potrząsać czym, aby ś. sypało; nasypywać, rozsypywać co na ziemię.
Posystematyzować, poukładać systematycznie, porządnie.
Poszabrować, pozapełniać szpary kawałkami cegły, nasypać szabru.
Poszachrować, Poszachraić, dopuścić ś. wielu szachrajstw.
Poszafranić, dodać szafranu, zaprawić szafranom; zafarbować, zabarwić na żółto.
Poszaleć, (o wielu) oszaleć, powarjować, pohulać, poswywolić.
Poszamerować, porobić szramy, brózdy, zmarszczyć; przybrać szamerunkiem.
Poszanować, uszanować, uczcić kogo, okazywać komu poważanie; starannie przechować co, nie poterać, nie zniszczyć, utrzymać w porządku.
Poszanowanie, cześć, uszanowanie, poważanie, szacunek; porządne utrzymanie, nieniszczenie lekkomyślne czego.
Poszanowny, pełen poszanowania, czcigodny.
Poszańcować, porobić szańce, otoczyć, obwarować szańcami; p. ś., oszańcować ś.
Poszargać (się), powalać (ś.), pobryzgać (ś.) błotem, zaszargać (ś.).
Poszarpać, podrzeć na kawałki, porozrywać, pokaleczyć; potarmosić; pognieść, zniszczyć; p. ś. z czym = pomęczyć ś., nie dać sobie z czym rady.
Poszarzać, o ubraniu: znosić, zużyć, zniszczyć, powycierać.
Poszarzeć, zrobić ś. szarym, ściemnieć.
Poszastać, popłatać, poćwiartować; poniszczyć; p. ś., tu i owdzie czas jakiś powłóczyć ś., powałęsać ś.
Poszatkować, zszatkować wszystko.
Poszczebiotać, trochę szczebiotać, trochę porozmawiać.
Poszczególniać, dok. Poszczególnie; wyszczególniać, wyłuszczać, wyliczać, wymieniać; wyróżniać, odznaczać.
Poszczególnie, przysł., w szczególności, pojedyńczo, każdego co zosobna.
Poszczególny, oddzielny, osobny, szczegółowy, pojedyńczy.
Poszczekać, trochę szczekać; przen., nałajać, nawygadywać, naobmawiać kogo.
Poszczekiwać, szczekać z przerwami, ujadać.
Poszczepać, Poszczypać, szczepiąc, porozdzielać; rozszczepać na wiele części.
Poszczepić, pozaszczepiać wiele drzew; wielu osobom, np. ospę.
Poszczerbić, narobić szczerb na czym; p. ś., dostać szczerb, wyszczerbić ś. w wielu miejscach.
Poszczęk, szczęk, brzęk od uderzenia przedmiotu metalowego, np. broni, łańcucha o coś twardego; szczęk powtarzający ś., poszczękiwanie.
Poszczękiwać, szczękać z przerwami, raz po raz.
Poszczęścić, zdarzyć, szczęściem obdarzyć, pobłogosławić; p. ś., zdarzyć ś. szczęśliwie, powieść ś. dobrze, pójść wedle myśli, dopisać, dać wynik pomyślny.
Poszczęśliwić — p. Poszczęścić, uszczęśliwić.
Poszczotkować, wytrzeć szczotką, wyszczotkować.
Poszczuć, psa a. psy wypuszczać na kogo a. na co, aby go napadły, ugryzły, aby na niego szczekały; wypuszczając na kogo psa, straszyć nim; podrażnić, podjudzić.
Poszczuplać, dok. Poszczuplić; czynić szczuplejszym; nadawać wygląd szczuplejszy; zmniejszać, uszczuplać.
Poszczupleć, stać ś. szczuplejszym, schudnąć.
Poszczwać — p. Poszczuć.
Poszczycić się czym, z czvm = pochlubić ś.. pochwalić ś.
Poszczypać, uszczypnąć wielokrotnie; poranić szczypiąc; szczypiąc poobrywać, np. owoce z drzew.
Poszczypywać, szczypać z przerwami.
Poszelmować, pozbawić kogo czci.
Poszemrać, pomruczeć, sprawić szmer, poszeleścić.
Poszepnąć, powiedzieć coś cicho, szeptem, podpowiedzieć szepcąc, podszepnąć.
Poszept, szeptanie, szept, poszepnięcie; przen., podszept, poduszczenie, namowa tajna do czegoś złego.
Poszeptać, powiedzieć coś szeptem, porozmawiać szeptem, poszumieć,
Poszeptywać, szeptać z przerwami.
Poszeregować, podzielić na szeregi, poustawiać w szeregi.
Poszerszeniały, który poszerszeniał, okrył ś. szronem.
Poszerszenieć, szronem ś. okryć.
Poszerzać, dok. Poszerzyć; czynić szerszym, rozszerzać; czynić obszerniejszym, rozleglejszym, rozprzestrzeniać.
Poszew — p. Poszwa.
Poszewka, powłoczka na poduszkę.
Poszkapić się, podrwić głową, pokpić sprawę, omylić ś. fatalnie, zrobić głupstwo, źle ś. spisać, strzelić bąka.
Poszkaradzić, poszpecić szkaradnie; popaskudzić, pobrudzić, powalać, zepsuć.
Poszkicować, porobić szkice, naszkicować.
Poszklić, powstawiać szyby, oszklić.
Poszkodować, szkodę ponieść.
Poszkodowany, który poniósł szkodę, stratę, ucierpiał w skutek jakiego wypadku, pokrzywdzony.
Poszkodzić, uszkodzić; poniszczyć; narobić szkody, przyczynić straty.
Poszlachetnieć, stać ś. szlachetniejszym, wyszlachetnieć.
Poszlachtować, porznąć wiele sztuk bydła.
Poszlaka, ślad, trop, znak, poznaka, pozór; dla zatarcia p-i = dla zatarcia śladów, winy, zbrodni; są na ciebie p-i = podejrzenie, wskazówka, żeś to ty uczynił.
Poszlakować, dojść z poszlaki, wyśledzić; p. kogo o co, rzucić na kogo podejrzenie.
Poszluzny, pochyły, spadzisty, połogi.
Poszłapać, pójść szłapiąc, kłusem (o koniu); pobiec niezgrabnie, podrzucając nogami; powlec ś., podyrdać.
Poszmelcować, dać na metalu szmelc, dać na metalu kolor czarny lub granatowy; zabrudzić, zanieczyścić, zatłuścić.
Poszmer, szmer, szelest niezbyt donośny.
Poszmulić, pobrudzić, powalać.
Posznurować, owiązać sznurem, zesznurować wiele rzeczy.
Poszorować, wytrzeć, oczyścić, wyszorować,
Poszóstny, składający ś. z sześciu: zaprząg p. = złożony z sześciu koni, wołów, mułów i t. d.; w sześć koni zaprzężony; p-a kareta, p. powóz.
Poszpakowacieć, stać ś. nieco szpakowatym, posiwieć.
Poszpecić, uczynić szpetnym, oszpecić, zeszpecić, popsuć,
Poszperać, poszukać czego.
Poszpetnieć, szpetniejszym ś. stać, zbrzydnąć.
Poszpilkować, szpilkami poopinać.
Poszpitalny, stanowiący niegdyś własność szpitala, pozostały po szpitalu.
Poszpotać się, uderzyć ś., szturchnąć ś., zawadzić ś., potknąć ś.
Poszpotem iść = iść opornie, niepowodzić się.
Poszronić, pokryć szronem, poszerszenić.
Poszronieć, szronem ś. okryć, posiwieć.
Poszrotować, podrobić, utłuc na drobne kawałki.
Posztachetować, ogrodzić sztachetami, opatrzyć w sztachety.
Posztukować, przyłączyć do jednego kawałka więcej za pomocą zeszycia, sklejenia, zbicia, zlutowania i t. d., zespoić, zesztukować, nadsztukować.
Poszturchać, łokciem, pięścią a. nogą kilka razy potrącić; p. ś., pobić ś., wyszturchać ś.
Poszturchaniec, uderzenie pięścią a. nogą, poszturchnięcie, szturchaniec.
Poszturchiwać, Poszturgiwać, szturchać.
Poszturchnąć, Poszturknąć, potrącić, uderzyć; p. ś., potrącić nogą o co, potknąć ś.
Posztychować, trochę sztychować, wysztychować wiele rzeczy.
Posztyftować, wysztyftować, powznosić, pozakładać, pofundować.
Posztykutać, pójść sztykutając, powlec ś. kulejąc.
Posztywnieć, sztywmiejszym ś. stać, zesztywnieć.
Poszukać, postarać ś. znaleźć kogo a. co.
Poszukiwacz, który poszukuje czego, bada, śledzi.
Poszukiwać, szukać czego, starać ś. znaleźć co; dowiadywać ś. o czym, wywiadywać ś., przepytywać ś. o co; robić śledztwo: p. skradzionych rzeczy; dochodzić: p. swych praw, swojej krzywdy.
Poszukiwanie, śledzenie, wywiadywanie ś.; badanie, dochodzenie; studjowanie.
Poszukiwany, którego szukają; cieszący ś. popytem, pokupny, wzięty, popularny.
Poszukiwawczy, dotyczący poszukiwania, studjów; badawczy.
Poszum, szum niezbyt donośny, szmer.
Poszumieć, zrobić nieco szumu, hałasu, pohałasować; pożyć szumnie, pohulać, pozbytkować.
Poszustnie, przysł., szastając ś.
Poszwa, Poszew, powłoczka na pierzynę, na poduszkę, wsypka; poszewka, pochwa.
Poszwagrować się, spokrewnić ś. przez szwagrostwo.
Poszwankować, ponieść szkodę na zdrowiu a. mieniu; p-any = poszkodowany.
Poszwarcować, poczernić.
Poszwargotać, pogadać, porozmawiać szwargotem a. obcym językiem.
Poszwedzić się, Poszwedzieć, stać ś. Szwedem.
Poszybować, polecieć w przestworze, ulecieć, popędzić, pomknąć w powietrze.
Poszycie, pokrycie słomą dachu; dach słomiany, strzecha; żart., włosy na głowie; wierzch, materjał na parasolu, wierzch na futrze, na palcie; filtrowanie, p. a. podszycie, krzaki i zioła, rosnące między drzewami w lesie.
Poszyć, uszyć wszystko, co było do uszycia, ukończyć szycie, zeszyć wiele rzeczy po kolei; zapuścić ś. w gęstwinę, w tłum i t. p.; p. ś., wzbogacić ś.
Poszydzić, pokpić, pożartować, podrwić z kogo.
Poszykować, przygotować, uszykować, uporządkować; p. ś., udać ś., powieść ś., poszczęścić ś., zakończyć ś. pomyślnie.
Poszyt, kilka arkuszy razom zszytych, zeszyt, sekstern do pisania, część dzieła, nie stanowiąca całości, a składająca ś. z kilku arkuszy z broszurowanych.
Poszyto, przysł. dostatnio pod względem odzienia.
Poszyty, uszyty, zeszyty; mający poszycie, zarosły krzewami i gęstem zielem: las p.
Poszywać, dok. Poszyć; pokrywać czymś na wierzchu naszywanym: p. parasol, palto = dawać poszycie; p. dach = dawać poszycie słomiane; przen., maskować, pokrywać pozorem obłudnym; p. ś. w kogo, udawać kogo, podawać ś. za kogo.
Pościągać, pozsuwać, pościeśniać, ściągnąć; p. a. p. ś., pościeśniać ś., zejść ś., zebrać ś. w jedno miejsce; p. ś., ściągnąć ś.
Pościć, wstrzymywać ś. w pewne dni od pokarmów mięsnych, nie jeść z mięsem, zachowywać post; nie jeść z braku pokarmu, cierpieć głód, łaknąć; żart., być pozbawionym czego; odmawiać sobie czego, wstrzymywać ś. od czego.
Pościekać, ściec w jedno miejsce.
Pościel, to, co ś. rozściela w celu położenia ś. na łóżku: posłanie, poduszki, kołdra, prześcieradło, pierzyna, materac, siennik; śmiertelna pościel = łoże śmierci.
Pościelarz, kupiec, sprzedający części pościeli: poduszki, kołdry, pierzyny i t. p.
Pościelić — p. Posłać.
Pościenny, na ścianie umieszczony, okrywający ściany.
Poścież, ścieżka, droga.
Pościg, ściganie, pogoń.
Pościnać, ściąć wiele, pozrąbywać, pozrzynać wszystko; ściąć głowy wielu ludziom.
Pościółka, zdr. od Pościel; to, co podesłane, co ś. podściela.
Poślad, najgorsze, najpośledniejsze ziarno, oddzielające ś. przy wianiu albo przy młynkowaniu zboża.
Pośladek, koniec uda; tył, zadek; p. cielęcy = ćwiartka, dyszek; tylna część wozu.
Pośledni, gorszego gatunku, pospolity, lichszy. drugorzędny, marniejszy, niższej wartości, najnędzniejszy.
Pośledzić, przez pewien czas śledzić.
Poślepić, popracować czas jakiś, wytężając wzrok; pooślepiać wielu.
Poślepły, ociemniały.
Poślepnąć, oślepnąć.
Poślęczeć, jakiś czas prześlęczeć, pomordować ś., pomęczyć ś. nad czym, popracować, potrudzić ś.
Poślimaczyć się, ośliznąć, pokryć ś. lepkim śluzem.
Poślinić, zwilżyć, zmoczyć śliną po wierzchu; p. ś., zaślinić ś., pomoczyć ś. śliną.
Poślisko — p. Puślisko, Pusło.
Poślizg, poślizgiwanie ś.; powierzchowne przebieganie, czego (nauki i t. p ).
Poślizgać się, jakiś czas spędzić na ślizganiu ś.
Poślizgiwać się, iść niepewno poślizgując ś.
Pośliznąć się, Poślizgnąć się, obsunąć ś. z powodu ślizkości powierzchni, na której stała noga; przen., zachwiać ś., potknąć ś., poszwankować, omylić ś.: p-ęła mu ś. noga = poniósł szkodę, stratę; p-ęła ś., o kobiecie: zeszła z drogi cnoty, upadła.
Poślnąć, poślepnąć.
Poślubiać, dok. Poślubić; poświęcać, ofiarowywać co, np. Bogu; przyrzekać, obiecywać, przysięgać, ślubować uroczyście, ślub składać; przejmować ś. czym; p. kogo, pojmować w małżeństwo, zaślubiać, żenić ś., za mąż wychodzić; p. ś., ofiarowywać ś., poświęcać ś.
Poślubiny, ślub.
Poślubnik, roślina z rodziny ślazowatych, poświrnik, ślazowiec, ślaz drzewny.
Poślubny, dokonywający ś. zaraz po ślubie: podróż p-a.
Pośluzny, stromy, spadzisty, urwisty.
Pośmiać się, trochę ś. śmiać, uśmiać ś., naśmiać ś.
Pośmiardnąć się, nabrać przykrego odoru, przejść smrodem.
Pośmiech — p. Pośmiewisko.
Pośmiertny, zdarzający ś. albo przypadający po śmierci, pozgonny, pogrobowy; dzieło p-e = wydane dopiero po śmierci autora.
Pośmierzyciel, poskromiciel, ujarzmiciel, pogromca; zdobywca.
Pośmierzyć, uśmierzyć, uspokoić.
Pośmiewisko, rzecz śmieszna, godna wyśmiania; wyśmiewanie ś., szyderstwo, urągowisko, drwiny: wystawiać ś., narażać ś. na p. ludzkie; być p-iem dla wszystkich, być celem p-a = być przedmiotem drwin, wzbudzać śmiech.
Pośniadać, spożyć śniadanie.
Pośnić, pomarzyć trochę.
Pośniedzieć, pokryć ś. śniedzią, zaśniedzieć.
Pośpiech, śpieszenie ś., pośpieszanie, skwapliwość; w p-u, przez p., z p-u = z powodu śpieszenia ś.; z p-chem = pośpiesznie.
Pośpieszać, dok. Pośpieszyć; iść, jechać, robić co prędko, śpiesznie, śpieszyć ś.; p. ś., śpiesznie co robić, pójść prędko, śpieszyć ś.; p-yć ś. z czym = prędko co wykonać, zrobić co zawcześnie.
Pośpieszny, śpieszny, skory, prędki, raźny, rączy; szybko pędzący, idący: pociąg p. kolei żelaznej; szybko pracujący: maszyna drukarska p-a.
Pośpieszyć — p. nied. Pośpieszać.
Pośpiewać, trochę a. jakiś czas śpiewać.
Pośpiewywać, śpiewać z przerwami, od czasu do czasu przyśpiewywać.
Pośredni, pośrodku będący, środek trzymający, środkowy; nie wprost dotykający, niebezpośredni, uboczny, dalszy; pośredniczący między innemi, nie skrajny, nie krańcowy; stan p. = stan średni, trzeci.
Pośrednica — p. Pośredniczka.
Pośrednictwo, sposób, środek: za p-em czego = przez kogo, przez co, dzięki czemu, przy pomocy czyjej a. czego; wdanie ś., przyłożenie ś. do czego; rola pośrednika, pośredniczenie; wstawiennictwo, orędownictwo, przyczynienie ś.
Pośrednicząco, przysł., w sposób pośredniczący: przez pośrednictwo.
Pośredniczka, forma ż. od Pośrednik.
Pośredniczy, odnoszący ś. do pośrednika, do pośrednictwa; pośrednikowi właściwy; pojednawczy, polubowny — p. Pośredni.
Pośredniczyć, być pośrednikiem, brać na siebie rolę pośrednika; być pośrednim, leżeć między czym a czym, znajdować ś. pośrodku między dwiema krańcowościami.
Pośrednik, ten, co pośredniczy, pojednawca, medjator; orędownik; faktor.
Pośrednio, przysł., nie wprost, nie bezpośrednio, z ubocza.
Pośrodek, punkt środkowy, środek, centrum.
Pośrodkowy, znajdujący ś. w pośrodku, środkowy, centralny.
Pośrodku, przysł. i przyim. — p. Pośród.
Pośród, przysł. i przyim., w środku czego, między; z p., z pomiędzy, z pośrodka; podczas czego: p. dnia, p. pracy.
Poświadamiać, czynić świadomym czego, uwiadamiać kogo o czym, informować.
Poświadczać, dok. Poświadczyć; wydawać o czym świadectwo, zaświadczać, stwierdzać, poręczać: p. wiarogodność czego; p. tożsamość osoby, podpisu = stwierdzać urzędowo odpowiednim podpisem.
Poświadczenie, stwierdzenie podpisem, świadectwo, p. z odbioru = pokwitowanie.
Poświadomić — p. nied. Poświadamiać.
Poświata, światło słabe (od księżyca, gwiazd, słońca o wschodzie a zachodzie), odblask, łuna; przen., oświata, cywilizacja.
Poświąteczny, przypadający po święcie.
Poświecić, przyświecając poprowadzić, zaświecić; p. ś., świecić czas jakiś, pobłyszczeć, a potym zgasnąć; ani p-eć, ani p-ci kogo, czego = nigdzie znaleźć nie można kogo, czego; niema ani śladu kogo, czego.
Poświetnieć, stać ś. świetniejszym, świetnieć przez chwile.
Pośwież, roślina z rodziny rutowatych.
Poświęcać, dok. Poświęcić; święcić; odbywać obrząd poświęcenia, pokropić wodą święconą; czynić świętym, uświęcać; przen., czynić dostojnym, czcigodnym, oddawać cześć, upamiętniać, uświetniać; wyświęcać, namaszczać, konsekrować; przen., oddawać niepodzielnie, ofiarowywać, składać w ofierze; przeznaczać; dedykować, przypisywać (swe dzieło komu); p. ś., oddawać ś. niepodzielnie; ofiarowywać ś., zajmować ś. czym z zaparciem ś. siebie, przeznaczać siebie na ofiarę; wybierać sobie coś za zawód, za cel życia: p. ś., literaturze, nauce.
Poświęcenie, czynność poświęcania; p. ś., zaparcie ś. samego siebie; ofiara, złożona z własnego życia, ciężkiej pracy i t. p., bohaterstwo.
Poświęciciel, człowiek, który poświęca.
Poświęcić — p. nied. Poświęcać; p. ś., oddać ś. czemu, zatopić ś. w czym, zająć ś. czym wyłącznie.
Poświęcony, ten, którego poświęcono; święty, nietykalny; ten który ś. czemuś poświęcił.
Poświnić (się), zawalać (ś.), zabrudzić (ś.), zapaskudzić (ś.), zaświnić (ś.), poplugawić (ś.).
Poświsnąć, zaświstać, gwizdnąć.
Poświst, świst, świstanie, gwizdanie, gwizdnięcie; na p. = naokół, na całą okolicę/
Poświstny, świszczący, gwiżdżący.
Poświstywać, świstać raz po raz; odzywać ś. z przerwami (o ptaku kuliku).
Poświtać, rozjaśniać ś., rozwidniać ś.
Pot, wydzielina w kształcie kropelek cieczy na skórze; p. a. w lm. p-y, obfite występowanie potu, pocenie ś. chorobliwe a. wywołane umyślnie w celach leczniczych; para, osiadająca na powierzchni przedmiotów; przen., znój, trud, ciężka praca, mozół; rzecz, dokonana z ciężkim mozołem, ciężki zarobek; pracować w pocie czoła = ciężko, mozolnie; pracować w krwawym pocie = bardzo ciężko, nad siły; oblać ś. zimnym p-em = przerazić ś., wzruszyć ś; zimny i gorący p., śmiertelne p-y na mnie biją = jestem przerażony, silnie wzruszony; był cały w p-ach = spocił ś. obficie, zmęczył ś.; dawać, brać na p-y = zapisywać, zażywać lekarstwo na wywołanie obfitych potów.
Potabaczyć, posypać tabaką, powalać tabaką.
Potaczać, toczyć co a. czym; moczyć bieliznę, ługować, zolić; p. ś., iść chwiejnie, zataczać ś. — p. Potoczyć.
Potaflować, wyłożyć taflami, pokrajać w tafle.
Potaić, pochować, ukryć, utaić.
Potajać, Potajeć, roztajać, roztopnieć, roztopić ś.
Potajemnie, przysł., tajemnie, skrycie, ukradkiem, sekretnie, ciszkiem, chyłkiem.
Potajemny, skryty, tajny, tajemny, sekretny, tajemniczy.
Potakać — p. dok. Potaknąć.
Potakiwać, dok. Potaknąć; mówić: tak; zezwalać, przystawać, godzić ś.na wszystko, przytakiwać.
Potaksować, otaksować, ocenić.
Potakująco, przysłw sposób potakujący.
Potamologja, dział gieografji, zajmujący ś. badaniem rzek i dolin rzecznych.
Potanieć, stać ś. tańszym, stanieć, obniżyć ś. w cenie.
Potańcować, Potańczyć, trochę potańczyć; przen., pokręcić ś., być w kłopocie, w ambarasie, w strachu: p-ujesz ty mi teraz! = zobaczysz jakiego narobię ci kłopotu!
Potańczyć — p. Potańcować.
Potargać,, rozerwać, porwać, poszarpać, porozdzierać, porozrywać, pokruszyć; powikłać, poplątać, poczochrać; potarmosić; p. ś., poczochrać ś., potargać na sobie włosy; pogmatwać ś., poplątać ś., powikłać ś.
Potargować się, chcieć co uzyskać, kupić taniej, podrożyć ś.
Potarkotać,, pogderać, potrajkotać, ponudzić, pozrzędzić.
Potarmosić,, poszarpać, poczochrać, pognieść; pobić, pokaleczyć, poturbować.
Potarzać,, wytarzać, wyszarzać, uwalać, pobrukać, zniszczyć, znosić; p. ś., wytarzać ś., pobrukać ś.
Potas, łć., pierwiastek chemiczny, metal lekki, miękki, srebrnej barwy, chciwie łączący ś. z tlenem, w stanie wolnym w naturze nie spotykany, ale w związkach występujący w wielkiej obfitości.
Potasować, w grze w karty: pomieszać karty, zkartować je.
Potasowce, pierwiastki metali jak: cez, rubid, sod, lityn, potas i inne.
Potasowy, łć., przym. od Potas; sole p-we.
Potatarski, pozostały po Tatarach.
Potatarzeć, stać ś. Tatarem.
Potatuować, utatuować wielu.
Potaż, nm., węglan potasu, biała sól łatwo rozpuszczalna, dająca roztwór gryzący, używana do szorowania, fabrykacji mydeł i do wyrobu niektórych gatunków szkieł.
Potażarnia, nm., fabryka potażu.
Potażowy, nm., przym. od Potaż.
Potąd, przysł., od tego czasu, do dziś dnia, do chwili obecnej, dotychczas; do tego miejsca, do tego kresu, dotąd.
Poteatyński, pozostały po Teatynach.
Potemny, przydatny, dogodny, stosowny, odpowiedni; zgodny, powolny.
Potemu, przysł., do tego, na to, stosownie do tego; tyle, ile potrzeba do tego; nic p. = na nic, do niczego.
Potencja, łć., siła, potęga; silne i wielkie państwo; w matem., potęga, iloczyn jednakowych czynników.
Potencjalny, łć., posiadający siłę ukrytą, występującą dopiero przy sposobności; p-a energja = ilość siły, energja, zużyta do podniesienia ciała ciężkiego do pewnej wysokości i utrzymania go na niej; utajona zdolność wykonania pracy, ujawniająca ś. jako energja kinetyczna (energja ruchu), gdy przeszkoda zostanie usunięta.
Potencjał, łć., w fiz., stopień napięcia siły elektrycznej, magnetycznej i t. p. w jakim punkcie ciała; zdolność wykonywania pracy.
Potentat, łć., mocarz, możnowładca, pan możny, bogacz.
Potentatka, łć., forma żeńs. od Potentat.
Poterminować, odbyć termin, pobyć gdzie w terminie czas jakiś.
Potęchnąć, stęchnąć, nabrać zapachu stęchlizny, zeszczupleć.
Potęga, moc wielka, siła niezmierna, władza silna; państwo silne, mocarstwo, potencja; wojsko silne, armja, flota wielka; na p-ę = co ś. zowie, potężnie, bez upamiętania, bez miary, z zapamiętaniem ś., na gwałt, co żywo, pośpiesznie; w matem., iloczyn, powstały z pomnożenia pewnej ilości przez siebie 2, 3 i t. d. razy: p. druga = kwadrat; p. trzecia = sześcian; p. czwarta, piąta i t. d.
Potęgować, czynić potężniejszym, wzmagać potęgę czyją, wzmacniać; pomnażać, podnosić, powiększać; w matem., podnosić do potęgi; mnożyć ilość przez nią samą; p. ś., podnosić ś. w sile, w ważności, w wartości; stawać ś. potężniejszym, potężnieć, wzmagać ś., wzmacniać ś., nabierać siły.
Potępiać, dok. Potępić; uznawać coś za karygodne, uznawać coś za winę, za występek, piętnować, osądzać surowo; odsądzać od czci, uznawać kogoś za winnego, wydawać wyrok na kogoś, skazywać na karę.
Potępiający, zawierający w sobie potępienie, skazujący: wyrok p.
Potępiciel, człowiek, który potępia.
Potępić (się) — p. nied. Potępiać; stępić (ś.).
Potępienica, forma ż. od Potępieniec.
Potępienie, odsądzenie od czci, skazanie na karę, osądzenie surowe, wydanie wyroku; p. wieczne = kara pośmiertna, piekło.
Potępieniec, duch, skazany na kary wieczne, piekielnik, upiór piekielny.
Potępieńczy, dotyczący potępieńca, potępieńcowi właściwy.
Potęsknić, jakiś czas tęsknić za kim a. za czym.
Potężać, dok. Potężyć; czynić tęgim, stężać, ścinać lodem.
Potężeć, stężeć, spotęgować ś.
Potężnie, robić potężniejszym, dodawać siły, mocy.
Potężnie, przysł., silnie, mocno, bardzo, znacznie, w wysokim stopniu.
Potężnieć, stawać ś. potężnym, potężniejszym; wzmagać ś. w siły, wzrastać w siłę.
Potężność, potęga.
Potężny, możny, przeważny, mocny, silny; groźny, straszny; wielki, znaczny, znakomity; dzielny, skuteczny, sprawny; wielki, ogromny, olbrzymi, niezmierny, okazały, pokaźny.
Potfisz, nm., gatunek kaszalota.
Potknąć się — p. Potykać się.
Potliwy, skłonny do pocenia ś.
Potłoczyć, tłocząc przygnieść, przycisnąć, zgnieść; nagromadzić, zadużo zgromadzić.
Potłómaczyć, Potłumaczyć, wytłómaczyć, wyjaśnić; wyperswadować; dużo przetłómaczyć.
Potłuc, poroztłukiwać, porozbijać; p. kogo, p. komu kości = pobić, poturbować; p. ś., rozbić ś., stłuc ś., pobić ś., poturbować ś. nawzajem.
Potłumek, roślina z gromady mchów liściastych.
Potłumiać, dok. Potłumić; przytłumiać, stłumiać, poskramiać, dławić, gnębić, dusić.
Potłuścić, tłuszczem powalać.
Potłuścieć, stać ś. tłuściejszym, przytyć, popełnieć.
Potnia, łaźnia sucha cz. rzymska.
Potnica, otworek w skórze, którędy wydziela ś. pot; gorączka, połączona z potem.
Potnieć, oblewać ś. potem, pocić ś.; przen., okrywać ś. parą, osiadającą w kształcie kropelek jakby potu.
Potnik, kąpiel parowa, piec łaziebny; pilśń na konia pod siodło, wojłok, dera; płatek ceratowy, wszywany pod pachami sukien damskich dla uchronienia ich od przepacania; chustka, służąca do ocierania potu.
Potny, Potowy, przym. od Pot.
Potoczek, zdr. od Potok.
Potocznie, zwyczajnie, gładko, płynnie.
Potoczny, łatwo ś. toczący, potoczysty, obrotny; zwykły, pospolity, prosty, zwyczajny, codzienny, powszedni: język p., mowa p-a = używane w życiu codziennym, nie literackie, nie książkowe; rozmawiać o rzeczach p-ych = codziennych, powszednich.
Potoczyć, tocząc posunąć, puścić z siłą, żeby ś. toczyło; wyj toczyć, utoczyć, rozlać (o płynie); p. ś., tocząc ś., posunąć ś., pomknąć w pewnym kierunku; zatoczyć ś., zachwiać ś.; przen., pójść po myśli, powieść ś., udać ś.
Potoczysto, Potoczyście, przysł., gładko, równo, płynnie.
Potoczysty, gładki, równy: p-a droga; łatwo toczący ś., potoczny; przen., płynny, łatwy, gładki: p. wiersz, p-a mowa; opowieść p-a = gładko, płynnie powiedziana, napisana.
Potok, woda, bystro z gór biegąca; przen., strumień górski, struga; wielka ilość czego, tocząca ś. szybko, wielka obfitość: p. łez, krwi; p. słów, wyrazów, obelg; p. wymowy; p. czasu = bieg czasu; posoka, ropa: w ranie, we wrzodzie.
Potoknąć, nied. Potakać; popłókać.
Potomek, dziecię; następca, pochodzący od jakiego przodka: wnuk, prawnuk, praprawnuk itd.
Potomność, czasy przyszłe, przyszłość; potomkowie, przyszłe pokolenie, następcy: sąd p-ci = przyszłych pokoleń; przejść do p-ci, przekazać swe imię p-ci = upamiętnić ś. na przyszłość; odwołać ś. do p-ci = sąd pozostawić przyszłym pokoleniom.
Potomny, który będzie potym, który był kiedy po kim a. po czym, następny, przyszły, mający nadejść, późniejszy: p-e czasy, wieki = przyszłe; p-i ludzie; p-e pokolenia = potomkowie, potomstwo, spadkobiercy, następcy.
Potomstwo, pokolenia zstępne: dzieci, wnuki, prawnuki i t. d.; potomkowie; ród, plemię.
Potonąć, utonąć.
Potop, wielka powódź, zalewająca całe kraje; p. świata, p. powszechny = potop, o którym mówi Pismo Św., oraz podania innych ludów Wschodu i Południa; wielka ilość czego, nagle ś. zjawiająca: p. ognia, p. klęsk; powódź, roztop: p. wiosenny, jesienny.
Potopić, utopić wielu a. wiele, pozalewać wodą; roztopić, rozpuścić, ze stanu stałego obrócić w ciekły; p. ś., utopić ś. (o wielu); stopić ś.
Potopnieć, stopnieć, rozpuścić ś.
Potopowy, odnoszący ś. do potopu; p. okres = jeden z okresów gieologicznych; utwory, pokłady p-owe = powstałe w tym okresie.
Potoślin, roślina z rodziny rutowatych.
Potówka, wysypka, występująca na skórze przy gorączce i wielkich potach; p-ki = pryszczyki, zjawiające ś. na wargach, na skórze.
Potpurri, fr., rodzaj bigosu z rozmaitych gatunków mięsa; mieszanina; w muz., utwór, składający ś. z wyjątków z jednej lub kilku oper, wiązanka melodji z różnych utworów muzycznych.
Potracić, stracić, pogubić; pozabijać, skazać wielu na śmierć.
Potrafić, umieć, zdołać zrobić co, dokazać czego, podołać czemu, dać radę czemu, sprawić co; dopuścić ś. czego, ośmielić ś. coś uczynić, poważyć ś. na coś.
Potrajać, dok. Potroić; w trójnasób pomnażać, powiększać, trzykroć powtarzać; p. ś., zwiększać ś. trzykrotnie.
Potraktować, poczęstować kogo, uraczyć kogo czym; obejść ś. z kim a. z czym w taki a. inny sposób; żart., zwymyślać, obić: p. kijem.
Potranżerować, pokrajać, porozbierać pieczyste, drób, dzicz, rybę i t. p.
Potrapić (się), pomęczyć (ś.), pokłopotać (ś.).
Potratować, tratując podeptać nogami, pognieść kopytami.
Potraw, trawa i siano z powtórnego a. trzeciego zbioru w tym samym roku na łące, otawa.
Potrawa, to, co osobno na stół ś. podaje na obiad a. wieczerzę, danie: p. mięsna, postna, obiad z dwu, trzech p-aw, pierwsza, druga p.; mięso gotowane w sosie, potrawka: pularda, cielęcina w p-ie.
Potraweczka, zdr. od Potrawa a. Potrawka.
Potrawić, strawić; roztrwonić, przehulać, potracić; p. ś., zniszczyć, zmarnować siebie nawzajem.
Potrawka, zdr. od Potrawa; mięso gotowane w sosie; potrawa. Potrącać, dok. Potrącić; uderzać, szturchać z lekka, uszkadzać, nadtrącać; przen., p. o co = wspominać, napomykać o czym, dotykać czego z lekka w rozmowie a. na piśmie; wytrącać, odliczać; p. ś. o co = uderzać ś., zawadzać ś. o co, potykać ś. o co.
Potrębywać, trąbić z przerwami.
Potrochu — p. Potrosze.
Potroić — p. nied. Potrajać.
Potrosze, Potroszce, Potroszeczku, Potroszku, Potrochu, biorąc po niewielkiej cząstce, w części; pomału, powoli, zwolna; do pewnego stopnia, w pewnej mierze, poniekąd.
Potrójnie, przysł., w trójnasób, trzykrotnie.
Potrójny, z trzech jednakowych części złożony; złożony we troje; w trzy konie zaprzężony.
Potruchleć, struchleć, przestraszyć się.
Potruć, otruć wielu, struć.
Potrudnić się czym, zająć się czym, poświęcić ś. pracy jakiej.
Potrudzić (się), utrudzić (ś.), zmęczyć (ś.), zmordować (ś.).
Potrwać, utrzymać ś. w czym przez pewien czas, przetrwać, pobyć, nie znikać, nie niszczeć.
Potrwonić, strwonić wiele czego, potracić, roztrwonić:
Potrwożyć, strwożyć, trwogą napełnić.
Potrynitarski, stanowiący niegdyś własność Trynitarzy.
Potryskać, pokropić tryskając nieco; postrzykać.
Potrza — p. Potrzeba, Trzeba.
Potrzask, samołówka na ptaki, klatka, której drzwiczki, skoro ptak w nią wleci, natychmiast ś. zamykają; przen., zasadzka, pułapka.
Potrzaska, supełek na końcu bata do trzaskania, trzaskawka.
Potrzaskać, wydać głos trzaskający; popękać, porysować się; strzaskać, porozbijać, pogruchotać, połamać, podruzgotać.
Potrzaskiwać, trzaskać raz po raz.
Potrząchać — p. Potrząsać.
Potrząs, rzecz potrząśniona, rozrzucona, np. słoma, siano, nawóz.
Potrząsać, Potrząchać, dok. Potrząchnąć, Potrząsnąć, Potrząść; wstrząsając chwiać, poruszać, trząść; trzęsąc, trząchając nasypać czego, poprószyć; posypać czym, trząchając sypać, utrząsać; p. czym = przechwalać ś., pysznić ś. czym, popisywać ś. czym, wyjeżdżać na plac z czym.
Potrząsnąć — p. nied. Potrząsać.
Potrząść — nied. Potrząsać; p. ś., zatrząść, wstrząsnąć ś.
Potrzeba, konieczność, mus, niezbędność, okoliczności, zniewalające do postąpienia tak, a nie inaczej; rzecz niezbędna, bez której obejść ś. nie można; warunki utrzymania, konieczne wydatki na życie; ubóstwo, niedostatek, bieda; interes, sprawa, zakup, sprawunek; w lm., p-y, narzędzia, statki, naczynia, rekwizyty; dodatki, przybory do sukni: taśmy, sznurki, guziki, pętlice, wyłogi, szamerowanie; nieszczęście, klęska, przygoda, niebezpieczeństwo; najazd nieprzyjaciół, wyprawa wojenna, wojna; bez p-y = napróżno, nadaremnie, niepotrzebnie; robić co z p-y = z konieczności, wedle p-y, z p-y = tyle, ile potrzeba, dostatecznie; mieć co na swoją p-ę = na użytek, tyle, ile można zużytkować; p. naturalna a. przyrodzona = konieczność oddania kału (gruba p.) albo uryny (cienka, drobna p.); pójść za swoją p-ą = na przechód; wchodzić w p-ę = w nałóg; pierwsze p-y = wydatki na utrzymanie człowieka przy egzystencji; ostatnia p. = śmierć; być w p-ie = cierpieć biedę; przysł., trzeba, należy, wypada, uchodzi, jest rzeczą konieczną, niezbędną.
Potrzebić, wytrzebić, wyciąć.
Potrzebnicka (-ej), forma ż. od Potrzebnicki.
Potrzebnicki (-ego), człowiek, zostający w ciągłej potrzebie, mający dużo potrzeb; pozostający w biedzie, w ciężkich tarapatach.
Potrzebnie, przysł., z potrzeby, słusznie, koniecznie, należycie, sprawiedliwie.
Potrzebny, którego potrzebują, niezbędny, konieczny, nieodzowny, ważny, bez którego obejść ś. nie można; właściwy, celowy, odpowiedni, pożyteczny, przydatny, korzystny; zbierany, zbierający ś. w razie potrzeby, przygodny; ubogi, biedny; p-e miejsce = wychodek, ustęp.
Potrzebować, mieć potrzebę, być w potrzebie, nie móc ś. obejść bez czego, pragnąć czego usilnie, wymagać czego; p. czego po kim, od kogo, u kogo = spodziewać ś., oczekiwać po kim, wymagać, żądać od kogo, liczyć na kogo; p. kogo = żądać, wołać, wzywać; p. kogo w czym = żądać od kogo pomocy, przysługi; nie p-uję kogo, czego = nie jest mi potrzebny, mogę ś. bez niego obejść, nic mi po nim.
Potrzeć — p. nied. Pocierać.
Potrzepać, wytrzepać wiele rzeczy; pobić, potarmosić, poturbować kogo; poklepać (p. po głowie, po ramieniu); czyścić len za pomocą trzepania; wytrzepać, wyrecytować prędko: p. wiersze, pacierz, lekcję.
Po trzeźwemu, przysł., w stanie trzeźwym, nie będąc pijanym.
Potrzeźwić, otrzeźwić, przywrócić do przytomności.
Potrzeźwieć, otrzeźwieć, przyjść do przytomności, ocknąć ś.
Potrzykroć, przysł., trzy razy: trzykrotnie.
Potrzymać, czas jakiś trzymać w ręce, przetrzymać; jakiś czas potrwać, utrzymać mróz p-a = będzie trwać.
Potucha, otucha, ufność, nadzieja.
Potuczyć, wielu a. wiele utuczyć.
Potulja, roślina z rodziny marzanowatych, tyrlicz.
Potulnieć, stać ś. potulniejszym, skromniejszym.
Potulny, cichy, łagodny, skromny, cierpliwy, pokorny.
Potułać się, jakiś czas spędzić na tułaczce.
Potupywać, tupać raz po raz, przytupypać.
Poturbować, potrwożyć, pomieszać, nabawić kogo niepokoju; pokłopotać, pomartwić kogo; potłuc, potarmosić kogo; p. ś., pokłopotać ś., pomartwić ś.; potłuc ś., pobić ś., potarmosić ś. wzajemnie.
Poturbowany, zmęczony, zmordowany; pobity; poszwankowany.
Poturczeć, stać ś. Turkiem; zbisurmanić ś.
Poturczeniec, Poturszczak, Poturmak, człowiek sturczony, renegat.
Poturczony, ten, który przyjął islamizm, stał ś. Turkiem.
Poturczyć, Poturmaczyć, uczynić Turkiem a. Turkami, zmusić, skłonić do przyjęcia islamizmu; p. ś., przyjąć islamizm, stać ś. Turkiem.
Poturmactwo, Poturczeństwo, turczenie ś., przechodzenie na islamizm.
Poturmaczka, forma ż. od Poturmak.
Poturmaczyć — p. Poturczyć.
Poturmak, Poturszczak — p. Poturczeniec.
Potwal, Potfisz, nm. — p. Kaszalot.
Potwarca, ten, który spotwarza, obmówca, oszczerca.
Potwarczy, oszczerczy.
Potwarczyni, forma ż. od Potwarca.
Potwardnąć, stwardnąć, stwardnieć.
Potwarek, roślina z rodziny obrazkowatych.
Potwarz, obmowa, oszczerstwo, kalumnja, oskarżenie niesłuszne, fałszywe, plotka złośliwa.
Potwierdzać, dok. Potwierdzić; pokrzepiać, posilać; przen., wzmacniać na duchu, podnosić pod względem duchowym, dodawać otuchy, męstwa; popierać swoją powagą, stwierdzać, poświadczać prawdziwość, wiarogodność, tożsamość czego; mówić: tak, potakiwać, zgadzać ś. na co, solidaryzować ś. z czym; nadawać czemu moc obowiązującą, sankcjonować, korroborować, zatwierdzać; p. ś., okazywać ś. prawdziwym, pewnym, jawnym, stwierdzać ś.
Potwierdzająco, przysł., w sposób potwierdzający, potakująco.
Potwierdzenie, poświadczenie wiarogodności, prawdziwości; zgodzenie ś. na co; zatwierdzenie, usankcjonowanie.
Potwierdzić — p. nied. Potwierdzać.
Potwora — p. Potwór.
Potworek, zdr. od Potwór.
Potwornie, przysł., wstrętnie, okropnie, obrzydliwie, ohydnie.
Potwornieć, stać ś. potwornym, brzydnieć.
Potworny, posiadający kształty odmienne od ogólnie spotykanych w naturze, straszny, wstrętny, okropny, ohydny, obrzydliwy, odrażający.
Potworzyć, postwarzać, utworzyć; poorganizować, poformować; powymyślać, pokomponować; p. ś., utworzyć ś., porobić ś., popowstawać.
Potwór, istota, mająca kształty odmienne od powszechnie spotykanych w naturze: istota niezmiernie brzydka, wstrętna, okropna, poczwara, straszydło, monstrum; larwa, mara, upiór; przen., niegodziwiec, wyrodek, okrutnik, łotr.
Potyczka, walka, bitwa, spotkanie, utarczka niewielkich oddziałów wojskowych.
Potyć, utyć, nabrać tuszy (o wielu).
Potykać się, dok. Potknąć się; walczyć z kim, walkę z kim staczać, bić ś. z kim; idąc, uderzać nogą o co i przez to o mało nie upaść; przen., mylić ś., błądzić, głupstwo robić, źle ś. spisać; i koń ma cztery nogi, a potknie ś. = każdy jest omylny, każdemu wolno ś. omylić.
Potyliczny, Potylicowy, przym. od Potylica.
Potylokrotnie, przysł., tyle razy, tylekroć.
Potym, przysł., później, następnie, w następującym czasie; po drugie, nadto, wreszcie, co więcej; dalej, na następnym miejscu; nap., na p., na później, na przyszłość.
Potynkować, powlec tynkiem, wapnem.
Pou-, czasowniki niedokonane, złożone z temi przyimkami, przybierają znaczenie dokonanych i oznaczają czynność, stosowaną względem wielu osób a. przedmiotów kolejno, a. względem jednej osoby (a. przedmiotu) wielokrotnie, np. poucinać, pouginać; pourywać, pourządzać; nie podajemy tu przeto wszystkich, odsyłając szukających do tychże czasowników niezłożonych, we właściwych miejscach alfabetu.
Pouczać, dok. Pouczyć; nauki dawać komu, uczyć, nauczać; objaśniać, informować, umoralniać, budować, nauczać w cnocie i obyczajach; opiewać, opowiadać; p. ś., uczyć ś., nabierać nauki; umoralniać ś., budować ś., podnosić ś. w cnocie i obyczajach.
Pouczający, podający jaką naukę a. przykład; mogący pouczyć, budujący, korzystny dla umysłu, umoralniający, podnoszący duchowo.
Pouczony, nauczony, poinformowany, ułożony, namówiony.
Pouczyć — p. nied. Pouczać; wyuczyć, nauczyć, poinformować; p. ś., wyuczyć ś., dowiedzieć ś., skorzystać z nauki, z wiedzy, z doświadczenia.
Poufale, przysł., od Poufały.
Poufalec, człowiek spoufalony z kimś, mającym wyższe od niego stanowisko, powiernik, zausznik, poufnik, konfident.
Poufalić, czynić poufałym, ośmielać do siebie, spoufalać kogo; p. ś., przychodzić z kim do poufałości z kimś, mającym wyższe stanowisko, spoufalać ś. z nim, bratać ś., kumać ś., przyjaźnić ś.
Poufałość, poufałe zachowanie ś. względem kogoś; zażyłość, przyjaźń, braterstwo, zaufanie, wiara w kogo.
Poufały, zaufany, zażyły, familjarny, konfidencjonalny, przyjacielski, braterski.
Poufnik — p. Poufalec.
Poufny, na zaufaniu oparty, tajemny; prywatny, nieurzędowy.
Pounicki, Pounjacki, stanowiący niegdyś własność unitów.
Pounjowy, który zdarzył ś. po unji.
Pourzędowy, przypadający, dokonywany po godzinach urzędowych, pozabiurowy.
Pow-, Powe-, czasowniki niedokonane, złożone z temi przyimkami, przybierają znaczenie dokonanych i oznaczają czynność, stosowaną względem wielu osób (a. przedmiotów) kolejno, a. względem jednej osoby (a. przedmiotu) wielokrotnie, np. powbijać, powciskać, powprowadzać, powzruszać; nie podajemy ich przeto poniżej, odsyłając szukających do tychże czasowników niezłożonych we właściwych miejscach alfabetu.
Powab, przyjemne, pociągające wejrzenie, pociąg, ponęta, wdzięk, urok; powabność.
Powabiać, dok. Powabie; przywabiać, nęcić, przynęcać, pociągać ku sobie; zachęcać, pobudzać, kusić, zuiewalać.
Powabić — p. nied. Powabiać; zwabić, znęcić wielu; jakiś czas wabić; p. ś., dać ś. zwabić, znęcić; powabie ś. wzajemnie.
Powabnik, który przy wabia, przynęca; w bot. — p. Pięknowłos.
Powabny, ponętny, pociągający, ujmujący, zniewalający, wdzięczny, uroczy, nadobny.
Powadzić, powaśnić, poróżnić, pokłócić; p. ś., powaśnić ś., pokłócić ś., poróżnić ś.
Powaga, wziętość, znaczenie, poważanie, uznanie, doświadczenie, wpływ, autorytet, szacunek; osoba, znana ze swej umiejętności a. wiedzy w pewnej dziedzinie: p. naukowa, p. lekarska; świadectwo rozstrzygające, zdanie, nie ulegające krytyce: p. Kościoła, p. Biblji; mina poważna, ton poważny, zachowanie ś. poważne, majestatyczność, majestat.
Powakacyjny, następujący po wakacjach: egzamin p.
Powalać (się), pobrudzić (ś.), pobrukać (ś.), zwalać (ś.), pochlapać (ś.).
Powalać, dok. Powalić; przewracać, obalać, rozciągać na ziemi, z nóg zwalać; burzyć; p. ś., przewracać ś., obatać ś., padać na ziemię, wywracać ś., zwalać ś.
Pował, powalenie, przewrócenie; przestrzeń, rozłoga; drzewo w lesie, skutkiem burzy wywrócone a. upadłe ze starości, drzewo powałowe; pokos: leżeć p-em = jeden tuż obok drugiego, pokotem, pomostem; stać ś. komu p-em = uniżać ś. zbytnio, płaszczyć ś.
Powała, w bud., wiązanie kraciaste drewniane, strop drewniany, sufit, pułap.
Powałka, coś jakby w wałek zaokrąglonego; p. chleba = bułka, bochenek mały; w bot., roślina z rodziny kaparowatych.
Powarjować, zwarjować, potracić zmysły (o wielu), pofiksować, dostać bzika, oszaleć.
Powarzyć, wiele rzeczy uwarzyć, ugotować; warem oblać, sparzyć; ściąć, pomarszczyć, z warzyć (o mrozie); p-ony = zmartwiony, zgryziony, wytrącony z równowagi, smutny, zalterowany; chodzą, jakby ich kto p-ył = są powarzeni, zmartwieni, zakłopotani; p. ś., być zwarzonym od mrozu.
Powaśnić, pokłócić, poróżnić; p. ś., pokłócić ś., poróżnić ś.
Poważać, mieć w wielkiej wadze, szanować, szacować, czcić, wysoko cenić, estymować.
Poważanie, poszanowanie, uszanowanie, szacunek, cześć, wysoka cena; zostaję z p-iem, łączę wyrazy p-a = formuły zakończenia listu.
Poważnić się, udawać powagę, dodawać sobie sztucznie powagi, nadymać ś, zadzierać nosa, puszyć ś.
Poważnie, przysł., z powagą, serjo.
Poważnieć, stawać ś. poważnym, poważniejszym.
Poważność, powaga.
Poważny, pełen powagi, serjo, dostojny, stateczny, majestatyczny; ważny, znaczny, wielki, pokaźny, którego nie można lekceważyć; niebezpieczny, groźny: p. stan chorego; stan p. (u kobiety) = brzemienność; wiek p. = podeszły, sędziwy.
Poważyć, zważyć, rozważyć, rozeznać, wyrozumieć, ocenić; jakiś czas poświęcić ważeniu; p. ś., ośmielić ś., odważyć ś. na co zuchwale.
Powąchać, węchem doświadczyć, rozpoznać, spróbować zapachu; przen., dowiedzieć ś., zmiarkować, poznać, domyślić ś.; nie p-asz tego = nie będziesz tego miał, nie otrzymasz tego: p-aj, jak to pachnie! = grożąc i pokazując rózgę, dyscyplinę, kij.
Powątleć, wątłym się stać (o wielu).
Powątlić, wątłym, słabym uczynić, osłabić, nadwątlić.
Powątpiewać, mieć wątpliwość względem czego, nie mieć w co wiary, nie ufać czemu, niedowierzać.
Powątpiewanie, wątpliwość, niepewność, wątpienie, nieufność.
Powdowieć, owdowieć (o wielu).
Powerek, drążek do przesadzania przez ucha wiadra, cebra itd. dla łatwiejszego ich noszenia.
Poweseleć, stać ś. weselnym, nabrać lepszego humoru.
Poweselny, dokonywający ś, zdarzający ś. po weselu.
Powetować, wynagrodzić sobie co, odbić, odrobić, odszkodować, odwetować.
Powędrować, wędrując, udać ś. dokąd, pójść w świat, na tułaczkę.
Powiać, Powionąć, dok. od Powiewać; dmuchnąć, powionąć, zadąć; o wietrze, a. wogóle podmuchu: ponieść, zanieść, porwać wianiem dokąd; pomknąć, posunąć ś., ulecieć z podmuchem; zamachać, poruszyć.
Powiadacz, ten, który coś opowiada, opowiadacz, narrator, mówca; człowiek, podmawiający do czegoś złego; podmawiacz, kusiciel, podżegacz.
Powiadać, dok. Powiedzieć; mówić, odzywać ś., przemawiać, wyrażać swą myśl słowami, wyrażać ś., dawać ś. zrozumieć; wypowiadać, wygłaszać, uczyć, pouczać; donosić, uwiadamiać, zwiastować, komunikować; opowiadać, malować słowami; wyjawiać, wyznawać., przyznawać ś., zwierzać ś.; podpowiadać, podszeptywać, dyktować; sądzić, myśleć: co ludzie o tyra powiedzą?; zarzucać, zarzuty czynić: nic nie mógł na to p.; zapowiadać, ostrzegać, przestrzegać z góry; rozkazywać, rozporządzać, polecać; p. na kogo = zwalać winę na kogo, oskarżać kogo o co, by samemu ś. uniewinnić; powiedział, co wiedział = wyrwał ś., jak Filip z konopi, powiedział ni to, ni owo, nic dobrego; co mi powiesz, a. co powiesz dobrego? = jaką masz sprawę, z czym przychodzisz?; że tak powiem = że ś. tak wyrażę; powiedzieć sobie = postanowić, obiecać sobie; powiadają, jak powiadają = mówią, głoszą, utrzymują, twierdzą; jeśli mam prawdę powiedzieć = jeśli mam być szczerym; powiedzmy prawdę = mówiąc szczerze; raczej powiedzmy = wyrażając ś. dokładniej, ściślej; p. przed kim = skarżyć, donosić; nie powiem = nie umiem powiedzieć, nie wiem; nie powiem, żeby = nie utrzymuję, że; powiedziałem ci w liście = doniosłem; p. ś. kim = nazywać ś., mienić ś. kim, podawać ś. za kogo. Powiadamiać kogo, dok. Powiadomić; uwiadamiać, donosić, dawać wiadomość, dawać znać, zawiadamiać, informować, objaśniać; p. ś., zasięgać wiadomości, dowiadywać ś., informować ś.; powiadamiać ś. nawzajem.
Powiastka, krótka powieść, nowela, opowiadanie dla dzieci; krótki utwór wierszowany, przedstawiający sprawy potoczne i ludzi zwykłych; baśń ludowa, podanie.
Powiat, część pewna gubernji, dawniej województwa, obwód, okrąg, dystrykt; starostwo (w Galicji); ludność powiatu; biuro naczelnika powiatu.
Powiatowość, Powiatowszczyzna, sposób mówienia właściwy prowincji, prowincjonalizm, zaściankowość.
Powiatowy, do powiatu należący, odnoszący ś. do powiatu, obwodowy; miasto p-e = miasto, w którym jest kancelarja naczelnika powiatu; sejmik p. = na który zjeżdża ś. szlachta z całego powiatu; szkoła p-a = czteroklasowa, progimnazjum.
Powiatówka, szkoła powiatowa, progimnazjum.
Powiąsło, Powiązło, powróz ze słomy a. siana, powrósło, przewiąsło.
Powiązać, wiele rzeczy powiązać razem, związać coś w wielu miejscach, pospajać, pokrępować; pouwiązywać, poprzywiązywać; spleść, powikłać, poplątać; przen., połączyć, pospajać, skojarzyć; zrobić czego dużo za pomocą wiązania; p. ś., połączyć ś., związać ś. razem, pokojarzyć ś.
Powichrzyć, zburzyć, zwichrzyć, poplątać, pogmatwać, potargać; być wichrzycielem, pobuntować, powarcholić; p. ś., pokręcić ś., pogmatwać ś., potargać ś.
Powicie, czynność spowijania; to, co służy do powijania dziecka, pieluchy, powijaki; wydanie na świat potomstwa, poród; z p-a, od p-a = od najmłodszych lat, od niemowlęctwa.
Powić, uwić, poplątać, poskręcać, powikłać; owinąć, zawinąć; p. dziecię = urodzić; p. ś., wijąc ś., polecieć, pobiec.
Powidełko, zdr. od Powidło; lek półpłynny, gęstawy.
Powidlanka, zupa z powideł, sok powidłowy.
Powidła, papka z owoców gotowanych, szczególnie ze śliwek; owoce rozgotowane z cukrem.
Powieczerzać, zjeść wieczerzę.
Powieczerze, czas między wieczerzą a udaniem ś. na spoczynek; lekka przekąska po wieczerzy przed udaniem ś. na spoczynek, podkurek.
Powieczny, zdarzający ś. po wiekach, istniejący po upływie wieków.
Powieczorny, zdarzający ś., przypadający po wieczorze, nocny.
Powiedać — p. Powiadać.
Powiedzenie, wyrzeczenie, wyjawienie myśli słowami; odezwanie ś., wyrażenie ś., zdanie, sąd.
Powiedzieć — p. nied. Powiadać; rzec, wyrzec, odezwać ś., przemówić, wyrazić ś.
Po wiele?, po ile?, po czemu?
Powielekroć, Powielokrotnie, przysł., wielokrotnie, niejednokrotnie, wiele razy, często.
Powielkanocny, przypadający po Wielkiejnocy.
Powielokrotnie — p. Powielekroć.
Powiernica, forma ż. od Powiernik.
Powiernictwo, rola powiernika a. powiernicy.
Powierniczy, dokonywany, załatwiony przez powiernika, komisowy.
Powiernik, któremu ktoś coś powierza, z czymś ś. zwierza, człowiek zaufany, zausznik, poufalec, poufnik; komisant.
Powiemy, któremu coś powierzono, któremu dano pewną misję.
Powierzać, dok. Powierzyć; dawać komu wiarę, pokładać ufność w kim, spuszczać ś. na kogo, polegać na kim, być pewnym kogo; dawać komuś coś do strzeżenia, udzielać z ufnością, składać u kogo coś w zaufaniu; polecać, poruczać z ufnością; udzielać komu jakiejś tajemnicy, zwierzać ś., wyjawiać, wyznawać z ufnością; p. ś., zwierzać ś. z zaufaniem komu z czym; poruczać ś.; polecać ś.
Powierzchnia, strona wierzchnia zewnętrzna, wierzch: p. płaska, wklęsła, wypukła; to, czym jest ograniczona bryła gieometryczna, ściana zewnętrzna; część powierzchni płaskiej, zajęta przez figurę gieometryczną.
Powierzchniowy, przym. od Powierzchnia.
Powierzchownie, przysł., na oko, napozór, pozornie, obłudnie; zlekka, przelotnie, niegruntownie.
Powierzchowność, to, co wpada w oko, strona zewnętrzna przedmiotu a. osoby, pozór; postać, postawa, kształt; niegruntowność, niedokładność, płytkość,
Powierzchowny, na wierzchu leżący, zewnętrzny, wierzchni; jawny, wydatny, widomy; pozorny, udany, zmyślony, fałszywy; niegruntowny, niegłęboki, pobieżny, płytki, przelotny,
Powierzgiwać, coraz wierzgać.
Powierzyciel, ten, który powierza co komu.
Powierzyć — p. nied. Powierzać.
Powiesić, zawiesić; spuścić, zwiesić: p. nos, głowę; p. kogo = zadać śmierć na szubienicy, obwiesić; p. ś., odebrać sobie życie przez powieszenie.
Powieszać, zawieszać wiele rzeczy.
Powieszeniec, wisielec, obwieś.
Powieściarski — p. Powieściopisarski.
Powieściarstwo — p. Powieściopisarstwo.
Powieściarz — p. Powieściopisarz.
Powieściopisarka, forma ż. od Powieściopisarz.
Powieściopisarski, przym. od Powieściopisarz.
Powieściopisarstwo, Powieściarstwo, pisanie, tworzenie powieści; zbiór wszystkich powieści w literaturze jakiego narodu, epoki i t. p., beletrystyka, romansopisarstwo.
Powieściopisarz, Powieściarz, autor powieści, beletrysta.
Powieściowy, dotyczący powieści; jaki bywa w powieści, nieprawdziwy, zmyślony, wymyślony, nierealny.
Powieść, opowieść, opowiadanie; pogłoska, wieść, fama, plotka; gawęda; utwór epicki, pisany mową nie wiązaną, większych rozmiarów, przedstawiający znaczny szmat życia dawnego lub współczesnego: p. historyczna, p. obyczajowa a. współczesna; p. poetycka = utwór epicki, pisany wierszem, przeniknięty do pewnego stopnia uczuciem, a przedstawiający niewielki obraz życia, poemat.
Powieść, poprowadzić, zaprowadzić, pociągnąć z sobą; p. ś., poprowadzić ś. wzajemnie; p. Powodzić ś.
Powietnik, mieszkaniec tego samego powiatu, współziomek.
Powietrze, gaz, otaczający kulę ziemską, składający ś. z mieszaniny azotu i tlenu, oraz innych gazów w drobnej ilości, przestworze; stan pogody, klimat, aura, pogoda; ruszony, rażony p-em = paraliżem; złe p., morowe p. = zaraza, mór; na p-u zamki budować = roić, marzyć o rzeczach, które nie dadzą ś. urzeczywistnić; wyjść na p. = na dwór; być cały dzień na p-u = na dworze, w polu; wyjechać na świeża p. = na wieś, na letnie mieszkanie.
Powietrznia, warstwa powietrza, otaczająca ziemię, atmosfera.
Powietrzniany, odnoszący ś. do powietrzni; powietrzny, mglisty, lekki, jak powietrze, eteryczny, subtelny.
Powietrznica, pompa powietrzna, wiatrociąg.
Powietrznie, przysł., w powietrzu, na powietrzu; w kierunku wiatru, z wiatrem.
Powietrznik, chorągiewka, kurek, kogutek na dachu, wskazujący kierunek wiatru.
Powietrzno, przysł., z obfitością powietrza.
Powietrzność, obfitość powietrza, otwarta przestrzeń; eteryczność, powiewność, lotność, lekkość, delikatność, subtelność.
Powietrzny, odnoszący ś. do powietrza, właściwy powietrzu; pompa p-a; chorągiewka p-a = powietrznik; lekki, powiewny, latający po powietrzu, napowietrzny, na powietrzu przebywający: ptak p., żegluga p-a, żeglarz p.; odnoszący ś. do pomoru, morowy; w bot., korzeń p. = wyrastający ponad ziemią z pędów; w anat., drogi p-e = drogi oddechowe; leczenie p-e = leczenie za pomocą powietrza; kąpiel p-a = przebywanie nago na dworze w celach leczniczych; pęcherz p. u ryb = pęcherz pławny.
Powietrzokrąg — p. Powietrznia.
Powietrzomiar, Powietrzomierz, przyrząd do mierzenia powietrza, aerometr.
Powiew, wianie, powiewanie, powianie wiatru, podmuch.
Powiewać, dok. Powiać; poruszać ś. od wiatru, wiać w pewnym kierunku, przewiewać; wiać raz po raz; wiejąc, poruszać, chwiać, kołysać czym; p. ś., wachlować ś., chłodzić ś.
Powiewnoszaty, ubrany w powiewne, lekkie, przejrzyste szaty.
Powiewny, chwiejący ś. za każdym powiewem wiatru, lekki, eteryczny, subtelny, delikatny, przejrzysty, smukły, wiotki.
Powieźć, zawieźć kogo, co, uwieźć z sobą.
Powiędnąć, zwiędnąć.
Powiększać, dok. Powiększyć; czynić większym, zwiększać, rozszerzać, pomnażać, potęgować, podwyższać; szkło p-jące = soczewka wypukła, przez którą przedmiot wydaje ś. większym; p. ś., zwiększać ś., większym ś. stawać; pomnażać ś., wzrastać, potęgować ś.
Powięsła, roślina z rodziny szakłakowatych.
Powięź, więź, pęk, snop, wiązka.
Powijacz, ten, co powija — p. Powijak.
Powijać, dok. Powić, Powinąć; owijać niemowlę pieluchami, powijakami; wydawać na świat, rodzić.
Powijak, pas, służący do powijania niemowląt; wyjść, wyzwolić ś. z p-ów = wyjść ze stanu niemowlęstwa, niedołęstwa, wzrosnąć, rozwinąć ś.; być w p-ach = w stanie pierwotnym, zaczątkowym; od p-ów = od niemowlęctwa.
Powikłać (się), zawikłać (ś.), zaplątać (ś.), pogmatwać (ś.), posupłać (ś.), potargać (ś.).
Powikłanie, zawikłanie, zaplątanie; plątanina, gmatwanina; zjawianie ś. nowej choroby przy drugiej już istniejącej, komplikacja; przysł., zawiło, w sposób trudny do zrozumienia, chaotycznie, bezładnie.
Powilijski, leżący wzdłuż brzegów Wilji.
Powinąć — p. nied. Powijać; owinąć; wywinąć, machnąć; p. ś., potknąć ś., poślizgnąć ś., osunąć ś.; skręcić ś., wywichnąć ś. (o nodze); przen., p-ęła mu ś. noga = doznał niepowodzenia, klęski, nie powiodło mu ś., nie udało ś.
Powinda, roślina z rodziny dyniowatych.
Powinien, powinna, powinno, winien co zrobić, obowiązany jest, musi to uczynić; używa ś. jako orzeczenie: powinienem, powinnam, powinnem, powinieneś itd.; powinno ś. zrobić = należy, trzeba obowiązkowo, wypadałoby.
Powinięcie, rzecz. od Powinąć; owinięcie.
Powinność, obowiązek, konieczność, mus, czynność obowiązkowa, obowiązek służbowy; czynić, pełnić swą p., robić co z p-i, mieć co za p., dopełniać, zadość czynić p-i; powinowactwo, pokrewieństwo; podatek, ciężar, danina, pańszczyzna.
Powinny, obowiązany do czego, wdzięczny za co, dłużny co komu, winien; godzien, wart; obowiązany do czego, zmuszony; należny, należący ś., obowiązkowy, słuszny; podległy, poddany, podwładny; powinowaty, pokrewny.
Powinowactwo, pokrewieństwo w nieblizkim stopniu, dalsi krewni, powinowaci, familja; powinność, obowiązek; łączność, związek; w chem., p. chemiczne — wzajemne ciążenie ku sobie cząstek ciał, tworzących związek chemiczny.
Powinowaty, związany powinowactwem, pokrewny, krewny męża a. żony; kuzyn.
Powinszować, złożyć komu życzenie w chwili uroczystej, np. w dniu imienin, urodzin, Nowego Roku, świąt Bożego Narodzenia, Wielkiej Nocy, wesela, jubileuszu, z powodu jakiegoś radosnego zdarzenia i t. p.; gratulować.
Powinszowanie, złożenie życzeń, gratulacja; utwór prozą, częściej wierszem ułożony, zawierający życzenia; dziecko uczy się p-ia dla ojca; zbiór p-ań = książka z wzorami powinszowań.
Powionąć — p. Powiać.
Powionięcie, Powionienie, powiew, wiew, podmuch; dmuchnięcie.
Powiosłować, popłynąć dokąd, wiosłując.
Powisieć, czas pewien przewisieć.
Powisły, zwieszający ś., obwisły.
Powismo, przędziwo specione.
Powisnąć, zwiesić ś., obwisnąć.
Powiślak, ulicznik, łobuz warszawski, zwłaszcza z dzielnicy Powiśla.
Powiślanin, człowiek, mieszkający nad Wisłą, mieszkaniec pobrzeża Wisły.
Powiślany, Powiślański, Powiślny, położony, ciągnący ś. nad Wisłą, nadwiślański.
Powiśle, okolica położona nad brzegami Wisły, porzecze Wisły; dzielnica nadwiślańska w Warszawie.
Powitać, kogoś spotkanego uprzejmie przywitać, pozdrowić; okazać zadowolenie z powodu oglądania kogoś; przen., przyjąć, spotkać: p. wroga gradem kul; p. ś., przywitać ś.
Powitalny, odnoszący ś. do powitania, witający: ukłon p., mowa p-a.
Powitanie, przywitanie, pozdrowienie kogoś spotkanego, ujrzanego po dłuższym niewidzeniu; ukłon, uścisk powitalny; formuła, frazes uprzejmości towarzyskiej, z jaką zwracamy ś. do osoby spotkanej.
Powlec, pociągnąć kogo, wlokąc go; poprowadzić, zmusić do pójścia, pokryć, obciągnąć, oblec co czym: p. poduszkę, parasol, meble, futro i t. d.; p. farbą, pokostem, werniksem, lakierem = pokryć cienką warstwą; p. ś., pociągnąć ś., wlokąc ś., poleźć; potrwać zbyt długo, przewlec ś.; pokryć ś., oblec ś., obciągnąć ś.
Powlekać — p. dok Powlec, Powłóczyć.
Powlekany, mający na sobie jaką powłokę, powleczony.
Powłocz — p. Powłoka.
Powłoczek, kawałek pola.
Powłoczka, poszewka na poduszkę, na jaśka.
Powłoczny, Powłokowy, przym. od Powłoka.
Powłoczysty, mający na sobie wiele powłok.
Powłok, sieć na kuropatwy, włok.
Powłoka, coś, okrywającego z wierzchu jakiś przedmiot, pokrycie, pokrowiec, powleczenie; powierzchowność, pozór, maska; zwierzchnia warstewka czego, błona, błonka, skórka; tren, ogon u sukni; zewlec, zrzucić ziemną, cielesną p-ę = umrzeć.
Powłośnik — p. Podwłośnik.
Powłóczyć, ciągnąć co z trudem za sobą, wlec, ledwie posuwać, chodzić z ciężkością; ledwie p-y nogami = ledwo chodzi — p. Powlec; p. kołdrę, poduszkę, pościel; p. ś., strawić czas na włóczeniu ś.; wlec ś., ciągnąć ś., sunąć ś.: suknia powłóczy ś.; snuć ś. powali, rozwłóczyć ś.
Powłóczysty, długi, aż wlokący ś. po ziemi: suknia p-a; przeciągły: p. spojrzenie = długie, znaczące, wymowne.
Powodnictwo, kierownictwo, rola przewodnika.
Powodnik, jezdny, prowadzący drugiego konia luźnego; poganiacz; przewodnik.
Powodny, przym. od Powód; p. koń = którego luzem prowadzą; p-a strona = strona, która skarży, strona powodowa; dający sobą powodować, powolny.
Powodować, prowadzić, kierować: p. kogo do czego = przywodzić, pobudzać, podniecać, podżegać, skłaniać; być powodem, przyczyną czego, wywoływać co, pociągać co za sobą, sprowadzać; p. kim = wodzić go na pasku, rządzić nim, przewodzić nad nim; p. ś. czym = rządzić ś., kierować ś. czym; mieć co za pobudkę czynów, dawać czemu panowanie nad sobą, oglądać ś. na co; p. ś. komu = być wodzonym za nos przez kogo, dawać ś. prowadzić przez kogo, ulegać komu, dawać komu rządzić, kierować sobą.
Powodowany, pobudzony, zmuszony, skłoniony czym, kierujący ś. czym, zostający pod wpływem czego, mający co za pobudkę swych czynów.
Powodowy, odnoszący ś. do powoda, występujący ze skargą, z powództwem do sądu; dający się luźno prowadzić.
Powody, pasy krzyżujące ś. w lejcach — p. Powód.
Powodzenie, pomyślny obrót rzeczy, pomyślność, szczęście, sukces, pożądany wynik sprawy; uznanie, wzięcie, popyt.
Powodzianin, człowiek dotknięty klęską powodzi, poszkodowany podczas powodzi.
Powodzić się, dok. Powieść ś.; dziać ś. pomyślnie, szczęścić ś., darzyć ś., przybierać pomyślny obrót; wogole: wieść ś., dziać ś. dobrze a. źle.
Powojażować, popodróżować.
Powojenny, przypadający po wojnie, dokonywający ś. po wojnie.
Powojowate, rodzina roślin kwiatowych dwuliściennych.
Powojowiec — p. Wymiotnica.
Powoli, przysł., zwolna, wolno, pomału, stopniowo, nie śpiesząc, ostrożnie.
Powolnieć, stawać ś. powolniejszym.
Powolniuchny, Powolniutki, Powolniuteńki, Powolniusieńki, niezmiernie powolny.
Powolność, opieszałość, gnuśność, leniwość, ospałość, ślamazarność; łagodność, cierpliwość; uległość, posłuszeństwo.
Powolny, wolny, niepośpieszny, opieszały, gnuśny, leniwy; łagodny, uprzejmy, życzliwy; ulegający chętnie cudzym rozkazom, dający ś. powodować, uległy, posłuszny, karny; pozostaję p-ym sługą = formuła zakończenia listu.
Powolutki, Powoluteńki, bardzo powolny.
Powolutku, Powolusieńko, Powoluteńko, zdr. od Powoli.
Powołać — p. nied. Powoływać; wezwać, zawezwać; Bóg go p-ł do siebie, do swojej chwały = umarł.
Powołanie, dokonana czynność powoływania, wezwanie, przyzwanie, przywołanie kogo do czego; przeznaczenie, misja, posłannictwo; stan, zajęcie, zawód, profesja; skłonność do czego, upodobanie, głos wewnętrzny, nakazujący obranie sobie jakiego zawodu; p. ś. na kogo a. na co = świadczenie ś. kim a. czym, przytaczać, wymieniać; p. do wojska = konskrypcja, branka: rekruci pierwszego, drugiego p-a; hasło wojenne.
Powołaniec, powołany, wybraniec.
Powoływać, dok. Powołać; wzywać, przyzywać, przywoływać; zapraszać, przeznaczać na jakieś stanowisko; przytaczać, cytować; wpisywać do sądu, oskarżać, obwiniać, pociągać do odpowiedzialności sądowej; p. ś. na kogo, na co = odwoływać ś. do kogo, do czego, świadczyć ś. kim, czym, zasłaniać ś. kim, czym w celu obrony własnej; p. ś. na kogo = wymieniać go.
Powonienie, zmysł węchu, za pomocą którego poznajemy zapach czego.
Powozić, kierować, powodować końmi, furmanić; p. czółnem = wiosłować; p. ś., kierować końmi samemu, pojeździć, popodróżować.
Powozik, mały, lekki, zgrabny powóz.
Powozowy, odnoszący ś. do powozu; właściwy do powozu: koń p. = cugowy; przywykły do jeżdżenia powozem, wielkopański.
Powożący (-ego), człowiek, który powozi, woźnica, stangret, furman.
Powód, prowadzenie, kierownictwo, powodowanie, kierowanie kim a. czym, przewodnictwo; przyczyna, pobudka, okazja, zachęta, podnieta; człowiek, który co spowodował, sprawca; racja, argument, zasada, podstawa, uzasadnienie logiczne: zasada p-u dostatecznego w logice = żądanie, aby każdy nasz sąd opierał ś. na czymś i był czymś uzasadniony; osoba, wnosząca sprawę do sądu, strona pozywająca przed sądem; to nie jest bez p-u = ma swój powód, swoją wagę; za p-em czyim = za sprawą, za przyczynieniem ś.; dać p. do czego, być p-em do czego = spowodować, wywołać co; mam p. do tego, mam po temu p-y = mam zasadę do takiego, a nie innego postępowania, sądzenia, zapatrywania; rzemień, taśma, powróz, lejc do kierowania konia.
Powódczy, dotyczący powództwa, odnoszący ś. do powoda.
Powódka, forma ż. od Powód.
Powództwo, pozwanie, zapozwanie kogo do sądu, pociągnięcie kogo do odpowiedzialności sądowej, akcja cywilna.
Powódź, wezbranie wód, wylew, nagłe zalanie znacznej przestrzeni gruntu; przen., wielka obfitość czego, mnóstwo, ciżba, masa, tłum, chmara.
Powózka, wóz wojskowy.
Powracać, dok. Powrócić; wracać, oddawać napowrót; wynagradzać stratę, szkodę, krzywdę; przyjść z powrotem; zawracać ś. z drogi, zwracać z drogi kogo idącego, jadącego w kierunku powrotnym, cofać, p. a. p. ś., zawracać ś. z drogi, cofać ś., udawać ś. w powrotnym kierunku, przybywać z powrotem w to miejsce, gdzie ś. już było; p. do zdrowia, do majątku, do dobrej sławy = odzyskiwać je z powrotem; p. ś., wynagradzać ś., zwracać ś.: ta szkoda już ś. nie powróci = już nie odstanie.
Powrotny, powracający: gorączka p-a; służący do powrotu: bilet p.
Powrozek, cienki powróz, sznurek, szpagat.
Powroziany — p. Powrozowy.
Powrozowy, z powrozu uczyniony, linowy, sznurowy; kolej p-a — p. Funikularny.
Powroźnia, fabryka powrozów i lin, warsztat powroźnika.
Powroźnictwo, umiejętność wyrabiania powrozów oraz innych przedmiotów, plecionych ze sznurka; rzemiosło powroźnika.
Powroźniczek, terminator u powroźnika.
Powroźniczka, kobieta, wyrabiająca a. sprzedająca powrozy; żona powroźnika.
Powroźnik, rzemieślnik, wyrabiający powrozy oraz inne przedmioty plecione ze sznurka.
Powrócić — p. nied. Powracać.
Powrósło, powiąsło, powróz, ukręcony ze słomy, służący do związywania snopów oraz do innych użytków.
Powrót, powrócenie, udanie ś. w to miejsce, skąd ś. przyszło, ruch cofający ś.; czynność, niwecząca to, co ś. poprzednio uczyniło, odrobienie tego, co ś. już zrobiło: wziąć co na p., z p-em = odebrać; być gdzie, służyć z drugim p-em = drugi raz; kłaść co na p. = w to miejsce, skąd ś. wzięło; jeździć, chodzić tam i na p. = to w jedną, to w drugą stronę; wyjazd bez p-u = bez nadziei powrotu; kiedy z p-em? = kiedy wrócisz?; jutro spodziewamy go się z p-em = że jutro wróci; być z p-em = wrócić; prosimy z p-em = powracając wstąpić do nas; p. choroby = recydywa.
Powróz, postronek, sznur, lina; w lm., p-y, plagi, pęta, niewola, jarzmo: pójść w p-y; stryczek, szubienica: wart p-a.
Powrózek, powróz niezbyt gruby, postronek.
Powrózka, przepowiednia.
Powsinoga, włóczęga, obieżyświat, łazęga, latawiec.
Powstać — p. nied. Powstawać.
Powstały, ten, co powstał.
Powstanie, podniesienie się z miejsca; bunt, rokosz, rewolucja, insurekcja.
Powstaniec, biorący udział w powstaniu, rewolucjonista, irisurgient.
Powstaniowy, dotyczący powstania, rokoszu.
Powstańczo, przysł., rewolucyjnie, buntowniczo; groźnie, wyzywająco.
Powstańczy, dotyczący powstania i powstańca.
Powstawać — p. dok. Powstać; podnosić ś. z siedzenia a. leżenia, wstawać, dźwigać ś.; przen., wzbijać ś. w górę, wznosić ś., budzić ś. z uśpienia, porzucać gnuśność, brać ś. do czynu, do żywszej działalności; buntować ś.; chwytać za broń, wszczynać insurekcję; p. na co = oburzać ś., obruszać ś., zżymać ś.; tworzyć ś., formować ś., zjawiać ś.; wynikać, pokazywać ś., rodzić ś., wywiązywać ś.; z martwych p. = powracać do życia, zmartwychwstawać.
Powstawiać, wstawić coś w wielu miejscach, poustawiać; powszywać; p. ś., spić ś. (o wielu).
Powstrzymywać, dok. Powstrzymać; nie pozwalać udać ś. dokąd; wstrzymywać, zatrzymywać, hamować, powściągać, poskramiać; p. ś., wstrzymywać ś., powściągać ś., hamować ś.
Powstydzić, zawstydzić, nabawić wstydu; p. ś., zawstydzić ś. trochę, najeść ś. wstydu, narazić ś. na wstyd, lękając ś. wstydu, nie zrobić czego.
Powszechnić, upowszechniać, rozprzestrzeniać.
Powszechnie, przysł., ogólnie, uniwersalnie, w każdym czasie i miejscu, pospolicie, zwykle, zazwyczaj, zwyczajnie.
Powszechnieć, stawać ś. ogólnym, powszechnym, szerzyć ś., rozpowszechniać ś., stawać ś. powszednim, powszednieć, pospolicieć.
Powszechnodziejowy, Powszechnohistoryczny, odnoszący ś. do dziejów powszechnych.
Powszechność, ogół, ogólność; publiczność, społeczność, społeczeństwo.
Powszechny, wszystko obejmujący, ogólny, gieneralny, uniwersalny, odnoszący ś. do wszystkich czasów, miejsc i ludzi; zawsze i wszędzie przyjęty a. zastosować ś. dający; dobro p-e = dotyczące całego narodu a. całej ludzkości, nie osobiste, nie prywatne; p. Kościół = Kościół katolicki, rozciągający niegdyś panowanie nad całym światem chrześcijańskim; sobór p. = złożony z przedstawicieli duchowieństwa wszystkich narodów katolickich; wystawa p-a = wszechświatowa, ogólna, nie specjalna; spowiedź p-a = z całego życia; historja p-a, dzieje p-e = opowiadające zdarzenia z życia wszystkich narodów cywilizowanych; p-a zgoda, radość, p-e uznanie, żal p-y = zgoda, radość, wzruszenie, żal wszystkich.
Powszedni, każdodzienny, zwykły; dzień p. = jeden z sześciu dni roboczych tygodnia, nie świąteczny, nie niedzielny; przen., zwyczajny, nieosobliwy, niewyszukany, codzienny, pospolity; myśli p-e = pospolite, oklepane, płaskie; grzech p. = nie śmiertelny.
Powszednieć, stawać ś. powszednim, pospolicieć, tracić dotychczasowy urok.
Powściągać, dok. Powściągnąć; wstrzymywać, zatrzymywać, hamować, poskramiać, miarkować: p. gniew, ciekawość, namiętności; p. ś., poskramiać ś., wstrzymywać ś., hamować ś., miarkować ś.
Powściągliwość, zdolność do powściągania ś., wstrzemięźliwość, umiarkowanie: p. w jedzeniu, w piciu.
Powściągliwy, wstrzemięźliwy, umiarkowany, panujący nad sobą; oględny, ostrożny.
Powtarzać, dok. Powtórzyć; raz jeszcze (powtórnie) coś robić a. mówić, znowu co robić, ponawiać; przedrzeźniać po kim, naśladować, małpować kogo; o roślinach: dostawać drugi raz owoce a. kwiaty; p. sobie lekcję = przepowiadać, wznawiając ją sobie w pamięci; p. pacierze = odmawiać; p. za panią matką pacierz = powtarzać cudze zdania, myśli; echo p-a wyrazy = oddaje; p. ś., zdarzać ś., trafiać ś., zjawiać ś. znowu; mówić a. robić raz jeszcze, co ś. już niegdyś raz a. nieraz mówiło a. robiło.
Powtarzanie, rozpoczynanie na nowo, ponawianie, wznawianie, odmawianie powielekroć tego samego.
Powtarzanina, Powtarzanka, bezmyślne, zbyteczne powtarzanie wciąż tego samego.
Powtór, kopja, odbitka.
Powtóre, przysł., po raz drugi, po drugie, następnie, prócz tego, jeszcze, dalej.
Powtórnie, przysł., po raz drugi, ponownie, jeszcze raz.
Powtórny, drugi, powtarzający ś., powtórzony, ponowny, wznawiający ś.
Powtórzenie, powiedzenie, zrobienie czego jeszcze raz; zadawanie uczniom jeszcze raz tej samej lekcji, przechodzenie jeszcze raz tej samej części kursu i dla lepszego przyswojenia wiadomości; jeden ze zwrotów mowy, polegający na powtarzaniu jakiego wyrazu a. zdania dla lepszego ich zaznaczenia.
Powtórzyć — p. nied. Powtarzać.
Powy-, czasowniki niedokonane, złożone z temi przyimkami, przybierają znaczenie dokonanych i oznaczają czynność, stosowaną względem wielu osób a. przedmiotów kolejno, a. względem jednej osoby a. przedmiotu wielokrotnie, np.: powybierać, powyrzucać, powynosić, powyciągać; nie podajemy ich przeto tutaj, odsyłając szukających do tych samych czasowników niezłożonych, w odpowiednich miejscach alfabetu.
Powyborowy, następujący po wyborze a. po wyborach.
Powyżej, Powyż, przysł., trochę wyżej, na wyższym miejscu; przedtym, w poprzednim czasie a. na poprzednim miejscu: mówiłem, pisałem p., p. podany, wzmiankowany, wymieniony.
Powyższać, dok. Powyższyć; wyższym czynić, podwyższać, podnosić.
Powyższy, wyżej położony a. umieszczony; wyżej ś. znajdujący; o którym poprzednio mówiono a. pisano: p-e słowa listu, przemowy, książki; p-e osoby, przedmioty = przedtym wymienione.
Powz-, czasowniki niedokonane, złożone z temi przyimkami, przybierają znaczenie dokonanych i oznaczają czynność, stosowaną względem wielu osób a. przedmiotów kolejno a. względem jednej osoby a. przedmiotu wielokrotnie, np. powznosić, powzmacniać, powzbogacać, powzruszać; nie podajemy ich przeto poniżej, odsyłając szukających do do tychże czasowników niezłożonych, w odpowiednich miejscach alfabetu.
Powziąć, osiągnąć, dostać co, otrzymać; zasięgnąć czego: p. wiadomość; nabrać, poczuć, wyrobić w sobie co: p. nadzieję, podejrzenie, miłość, nienawiść, odrazę, przyjaźń, wstręt, obawę, myśl, projekt, zamiar; p. ś., przychodzić do zdrowia po chorobie.
Poza, fr., postawa; układ postaci, mina; przybranie jakiej postawy a. miny: fotografować się w dwu, trzech p-ach.
Poza, przyim., z przyp. 4-ym = za kogo, za co; z przyp. 6-ym = za kim, za czym, z tyłu kogo, czego; nie w obrębie kogo, czego, na zewnątrz kogo, czego; prócz, oprócz, krom: co więcej p. tym?; p. tym = zresztą: ma jedną wadę, ale p. tym zacny człowiek.
Poza-, czasowniki niedokonane, złożone z temi przyimkami, przybierają znaczenie dokonanych i oznaczają czynność, stosowaną względem wielu osób a. przedmiotów kolejno, a względem jednej osoby a. przedmiotu wielokrotnie, np. pozabijać, pozanosić, pozabierać, pozarzucać; nie wyszczególniamy więc wszystkich, należy je przeto szukać we właściwych miejscach alfabetu bez tych przyimków.
Pozabiurowy, dokonywany, odbywany poza zajęciami biurowemi, w godzinach nieurzędowych.
Pozabudżetowy, nie objęty budżetem.
Pozacechowy, nie należący do cechu.
Pozacielesny, niecielesny, duchowy.
Pozaczerwony, znajdujący ś. poza kolorem czerwonym; w widmie słonecznym ultraczerwony: promień p.
Pozadnieprzański, Pozadnieprski, położony, rozciągający ś. poza Dnieprem.
Pozadomowy, dokonywany poza domem; dotyczący tego, co ś. dzieje poza domem; życie p-e, praca p-a.
Pozafijoletowy, Pozafijołkowy, znajdujący ś. poza kolorem fijoletowym, w widmie słonecznym: ultrafioletowy.
Pozafrontowy, w służbie wojskowej: dokonywający ś. poza frontem, niefrontowy; boczny, tylny.
Pozagalicyjski, położony poza Galicją, przywożony do Galicji.
Pozagimnazjalny, znajdujący ś. poza gimnazjum, nie wchodzący w zakres życia gimnazjalnego.
Pozagrobowy, pośmiertny.
Pozajutro, przysł. na trzeci dzień, licząc od dnia dzisiejszego: p. a. p-trze, następny dzień po jutrzejszym, trzeci dzień licząc od dnia dzisiejszego.
Pozajutrzejszy, następujący po dniu jutrzejszym.
Pozakastowy, nie należący do kasty.
Pozaklasowy, nie należący do klasy, dokonywany poza klasą.
Pozaklasztorny, znajdujący ś. poza klasztorem.
Pozakonkursowy, nie współubiegający ś. w konkursie.
Pozakościelny, położony poza obrębem kościoła.
Pozakrajowy, poza krajem dokonywany, z poza kraju przysyłany. niekrajowy, obcokrajowy, zagraniczny.
Pozakresowy, położony poza kresami kraju, pochodzący z poza kresów, zagraniczny.
Pozakulisowy, znajdujący ś., a. odbywający ś. poza kulisami; tajny dla szerszej publiczności: intrygi p-e.
Pozamałżeński, dokonywający ś. poza małżeństwem.
Pozamaterjalny, niematerjalny, nieeielesny, duchowy.
Pozamiejscowy, nietutejszy, zamiejscowy.
Pozamiejski, zamiejski.
Pozamieszczański, nie należący do mieszczan, nie mający nic wspólnego z mieszczanami, niemieszczański.
Pozamorski, za morzem leżący; z za morza przywożony.
Pozaobozowy, położony a. odbywający ś. poza obrębem obozu.
Pozaoczny, będący a. odbywający ś. poza oczami; zaoczny.
Pozaonegdaj, rzecz., dzień przedonegdajszy; przysł., dnia przedonegdajszego.
Pozaparlamentarny, dokonywający ś., odbywający ś. poza parlamentem.
Pozaplemienny, nie należący do plemienia, obcoplemienny.
Pozaprzeszły, ten, który był przed zaprzeszłym: rok p.
Pozaprzyszły, który nastąpi po przyszłym: rok p.
Pozarastały, który pozarastał.
Pozarodkowy, będący poza zarodkiem, po wyjściu z zarodka.
Pozarogatkowy, położony poza rogatkami miasta, pozamiejski, zamiejski.
Pozasalonowy, odbywający ś. a. znajdujący ś. poza salonem.
Pozasądowy, dokonywający się bez udziału sądu.
Pozasejmowy, dokonywający ś. poza sejmem, bez jego udziału.
Pozasłużbowy, dokonywający ś. poza służbą, nie wchodzący w zakres służby; nie pozostający na służbie, dymisjonowany.
Pozaszeregowy, nie należący do szeregu.
Pozaszkolny, położony poza szkołą, nie wchodzący w zakres życia szkoły.
Pozaświat, Pozaświecie, kraina, leżąca poza światem, sfera nadzmysłowa.
Pozaświatowy, znajdujący się poza tym światem, nadziemski, pozazmysłowy.
Pozauniwersytecki, pozostający, odbywający ś. poza obrębem uniwersytetu.
Pozawczoraj, rzecz., dzień przedwczorajszy, onegdajszy; przysł. dnia pozawczorajszego, dnia onegdajszego.
Pozawczorajszy, onegdajszy.
Pozawidmowy, położony poza widmem słonecznym.
Pozawodzie, miejsce, położone poza wodą, z tamtej strony wody: rzeki, jeziora, stawu i t. p.
Pozaziemski, położony poza ziemią, zaziemski, nadziemski, nieziemski, z tamtego świata.
Pozazmysłowy, nie podpadający pod zmysły, niezmysłowy, pozostający poza sferą zmysłową.
Pozbawiać, dok. Pozbawić; odbierać, odejmować coś komu, ogołacać kogo z czego, odbierać, wydzierać, wyzuwać kogo z czego: p. majątku, czci, wolności, życia, chleba; p. ś., tracić co, ogołacać ś. z czego, z własnej woli a. winy; p. ś. życia = zadawać sobie śmierć, zabijać ś.
Pozbawić — p. nied. Pozbawiać.
Pozbawka, roślina z rodziny pozbawkowatych, konopnica.
Poze-, Poz-, czasowniki niedokonane, złożone z temi przyimkami, nabierają znaczenia dokonanych i oznaczają czynność, stosowaną względem wielu osób a. przedmiotów kolejno a. względem jednej osoby a. przedmiotu wielokrotnie, np. pozbijać, pozrywać, pozestawiać, pozeszywać; nie podajemy ich przeto tutaj, odsyłając szukających do tychże czasowników niezłożonych, we właściwych miejscach alfabetu.
Pozbywać się, dok. Pozbyć ś.; uwalniać ś. od czego a. od kogo, oddalać kogo a. co od siebie; sprzedawać za byle co, zbywać co, wyzbywać ś. czego, tracić.
Pozdrawiać, dok. Pozdrowić; witać kogo z uszanowaniem, z dobrym życzeniem; życzyć wszystkiego dobrego, życzyć zdrowia; przesyłać życzenia listownie; odwiedzać, nawiedzać.
Pozdrowić — p. nied. Pozdrawiać.
Pozdrowieć, wyzdrowieć.
Pozdrowienie, powitanie z oświadczeniem: uszanowania, życzenia zdrowia, wszystkiego dobrego; słowa, giesty powitania.
Pozer, fr., fotograf, nadający układ postaci osoby przed zdjęciem fotograficznym; człowiek, chcący ś. wydać innym, niż jest, udający, chcący zwrócić na siebie uwagę.
Pozew, akt sądowy, doręczany przez woźnego pozwanemu na żądanie powoda; wezwanie do sądu.
Pozewne (-ego), opłata od pozwu.
Pozębić, porobić zęby, postrzępić, powyszarpywać.
Pozgonny, pośmiertny.
Pozgrzyt, zgrzyt, chrzęst, coraz ś. powtarzający.
Poziemie, najniższe piętro budynku, parter.
Pozierać, dok. Pojrzeć; patrzyć, spoglądać.
Poziew, ziew, ziewnięcie, tchnienie.
Poziewacz, rodzaj małża.
Poziewać, coraz ziewać, oddychać, dyszeć.
Poziewnik, roślina z rodziny wargowych, badyl, koci pysk.
Poziębły, zziębnięty (o wielu).
Poziębnąć, zziębnąć, zmarznąć (o wielu).
Pozimek, wiosna.
Poziom, część powierzchni ziemi ograniczona okręgiem; część powierzchni ziemi, widoczna z jakiegoś miejsca, zwłaszcza wyniosłego; wszelka płaszczyzna prostopadła do linji pionowej: p. pozorny a. fizyczny = płaszczyzna przeprowadzona przez punkt jakiś na powierzchni ziemi, styczna do powierzchni ziemi; p. matematyczny a. rzeczywisty = przechodzący przez środek ziemi; p. oceanu, p. wody = płaszczyzna wody, pozostającej w równowadze; wzniesienie: 5000 metrów nad p-em morza a. ponad p. morza; stan wody, wysokość wody w rzece; wysoki, nizki p.; przen., mierność, pospolitość, nędza duchowa, gnuśność, powszedniość: ulatywać nad p-y = wznosić ś. duchowo; przen., stopień, faza rozwoju: p. nauki, cywilizacji, obyczajów; p. umysłowy, moralny; w górnic., piętro.
Poziomkowy, z poziomek wyrobiony.
Poziomnik, przyrząd, służący do oznaczania różnic poziomów rożnych punktów na powierzchni ziemi.
Poziomo, przysł. od Poziomy.
Poziomość, powszedniość, mierność, pospolitość, marność, nędza duchowa.
Poziomować, znajdować poziom, niwelować, dochodzić różnicy wysokości jakiego miejsca ponad drugie a. nad poziom morza.
Poziomy, równoległy do poziomu, prostopadły do pionowego, horyzontalny; czołgający ś., nizki, karłowaty, pełzający, ścielący ś. po ziemi; przen., powszedni, bez polotu wyższego, podły, gminny, pospolity, marny.
Pozłacać, dok. Pozłocić; powlekać po wierzchu cieniutką warstwą złota, barwić na kolor złota, oblewać światłością; p. ś., być pozłacanym, połyskiwać złotem.
Pozłacany, Pozłocisty, powleczony cieniutką warstwą złota, platerowany złotem; pozornie bogaty; błyszczący pozorami złudnemi, grzeczność, przyjaźń p-na = obłudna, nieszczera; przen., młodzież pozłacana, starająca ś. dorównać bogatym paniczom rozrzutnością i hulaszcznym życiem.
Pozłocisty — p. Pozłacany.
Pozłota, czynność złocenia, pozłacania; to, czym pozłocono, warstewka złota, pokrywająca powierzchnię jakiegoś przedmiotu; głowa do p-ty = głupiec; przen., szych, blichtr, świecidełka; krążki tłuszczu, oka na powierzchni zupy, frytura.
Pozłotka, zdr. od Pozłota.
Pozłotnictwo, zajęcie, fach pozłotnika.
Pozłotniczy, przym. od Pozłotnik; dotyczący pozłacania.
Pozłotnik, rzemieślnik, trudniący ś. pozłacaniem.
Pozłotowina, ozdoba złocona.
Poznać — p. nied. Poznawać.
Poznajamiać, dok. Poznajomić; czynić kogo znajomym z kim drugim, zapoznawać kogo z kim, zaznajamiać; oznajamiać kogo z i czymś mu nieznanym, wtajemniczać w co; p. ś., zabierać znajomość z kim; zapoznawać ś. z kim a. z czym, obznajmiać ś. z czym, wtajemniczać ś. w co.
Poznajomu, jak dobry znajomy; przysł., z powodu dobrej znajomości, poufale, bez ceremonji.
Poznaka, to, po czym kogo a. co poznają, wskazówka, objaw, znak, oznaka.
Poznanie, czynność poznawania kogo a. czego, zawieranie znajomości z kim; świadomość, znajomość, wiadomość, wiedza; zdolność poznawania, pojęcie, rozum, umysł; p. ś., zawarcie znajomości z kim, przekonanie ś. o wartości kogo a. czego.
Poznawać, dok. Poznać; pojmować rozumem, dochodzić do świadomości czego; miarkować, postrzegać, domyślać ś., odgadywać; wyrozumiewać dokładnie, oceniać i należycie, przekonywać ś. dowodnie o wartości kogo a. czego; kosztować czego, rozpoznawać, rozeznawać, rozróżniać, przypominać sobie kogo co; zapoznawać, poznajamiać kogo z kim; zapoznawać ś., poznajamiać ś. z kim; p. żonę, męża = mieć stosunek małżeński; p. głupiego po śmiechu jego, p. pana po cholewach i t. d. = można poznać; poznasz ty mnie! = grożąc: zobaczysz, co ci zrobią!; p. ś., zaznajamiać ś., zawierać znajomość z kim; poznawać ś., zaznajamiać ś. nawzajem; p. ś. na kim, na czym, oceniać należycie wartość czyją, nie dawać ś. ułudzić pozorom, osądzać sprawiedliwie, odkrywać właściwą istotą czego.
Poznawanie, rzecz., od Poznawać; rozeznywanie.
Poznawca, ten, co poznaje, rozpoznaje, ocenia sprawiedliwie i ze znajomością rzeczy, badacz.
Poznawczy, przym. od Poznawca.
Pozornie, przysł. od Pozorny.
Pozorny, odznaczający ś. piękną powierzchownością, okazały, wspaniały, świetny, pokaźny; zdający ś. być tym, czym jednak nie jest, ułudny, udany, złudny, powierzchowny, nieistotny: śmierć p-na = letarg.
Pozorować co czym = osłaniać co, usprawiedliwiać pozorami, przytaczać dowody jakoby niewinności, nadawać pozór, udawać.
Pozostać — p. nied. Pozostawać.
Pozostałość, to, co zostało, reszta, szczątek, zabytek; sukcesja, puścizna, dziedzictwo, spadek.
Pozostały, ten, który został a. pozostaje; zostawiony w spadku, w sukcesji; ten, o którym ś. nie chce wiedzieć, którego ś. nie liczy, inny.
Pozostawać, dok. Pozostać; przebywać gdzie, nie ruszać ś. z jakiego miejsca, nie wychodzić z jakiego stanu, położenia, zostawać nadal; zostawać w tyle, dawać ś. wyprzedzić innym, nie dościgać kogo, czego; zostawać po kim, po czym, jako reszta, spuścizna itp.; cóż mi p-aje do uczynienia? = co mam uczynić?
Pozostawiać, dok. Pozostawić; nie wziąć czego z sobą, zostawiać za sobą, po sobie; przekazywać swoim następcom; spuszczać ś. na kogo, polecać, powierzać komu co, polegać na kim, że coś uczyni, liczyć na kogo.
Pozować, fr., przybierać pewną postawę lub minę; służyć za model; udawać coś.
Pozór, wygląd, postać zewnętrzna, powierzchowność, kształt widomy; pretekst, pokrywka, powód, maska, złuda; domniemanie, prawdopodobieństwo; dawać na co p. = dawać baczność, pilnować; na p. = pozornie, powierzchownie, dla oka ludzkiego, obłudnie; pod p-em = pod płaszczykiem, pod osłoną czego; jest p. na co = można ś. domyślać czego; to, co ś. widzi zdala, perspektywa, widok.
Pozuchwalać — p. Rozzuchwalać.
Pozwać — p. nied. Pozywać.
Pozwalać, zwalić wiele przedmiotów na kupę.
Pozwalać, dok. Pozwolić; dopuszczać do czego, zgadzać ś. na co, przyzwalać, dozwalać, nie sprzeciwiać ś. czemu, przystawać na co, przychylać ś. do czyjegoś życzenia, prośby, nie przeszkadzać; p. sobie = nie żałować sobie, użyć sobie wedle chęci, za dużo dokazywać, folgować sobie, nie krępować ś. w czym; udzielać, użyczać, nie skąpić, dawać w dostatecznej mierze; łaskawie uczynić coś dla kogoś, udawać ś. dokąd dla okazania komu grzeczności, łaski; próbować, kosztować czego; nie p-am = uroczysta muła zrywania sejmu w dawnej Rzeczypospolitej Polskiej.
Pozwanie, zawezwanie, pozew, wezwanie do sądu.
Pozwaniec, powołany przed sąd, obwiniony, oskarżony.
Pozwolenie, zgoda czyja na co, zezwolenie, przyzwolenie: dać p., dostać, mieć p., bez p-a, za p-niem urzędu, zwierzchności = na mocy pozwolenia; za p-niem! = proszę pozwolić powiedzieć coś, pozwolić przejść, przepraszam!
Pozwoleństwo — p. Pozwolenie.
Pozwolić — p. nied. Pozwalać.
Pozycja, łć., położenie, miejsce, stanowisko, sytuacja; postawa, ułożenie; stan; w rachunkach: szczegółowe cyfry, działy, rubryka, kategorja; układ lewej ręki na skrzyp cach; ustawienie nóg w tańcu, figura: w fechtunku: postawa zasadnicza; p. strategiczna = taka miejscowość, z której wojsko może najłatwiej przeszkadzać ruchom wojsk nieprzyjacielskich.
Pozyskać — p. nied. Pozyskiwać.
Pozyskiwać, dok. Pozyskać; jednać sobie, ujmować kogo, skarbić sobie czyjeś względy, przychylność, kaptować sobie kogo; przekupywać kogo; pozyskać = osiągnąć.
Pozytura, łć. postawa.
Pozytyw, łć., odbitka z kliszy fotograficznej, gdzie miejsca ciemne i jasne są rozmieszczone tak, jak w naturze, t. j. dają obraz rzeczywisty przedmiotu; w potocznej mowie: fotografja.
Pozytywista, zwolennik pozytywizmu.
Pozytywistyczny, dotyczący pozytywityzmu i pozytywisty.
Pozytywizm, łć., kierunek filozoficzny, oparty wyłącznie na ustalonych wynikach nauki, na doświadczeniu.
Pozytywnie, łć., istotnie, faktycznie, napewno, bezwzględnie.
Pozytywny, łć., twierdzący, dodatni (przeciwstawienie: negatywny); rzeczywisty, uzasadniony, namacalny; pewny, stanowczy; p-e wielkości = liczby, opatrzone znakiem +.
Pozywać, dok. Pozwać; dawać pozew komu, wezwanie, zapozywać kogo do sądu, przysyłając mu pozew, obżałowywać kogo.
Pożalić się, poskarżyć ś., wypowiedzieć swoją skargę, swój żal; uczuć litość dla kogoś a. czegoś, ulitować ś., zmiłować ś., okazać współczucie; pożal ś. Boże = aż litość bierze, broń Boże, strzeż Boże, to wielka szkoda, to daremnie, napróżno.
Pożałować, poczuć litość dla kogo, zlitować ś. nad kim, nad czym, okazać politowanie; uczuć żal z powodu jakiego postępku, poczuć, że źle ś. postąpiło: p-ujesz tego kiedyś!; nie dać czego komu ze skąpstwa, poskąpić.
Pożałowanie, litość, politowanie; nędzarz godny p-a = politowania, litości; fakt p-a godny = opłakany, smutny.
Pożar, palenie ś. budynków, lasów, pochłanianie przez ogień, wielki ogień; p.! a gore!; coś wybuchającego gwałtownie i niszczącego: p. wojny, kłótni, gniewu, namiętności; zapał, żar.
Pożarcie, rzecz. od Pożreć.
Pożarnictwo, wszystko co dotyczy umiejętności gaszenia pożarów.
Pożarnik, podpalacz, człowiek, rozniecający pożar; przen., podżegacz.
Pożarny, przym od Pożar.
Pożąć, zżąć wszystko, ukończyć żniwa.
Pożądać, żądać czego gwałtownie, pragnąć namiętnie, pałać żądzą czego.
Pożądanie, żądanie, pragnienie czego; pożądliwość, żądza, chęć namiętna; przysł., według żądania, według chęci, myśli.
Pożądany, którego pragniemy usilnie, bardzo żądany, upragniony, wymarzony; taki, jakiego żądamy, zadowalający, pomyślny, należyty; ten, którego należy życzyć sobie, pragnąć usilnie.
Pożądliwie, przysł. od Pożądliwy; patrzyć na co p. = z pożądaniem, chciwie; lubieżnie.
Pożądliwość, usilne pragnienie, namiętne żądanie; chuć, namiętność, lubieżność, żądza.
Pożądliwy, pożądający usilnie, żądny, chciwy, łakomy; lubieżny, namiętny.
Pożegnać, rozstać ś., rozłączyć ś. z kim, opuścić kogo; życzyć komu szczęścia przy rozstaniu, Bogu go polecić, wyrzec formułę pożegnalną; pobłogosławić; p. co, porzucić, wziąć z czym rozbrat; p. świat, p. ś. ze światem = umrzeć a. wstąpić do klasztoru; p. ś., życzyć komu zdrowia na rozstaniu; p. kogo = rozstać ś. z kim źle, zerwać z kim stosunki, odejść; p. ś. z czym = nie widzieć tego więcej, stracić, już nie odzyskać; p-j ś.! = już tego nie zobaczysz!
Pożegnalny, dotyczący pożegnania.
Pożegnanie, rzecz, od Pożegnać.
Pożegnawczy — p. Pożegnalny.
Pożenić, ożenić (o wielu), skojarzyć małżeństwo; przen., dwie rzeczy z sobą połącyć, zjednoczyć, pomieszać; p. ś., pobrać ś., ożenić ś., wziąć ślub.
Pożeracz, ten, który pożera.
Pożerać, dok. Pożreć; jeść, żreć wiele, jeść chciwie, połykać; p. oczami = patrzeć pożądliwie; przen., pochłaniać, strawiać, niszczyć, unicestwiać; trwonić, marnować; p. ś., pożerać ś. nawzajem; pożreć ś., pokłócić ś., powadzić ś., posprzeczać ś. namiętnie.
Pożerca — p. Pożeracz; przen., drapieżnik, łupieżca, rabuś.
Pożerczy, żarłoczny, łakomy, chciwy, pożerający: zwierz p.; pochłaniający, niszczycielski: ogień p.
Pożłobiać, dok. Pożłobić; wyżłobić wiele a. wyżłobić coś w wielu miejscach.
Pożoga — p. Pożar; łuna.
Pożółcić, powlec barwą żółtą po wierzchu, paplamić czymś żółtym; p. ś., poplamić ś. czymś żółtym.
Pożółcieć, Pożołknąć, stać ś. żółtym, nabrać barwy żółtej; przen., zmizeruieć, stracić cerę.
Pożółkły, ten, który stał ś. żółtym, który nabrał barwy żółtej.
Pożółknąć — p. Pożółcieć.
Pożółkniały, Pożółkły — p. Pożółciały.
Pożreć — p. nied. Pożerać; zjeść, zeżreć, połknąć; pochłonąć, strawić, zniszczyć (o ogniu); p. ś. = pokłócić ś. gwałtownie.
Pożuć, zżuć co dobrze, dokładnie, pogryźć.
Pożycie, życie, rodzaj, tryb życia, p. z kim; przestawanie, obcowanie, wspólne z kim życie: p. z ludźmi, p. małżeńskie, miły w p-u = w bliższym obcowaniu.
Pożyczać, dok. Pożyczyć; dawać w pewnym czasie i pod pewnemi warunkami, udzielić czego z warunkiem zwrotu takiej samej ilości tego samego przedmiotu; brać co od kogo z warunkiem zwrotu; zaciągać pożyczkę, dług; przyjmować, brać co od kogo, zapożyczać co od kogo, korzystać z cudzego pomysłu.
Pożyczalnia, instytucja, w której ś. coś pożycza; p. książek = czytelnia, wypożyczalnia.
Pożyczalny, taki, którego można pożyczyć od kogo, pożyczkowy: kapitał p.
Pożyczanka — p. Pożyczka.
Pożyczany, Pożyczony, nie własny, wzięty od kogo tytułom pożyczki; przejęty od kogo, nieoryginalny; świecić p-ym blaskiem = podawać cudze myśli za własne.
Pożyczka, danie czego komu a. wzięcie od kogo z warunkiem oddania; pożyczenie komu szczególniej pieniędzy; wzięcie czego od kogo w pożyczce, zaciągnięcie długu; oblig, bilet rządowy na zaciągniętą pożyczkę: p. premjowa, państwowa, francuska, niemiecka i t. p.; przedmiot pożyczony, suma pożyczona, dług.
Pożyczkowy, odnoszący ś. do pożyczek, udzielający pożyczek: bank p., kasa p-a.
Pożyczyć — p. nied. Pożyczać.
Pożyć, czas jakiś przeżyć; p. nied. Pożywać; spożyć, zjeść; skonsumować, zużyć, zniszczyć, pokonać.
Pożytecznie, z pożytkiem, korzystnie, celowo, dobrze, trzeba, z korzyścią dla innych.
Pożyteczny, przynoszący pożytek, użyteczny, korzystny; przydatny, potrzebny do czego, zdatny na co.
Pożytek, to, co przynosi jaką korzyść, zysk, co daje użytek, dodatni wynik czego, dobro.
Pożytkować z czego, korzystać z czego, posługiwać ś. czym.
Pożytkowy, odnoszący ś. do pożytku, przynoszący pożytek, pożyteczny, użyteczny, użytkowy, dochodowy, intratny.
Pożytwa, roślina z rodziny wargowych.
Pożywać — p. dok Pożyć; jeść, posilać ś.
Pożywczy, pożywmy, posilny, odżywczy.
Pożywić, dać jeść, nakarmić, posilić; p. ś., nakarmić ś., posilić ś., podjeść sobie, dostać pożywienia; skorzystać, zyskać.
Pożywienie, pokarm, żywność, strawa, posiłek; sposób utrzymania życia, wyżywienie, środki do życia, byt.
Pożywka, środek pożywiający, posilający; pokarm posilny.
Pożywny, karmiący, tuczący, wzmacniający, sytny, posilny.
Pój, picie, pojenie.
Pójście, udanie ś. dokąd, odejście; p. za mąż = zamążpójście.
Pójść, udać ś. dokąd, podążyć, skierować ś. w którą stronę: p. na przechadzkę, do kościoła, za sprawunkami, po bułki, po mięso, na polowanie, na grzyby, po doktora; p. pieszo, piechotą; p. na komorne = nie mieć własnego mieszkania, p. do więzienia, do kozy = być wtrąconym: p. do nieba, na tamten świat, na łono Abrahama = umrzeć, p. do nieba, do czyśćca, do piekła; p. do klasztoru = wstąpić, p. do szkoły, do wojska, być wziętym; p. do szewca = być oddanym; p. przez prawo do sądu = zaskarżyć kogo do sądu, a. być oddanym, skierowanym do sądu; p. po nosie, p. nie w smak = nie podobać ś., być niezadowolonym; p. do druku = być oddanym do druku; p. na licytację = być wystawionym na sprzedaż przez licytację; p. do kąta = być zapomnianym, zaniedbanym, zejść na drugi plan; p. za czyim przykładem w czyje ślady = naśladodować go; p. za czyją radą = posłuchać go; p. w las = iść na marne, nie wydać pożądanych wyników; nauka poszła w las = na nic ś. nie przydała; p. w górę = podnieść ś., zwiększyć ś., wzrosnąć, wznieść ś.; p. na dół = opaść, zmniejszyć ś., obniżyć ś.; p. na dno = pogrążyć ś., utonąć; p. za j mąż = zostać czyją żoną, poślubić; odejść, oddalić ś.: pójdź precz!;, przybliżyć ś., przystąpić: pójdź tu!, pójdź tu sam!; rozejść ś., rozszerzyć ś.: wino poszło do głowy, w nogi = uderzyło, zamroczyło; w pięty mu poszło! = miał ś. z pyszna, nieprzyjemnie mu ś. zrobiło; powieść ś., udać ś., dać wynik pomyślny; poszło jak z płatka, jak po maśle = udało ś. wybornie; p. z kim o lepsze = stanąć do współzawodnictwa; p. o zakład = założyć ś.; p. do ataku = uderzyć; minąć, przeminąć, zginąć, w niwecz ś. obrócić: p. z dymem = spalić ś., p. w niwecz, p. na wiatr, p.do djabła, do licha, p. na darmo = okazać ś. daremnym, próżnym; zmarnować ś.; p. w perzynę = zostać zniszczonym; p. w co, na co = obrócić ś., zamienić ś., zostać oddanym, zejść na co, zostać użytym, poświęconym, przeznaczonym: p. w dym, w popiół = ulec zagładzie, w niwecz ś. obrócić; poszło w modę, w zwyczaj, w przysłowie = stało ś. modnym, zwyczajem, przysłowiem; p. w rekruty, w żołnierze, w lokaje = zostać; p. na ofiarę = być ofiarowanym; p. w niepamięć = ulec zapomnieniu; p. na marne = zmarnieć; p. na dziady = zostać nędzarzem; p. w kawałki = podrzeć ś., rozlecieć ś.; p. komu na zgubę = na szkodę; p. komu na zdrowie = posłużyć na zdrowiu; p. na księdza = zostać księdzem, obrać sobie zawód duchowny; p. na sucho, p. płazem = ujść bezkarnie; polać ś., pociec: krew poszła z nosa, z rany; potoczyć ś., pokazać ś.; początek wziąć, wyniknąć, naradzić ś., powstać: stąd poszło, że... = z tego wynikło; o co wam poszło? = jaka była przyczyna waszego sporu?; z Abrahama poszedł Izaak = narodził ś.
Póki, przysł., jak długo?; do jakiego czasu?; dopóki?; pokąd?; tak długo aż, dopóty aż, pokąd, dopokąd, nim, zanim: p. życia, p. tchu, sił = póki starczy życia, tchu, sił; p. świata = do końca świata; p. — póty = pokąd — potąd, dopóki — dopóty, jak długo — tak długo.
Pólko, małe pole, mała rola.
Pół, połowa czego, jedna z dwu równych części: dzielić ś. czym z kim na p., na poły = w równej części; dwa i p., trzy i p. i t. d; półtora, półtrzecia, półczwarta = ll/2, 2l/2, — V2 i t. d.: p. sta = 50; p. tysiąca = 500; wpół do pierwszej, drugiej, trzeciej = godzina 12-sta i minut 30, 1-sza i minut 30, 2-ga i minut 30 i t. d.; półtorasta = 150; p. psa, p. kozy = ni to, ni owo, człowiek nieokreślonego charakteru i kondycji; na p., przez p., na wpół, na poły, przysł. = połowicznie, w połowie, do połowy, prawie, ledwie nie: napoły umarłem = ze strachu ledwie nie umarłem; środek, pas, talja: ująć ś. w p. = pod boki; chwycił ją w p. = w pasie; p. do dwunastej, wpół do dwunastej = gra w karty: elbik, halbecwelwa.
Pół, w połączeniu a. rzeczownikami a. przymiotnikami oznacza a. połowę przedmiotu (półarkusz, półbochenek), a. połowiczne, częściowe posiadanie jakiej cechy (półanielski, półbożek).
Półaksamit, tkanina pośledniejsza od aksamitu, welwet.
Półakt, model nagi do pasa.
Półanglik, koń mieszany, mający pół krwi angielskiej.
Półanioł, istota prawie anielska.
Półarab, koń półkrwi arabskiej.
Półarkuszowy, mający wymiar in-folio.
Półatłas, gorszy gatunek atłasu.
Półbarwa, barwa niezdecydowana, przejściowa.
Półbataljon, połowa bataljonu.
Półbaterja, oddział artylerji, zawierający połowę zwykłej baterji.
Półbatyst, gorszy gatunek batystu.
Półbąk, rodzaj łodzi sportowej.
Półbeczek, naczynie, mające miarę pół beczki.
Półbeczułek, Półbeczułka, naczynie o mierze półbeczułki, antałek.
Półbiały, na wpół biały, białawy.
Półbłysk, półblask, błysk słaby, niezupełny.
Półbochenek, połowa bochenka chleba.
Półboski, Półboży, w połowie boski, odnoszący ś. do półboga.
Półbożek, zdr. od Półbóg.
Półbóg, podrzędny bożek pogański, bohater ubóstwiany; przen., człowiek uwielbiany, bożyszcze.
Półbrat, brat z jednej matki, ale z innego ojca, brat przyrodni, krewniak; braciszek zakonny.
Półbretnal, gwóźdź kształtem podobny do bretnala, ale o połowę mniejszy.
Półbryczek, Półbryczka, bryczka z powozową budką.
Półbrygada, pułk w wojsku francuskim za czasów Napoleona.
Półbryka, bryka z przykryciem.
Półbutelek, Półbutelka, flaszka, zawierająca pół butelki: p. piwa, wina.
Półcalówka, deska grubości pół cala.
Półcentówka, moneta, mająca wartość pół centa, halerz.
Półciemny, niezupełnie ciemny.
Półcień, cień nie bardzo gęsty, coś pośredniego między jasnością a cieniem.
Półcisza, niezupełna cisza.
Półcnota, cnota udana, fałszywa, polegająca tylko na zachowaniu pewnych form.
Półcudzoziemiec, człowiek, będący przez pół cudzoziemcem.
Półcylindryczny, posiadający kształt półcylindra.
Półcyrklasty, mający kształt połowy okręgu koła, półkolisty.
Półczepek, czepek, nie mający tylnej części, okrywający tylko przednią część głowy; ubranko na głowę.
Półczłowiek, człowiek nędzny, marny, dziki, nie ucywilizowany, nie zasługujący na imię człowieka; żart., dzieciak, wyrostek, młodzieniec, młodzieniaszek.
Półczuwanie, stan pośredni między snem a czuwaniem, drzemka.
Półczwarta, Półczwartej = trzy i pół.
Półczynny, połowicznie czynny.
Półćwiartek, Półćwiartka, Półćwierć, jedna ósma jakiej miary = 1/8; połowa ćwierci, ósemka, cztery garnce; połowa ćwiartki papieru, format in-octavo.
Półdarmo, przysł., niezmiernie tanio, za bezcen.
Półdeskal, gatunek gwoździa, bretnal, gwóźdź półdeskowy, półtarciczny.
Półdeszczówka, rodzaj dużej parasolki damskiej.
Półdjabeł, Półdjablę, istota podobna do djabła; trzpiot, lekkomyślnik, sowizdrzał, letkiewicz; p. weneckie = kobieta demoniczna, zmysłowa, awanturnica; coś dziwacznie, fantastycznie ubranego.
Półdługi, posiadający połowę normalnej długości.
Półdniowy, trwający pół dnia; południowy, dokonywający ś. w południe.
Półdniówka, robota, trwająca tylko pół dnia.
Półdolar, moneta, wynosząca pół dolara.
Półdomowy, prawie domowy, zadomowiony, często gdzie bywający.
Półdrabek, drabina o jednej żerdzi, z poprzetykanemi przez nią na wylot szczeblami; w lm., p-i, wóz o bokach drabiniastych.
Półdrzemka, niezupełne drzemanie.
Półduch, istota w połowie uduchowiona.
Półduchowy (-ego), osoba napoły duchowna, a. napoły świecka.
Półdukat, dawna moneta polska wartości pół dukata.
Półdwunasta, Półdwunastej = 11½; rodzaj gry w karty.
Półdywizja, Półdywizjon, w wojs., połowa dywizji.
Półdziało, Półdziałek, Półdziałko, niewielkie działo, mała armata.
Półdzida, mała dzida, krótki oszczep.
Półdziecięcy, Półdziecinny, prawie dziecięcy.
Półdziecko, będący w przejściowym wieku między dzieciństwem a młodością.
Półdziedzic, dziedzic połowy majątku.
Półdziesiąta, Półdziesiątej = 9½.
Półdziewiąta, Półdziewiątej = 8½.
Półdziki, na wpół dziki, prawie dziki.
Półeliptyczny, podobny z kształtu do połowy elipsy.
Półfabrykat, materjał surowy, częściowo przerobiony.
Półfasek, naczynie, zawierające w sobie pół faski.
Półfilarze, filar, do połowy wmurowany w ścianę.
Półflorenówka, moneta, wynosząca pół florena.
Półfrak, Półfraczek, rodzaj fraka, krótki fraczek u sukni damskiej.
Półfrancuskie ciasto = drożdżowe z większą ilością masła.
Półfrankówka, moneta, wynosząca pół franka.
Półgalop, bieg konia pośredni między kłusem a galopem.
Półgalowy, przez pół galowy (mundur p.).
Półgarncówka, naczynie objętości pół garnca.
Półgąska, uwędzona połowa tułowia gęsiego.
Półgębek; mówić p-iem = oględnie, ostrożnie, niewyraźnie, nieśmiało, niezrozumiale; jeść p-iem = jeść bardzo niewiele.
Półgęsek — p. Półgąska.
Półgęsty, nie bardzo gęsty.
Półgłęboki, nie bardzo głęboki; kalosz p. = nie nakrywający podbicia.
Półgłos, głos przyciszony, szept wyraźny.
Półgłówek, niepojętny, tępy, niedowarzony, warjat, głupiec, idjota.
Półgłupiec, Półgłuptas, głupowaty, półgłówek.
Półgniewny, dość gniewny, niezupełnie gniewny.
Półgodzinka, nie całe półgodziny.
Półgorset, stanik sznurowany bez rękawów, leniuszek.
Półgotycki, niezupełnie gotycki. gotycki mieszany.
Półgroszek, Półgrosz, Półgroszówka, moneta, wynosząca półgrosza.
Półgwar, gwar niewyraźny.
Półgwinea, moneta, wynosząca pół gwinei.
Półhabit, habit zakonny niezupełny, suknia w rodzaju habitu.
Półhak, rodzaj hakownicy, dawnej strzelby.
Półimperjał, moneta rosyjska = 5, a właściwie 7½ rubla.
Półinteligencja, inteligencja niezupełna, niewysoka, połowiczna.
Półistnienie, istnienie pozorne, niecałkowite, połowiczne.
Półjajowaty, z kształtu podobny do połowy jaja, półowalny.
Półjamnik, jamnik-mieszaniec.
Półjasny, niezupełnie jasny.
Półjawa, stan pośredni między snem a jawą.
Półjazek, przegroda w strumieniu, w kanale.
Półjedenasta, Półjedenastej = 10½.
Półjedwab, jedwab gorszego gatunku, przetkany nitkami bawełny, lnu i t. p.
Półka, deska pozioma, umieszczona w szafie, we framudze lub przybita do ściany, dla umieszczania na niej różnych przedmiotów, naczyń, książek i drobnych sprzętów.
Półkadek, niewielka kadź.
Półkaftan, krótki kaftan, odzież spodnia (u księży, u kozaków); rodzaj krótkiego surduta, kamizelka ludowa.
Półkamasz, krótki kamasz.
Półkaretka, kareta przez pół kryta.
Półkartaun, Półkartauna, armata, używana w w. XVI i XVII, strzelająca kulami 24-funtowej wagi.
Półkaszkiecik, rodzaj kaszkieta.
Półkąpiel, zanurzanie połowy ciała w wodzie a. innym płynie w celach leczniczych.
Półklecha, człowiek na wpół świecki, na wpół duchowny.
Półklejowy papier = napojony mniejszą ilością kleju, niż papier klejowy.
Półkmieć — p. Połownik.
Półkocieł, niewielki kocieł.
Półkocz, niewielki kocz, powozik, faeton.
Półkole, połowa koła, półokrąg połowa powierzchni koła.
Półkolisty, mający kształt półkola, półokrągły.
Półkolorowy, niecałkiem kolorowy, kolorowy do połowy.
Półkolumna, kolumna, do połowy wmurowana w ścianę.
Półkomiczny, niecałkiem komiczny.
Półkopek, 30 sztuk snopków zboża; dawna moneta polska, wynosząca 30 groszy litewskich a. 37 polskich.
Półkopieniacze, krótki kopieniak, półpłaszczyk.
Półkopja, krótka kopja.
Półkorce, Półkorczyk, połowa korca.
Półkorcówka, miara, zawierająca pół korca.
Półkorona, moneta, wynosząca pół korony.
Półkoszulek, sztywny gors koszuli, nakładany na przód koszuli nie prasowanej.
Półkożuszek, rodzaj krótkiego kożucha.
Półkrąg — p. Półkole.
Półkrew, rasa mieszana, potomek jednego z rodziców szlachetniejszej, a drugiego mniej szlachetnej rasy.
Półkręże — p. Półkole.
Półkrężny, półkolisty, opasujący połowę koła.
Półkrok, połowa kroku.
Półkruszec, kruszec, raz tylko z grubsza przerobiony, półprodukt.
Półkryty, kryty w połowie.
Półkrzyż, połowa krzyża.
Półksiężycowaty, Półksiężycowy, mający kształt półksiężyca.
Półkulisty, mający kształt półkuli.
Półkuty, niezupełnie kuty.
Półkwadrat, w druk., justunek, mający w rozmiarach 24 punkty.
Półkwartek, naczynie, zamykające w sobie pół kwarty; kubek blaszany tejże objętości, służący do czerpania wody.
Półkwartówka, miara półkwartowa.
Półkwaterek, Półkwaterka, połowa kwaterki, ósma część kwarty.
Półlama, gorszy gatunek lamy a. tkanina, naśladująca lamę.
Półlanka, piłka gumowa, pół dęta a pół lana.
Półlecie, połowa lata, połowa roku.
Półlennik, chłopak w kopalni soli w Wieliczce, pobierający połowę zwykłej zapłaty.
Półludzki, z czasów pierwotnych ludzi, barbarzyński.
Półłan, Półłanek, niewielki łan, pół łanu.
Półłannik, Półrolnik, Półkmieć — p. Połownik.
Półłokciowy, mający pół łokcia a. jedną stopę długości, dwunastocalowy.
Półłuk, połowa łuku, łuk niezupełny.
Półłysy, niezupełnie łysy.
Półmacek, dawna miara objętości rzeczy sypkich, obejmująca 4 garnce.
Półmartwy, prawie martwy, obu marły.
Półmaska, maska, zakrywająca tylko górną część twarzy.
Półmąż, Półmężczyzna, trzebieniec, eunuch; rzezaniec, kastrat.
Półmetal — p. Półkruszec.
Półmetek, punkt, wyznaczony na połowie drogi do mety.
Półmędrek, niedouczek, półgłówek.
Półmężczyzna — p. Półmąż.
Półmiarek, dawna część miary rzeczy sypkich = 1/8 kłody.
Półmiesiąc, zdr. Półmiesiączek — p. Półksiężyc.
Półmiesiączkowaty, kształt półksiężyca mający.
Półmiesięczny, mający kształt półksiężyca; dotyczący połowy miesiąca, piętnastodniowy, trwający 15 dni.
Półmisek, naczynie stołowe w kształcie wydłużonej misy płytkiej do podawania stałych potraw na stół; potrawa, będąca na półmisku; rozkładać co jak na p-u = rozwodzić ś. zbytecznie nad czym.
Półmiskowy, przym. od Półmisek; wielkości półmiska; rzecz., służący, podający na stół półmiski.
Półmroczny, niezupełnie mroczny.
Półmrok, niezupełny mrok.
Półmurołom — p. Półkartaun.
Półmuszkiet, gatunek muszkietu.
Półnagi, na pół obnażony.
Półnamiot, lekki, wpół odkryty namiot.
Półnegliż, ubranie napół negliżowe.
Półniebie, połowa firmamentu niebieskiego, pół widnokręgu.
Półniebieski, prawie niebieski, prawie niebiański.
Półniedbały, nieco zaniedbany: strój p. = negliż.
Półniemiec, człowiek w części zniemczały.
Półniezawisły, niezupełnie niezawisły.
Północ, czas, w którym słońce znajduje ś. pod poziomem na przeciwnej stronie południka; czas równie odległy od wschodu i zachodu słońca; dwunasta godzina w nocy; już p. wybiła, o p-y, około p-y, po p-y, z p-y = po północy; strona świata, leżąca na prawo od patrzącego na zachód, a przeciwna południowej; kraje, leżące w tej stronie, zbliżone ku biegunowi północnemu; p. na mapie = strona górna mapy.
Północek, godz. 12-sta w nocy.
Północnica, śpiewanie w kościele greckim psalmów przed jutrznią o północy.
Północno-środkowy, położony na północy i w środku czego.
Północnowschodni, położony na północnym wschodzie, pochodzący stamtąd.
Północnozachodni, położony na północnym zachodzie, pochodzący stamtąd.
Północny, położony po stronie północy, pochodzący z północy, przebywający na północy, polarny: biegun p., wiatr p., kraje p-e, ludy p-e, gwiazda p-a, zorza p-a, strona p-a na mapach = narysowana u góry mapy; p. wschód = północowschód, p. zachód — p. Północozachód.
Północowschód, punkt środkowy między północą a wschodem, północny wschód.
Północozachód, punkt środkowy między północą a zachodem, północny zachód.
Półmeta, Półmetek, punkt, położony w połowie drogi do mety.
Półobłąkanie, obłąkanie niezupełne, obłęd.
Półobłąkany, niezupełnie obłąkany.
Półobłok, obłok przeświecający, przejrzysty.
Półobły, półwalcowaty.
Półobręcz, półkole, półokrąg.
Półobrót, zwrot na prawo a. na lewo pod kątem 90°.
Półobwód, półkole.
Półodrętwienie, odrętwienie niezupełne.
Półodziany, półnagi, odziany niestarannie.
Półoficjalny, półurzędowy.
Półogar, ogar mieszaniec.
Półokrąg, połowa okręgu koła, półkole.
Półokrągły, posiadający kształt półkola.
Półokseft, beczka zawierająca pół okseftu t. j. 30 garncy.
Półopal, opal nieczysty.
Półorlę, mały orzeł.
Półosóbka, mała, niedorosła osoba, dzieciuch.
Półoszalały, pół szalony, niezupełnie oszalały.
Półotwarty, przez pół otwarty, uchylony.
Półowalny, mający kształt połowy owalu.
Półpancerz, pancerz, niezupełnie okrywający rycerza.
Półpanek, człowiek, udający pana.
Półpański, przez pół pański, w połowie chłopski.
Półpaństwo, udawanie pańskich manjer, niby państwo.
Półparasolik, niewielki parasol, parasolik.
Półpasek, pozwolenie na przebycie granicy i krótki pobyt za granicą, udzielone mieszkańcom pasa pogranicznego; przepustka.
Półpasiec, wysypka skórna.
Półpennówka, moneta angielska, wynosząca pół penny.
Półpierścień, połowa pierścienia; półokrąg.
Półpięta, Półpiętej = 4½.
Półpiętak — p. Półtorak.
Półpiętny, mający w sobie cztery i pół czego.
Półpiętro, Półpiętrze — p. Międzypiętrze.
Półpluton, oddział wojska, wynoszący pół plutonu; przen., gromada, kupa.
Półpłótno, tkanina, utkana z bawełny i lnu; książka, oprawiona w p. = oprawa papierowa z grzbietem z płótna.
Półpług, rodzaj pługa.
Półpłynny, przejściowy między płynnym a stałym, niezupełnie płynny, gęsty, klejkowaty.
Półpoczwarka, liszka, która niezupełnie jeszcze zmieniła ś. w poczwarkę.
Półpoddasze, mieszkanie na poddaszu.
Półpogoda, niezupełna pogoda.
Półpokrywa, pierwsza para skrzydeł u niektórych owadów, jak np. u pluskwy, pluskolca, mszycy, koszenilli.
Półpokrywe owady = rząd owadów, mających półpokrywy, półtęgopokrywe.
Półpolak, w części Polak, w części obcy.
Półpoprzeczna, Półpoprzecznik, połowa średnicy koła, promień koła.
Półporcelana, rodzaj lepszego fajansu.
Półporcja, połowa porcji, zwłaszcza w restauracji.
Półposąże, popiersie, biust.
Półpoście, środek wielkiego postu, środopoście, połowa postu wielkanocnego; zwyczaj tłuczenia garnków i innych skorup o drzwi i okiennice cudzych mieszkań.
Półprawda, niezupełna prawda.
Półprocentowy, zawierający pół procentu czego; dający pół procentu.
Półprodukt, produkt surowy, częściowo tylko przerobiony, półfabrykat, półwyrób.
Półprzejrzysty, niezupełnie przejrzysty.
Półprzemiana, niezupełna przemiana (u owadów).
Półprzepadły, prawie stracony.
Półprzewodnik, ciało niezupełnie przepuszczające przez siebie elektryczność a. cieplik.
Półprzezroczysty, niezupełnie przezroczysty.
Półprzytomny, niezupełnie przytomny.
Półracja, połowa racji, porcji.
Półreński, połowa reńskiego, korona.
Półrękawek, krótki rękaw.
Półrocze, połowa roku, sześć miesięcy; w szkole, w uniwersytecie: semestr.
Półroczniak, dziecko a. zwierzę, mające pół roku.
Półrocznie, przysł., w ciągu pół roku, za półrocze, co pół roku.
Półroczny, żyjący, trwający, istniejący pół roku; powtarzający ś. co pół roku.
Półrolnik — p. Połownik.
Półrondo, gatunek pisma półokrągłego, niezupełne rondo.
Półrozkwitły, niezupełnie rozkwitły.
Półrublówka, moneta wartości pół rubla.
Półrzadki, niezupełnie rzadki, gęstawy.
Półrząd, połowa rzędu.
Półsamogłoska, jedna z t. zw. spółgłosek płynnych: r, l, ł.
Półsążeń, Półsiąg, Półsąg, Półsążek, połowa sążnia sześciennego: p. drzewa, torfu.
Półsen, stan przejściowy między snem a jawą, drzemka.
Półsenny, będący w stanie półsnu, rozmarzony, drzemiący.
Półserjo, przysł., przez pół żartem, w połowie poważnie.
Półsetek, Półsetka, połowa setki, 50 sztuk.
Półsferze — p. Półkula.
Półsierota, dziecko, które straciło jedno z rodziców.
Półsiostra, przyrodnia siostra; młodsza zakonnica.
Półsiódma, Półsiódmej = 6½.
Półskórek, oprawa książki w papier a. płótno, z grzbietem i narożnikami ze skóry.
Półskrzynek, w skrzyni przegródka umocowana u góry do jej i boku.
Półsłówko, byle słówko, powiedziane od niechcenia, półgębkiem, niewyraźnie; ani p-a! = nie wolno ci nic powiedzieć, odezwać ś., pary z gęby puścić.
Półsłupie, słup, wmurowany w znacznej części w ścianę, pilastr, półkolumna.
Półsmętny, trochę smętny.
Półsolówka, mała beczułka na sól, objętość małej beczki.
Półsopran, głos pośredni między altem a sopranem, mezzosopran.
Półstacja, przystanek drogi żelaznej między stacjami.
Półstaje, miara długości drogi, równa 10 prętom.
Półstopa, połowa stopy, miara = 6 calom.
Półstopowy, Półstopny, mający pół stopy długości, szerokości, wysokości a. głębokości.
Półstoże, połowa stogu, mały stóg.
Półstulecie, okres 50 lat.
Półsukno, Półsukienko, rodzaj lekkiego sukna.
Półsutanna, gatunek sutanny bez rękawów.
Półswojski, w połowie swojski, w części oswojony.
Półsyty, niezupełnie syty, prawie najedzony.
Półszaleniec, człowiek prawie szalony, półwarjat.
Półszczęka, połowa szczęki.
Półszeląg, pół najmniejszego pieniążka (moneta wyobrażalna); złamany szeląg: niewart i p-a = nic nie wart.
Półszept, cichy szept, szmer.
Półszkarłat, Półszkarłacie, rodzaj grubego sukna czerwonego.
Półszkutek, niewielka szkuta.
Półszlachcic, potomek jednego z rodziców stanu szlacheckiego, a drugiego nieszlacheckiego.
Półszlachetny, niezupełnie szlachetny: kamień p.
Półsznur, łańcuch mierniczy długości 37½ łokci.
Półszorek, uprząż na konie bez chomąta.
Półszósta, Półszóstej = 5½.
Półszóstak, trzygroszówka w dawnej Polsce, trojak.
Półsztuczka, połowa całej sztuki: p. płótna, perkalu, tasiemki.
Półszubek, dawne kobiece okrycie bez rękawów lub ze ślepemi rękawami, podbite futerkiem i obramowane.
Półszwadron, połowa szwadronu.
Półślepy, prawie ślepy.
Półśpiący — p. Półsenny.
Półśrodek, środek połowiczny, nie stanowczy, nie radykalny, nie usuwający zła w zupełności, tymczasowy.
Półświadomość, stan niezupełnej świadomości.
Półświadomy, będący w stanie niezupełnej świadomości, półprzytomny.
Półświat, świat pozorny.
Półświatek, kobiety lekkiego prowadzenia ś, udające, jakoby należały do dobrego towarzystwa; utrzymanki.
Półświatło, słabe światło, światło przyćmione, półmrok.
Półświatówka, kobieta z półświatka, dmimondówka.
Półświąteczny, częścią świąteczny.
Półświecki, świecki w połowie.
Półświt, pierwsza chwila świtu, przedświt, brzask.
Półtalar, moneta wartości pół talara.
Półtęgopokrywe — p. Półpokrywe.
Półtłusty, średniotłusty; w drukars., pismo p-te = czcionki grubsze od zwykłego pisma.
Półton, dźwięk pośredni między dwoma tonami sąsiedniemi w gamie; krzyżyk, bemol.
Półtora, Półtorej = 1½.
Półtora-, Półtoro-, w połączeniu z innemi wyrazami tworzy przymiotniki, oznaczające, że dany przedmiot posiada czegoś 1½. np. półtoracalowy, półtoramiesięczny, półtorametrowy i t. d.
Półtoraczny, zamykający w sobie czego 1½; wóz p. = mający 1½ kolei szerokości, połtoracznik.
Półtorak, moneta, wynosząca półtora grosza; rodzaj miódu pitnego.
Półtorasta = 150.
Półtorej — p. Półtora.
Półtorówka, deska gruba na półtora cala.
Półtrup, człowiek na poły umarły.
Półtrzecia-, Półtrzecio-, w połączeniu z innemi wyrazami tworzy przymiotniki, oznaczające, że dany przedmiot posiada czegoś 2½, np. półtrzecioroczny, półtrzeciafuntowy, półtrzeciałokciowy.
Półtrzecia, Półtrzeciej = 2½.
Półtuzin, sześć sztuk.
Półtwardy, trochę twardy.
Półtynek — p. Pultynek.
Półubrany, niezupełnie ubrany, w negliżu.
Półuczony, niedouczek.
Półumarły, prawie umarły
Półupiór, prawie upiór, straszydło, imaginacja upiorna.
Półuroczysty, uroczysty w połowie.
Półurzędowy, Półurzędowny, niezupełnie urzędcwy, na poły prywatny.
Półustaw, pismo cyrylickie pośrednie między odręcznym a sztychowanym, charakteryzujące się literami prostopadłemi.
Półuśmiech, Półuśmieszek, uśmiech niezupełny, lekki.
Półwalec, połowa walca, półcylinder.
Półwarjat, postrzeleniec, bzik, fiksat.
Półwartościowy, przedstawiający połowę wartości.
Półwcięty, wcięty do połowy.
Półwełna, tkanina utkana z wełny z dodatkiem bawełny.
Półwiara, wiara niezupełna, połowiczna.
Półwiecze, Półwiek, okres 50-o letni.
Półwieczorny, zbliżający ś. ku wieczorowi, przypadający o zmierzchu a. w połowie wieczora.
Półwiedza, wiedza niezupełna, połowiczna.
Półwiek, połowa wieku = 50 lat, okres czasu pięćdziesięcioletni.
Półwiorstowy, mający 250 sążni długości lub szerokości.
Półwłócze, folwarczek, obejmujący pół włóki gruntu.
Półwpust, wpust czyli wcięcie niecałkowite, będące jednocześnie zakładką.
Półwyrób — p. Półprodukt.
Półwyspowaty, podobny do półwyspu.
Półwyścigowy, w części zastosowany do wyścigów: rower p.
Półwyżeł, wyżeł mieszaniec.
Półzakonny, przez pół zakonny, w połowie mniszy.
Półzamkowy, gwóźdź dwa razy krótszy od zamkowego.
Półzbroja, zbroja niecałkowita.
Półzbrojny, przez pół uzbrojony.
Półzdziczały, w połowie zdziczały.
Półzegarze, dawny zegar, na którym było oznaczonych 12 godzin, w odróżnieniu od t. zw. całego zegara, mającego 24 godziny na tarczy.
Półzgniły, na połowę zgniły.
Półziemny, Półziemski, w połowie należący do ziemi, półniebieski, połniebiański; śródziemny.
Półzłotek, Półzłotówka, pół złotego polskiego = 15 gr; moneta tej wartości.
Półzmrok, zmrok niezupełny, półcień.
Półzwierzę, człowiek o cechach zwierzęcych.
Półzwiędły, prawie zwiędły.
Półzwycięstwo, zwycięztwo nie całkowite, niezupełne.
Półżałoba, ubranie żałobne, noszone po przeminięciu terminu grubej żałoby, żałoba niezupełna.
Półżart, żart połowiczny; p-em = niezupełnie serjo.
Półżołnierski, w części żołnierski, jakby żołnierski.
Półżona, niby żona.
Półżupan, Półżupanik, krótki żupan.
Półżywy, ledwie żywy, półmartwy, prawie umarły.
Póty — p. Potąd; dotąd, póki.
Późna, w wyrażeniu do p. = do późnej pory, do późnej godziny.
Późniak, człowiek, który ś. często opóźnia, opóźniający ś., maruda, nuda; dziecko, urodzone ze starych rodziców.
Późnić, opóźniać, spóźniać, zwlekać, ociągać; p. ś., opóźniać ś., spóźniać ś, przybywać zapóźno, poniewczasie; zwlekać z przybyciem, bałamucić, marudzić; o zegarku: wskazywać czas wcześniejszy niż jest, iść zbyt wolno.
Później, potem, następnie.
Późno, przysł., niewcześnie, o późnej porze, o późnym czasie; po niewczasie, po terminie.
Późnoletni, dotyczący lat późniejszych, przyszłych.
Późny, nierychły, niewczesny, za późny, spóźniony; nie we właściwym terminie przypadający, przychodzący: p-a jesień, p-a noc, p-a pora; p. czas; p. obiad; p. wieczór; p-a starość = głęboka.
P. p. skr. — p. Per procura (prokura) = z pełnomocnictwa.
Pra-, w połączeniu z innemi wyrazami oznacza dalekiego przodka, np. pramacierz, praczłowiek, prasłowiański, pragiermański, a. coś bardzo dawnego, np. prawiek, praświat, prastarym
Prababczyn, stanowiący własność prababki, właściwy prababce.
Prababka, Prababula, matka babki a. dziadka; przen., kobieta-przodek, kobieta dawna,
Prabóg, ojciec bogów.
Praca, zastosowanie sił fizycznych a. moralnych dla wykonywania. rzeczy pożytecznych, robota, zajęcie, zawód, zatrudnienie: p. fizyczna, umysłowa, ciężka, moralna; wziąć ś., zasiąść do p-y, p. niewdzięczna, próżna, daremna p. = nie dająca należytych owoców, szukać p-y = zajęcia; trud, mozół, wysiłek duży w celu osiągnięcia czegoś; to, co daje praca, wynik pracy, zarobek, owoc pracy, dzieło: żyć z p-y rąk; p. literacka, naukowa = utwór, myśli, dzieło, pisanie książek; p. mechaniczna = energja fizyczna potrzebna do pokonania pewnego oporu na przestrzeni pewnej drogi.
Pracobierca, pracownik, najemnik, robotnik.
Pracodawca, ten, który daje komu u siebie pracę, chlebodawca; ten, co daje komu swoją pracę, pracownik, najemnik, robotnik.
Pracować, zajmować ś. pracą, robić, trudzić ś., mozolić ś.: p. nad czym = trudzić ś.; p. w fabryce, w biurze = mieć zajęcie, posadę; p. fizycznie, umysłowo; p. na kawałek chleba = zdobywać utrzymanie pracą; p. w pocie czoła = bardzo ciężko, z wielkim wysiłkiem; p. dla dobra kraju, ludzkości = poświęcać swą pracę; p. nad samym sobą = uczyć ś., kształcić ś., poprawiać ś.; p. nad czyją zgubą = aby go zgubić, zniszczyć, zniesławić; p. kim a. czym = używać kogo a. czego do wykonania jakiej pracy, wyręczać ś.; p. głową = umysłowo; p. rękami = fizycznie; p. piersiami = ciężko, z trudem oddychać; p. bokami = oddychać ciężko (o koniu); p. sługą, chłopem = wyręczać ś. niemi w pracy; p. gębą = jeść dużo, pałaszować, futrować; p. językiem = gadać wiele; fermentować (o drożdżach, o piwie).
Pracowicie, przysł., pilnie; z nakładem wielkiej pracy.
Pracowity, lubiący pracować, pilny w pracy, chętny do pracy, wiele pracujący, skrzętny, mający zamiłowanie do pracy; wymagający a. kosztujący wiele pracy, nużący, trudny, ciężki, żmudny, forsowny, mozolny, wykończony z wielkim nakładem pracy; oddech p. = ciężki.
Pracownia, pokój, przeznaczony do pracy; p. uczonego = gabinet, laboratorjum; p. rzemieślnika = warsztat, fabryka; p. malarza, rzeźbiarza; p. strojów, kapeluszy = zakład modniarki.
Pracownica, Pracowniczka, kobieta pracująca; kobieta zamiłowana w pracy, poświęcająca się jakiej pracy, działaczka.
Pracownik, człowiek pracujący; człowiek zamiłowany w pracy; pracujący w jakim zakładzie: w biurze, w sklepie, w fabryce itp.; oficjalista, urzędnik; działacz.
Pracz, ten, który pierze bieliznę; przyrząd mechaniczny do prania; kijanka; zwierzę z gatunku niedźwiedziowatych.
Praczka, kobieta, trudniąca ś. praniem bielizny; przyrząd do prania materjałów wełnianych, praczarka.
Praczkarnia, izba, przeznaczona do prania bielizny.
Praczłowiek, człowiek pierwotny.
Prać, czestotl., Pierać; myć, oczyszczać z brudu bieliznę a. inną tkaninę; przen., bić, uderzać, łomotać, trzepać, okładać, chlastać; deszcz, grad pierze = siecze, trzepie; p. ś., być pranym; dawać ś. prać; bić ś. wzajemnie.
Pradawny, b. dawny, odwieczny.
Pradziad, Pradziadek, ojciec dziadka a. babki; dawny przodek, antenat.
Pradziadowski, Pradziadów, dotyczący pradziada, właściwy pradziadowi.
Praenumerando, łć. — p. Prenumerando.
Praglec, wczesny len, z którego nasienie wykrusza ś. jeszcze na roli, nim zostanie zebrany, len zwyczajny.
Pragmator, gr., historyk, wyjaśniający fakty dziejowe pragmatycznie.
Pragmatyczny, gr., oparty na logicznym związku rzeczy, ścisły; historja p-a = sposób przedstawienia dziejów z wykazaniem związku przyczyn i skutków; sankcja p-a = ustawa państwowa, która na, wieczne czasy ma zostać nienaruszona, nic na sile nie tracąc; austrjacka sankcja p-a = następstwo tronu w krajach dziedzicznych austrjackich, ustanowione przez Karola VI.
Pragmatyk, gr. — p. Pragmator.
Pragmatyka, gr., znajomość sprawy lub interesu.
Pragmatyzm, gr., Pragmatyczność, sposób objaśniania pragmatyczny; teorja, szukająca dowodów prawdziwości mniemań w ich konsekwencjach praktycznych; uzależnienie zjawisk duchowych od warunków życia społecznego; p. Pragmatyka.
Pragmatyzować, gr., rozwijać naukę w sposób pragmatyczny.
Pragnący, ten, który pragnie; spragniony, mający pragnienie, łakomy, głodny, żądny, chciwy czego.
Pragnąć, być spragnionym, pić chcieć; p. czego, żądać, chciwie pożądać, chcieć usilnie, życzyć sobie, tęsknić do czego: p. czego, jak kania dżdżu = bardzo pragnąć; pragnę twego szczęścia = chcę, byś był szczęśliwy, dążę do tego; jak pragnę zbawienia!, jak pragnę oglądać Boga przy skonaniu!, jak pragnę szczęścia! = zaklęcia, używane, kiedy ktoś chce zapewnić kogo o prawdzie swoich słów.
Pragnienie, uczucie, doznawane, gdy ś. chce pić, łaknienie; przen., żądza, pożądanie, chęć gorąca.
Pragniony, oczekiwany z upragnieniem, pożądany.
Prahistorja, łć., historja pierwotna, historja początków ludzkości.
Praistota, istota pierwotna.
Prajęzyk, pierwotny język.
Prakomórka, komórka w organizmie, z której tworzą ś. inne komórki, komórka macierzysta.
Prakryt, gwary ludowe Hindusów, używane przez niższe klasy ludności, różne od san skry tu, języka religji i klas uprzywilejowanych Hindusów.
Praktyczny, gr., oparty na praktyce, na doświadczeniu, mający zastosowanie w rzeczywistości, odpowiedni celowi, nadający ś. do niego, użyteczny; codzienny, powszedni; istotny, pozytywny; (o człowieku) umiejący zastosować teorję w życiu; doświadczony, umiejący właściwie używać narzędzi i czasu; kierujący ś. interesem własnym raczej, niż ideałami lub mrzonkami.
Praktyk, gr., mający w czym wprawę, w czym biegły; doświadczony; stosujący wiedzę do celów praktycznych: lekarz, prawnik p.
Praktyka, gr., zastosowywanie teorji do rzeczywistości, wykonywanie rzeczywiste czynności, w przeciwstawieniu do poznania jej teoretycznego; wprawa, biegłość, nabyta przy wykonywaniu jakiej czynności; czynność, wykonywana dla nabycia w niej wprawy; czynność zawodowa lekarza lub prawnika; w lm., p-i, czynności obrzędowe (religijne); skomplikowane tajemnicze działania.
Praktykant, łć., odbywający praktykę, uczący ś. stosować nabytą teorję do rzeczywistości; sposobiący ś. doświadczalnie do pracy w jakim zawodzie, uczeń w fabryce, w handlu.
Praktykować, łć., wykonywać co zawodowo; (o lekarzu, adwokacie, techniku) pełnić obowiązki swego powołania; (o praktykancie) sposobić ś. do wykonywania obowiązków zawodowych, pełniąc te obowiązki pod kierunkiem specjalisty, uczyć ś. praktycznie, być na praktyce.
Praktykowany, łć.; codzienny, powszedni, zwyczajny; używany; stosowny.
Praktykujący, łć., poświęcający ś. praktyce: lekarz p.
Pralinki, fr., migdałki smażone w cukrze; cukierki, zrobione ze specjalnie przyrządzonej czekolady, napełnione syropem i likierem lub kremem migdałowym.
Pralnia, miejsce, gdzie piorą, izba do prania; zakład prania bielizny i innych praktyk: p. mechaniczna, chemiczna = używająca maszyn a. środków chemicznych.
Pralnik, przyrząd do prania, kijanka.
Praludzki, dotyczący ludzi pierwotnych.
Praludzkość, ludzkość pierwotna.
Prałacki, łć., odnoszący ś. do prałata, należący do prałata.
Prałat, łć., duchowny, sprawujący wyższy urząd w kościele, np. biskup, opat, kanonik kapituły; szczególniej tytuł kanonika, mającego wyższy urząd i godność wyższą, niż kanonicy zwyczajni.
Prałatka, łć., przełożona klasztoru, ksieni.
Prałatura, łć., godność płałata; żart., dobra tusza.
Pramacierz, Pramać, Pramatka, pierwsza, najdawniejsza matka, prarodzicielka.
Pramaterja, łć., materja pierwotna, z której powstał wszechświat.
Pramistrz, pierwszy mistrz, mistrz, który dał początek czemu.
Pranie, mycie bielizny a. innej tkaniny; przen., bicie, wybicie, cięgi: sprawić komu p.
Prany, uprany, wyprany.
Praodwieczny, odwieczny.
Praojciec, pierwszy ojciec, najdawniejszy przodek.
Praojcowski, pradziadowski, starodawny, odwieczny.
Praojczyc, daleki potomek.
Praojczyzna, pierwotna, odwieczna ojczyzna.
Praprababka, matka pradziadka a. prababki.
Prapradziad, Prapradziadek, ojciec pradziadka a. prababki.
Praprawnuczę, dziecko prawnuka a. prawnuczki, potomek prapradziadka a. praprababki.
Praprawnuczka, córka prawnuka a. prawnuczki.
Praprawnuk, syn prawnuka a. prawnuczki.
Praprawo, pierwotne, najdawniejsze prawo.
Praprzodek, najdawniejszy przodek, protoplasta.
Prarodzic, praojciec, pierwszy ojciec, protoplasta.
Praroślina, roślina z czasów przedhistorycznych.
Prasiedziba, siedziba czyja odwieczna, siedlisko pierwotne jakiego ludu.
Prask, rzecz, odgłos uderzenia płaskiego, trzask, huk, hałas; wykrzyknik, oznaczający płaskie uderzenie, chlap!, trzask!, rym!
Praska, nm., mała prasa do wyciskania, do odbijania czego.
Praskolę, Praskuł, prawnuk, praszczur.
Prasłowiański, odnoszący ś. do pierwotnych Słowian.
Prasnąć, uderzyć hałaśliwie, huknąć, rymnąć; upaść; rzucić, cisnąć z zamachem; pęknąć z hałasem.
Prasoł, przekupień soli.
Prasowaczka, kobieta, trudniąca ś. prasowaniem bielizny.
Prasować, ściskać w prasie, wyciskać, tłoczyć; gładzić nagrzanym żelazem.
Prasowalnia, izba, przeznaczona na prasowanie bielizny.
Prasownia, miejsce prasowania, izba, gdzie stoją prasy, np. do tłoczenia winogron.
Prasownik, pracownik, zajęty prasowaniem; w drukarni: pracownik, robiący odbitki złożonych szpalt i kolumn na prasie ręcznej, preser.
Prasówka, cegła prasowana w odpowiedniej maszynie.
Prast! Prastu! w wyrażeniach szast! prast!, szastu! prastu!: wykrzyknik, oznaczający czynność, szybko dokonywaną.
Prastary, bardzo dawny, przedwieczny, odwieczny, starodawny.
Prastryj, brat dziada.
Prasyn, syn pierworodny.
Praszczur, praprawnuk, w lm., dalsi potomkowie; ojciec prapradziada, w lm. dalecy przodkowie.
Praświat, świat pierwotny.
Praustrój, ustrój pierwotny.
Prawda, zgodność tego, co mówimy, z rzeczywistością; rzecz, nie ulegająca wątpliwości, pewnik, aksjomat; prawość, cnota, szczerość, otwartość w mowie, prawdomówność; słowa p-y = reprymanda, nagana ostra; mijać ś. z p-ą = kłamać; nie obwijać p-y w bawełnę = mówić szczerze, bez osłonek, wprost; to święta p., to wielka p. = bardzo trafne zdanie; istna, rzetelna p., czysta p. = szczera prawda; p. w oczy kole, p. gorzka potrawa = ludzie nie lubią prawdy; to nie p.! = to kłamstwo!, to fałsz!; oj p.!, to p.!, oj to p.! = tak jest istotnie, zgadzam ś. z tym; czy to tylko p.?, czy to aby p.? = czy tak istotnie?; jeśli mam p-ę powiedzieć = jeśli mam być szczery; p. była! = a jakże!, nie wierzę ci!; powiedz p-ę = wyznaj wszystko szczerzę; tchnąć p-ą = być prawdopodobnym; rzecz podobna do p-y = prawdopodobna; p-ę powiedziawszy = mówiąc szczerze; nie p-ż? = czyż nie jest tak istotnie?; przysł., doprawdy, naprawdę, rzeczywiście, istotnie, serjo, nie żartem, zaiste; zaprawdę, prawdziwie, zgodnie z prawdą; wprawdzie, poprawdzie, co prawda, prawdę rzekłszy, prawdę mówiąc; trafne, wierne oddanie natury w utworze literackim a. artystycznym.
Prawdolubca, miłośnik prawdy.
Prawdomówca, ten, który zawsze prawdę mówi; człowiek szczery, otwarty.
Prawdomówność, szczerość, otwartość.
Prawdomówny, lubiący mówić prawdę, mówiący zawsze prawdę.
Prawdopodobieństwo, podobieństwo do prawdy, rzecz prawdopodobna; rachunek p-a w matematyce = obliczanie stosunku wypadków sprzyjających pewnemu zdarzeniu do ogólnej liczby wypadków możliwych.
Prawdopodobnie, przysł., z pewnym podobieństwem do prawdy: pewnie, że..., zapewne, że..., zdaje ś., że....
Prawdopodobny, podobny do prawdy, mający pozór prawdy, mogący ś. urzeczywistnić; przypuszczalny, domniemany.
Prawdziwie, przysł., istotnie, w samej rzeczy, iście, rzeczywiście, zgodnie z prawdą, doprawdy, na serjo.
Prawdziwość, zgodność z prawdą, rzeczywistość; rzetelność, otwartość, szczerość; autentyczność, istność.
Prawdziwy, zgodny z prawdą, rzeczywisty, istotny; szczery, otwarty, niekłamany, rzetelny, niefałszywy; autentyczny, wiarogodny; idealny, doskonały, wyborny, zawołany, znakomity.
Prawica, prawa ręka; prawa strona; stronnictwo konserwatywne w parlamencie.
Prawicowy, dotyczący prawicy parlamentarnej.
Prawiczek, młodzieniec, który nie miał dotąd stosunków płciowych z kobietami.
Prawiczeństwo, Prawictwo, dziewictwo, panieństwo, niewinność dziewicza.
Prawiczka, dziewica, panna nienaruszona.
Prawić, mówić, opowiadać, gadać, rozpowiadać, rozwodzić się, bredzić, pleść, bzdurzyć.
Prawidlarz, rzemieślnik, wyrabiający prawidła do butów.
Prawidlnik, zbiór prawideł, ustaw; regulamin, kanon.
Prawidło, wszystko, co służy do prostowania czego, linja, linjał, moduł, śródwaga, libella; u szewców: forma do butów; wogóle wzór, model rzemieślniczy; przepis, zasada, reguła, maksyma moralna, norma, modła.
Prawidłowość, bieg rzeczy prawidłowy, odbywający ś. podług pewnych praw.
Prawidłowy, z prawidłami zgodny, nie wykraczający z nich; taki, jaki powinien być: normalny, regularny, foremny, należyty.
Prawie, przysł. ledwie nie, tylko co, omało, omal, bez mała, blizko: p. tak wysoki, jak ja, p. wszystko, p. nic; to ubranie p. pasuje na mnie; tyle, co p. = dość, dostatecznie.
Prawiek, bardzo dawne czasy.
Prawka, roślina z rodziny witułkowatych, cukrownica.
Prawnictwo, nauka prawa; praktyka prawnicza, zajęcie prawnika, zawód adwokata; zbior., prawnicy, adwokaci.
Prawniczy, odnoszący się do prawnictwa, prawny; odnoszący ś. do prawników, adwokacki.
Prawnie, przysł. z prawa, na mocy prawa, według praw, zgodnie z prawami, sądownie.
Prawnik, posiadający naukę prawa, prawoznawca, jurysta; człowiek, zajmujący ś. praktyką prawną, adwokat, jur, jurysta, palestrant; student z wydziału prawnego.
Prawnopaństwowiec, zwolennik istniejącego ustroju państwa, lojalista.
Prawnopaństwowy, odnoszący ś. do urządzeń i instytucji, na których opiera ś. ustrój państwowy, porządek publiczny.
Prawnopolityczny — p. Prawnopaństwowy.
Prawnoprywatny, wchodzący w zakres prawodawstwa, określającego prawa i obowiązki każdego obywatela.
Prawność, zgodność z prawem, prawowitość.
Prawnuczę, dziecko wnuka a. wnuczki.
Prawnuczka, córka wnuka a. wnuczki.
Prawnuk, syn wnuka a. wnuczki.
Prawny, oparty na prawie, zgodny z brzmieniem prawa, legalny; odnoszący ś. do prawa, należący do zakresu prawa, do nauki prawa: zagadnienie p-e, wydział p. = na którym wykładają prawo; księga, dzieło p-e = dotyczące kwestji prawnych; prawowity, słuszny: formy p-e, środki p-e, małżeństwo p-e = zawarte podług przepisów prawa; sądowy: postępowanie p-e; tyczący ś. sądu, sądowy, proceduralny: koszty p-e, kroki p-e = przeciw oskarżonemu.
Prawo, to, co stanowi słuszne żądanie; to, co ś. komu należy, co mu przypada: mieć p. do czego, p. obywatelstwa, p-a stanu; jakim p-em to uczyniłeś? = na jakiej zasadzie?; dochodzić swego p-a = upominać ś. o to, co ś. komu należy; wystąpić ze swemi p-ami = zgłosić ś. ze swemi pretensjami do czego; mieć p. do czego = mieć słuszność za sobą, mieć p. domagania ś.; rościć sobie p. do czego = domagać ś. czego; odstąpić, zrzec się swych praw; p. miecza = moc sądzenia i skazywania na śmierć; p. życia i śmierci = samowładza nieograniczona; p. pięści, p. mocniejszego = przemoc brutalna; p. starszeństwa = przywileje dziecka pierworodnego; p. przyrodzone = zgodne z naturą; dać komuś do czego p. = uprawnić go; przywilej, pozwolenie na co: p. wypasu na cudzej łące, na przejazd przez cudzy grunt; obowiązek, powinność, rozkaz: twoje psie p. słuchać; przepis prawny, norma prawna, ustawa: księga, kodeks praw, artykuł p-a, litera p-a = dosłowne brzmienie przepisu prawnego według kodeksu; pisać, ustanawiać, uchwalać, ogłaszać, wprowadzać, szanować, łamać, uchylać, znosić p-a; księga przepisów prawnych, kodeks, statut: p. rzymskie, p. kanoniczne = dotyczące kościoła; p. francuskie = kodeks Napoleona; p. polskie, p. magdeburskie, p. koronne, p. ziemskie, p. zwyczajowe, p. pisane, p. cywilne, p. karne, p. państwowe, p. handlowe, p. administracyjne, p. prasowe, p. międzynarodowe; w imienin p-a proszę otworzyć!; w imieniu p-a aresztuję pana!; nauka prawa, prawoznawstwo, studja prawne, wydział prawny w uniwersytecie: znawca p-a, student p-a, doktór p-a, doktór obojga praw = kanonicznego i rzymskiego (w dawnych uniwersytetach); przen., zwyczaj ogólnie przyjęty, prawidło, norma towarzyska: p. grzeczności, przyzwoitości towarzyskiej; p. gościnności; w przyrodoznawstwie: ogólna norma, zasada, według której dzieją się wszystkie zjawiska analogiczne, ujęta w formę wzoru matematycznego; p. ciążenia powszechnego, p. rozszerzalności ciał, p. załamywania ś. światła i t. d.
Prawobrzeżny, położony na prawym brzegu rzeki.
Prawodawca, który dał prawa, ułożył a. kazał ułożyć kodeks praw, ustawodawca.
Prawodawczy, odnoszący ś. do prawodawstwa.
Prawodawczyni, ta, która daje, pisze, układa a. każe układać prawa.
Prawodawstwo, władza dawania i stanowienia praw; zbiór praw, ogół praw jakiego narodu, kodeks praw.
Prawołomca, łamiący, gwałcący prawo.
Prawomocnie, przysł., zgodnie i z prawem, mając do czego prawo.
Prawomocność, moc prawa, zgodność z prawem, posiadanie mocy obowiązującej.
Prawomocny, mający moc prawa, wydany zgodnie z przepisami prawa: nienaruszalny pod względem prawa: wyrok p.
Prawomówny, mówiący szczerze, to, co myśli, prawdomówny.
Prawomyślny, nie naruszający i prawa; wiernie, uczciwie myślący, lojalny.
Prawopis, posiadający umiejętność poprawnego pisania, ortograf.
Praworządny, rządzący ś., urządzony zgodnie z prawem.
Prawoskrzydłowy, odnoszący ś. do prawego skrzydła (wojska).
Prawosławie, ros., wiara prawosławna, wyznanie grecko-rosyjskie, obrządek wschodni.
Prawosławny, ros., odnoszący ś. do prawosławia, należący do Kościoła prawosławnego; rzecz., wyznawca Kościoła prawosławn.
Prawostronny, będący z prawej strony.
Prawość, uczciwość, cnotliwy, zacny sposób myślenia, postępowania; sprawiedliwość, słuszność.
Prawować, procesować, ścigać sądownie; p. ś., prowadzić ciągłe procesy, procesować ś., pieniać ś., ciągać ś. po sądach.
Prawowierny, zgodny z wiarą wyznawaną, ortodoksyjny; gorliwy wyznawca dogmatów danej wiary, danego kościoła.
Prawowitość, prawość, prawność, legalność.
Prawowity, posiadający pełne prawo do czego, zgodny z prawem, legalny: dziecko p-e, potomek p.; książę, król p. = nie przywłaszczyciel, nie uzurpator.
Prawowładny, władający czym zgodnie z prawem, legalny.
Prawoznawca, posiadający naukę praw, znający prawo teoretycznie, jurysta.
Prawoznawczy, przym. od Prawoznawca i Prawoznawstwo.
Prawoznawstwo, nauka, znajomość teorji prawa.
Prawy, znajdujący ś. po prawej ręce, przeciwny lewemu: p. noga, p. ręka = prawica; p-e skrzydło armji, budynku; p. brzeg rzeki = znajdujący ś. po prawej ręce, gdy ś. patrzy z biegiem rzeki; z p-a = z prawej strony; być p-ą ręką czyją = wyręczycielem jego, nieodzownym pomocnikiem; w p-ą! w p-o! = w prawą stronę; p-a strona jakiej tkaniny a. skóry = strona górna, wierzchnia; prawny, legalny, prawowity, zgodny z prawem: p-a władza, dzieci p-ego łoża — zrodzone w małżeństwie, legalne; cnotliwy, rzetelny, uczciwy, sumienny, nieskazitelny, honorowy, nieskażony: p. charakter, p. człowiek, p. obywatel; prawdziwy, istny, właściwy, szczery, istotny, pozorowy: p. Polak, p. chrześcijanin.
Prawyborca, pierwszy wyborca, wybierający wyborcę, który ma prawo głosować na posła i samemu być na posła wybranym.
Prawybory, wybory na wyborców, mających wybierać z pomiędzy siebie posłów.
Prawzór, wzór pierwotny, najdawniejszy, wzór najlepszy.
Praziomek, pierwotny mieszkaniec kraju.
Prażelnia, miejsce, gdzie przepalają rudę.
Prażmo, ziarno żytnie lub pszenne prażone, pieczone, suszone.
Prażnik, ros., święto.
Prażucha, kluska prażona, potrawa z mąki gryczanej a. żytniej palonej na sucho i zalanej wrzątkiem ze słoniną; lemieszka.
Prażyć, piec w ogniu, suszyć na silnym ogniu, skwarzyć: gotować kawę, mąkę, sól, groch; słońce p-y = piecze; p. wódkę = gotować ją z miodem i tłuszczem na krupnik; p. rudę = przepalać ją zlekka; strzelać gęsto do kogo z broni palnej, walić z armat, razić, bić, smagać; p. ś., być wystawionym na działanie silnego ognia, piec ś., skwarzyć ś., suszyć ś. na ogniu.
Prącie, rózgi drobne, gibkie, witki, łozy; członek męski.
Prąd, pęd wody, rwąca siła wody, nurt, wart; silny ciąg powietrza, przeciąg, cug: p-y powietrzne, atmosferyczne = wiatry; p-y morskie, oceaniczne = stały bieg wody w morzu w pewnych miejscach i kierunkach, podobny do bystrej rzeki; drzewo a. korzeń, ukryty w wodzie, prądowi na; przen., pewne dążenie społeczne, ruch społeczny w pewnym kierunku, kierunek umysłów, dążność: p. społeczny, p. cywilizacyjny, p. w nauce, w sztuce, w literaturze; p. czasu = duch czasu; p. elektryczny = przebieganie elektryczności po jakimś przewodniku, np. po drucie.
Prądnica, maszyna do wytwarzania prądu elektrycznego.
Prądnić, Prądować, wyłaniać z siebie, a. pochłaniać prąd elektryczny.
Prądnik, motor, poruszany siłą elektryczności, elektromotor, silnik.
Prądochłonny, pochłaniający prąd elektryczny.
Prądomierz, igła magnesowa, służąca do wskazywania siły i napięcia prądu elektrycznego.
Prądoskaz — p. Galwanometr.
Prądotwórczy, wytwarzający prąd (elektryczny).
Prądownica, Prądówka — p. Draga.
Prąteczek, zdr. od Pręt.
Prątek, cienki pręt, pręcik; cienka gałązka bez liści, rózga, różdżka; szczebelek, drut do robienia pończoch, do robót włóczkowych; bakterja, lasecznik.
Prątnik, roślina z gromady liściastych mchów, mech knotowy.
Prążka, zdr. od Pręga.
Prążkować, robić na czym prążki.
Prążkowany, Prążkowały, zrobiony w prążki, pełen prążek, mordowały, pasiasty, karbowany.
Preadamita, człowiek, który istniał w zamierzchłej przeszłości jeszcze przed Adamem.
Preambuły, łć., wstęp rozwlekły beztreściowy; czcza gadanina.
Prebenda, łć., dobra kościelne, z których dochody pobiera duchowny, w zamian za obowiązki, które spełnia.
Prebendarjusz, Prebendarz, łć., kapłan, zarządzający majątkiem duchownym i pobierający z niego dochód.
Precedencja, łć., pierwszeństwo, poprzednictwo, starszeństwo.
Precedens, łć., wypadek, poprzedzający inny podobny, mogący zatym służyć za wzór, jak postąpić w takim samym położeniu.
Precel, nm., rodzaj obarzanka, złożonego z dwóch kółek, połączonych grzbiecikiem.
Precepta, łć., przepisanie na kogo, cesja piśmienna.
Preceptor, łć., nauczyciel.
Precesja, łć., poprzedzanie punktów równonocnych, zjawisko, polegające na tym, że oba punkty równonocne nie zajmują na ekliptyce położenia niezmiennego, lecz przesuwają ś. po niej wciąż bardzo nieznacznie od wschodu ku zachodowi.
Precesor, łć., poprzednik.
Precjoza, łć., rzeczy drogocenne, kosztowności, klejnoty.
Precypitacja, łć., pośpiech.
Precyzja, łć., dokładność, ścisłość, zwięzłość; dosadność.
Precyzyjny, łć., działający z niezmierną dokładnością: zegar p., maszyna p-a.
Precz, na boku, daleko, w oddaleniu na stronę, dalej, zdala; na bok!; dalej!, ruszaj!, wynoś ś.!; fora!; w dalszym ciągu, dalej, nieustannie, bez przerwy; iść p., pójść p. = odejść, wynosić ś., oddalać ś.; puścić p. = zapomnieć, puścić w niepamięć; wyrzucić, wypędzić, przepędzić p. = wypędzić daleko, kazać iść sobie, kędy oczy poniosą.
Predamnacja, łć., potępienie z góry.
Predestynacja, łć., przeznaczenie, dola, los.
Predestynować, łć., przesądzać z góry.
Predestynowany, łć., ten, komu przeznaczenie z góry wytknęło drogę życia i rodzaj działalności.
Predeterminować, łć., z góry określać, zawczasu decydować o czyim losie a. o sposobie zużytkowania kogo a. czego.
Predominować, łć., górować, mieć pierwszeństwo.
Predykacja, łć., kazanie, nauka.
Predykant, łć., kaznodzieja.
Predykat, łć., w gram., orzeczenie, orzecznik, omówienie, opowiednik w zdaniu.
Predykować, łć., przepowiadać, wróżyć.
Predylekcja, łć., szczególne upodobanie do czego, do kogo, przekładanie, lubienie czego albo kogo.
Predysponować, łć., usposabiać.
Predyspozycja, łć., usposobienie, skłonność do czego; skłonność organizmu do ulegania jakim chorobom.
Preegzystencja, łć., byt uprzedni, istnienie duszy ludzkiej przed połączeniem ś. jej z ciałem.
Prefacja, łć., wstęp, przedmowa; część Mszy Św., następująca po Offertorjum, a poprzedzająca Kanon.
Prefekt, łć., u starożytnych Rzymian: tytuł wielkorządców niektórych prowincji, np. p. Gallji, p. Egiptu; administracyjny naczelnik departamentu we Francji; dyrektor policji w wielkich miastach; ksiądz, wykładający religję w szkołach i seminarjach.
Prefektostwo, łć., okres urzędowania prefekta; biuro prefekta, prefektura; zbior., prefekt z żoną.
Prefektura, łć., okrąg, podlegający władzy prefekta; urząd i miejsce urzędowania prefekta.
Prefekturalny, łć., dotyczący prefektury.
Preferans, fr., szczególne względy, okazywane komu, oddawanie komu pierwszeństwa przed innemi; rodzaj gry komersowej w karty, w której rozstrzyga ilość wziątek; p. oficerski = gra dwuosobowa we 24 karty, z dwoma renonsami.
Preferansista, fr., grający chętnie i umiejętnie w preferansa.
Preferek, fr., żart. — p. Preferans.
Preferencja, łć., pierwszeństwo, wyższość nad innymi, przekładanie czego nad co.
Preferować, łć., przekładać jedną rzecz a. osobę nad drugą, dawać pierwszeństwo.
Prefiks, łć., w gram., przedrostek, przybranka.
Preformacja, łć., istnienie pierwotne w zarodku.
Preformacyjny, łć., przym. od Preformacja; p-a teorja = historja rozwoju.
Pregrawacja, łć., obciążenie.
Prehistorja, łć., dzieje przedhistoryczne.
Prejskurant, nm., wykaz cen, cennik.
Prejudicjum, łć., szkoda, strata; odpowiedzialność; zawiadomienie o mającym być wydanym wyroku.
Prejudykat, łć., dosłownie: przedsąd, uprzedzenie; w prawie: wyrok sądowy miarodajny dla następnych wyroków, wydawanych w podobnych sprawach; szkodliwe następstwa, wynikające dla strony, która nie dopełniła jakiej przepisanej prawnej czynności.
Prekarjum, łć., w starożytnym Rzymie grunt, dany klijentowi przez patrona z prawem odebrania w każdym czasie; przyzwolenie z zastrzeżeniem cofnięcia go.
Prekaryjny, Prekarny, łć., niepewny, chwiejny, odwołalny, zawisły od łaski, zależny od kogo a. czego; p. handel = handel morski przemytniczy, prowadzony pod osłoną flagi neutralnej z mieszkańcami mocarstwa wojującego wbrew prawom o neutralności.
Prekluzja, łć., Prekluzyjny termin = ostateczny termin, po upływie którego traci ś. przysługujące prawa; wogóle termin nieodwołalnie ostateczny.
Prekonizacja, łć., uroczyste mianowanie biskupa przez Papieża wobec zgromadzonych kardynałów.
Prekonizować, łć., dokonywać prekonizacji; p-any biskup = ksiądz, uznany urzędownie za godnego objęcia stolicy biskupiej, lecz który dopiero ma być uroczyście wyświęcony na biskupa.
Prekursor, łć., zwiastun, ten, kto zapowiada wypadek ważny, mający nastąpić; oznaka czegoś, co ma ś. zdarzyć.
Prekursoryczny, łć., wstępny, chwilowy.
Prekustodja, łć., zastrzeżenie, warunek.
Prelatura, łć., godność prałata.
Prelegient, łć., wygłaszający prelekcję.
Prelegientka, łć., forma ż. od Prelegient.
Prelekcja, łć., wykład, lekcja, szczególnie w wyższym zakładzie naukowym; odczyt publiczny.
Preliminacja, łć., umowa tymczasowa, przedugoda.
Preliminarja, łć., układy przedwstępne, tymczasowe, stanowiące przygotowanie do późniejszych stanowczych układów i postanowień.
Preliminarny, Preliminacyjny, łć., tymczasowy, wstępny.
Preliminarz, łć., uprzednie obliczenie przypuszczalnych dochodów i wydatków, projekt wydatkowania.
Preliminować, łć., zestawiać i obliczać naprzód przypuszczalne wydatki i dochody.
Preludjum, łć., w muz., przegrywka, krótkie fantazjowanie na instrumencie przed rozpoczęciem utworu muzycznego, krótki wstęp muzyczny; rodzaj krótkiej kompozycji muzycznej na fortepjan lub organy.
Preludjować, łć., grać preludje.
Premedytacja, łć., rozmysł, obmyślanie czego naprzód, z góry obmyślana celowość środków, wiodących do czynu, układanie ze spokojnym rozmysłem planu, przedsięwzięcia.
Premedytowany, łć., z góry ułożony, rozmyślny, dokonany z premedytacją.
Preminencja, łć., pierwszeństwo, starszeństwo, przywilej.
Premissa, łć., przesłanka, w syllogizmie zdanie, z którego drogą rozumowania wyprowadzamy wnioski; jedna z szeregu prawd ogólnych lub szczególnych, wiodących drogą wnioskowania do pewnej prawdy szczególnej lub ogólnej jako wyniku; zwolnienie, urlop.
Premja, łć., opłata, którą instytucja asekuracyjna pobiera od ubezpieczonego — p. Premjum.
Premjant, łć., ten, który otrzymał premjum czyli nagrodę.
Premjer, fr., naczelnik gabinetu ministerjalnego, prezes ministrów.
Premjera, fr., pierwsze przedstawienie sztuki teatralnej.
Premjerowy, fr., dotyczący premjery.
Premjować, łć., wynagrodzić, przyznać nagrodę; p-ny = odznaczony nagrodą.
Premjówka, łć., bilet rosyjskiej pożyczki państwowej, dający jako premjum widoki wygranej, pożyczka premjowa.
Premjum, łć., odznaczenie; dodatkowa nagroda za szczególne zalety wyrobu a. lepszą od innych pracę; rycina lub album otrzymywane bezpłatnie w końcu roku przez członków Tow. sztuk pięknych; bezpłatne dodatki, dawane prenumeratorom pism, jako zachęta do prenumeraty; p. = zwrot części podatków przy wywozie hurtownym zagranicę niektórych wyrobów krajowych.
Premonstratensi, łć. — p. Norbertanie.
Premonstrator, łć., ten, kto pierwszy wykonywa jakie ćwiczenie sportowe, aby dla innych być wzorem.
Prenotacja, łć., notata, uwaga; tymczasowe zwolnienie od użycia stempla; sądowe upomnienie ś. wierzycieli o należności u dłużnika, którego bankructwo jest przewidywane.
Prenotować, łć., notować, robić adnotacje, zapisywać.
Prenumeracyjny, łć., odnoszący ś. do prenumeraty, abonamentowy.
Prenumerando, łć., sposobem przedpłaty, płacąc z góry.
Prenumerata, łć., przedpłata z góry na pismo lub dzieło.
Prenumerator, łć., ten, co otrzymuje za uprzednią opłatą czasopismo a. książkę, wydawaną zeszytami.
Prenumerować, łć., opłacać z góry prawo otrzymywania czasopisma a. dzieła, wydawanego zeszytami.
Preokupacja, łć., uprzednie zajęcie czego.
Preopinant, łć., mówca poprzedni, po którym inny mówca wypowiada swoje zdanie.
Preparacja, łć., przygotowanie, przyrządzenie; ćwiczenie piśmienne, zadane uczniowi dla wykonania go w domu.
Preparand, łć., uczeń, przygotowujący ś. do wstąpienia do seminarjum nauczycielskiego.
Preparanda, łć., szkoła przygotowawcza.
Preparat, łć., wyrób; przetwór, rzecz, ciało, substancja, nie znajdująca ś. gotowa w naturze, lecz przyrządzona przez człowieka sztucznie, w określonym celu; p. anatomiczny = odpowiednio przygotowane do doświadczeń naukowych martwe ciało ludzkie albo zwierzęce; p. chemiczny = ciała, związki, przygotowane jako materjał do badań chemicznych; p. farmaceutycz. = mieszanina, przyrządzona w celu leczniczym, lekarstwo.
Preparator, łć., ten, który preparuje, przygotowuje preparaty.
Preparatywa, łć., przygotowanie.
Preparować, łć., przyrządzać, przygotowywać, oczyszczać, rafinować.
Preponderancja, łć., przewaga.
Prepotencja, łć., przemożność; przewaga mocy, siły, potęgi, zbytnia moc, nadmierna wielkość.
Prepozytura, łć., probostwo, urząd plebana.
Prerafaelista, Prerafaelita, łć., zwolennik prerafaelityzmu.
Prerafaelityzm, łć., kierunek w malarstwie, nawracający do sposobu malowania malarzy włoskich przed Rafaelem, zalecający szczerość i prostotę.
Prerjał, nazwa miesiąca od 20 maja do 18 czerwca w kalendarzu francuskim z czasów wielkiej rewolucji.
Prerogatywa, łć., przywilej, prawo, dające wyjątkowe ulgi, uwalniające od ogólnych ustaw krajowych; szczególne względy, pierwszeństwo.
Presbiopja, gr., dalekowzroczność, wada wzroku właściwa starcom i powiększająca ś. z wiekiem, powstająca wskutek spłaszczenia soczewki i zmniejszonej zdolności akomodacji oka.
Presentyment, łć., przeczucie.
Preser, nm., drukarz, pracownik w drukarni, odbijający formy drukarskie na arkuszach.
Presernia, nm., w drukarni izba, gdzie odbijają na maszynach druki.
Presja, łć., nacisk, przymus.
Preskrybować, łć., przepisywać, rozporządzać.
Preskrypcja, łć., w prawne: przedawnienie.
Preskrypt, łć., przepis, rozporządzenie.
Prestacja, łć., w prawie: obowiązek odrobienia jakiej roboty na cele publiczne, wypełnienie nakazanej przez władze powinności.
Prestacyjny, łć., przym. od Prestacja; p-a tabela = tabela, wykazująca ilość gruntów, jaka była w posiadaniu włościan oraz ich powinności przed uwłaszczeniem.
Presto, wł., w muz., szybko.
Prestydygitator, fr., kuglarz, popisujący ś. rozmaitemi sztuczkami, polegającemi na niezwykłej zręczności palców.
Presuponować, łć., z góry przy puszczać.
Pretekst, łć., pozór, nieprawdziwy powód, zmyślona pobudka.
Preteksta, łć., rodzaj togi.
Pretendent, łć., roszczący sobie prawa do czego, np. do tronu; ubiegający ś. o co.
Pretendować, łć., domagać się, rościć prawa do czego, ubiegać ś. o co, występować z pretensją.
Pretensja, łć., uroszczenie, prawo, które ktoś słusznie lub niesłusznie sobie rości; żal słuszny lub niesłuszny za niespełnione wymaganie.
Pretensjonalność, łć., przesadne i niesmaczne ubieganie ś. o wyjątkową strojność ubrania; wymuszone, nienaturalne ułożenie, ruchy, sposób mówienia a. pisania.
Pretensjonalny, łć., wymuszony, przesadzony, pełen pretensji o siebie.
Pretensyjka, łć., zdr. od Pretensja; błaha, niepoważna pretensja.
Pretensyjność — p. Pretensjonalność.
Pretor, łć., w starożytnej rzeczypospolitej Rzymskiej najwyższy urzędnik sądowy, w którego ręku spoczywał wymiar sprawiedliwości.
Pretorjański, przym. od Pretorjanin.
Pretorjum, łć., w starożytnym Rzymie: sala sądowa, namiot wodza; oddział pretorjanów; prefekt p. = przełożony gwardji pretorjanów.
Prewalencja, łć., przewaga.
Prewarykacja, łć., wykroczenie przeciw obowiązkom urzędu, przeniewierzenie ś., malwersacja.
Prewencja, łć., uprzedzanie kogoś w czemś, np. w jakiejś czynności prawnej.
Prewencyjny, łć., zapobiegający; uprzedni; p-a cenzura = władza, przeglądająca rękopisy przed ich wydrukowaniem; p-y system = teorja prawa karnego, podług której kary powinny być wymierzane tylko dla zapobieżenia przyszłym przestępstwom; p-e więzienie = więzienie tymczasowe, nie stanowiące kary, ale umożliwiające nadzór nad obwinionym do wydania przez sąd wyroku.
Prewet, fr., ustęp, wychodek.
Prezbiter, gr., kapłan, mający prawo odprawiania Mszy św. i udzielania Sakramentów św.
Prezbiterjanie, gr., w Anglji stronnictwo religijne protestanckie, nie uznające władzy biskupów (anglikańskich).
Prezencja, łć., okazały wygląd zewnętrzny, wytworna i imponująca powierzchowność, piękna postawa; obecność, przytomność.
Prezencyjny, łć., przym. od Prezencja; p-a siła = podczas pokoju siła wojska stojącego, gotowego.
Prezent, fr., podarek, podarunek; p., przywieziony z drogi = gościniec.
Prezenta, łć., przedstawienie biskupowi kapłana do zatwierdzenia na wakujące beneficjum — p. Prezentata.
Prezentacja, łć., przedstawienie jednej osoby drugiej, zapoznanie, zaznajomienie; przedstawienie wekslu do zapłaty.
Prezentant, łć., przedstawiający weksel do zapłaty, okaziciel.
Prezentata, łć., data wejścia dokumentu do biura, na dokumencie zapisana.
Prezentka, łć., zakonnica reguły św. Tomasza.
Prezentować, łć., przedstawiać komu co, pokazywać, rekomendować; przedstawiać jedną osobę drugiej, zaznajamiać; p. broń = trzymać broń przed sobą w sposób przepisany dla wojska jako i oddanie honorów wojskowych; p. weksel = przedstawić weksel w celu, aby go zapłacono lub do przyjęcia go; p. ś., przedstawiać ś., okazywać ś., wpadać w oko, mieć taki a. inny wygląd; p. ś. z czym, popisywać ś. czym.
Prezerwatywa, łć., środek zapobiegający, ochronny.
Prezerwować, łć., ochraniać, zapobiegać.
Prezes, łć., tytuł urzędnika z nominacji lub z wyboru, stojącego na czele biura, instytucji, stowarzyszenia, zgromadzenia lub ciała politycznego; przewodniczący instytucji, zebraniu.
Prezesostwo, łć., obowiązki prezesa, urząd prezesa; zbior., prezes z żoną.
Prezesować, łć., być prezesem, przewodniczyć zgromadzeniu.
Prezesowicz, łć., syn prezesa.
Prezesura, łć., urząd prezesa, godność prezesa — p. Prezydencja.
Prezumować, łć., przypuszczać, wnosić, wnioskować, mniemać, dorozumiewać ś.; p-any = domniemany, prawdopodobny.
Prezumowany, łć., przypuszczalny, prawdopodobny, domniemany.
Prezumpcja, łć., przypuszczenie, domniemanie; zarozumiałość, uprzedzenie.
Prezydencja, łć., kierownictwo obradami, wykonywane przez prezesa; prezesostwo; przewodniczenie obradom; prowincja w Indjach Wschodnich.
Prezydent, łć., przewodniczący, najstarszy w jakiej władzy kolegjalnej; naczelnik Rzeczypospolitej; burmistrz miasta.
Prezydentura, łć., stanowisko prezydenta; okrąg administracyjny.
Prezydjalny, łć., dotyczący władzy prezesa; należący do prezesa a. prezydjum; stół p. = przy którym siedzi prezydjum.
Prezydjum, łć., grono osób, przewodniczących w jakim stowarzyszeniu, instytucji, kongresie; sala, w której to grono obraduje.
Prezydować, łć., przewodniczyć na posiedzeniu.
Pręciak, mięczak jednoskorupowy, znajdowany jako skamieniałość w pokładach kredowych.
Pręciany, zrobiony z prętów.
Pręcikowaty, mający kształt pręcika, laseczkowaty.
Pręcikowie, ogół pręcików kwiatu.
Pręcikowy, przym. od Pręcik; kwiat p. = mający tylko pręciki, pozbawiony słupków.
Pręciuchno, Pręciuteńko, Pręciutko, Pręciutenieczko, przysł., bardzo prędko.
Pręciuchny, Pręciutki, Pręciusieńki, Pręciuteńki, bardzo prędki.
Pręciuśko — p. Pręciutko.
Pręciwie — p. Prącie.
Prędki, chyży, szybki, śpieszny, pośpieszny, bystry, rączy; rychły, nagły; porywczy, popędliwy, gwałtowny, niecierpliwy, nie umiejący panować nad sobą; p. do czego a. w czym = pochopny, skory.
Prędko, przysł., szybko, śpiesznie, pośpiesznie, w lot, rączo, bystro: p. iść, biec = szybko; wracaj p. = zaraz; im prędzej, tym lepiej = im wcześniej; prędzej czy później = zaraz czy potym; co prędzej a. jak najprędzej = jak można najpośpieszniej, żywo!, duchem!, piorunem!; na prędce a. z prędka = na poczekaniu, od ręki, nagle, pośpiesznie, aby prędzej.
Prędkomówny, prędko mówiący, wymowny, gadatliwy.
Prędkomyślny, zdolny do szybkiego myślenia, będący bystrego, lotnego umysłu.
Prędkonikły, krótkotrwały.
Prędkonogi, umiejący szybko biegać, rączy, bystry w biegu.
Prędkooki, mający bystry wzrok, wielkooki, widzący więcej niżeli jest wistocie.
Prędkopis, skoropis, stenograf.
Prędkość, szybkość, chyżość, rączość, bystrość, pośpiech; żywość; popędliwość, porywczość; z p-i = przez pośpiech, w pośpiechu.
Prędzej, przysł., st. w. od Prędko; szybciej, natychmiast, w tej chwili, co tchu; raczej, snadniej, łatwiej; czym p.! = bardzo szybko; p. bym ś. śmierci spodziewał, niż tego = to było zgoła nieoczekiwane; co p. = niezwłocznie.
Prędziuchno, Prędziuśko, Prędziutko — p. Pręciuchno.
Prędziutki — p. Pręciutki.
Pręga, kreska, kresa, smuga, pasek: lampart w p-i, materja w p-i = pasiasta; znak od uderzenia, np. kijem, powstały od nabiegłej krwi; część mięsa wołowego, wykrawana z nogi przedniej a. tylnej od łopatki do kolana, pęga.
Pręgować, robić na czym pręgi, malować w pasy.
Pręgowaty, zrobiony, wymalowany w pręgi, mający na sobie pręgi, pasiasty, moręgowaty.
Pręt, cienka laska, cienka tyczka drewniana, zrobiona z gałązki a. metalowa, drut sztywny: p. u firanki; p. u rolety; p-y u parasola; łodyga, nie mająca żadnych liści, tylko same kwiaty, p. mierniczy = miara powierzchni gruntu; p. bieżący nowopolski = 7½, łokcia; p. kwadratowy = 7½ × 7½ = 56¼ łokcia kwadratowego.
Prętkowaty, z kształtu podobny do prątka a. prątków.
Prętowy, wyrabiany w prętach: żelazo p-e; odnoszący ś. do pręta (miary): miara p-a.
Prężacz, rozpora.
Prężnik, trapez, jako przyrząd gimnastyczny.
Prężnomierz — p. Manometr.
Prężność, własność ciał lotnych rozprzestrzeniania ś. we wszystkie strony, sprężystość, rozprężliwość; parcie, wywierane przez ciała lotne na ścianki naczynia, w których są zamknięte; wysokość napięcia tej własności.
Prężny, sprężysty, elastyczny; w fiz. odnoszący ś. do prężności: siły p-e = wywierające ciśnienie, utrzymujące ciała w stanie naprężenia; energja potencjalna.
Prężyć, naciągać, napinać, wyprężać, natężać; p. ś., wyprężać ś., naprężać ś., natężać ś., naciągać ś., rozprostowywać ś.; paczyć ś., wyginać ś.; przen., stawiać ś. hardo, bundziuczyć ś.
Pri — p. Pry-.
Prima aprilis, łć., tradycyjne zwodzenie ś. w dniu pierwszym kwietnia..
Prima vista, wł., biegle, odrazu bez przygotowania: grać albo śpiewać z nut, pierwszy raz widzianych, tłumaczyć z dzieła, pierwszy raz widzianego, napisanego w obcym języku.
Prima volta, wł., w muz., pierwszy raz.
Primo, łć., a. pro p., po pierwsze; p., w nutach na 4 ręce: lewa strona, grająca w basie.
Priorytety, łć., papiery procentowe, wypuszczone przez towarzystwa akcyjne z przyznaniem pierwszeństwa co do procentów przed innemi akcjami i przed dywidendą.
Probabilizm, łć., metoda filozoficzna, podług której niema zupełnego osiągnięcia prawdy, lecz tylko prawdopodobieństwo; doktryna, wedle której w razie sprzeczności między dwoma mniemaniami a. przepisami jednakowo uzasadnionemu, należy iść za własnym popędem, gdyż przepis wątpliwy nie nakłada stanowczego obowiązku.
Probacja, łć., próba klasztorna, nowicjat.
Probant — p. Próbant.
Probierczy, nm., przym. od Probierz; p. kamień = łupek, na którym złoto i srebro, za potarciem, pozostawia rysę znamienną, pozwalającą rozpoznać te metale; przen., okoliczności, w który co ujawnia ś. prawdziwy charakter człowieka a. prawdziwa wartość instytucji i t. p.
Probierka, Probówka, nm. — p. Epruwetka.
Probiernia, nm., władza, oznaczająca próbę złota i srebra; laboratorjum rządowe do sprawdzania próby metalów szlachetnych, izba probiercza.
Probierny, Probierski, nm. — p. Probierczy.
Probierstwo, nm., sztuka oznaczania prób metalów szlachetnych.
Probierz, nm., kryterjum — p. Próbierz.
Problemat, gr., zadanie, zagadnienie do rozwiązania.
Problematyczny, gr., zagadkowy, wątpliwy, niepewny.
Probostwo, łć., obowiązek, godność proboszcza; mieszkanie proboszcza.
Proboszcz, łć., członek kapituły katedralnej, mający pod juryzdykcją swoją mansjonarzów; ksiądz przełożony nad parafją — p. Pleban.
Proboszczostwo, łć. — p. Probostwo.
Probować — p. Próbować.
Probój, pręcik żelazny, z obu końców zaostrzony i zgięty w kształcie litery U, rodzaj skobla do przymocowywania łańcucha u drzwi, do zamykania kłódki itp.
Probówka — p. Epruwetka.
Procarz, Procownik, ten, co wyrzuca z procy pociski, żołnierz, uzbrojony procą.
Procedencja, łć., pochodzenie, rodowód.
Proceder, łć., postępowanie, sposób do życia, zajęcie, rzemiosło, fach.
Procederowy podatek = podatek od procederu.
Procederzysta, łć., zajmujący ś. jakim przemysłem lub prowadzący handel.
Procedura, łć., przepisane postępowanie w prowadzeniu spraw sądowych: p. cywilna, p. karna.
Proceduralny, Procedurowy, łć., przym. od Procedura.
Procencik, zdr. od Procent.
Proceniczna gr. formacja, formacja kredowa w gieologji.
Procent, łć., ilość części, przypadająca na każde sto części danej całości; odsetek, wyrażony znakiem %; dochód lub zysk, otrzymany od włożonego w przedsiębiorstwo kapitału; wynagrodzenie za kapitał, wypożyczony na czas pewien.
Procentować, łć., przynosić zysk, dochód.
Procentowicz, łć., żyjący z procentu, lichwiarz.
Procentowość, łć., stopa procentowa, ilość czego w stosunku do całości, do sta.
Procentowy, łć., przym. od Procent; p-a stopa = procent, oznaczany w stosunku od stu jednostek kapitału zwykle za przeciąg jednego roku.
Proces, łć., postępowy rozwój stanów kolejnych, przez które przechodzi dane ciało; szereg zmian kolejnych, będących z sobą w przyczynowym związku, którym podlega dane ciało; szereg następujących po sobie reakcji chemicznych, zachodzących wśród jednych i tych samych substancji, tworzących jedną całość; spór, toczony między dwiema stronami wobec władz wymierzających sprawiedliwość, ciąg sprawy sądowej, a także całe postępowanie sądowe w danej sprawie; sprawa, przebieg.
Procesja, łć., uroczysty pochód duchowieństwa i ludu z krzyżem, chorągwiami i obrazami św. przy towarzyszeniu chóralnego śpiewa i dźwięku dzwonów; przen., iron., długi szereg interesantów albo gości.
Procesjonalnie, łć., przysł. od Procesja; w procesji, z procesją.
Procesjonalny, łć., przym. od Procesja.
Procesomanja, pieniactwo.
Procesować kogo, prowadzić proces przeciwko niemu, ścigać go sądownie; p. ś., prowadzić proces, prawować ś. z kim, ciągać ś. po sądach.
Procesowicz, pieniacz.
Proch, kurz, pył, paproch, okruszyna, drobna cząstka, zwłaszcza jakiego minerału: płaszcz p-em osypany = zapylony; leżeć w p-u = w pyle, w piasku, u nóg czyich, żebrząc litości, zmiłowania; otrząsnąć p. ze swego obuwia, wychodząc skąd = na znak, że ś. nie chce mieć z tym do czynienia; jakiś p. wpadł mi w oko = okruszynka piasku; zetrzeć, ścierać kogo na p. = upokorzyć, rozgromić; w p. ś. obracać albo rozsypywać = iść w niwecz, spalić ś. na proch = zupełnie ś. spalić; jak p-u czego = jest bardzo wiele, obfitość czego; z p-uś powstał, w p. ś. obrócisz = o ciele ludzkim, urobionym przez Boga z mułu ziemnego i rozkładającym ś. po śmierci; utrzeć, ubić na p. = miałko; p-y ludzkie = ciało człowieka po śmierci, zwłoki; p. a. p. strzelniczy = mieszanina siarki, węgla i saletry, używana do broni palnej jako materjał wybuchowy: nie wąchał p-u = nie był jeszcze w bitwie; nie lubi p-u wąchać = jest tchórzem; p-u nie wymyśli, nie wynajdzie = człowiek głupi, niewielkiego rozumu, niepomysłowy.
Prochować, posypywać miałem.
Prochowisko, kupa prochu, kurhan mogilny.
Prochownia, fabryka prochu, młyn prochowy; skład, magazyn prochowy; dawne więzienie w Warszawie.
Prochownica, Prochowniczka, róg na proch, puszka; młyn prochowy.
Prochownik, fabrykant prochu; więzień, osadzony w prochowni, kryminalista, zbrodniarz.
Prochowy, odnoszący ś. do prochu; p. młyn, magazyn; mączka p-a = proch miałko roztarty i przesiany; kiszka p-a = woreczek długi, napełniony prochem, jako mina do wysadzenia w powietrze.
Prochrystum, łć., flaszeczka z trochę krwi męczennika, złożona w trumnie na jego piersiach, jako znak, że umarł za wiarę i Chrystusa.
Procnik, Procownik — p. Procarz.
Prodroma, gr., rozprawa przedwstępna; oznaki przedwstępne np. jakiej choroby.
Producent, łć., wyrabiający, wytwarzający, wytwórca.
Produkcja, łć., podstawowy dział gospodarstwa społecznego, zdobywanie w przyrodzie materjałów surowych i przerabianie ich na przedmioty użyteczne i potrzebne dla człowieka, wytwarzanie dóbr, wytwórczość, wytworzone towary; popis, pokaz cyrkowy, teatralny, koncertowy; podanie do sądu w dawnym prawie polskim.
Produkcyjnie, łć., przysł., pożytecznie, wydajnie.
Produkcyjność, łć., wydajność.
Produkcyjny, łć., płodny, wydajny, zyskowny, korzystny, wytwórczy, użyteczny.
Produkować, łć., wytwarzać (płody, towary); przedstawiać np. dowody; p. ś. z czym, popisywać ś. z czym (w cyrku, w teatrze itp.).
Produkt, łć., wyrób, płód, wytwór; w szczeg.: p-y, zboża, ogrodowizny, owoce, artykuły żywnościowe; dzieło, wynik, rezultat; w sprawie sądowej: pierwszy głos powoda.
Produktywny, łć. — Produkcyjny; p-e stowarzyszenie, p. spółka = zrzeszenie wytwórcze z wspólnością kapitału produkcyjnego; rodzaj kooperatywy.
Prof. skr. — p. Profesor.
Profan, łć., w starożytnym Rzymie osoba niewtajemniczona w sprawy święte; człowiek, nie obeznany zawodowo z jaką sztuką a. nauką, niefachowy, niebiegły, nie obeznany z czym gruntownie.
Profanacja, łć., zbezczeszczenie, znieważenie rzeczy świętych a. zasługujących na poszanowanie.
Profanator, łć., człowiek, który dopuścił ś. profanacji, zelżyciel.
Profanka, łć., forma ż. od Profan.
Profanować, łć., znieważać świętość, odzierać z uroku świętości, ubliżać, pospolitować rzeczy zasługujące na cześć, poniewierać.
Profes, Profeska, łć., zakonnik, zakonnica, którzy złożyli uroczyste śluby zakonne.
Profesat, łć., klasztor, do którego przyjmują profesów.
Profesja, łć., publiczne wyznanie wiary, przekonań, zasad postępowania; uroczyste śluby zakonne; stan, zawód, rzemiosło, powołanie; przen., zamiłowanie do czego, traktowanie czego w sposób zawodowy.
Profesjant, łć., zawodowiec.
Profesjonalny, łć., przym. od Profesja; zawodowy; p-a szkoła = szkoła, w której uczniowie nabywają biegłości w jakiej profesji (np. szkoła handlowa, szkoła rzemiosł).
Profesjonista, łć., rękodzielnik, rzemieślnik; fachowiec.
Profesor, łć., nauczyciel w wyższym zakładzie naukowym; wogóle nauczyciel w szkole.
Profesorka, łć., nauczycielka, mistrzyni; obowiązek nauczyciela, nauczanie.
Profesorski, łć., przym. od Profesor; nauczycielski, bakalarski; właściwy profesorowi, poważny, namaszczony, mentorski.
Profesorzyna, łć., lichy profesor.
Profesura, łć., zajęcie profesora; stanowisko profesora; posada profesora.
Profetja, łć., proroctwo.
Profil, fr., kontur twarzy widzianej z boku; rysunek przecięcia poprzecznego (budynku, machiny lub gruntu); przekrój.
Profilaksja, Profilaktyka, gr., nauka stosowania środków zapobiegających chorobie.
Profilaktyczny, gr., zapobiegający chorobie, prezerwatywny.
Profilaktyt, gr., człowiek, mający usposobienie do jakiej choroby i poddający ś. leczeniu, aby jej zapobiec.
Profilować, fr., wykreślać na gruncie plan dzieła mającego być wykonanym, np. jakiegoś budynku; p. ś., ukazywać się w profilu, zarysowywać ś. jako sylwetka.
Profit, fr., korzyść, zysk.
Profitować, fr., zyskiwać, korzystać.
Pro forma, łć., dla prostej grzeczności, dla formy, dla pozoru, dla przyzwoitości.
Proforma, łć., w dawnej Polsce początkowa szkoła męska; najniższa klasa w dawnych szkołach pijarskich.
Profos, nm., w dawnej kawalerji polskiej oficer, czuwający nad aresztantami wojskowemi; czyściciel miejski.
Profuzja, łć., nadmierna obfitość; rozrzutność.
Progienitura, łć., potomstwo.
Progimnazjasta, gr., uczeń progimnazjum.
Progimnazjastka, gr., uczennica progimnazjum.
Progimnazjum, gr., gimnazjum czteroklasowe.
Prognat, gr., człowiek o wystających szczękach, skośnozębny (termin antropologiczny).
Prognatyzm, gr., kształt twarzy z mocno wysuniętemi naprzód szczękami, szczękoskośność.
Prognostyk, gr., znak, oznaka, przepowiednia, wróżba, zapowiedź.
Prognostyka, gr., mniemana sztuka przepowiadania z prognostyków.
Prognostykarz, gr., człowiek, wróżący z prognostyków.
Prognostykować, gr., wróżyć z oznak, przepowiadać, wnioskować o przyszłości.
Prognoza, gr., w medycynie: przepowiednia co do prawdopodobnego dalszego przebiegu i zakończenia choroby; w meteorologji: przepowiednia co do prawdopodobnego stanu przyrody na dni następne.
Program, Programat, gr., publiczne zawiadomienie o zamierzonym przebiegu jakiej czynności, dojścia do pewnego celu; plan dzieła; wyszczególnienie kolejnego następstwa części składowych koncertu, widowiska, uroczystości, zabawy; wyłożenie zasad politycznych i zapowiedź przyszłej działalności; wyszczególnienie przedmiotów i zakresu wykładów na każdym oddziale zakładu naukowego; wyszczególnienie wymagań, jakie będą stawiane przy egzaminie.
Programowy, gr., zawierający program; p-wa muzyka, będąca przedstawieniem jakiej myśli, jakiej akcji w słowach określonej.
Progres, łć., postęp.
Progresista, łć., postępowiec, członek stronnictwa postępowego, liberał.
Progresja, łć., stopniowe wzrastanie, wzmaganie ś., postęp; w mat., szereg uporządkowany według jakiego stałego prawa; p. arytmetyczna = postęp różnicowy, w którym każda następna liczba jest o jednakową ilość większa od poprzedzającej; p. gieometryczna = postęp ilorazowy, w którym każda następna liczba jest jednakową ilość razy większa od poprzedzającej; p. rosnąca = postęp rosnący (w którym liczby są coraz większe); p. malejąca = postęp malejący (w którym liczby są coraz mniejsze); w muzyce: prowadzenie melodji w górę lub na dół.
Progresowy, Progresyjny, łć., postępowy; stopniowo wzmagający ś., wzrastający, rosnący, albo ciągle malejący; p. podatek = podatek, rosnący proporcjonalnie do dochodów.
Progresywny, łć. — p. Progresyjny.
Prohibicja, łć., zakaz, wzbronienie.
Prohibicyjny, łć., przym. od Prohibicja; p. system = system rządowy ekonomiczny, polegający na obłożeniu wysokiemi cłami ochronnemi (prohibicyjnemi) towarów zagranicznych, w celu uniemożliwienia przywozu ich do kraju; system zakazowy, zabraniający wstępu do kraju pewnym przedmiotom, towarom.
Prohibity, łć., przedmioty, których wprowadzenie do kraju z zagranicy jest wzbronione.
Prohibować, łć., nie dozwalać przywozu jakiegoś produktu.
Projekciarz, Projekcista, łć., robiący projekty, rojący pomysły.
Projekcik, łć., zdr. od Projekt.
Projekcja, łć., rzut; w gieom., przedstawienie na płaszczyźnie obrazu linji, powierzchni lub bryły tak, aby obraz dawał pojęcie o ich kształcie, położeniu i stosunkowych wymiarach; p. a. projekcyjny przyrząd = przyrząd optyczny do rzucania na ekran powiększonego obrazu jakiego przedmiotu (latarnia magiczna).
Projekcyjny, łć., rzutowy; p. rysunek = rysunek rzutowy, przedstawiający rzuty czyli projekcje linji, powierzchni, brył; p-a gieometrja = gieometrja rzutowa, gieometrja opisująca, nauka, wskazująca sposoby kreślenia projekcji brył na płaszczyźnie i rozpoznawania z takich rysunków rzeczywistego położenia i kształtu brył; p-a metoda = sposób obliczania procentu na rachunkach bieżących; p. przyrząd = projekcja.
Projekt, łć., pomysł wykonania jakiego przedmiotu a. czynności, wypowiedziany, napisany, określony i t. p.; myśl powzięta, pierwszy zarys, szkic; zamiar, plan, model, wniosek rzucony w jakiej sprawie.
Projektodawca, ten, który wystąpił z projektem.
Projektomanja, manja tworzenia projektów.
Projektować, łć., układać plany, obmyślać, zamierzać; p. sobie = obiecywać sobie, spodziewać ś., wyobrażać sobie; p. komu = podawać myśl, proponować.
Proklamacja, łć., uroczyste publiczne ogłoszenie, obwieszczenie, odezwa monarchy do narodu, dowódcy do armji; drukowana i szeroko rozpowszechniana odezwa do ogółu, mająca na celu wywarcie wpływu na usposobienie i postanowienie szerszych mas w jakiej sprawie.
Proklamator, łć., ten, co coś proklamuje, autor proklamacji.
Proklamować, łć., ogłaszać, oznajmiać, obwieszczać.
Proklityka, gr., wyraz nieakcentowany, zwykle jednozgłoskowy, łączący ś. pod względem akcentu z wyrazem następującym.
Prokonsul, łć., w starożytnym Rzymie konsul, który po upływie swego urzędowania otrzymywał do zarządzania prowincję; wielkorządca prowincji rzymskiej, często sprawujący swą władzę ze zdzierstwem i okrucieństwem.
Prokonsularny, Prokonsulowski, łć., przym. od Prokonsul.
Prokonsulat, łć., urząd prokonsula; czas trwania urzędu prokonsula.
Prokreacja, łć., wydanie na świat, zrodzenie.
Prokrustowe łoże, przen., męczące położenie pełne cierpień; wtłaczanie czego w niewłaściwe formy.
Prokseneta, łć., faktor, pośrednik, raj fur, stręczyciel.
Proksenetyzm, łć., zajęcie proksenety, rajfurstwo, faktorstwo, stręczycielstwo.
Prokura, łć., w kupiectwie piśmienne pełnomocnictwo do załatwienia interesu; prawo, udzielone przez właściciela firmy lub przedsiębiorstwa do podpisywania się zastępczo w jego imieniu, do zaciągania zobowiązań i t. p.
Prokuracja, łć., pełnomocnictwo do zastąpienia w jakiej czynności; opieka; wikt, pożywienie; małżeństwo przez p-ę = ślub pomiędzy osobami z rodzin panujących za pośrednictwem pełnomocnika, który w imieniu narzeczonego poślubia pannę młodą.
Prokurator, łć., wyższy urzędnik sądowy, oskarżający w imieniu państwa osoby, obwinione o przestępstwo i pilnujący ścisłego wymiaru sprawiedliwości, oskarżyciel publiczny; stróż prawa; rządca, administrator — p. Prokurent.
Prokuratorja, łć., władza, broniąca w sądach praw własności; publicznej i skarbowej.
Prokuratura, łć., instytucja prokuratorów, oskarżycieli w sprawach karnych.
Prokurent, nm., Prokurzysta, Prokurysta, łć., pełnomocnik domu handlowego, podpisujący zastępczo właściciela firmy.
Prokurować, łć., przygotować, wystarać ś., dostarczać.
Prokurysta — p. Prokurent.
Prokwestor, łć., w starożytnym Rzymie: podskarbi.
Prolacja, łć., odroczenie, odłożenie na później; rozwlekłe opowiadanie.
Prolegomena, gr., objaśnienia wstępne; przedmowa przygotowawcza.
Proletarjat, łć., stan ubogi, ludzie bez własności i bez stałego sposobu do życia.
Proletarjusz, łć., ubogi mieszkaniec starożytnego Rzymu, nie posiadający żadnego majątku i nie należący do żadnej klasy, wolny od poboru wojskowego i od podatków; dziś: człowiek z najuboższej warstwy ludności.
Proletaryzm, łć., cechy i objawy proletarjatu.
Proletaryzować się, łć., stawać ś. proletarjuszem, tracąc dotychczasowe lepsze warunki bytu.
Proliferacja, Prolifikacja, łć., rozmnażanie, urodzajność.
Prolog, gr., w dramacie starożytnym: wstęp, stanowiący oddzielną całość, djalog, obznajmiający słuchaczów z treścią utworu i ułatwiający zrozumienie akcji; wstęp w utworach dramatycznych i beletrystycznych.
Prolokutor, łć., mówca — p. Preopinant.
Prolongacja, Prolongata, łć., przedłużenie, odroczenie terminu, zwłoka.
Prolongować, łć., przedłużać, odraczać termin.
Promachos, gr., szermierz, przodujący innym.
Promenada, fr., przechadzka, spacer; miejsce przeznaczone do publicznej przechadzki w wielkich miastach.
Promenować, fr., przechadzać ś., spacerować.
Promesa, fr., obietnica, przyrzeczenie; rodzaj akcji tymczasowej, dokument, stwierdzający, że po zapłaceniu całej należytości akcja właściwa wydana zostanie; dokument, uprawniający do wygranej w pewnym oznaczonym ciągnieniu, ustąpienie prawa do losu loteryjnego a. do pożyczki premjowej na czas umówiony.
Prometeizm, gr., bunt tytaniczny, protest przeciwko, złym potęgom świata w interesie ludzkości (nazwa od Prometeusza).
Prometejski, gr., tytaniczny; z nadludzką siłą dążący do zdobycia szczęścia i dobra dla ludzi.
Promieniaki, dział zwierząt promienistego kształtu.
Promienica, choroba zakaźna u bydląt, promieniogrzybica; owad dwuskrzydły krótkorogi.
Promienić, wypuszczać z siebie, wysyłać promienie; p. kogo, co = opromieniać — p. Promienieć.
Promienieć, błyszczeć, jaśnieć jakby promieniami; przen., okazywać jawnie radość, szczęście, zachwyt, być wesołym, uszczęśliwionym.
Promieniejąco, przysł., w sposób promieniejący.
Promienienie, wypuszczanie, wysyłanie promieni; p. ś., rozchodzenie ś. w różne strony w kształcie promieni, rozpościeranie ś. promieniami.
Promieniotwórczość, zdolność niektórych metalów, zwłaszcza radu i polonu, wysyłania po linjach prostych niezmiernie subtelnych promieni bez widocznego ubytku swej masy.
Promieniotwórczy, wytwarzający promienie.
Promieniować, wysyłać promienie, rozchodzić ś. w kształcie promieni, błyszczeć.
Promienisto, przysł., promieniami, w promieniach.
Promienistość, zdolność wypuszczania promieni świetlnych.
Promienisty, Promienny, wypuszczający, wysyłający promienie, pełny promieni, promieniejący, błyszczący, świetlany; kwiat p. = dający ś. podzielić na symetryczne połowy przynajmniej w dwu kierunkach; przen., tchnący radością, szczęściem, błogością, zachwytem; p-ści = jedno ze stowarzyszeń studenckich w Wilnie między rokiem 1820 a 1823; poeta p. = Tomasz Zan, jako organizator tego towarzystwa i twórca teorji promionków.
Promiennie, Promienno, przysł., od Promienny.
Promiennolicy, mający rozjaśnione lice. promieniejącą twarz.
Promiennooki, mający promieniejące, jasne oko a. oczy.
Promienność — p. Promienistość.
Promienny — p. Promienisty.
Promille, łć., za tysiąc (sztuk), od tysiąca, wyraża się znakiem ‰, dziesiąta część procentu.
Promionek, w lm., p-i, pierwiastki duchowe człowieka, wydobywające ś. przez oczy, jak promienie (teorja p-ów Tomasza Zana).
Promionkowy, dotyczący promionków.
Promissorium, łć., przyrzeczenie piśmienne.
Promocja, łć., posunięcie na wyższy stopień akademicki, nadanie wyższych godności akademickich; wyniesienie na wyższy stopień w urzędowaniu; przejście ucznia z klasy niższej do wyższej; poparcie, protekcja, pomoc.
Promocyjka, łć., zdr. od Promocja.
Promotor, łć., protektor, opiekun, popierający kogo; zawiadujący czym; projektodawca.
Promować, łć., wynosić kogo na wyższy stopień, na wyższą godność, popierać; udzielać uczniowi a. uczennicy przejścia do wyższej klasy; kształcić kogo, sposobić do jakiego zawodu; p. ś., posuwać ś. w godnościach.
Promulgacja, łć., ogłoszenie, opublikowanie (zwłaszcza: praw, ustaw).
Promulgować, łć., ogłaszać, zawiadamiać.
Promyczek, Promyk, zdr. od Promień.
Pronacja, łć., zwracanie ku wnętrzu, nawracanie.
Pronopjograf, gr., w fotogr., ciemnia optyczna do zdejmowania widoków.
Pronuncjacja, łć., sposób wymawiania, wymowa.
Pronuncjamento, hiszp., rokosz wojskowy w Hiszpanji i w Ameryce Południowej.
Propaganda, łć., rozpowszechnianie, szerzenie, krzewienie wśród ogółu jakiej myśli, przekonań, zasad.
Propagandzista, Propagandysta, łć., usiłujący pozyskać stronników dla jakiej sprawy.
Propagator, łć., szerzyciel jakich zasad.
Propagować, łć., rozpowszechniać, szerzyć jakie zasady, myśli; krzewić.
Propedeutyczny, gr., odnoszący ś. do propedeutyki.
Propedeutyka, gr., nauka przygotowawcza, wstępna.
Propeller, ang., śruba okrętowa, jako przyrząd, poruszający statek; przen., okręt śrubowy.
Propemptikon, gr., wiersz pożegnalny.
Propensja, łć., skłonność, pociąg; wzgląd, życzliwość.
Propinacja, łć., miejsce i prawo wyszynku napojów spirytusowych.
Propinator, łć., dzierżawca prawa wyszynku napojów spirytusowych, szynkarz.
Proplasma, łć., wzór, model.
Proponent, łć., podający projekt lub pomysł.
Proponować, łć., poddawać, nasuwać myśl, rzucać pomysł, podawać projekt lub wniosek, projektować; p. kogo na co, podawać, popierać kogo, jako kandydata na jakie miejsce.
Proporcja, łć., właściwe ustosunkowanie części składowych, odpowiedni wymiar dwu lub kilku rzeczy, dobrze do siebie dobranych; w mat., dwa stosunki równe, połączone znakiem równości; rozwiązać p-ę = obliczyć niewiadomą w niej liczbę z liczb wiadomych.
Proporcjonalnie, łć., przysł., w odpowiednim stosunku.
Proporcjonalność, łć., właściwe ustosunkowanie; harmonja.
Proporcjonalny, łć., w odpowiednim stosunku; kształtny; p. stosunek wyborczy = system wyborczy, zapewniający także mniejszości pewną ilość mandatów.
Proporczyk, zdrob. od Proporzec.
Proporzec, chorągiew wojenna, sztandar; chorągiewka u kopji, u lancy; zwinąć p-ce = odstąpić od czego, zrezygnować.
Propozycja, łć., zaofiarowanie ś. z czym; przełożenie swego żądania lub życzenia; poddanie projektu; strzeżenie czego.
Propozyt, łć., zamiar, projekt.
Propretor, łć., w starożytnym Rzymie najwyższy urzędnik sądowy w prowincji rzymskiej.
Propugnacja, łć., obrona.
Prorektor, pomocnik i zastępca rektora; inspektor (w uniwersytecie).
Prorocki — p. Proroczy.
Proroctwo, prorokowanie, wróżenie; przepowiednia, wieszczba, wróżba.
Proroczy, Prorocki, przym. od Prorok; wieszczy.
Prorogacja, łć., przedłużenie terminu, odroczenie.
Prorogować, łć., przedłużać termin, odraczać.
Prorok, człowiek, natchniony od Boga do przepowiadania przyszłości: p-cy Starego Testamentu; tytuł Mahometa; człowiek, odgadujący przyszłość, wróżbita, wieszczbiarz, wieszczek; przen., głosiciel jakiejś idei, propagator; fałszywy p. = szerzyciel złej, błędnej wiary; obym był fałszywym p-iem! = oby ś. nie sprawdziły moje złe przeczucia!
Prorokini, forma ż. od Prorok.
Prorokować, przepowiadać przyszłość, wróżyć, wieszczyć; przen., zapowiadać, rokować, obiecywać; przeczuwać, tuszyć, wnosić, odgadywać,
Pro saldo, wł., pozostałość z poprzedniego rachunku.
Prosektor, łć., asystent profesora anatomji, rozkrawający trupa podczas wykładu i przygotowujący preparaty anatomiczne.
Prosektorjum, łć., sala do wykonywania sekcji na trupach w celach naukowych lub dla wyjaśnienia przyczyny śmierci.
Proseminacja, łć., rozsiewanie.
Prosiak, małe świni; przen., brudas, niechluj, flejtuch.
Prosiany, przym. od Proso.
Prosiątko, zdr. od Prosię.
Prosić, prośbę wypowiadać, wnosić ją, upraszać, domagać ś. czego od kogo, błagać kogo o co, I molestować, suplikę do kogo wnosić: proszę cię, zrób to i to = uprzejmy sposób zwracania ś. do kogo o co: proszę pani, proszę pana i t. d.; p. na klęczkach, usilnie = upraszać z poniżeniem godności własnej, żebrać o co; p. o rękę panny, p. pannę o rękę = oświadczać ś.; p. Boga = modlić ś.; p. o miłosierdzie = błagać, zaklinać; p. kogo o łaskę, o jałmużnę, o pomoc, o posłuchanie, o pożyczkę i t. d.; p. chleba = żebrać; p. pieca w kumy = zabawa dziecięca; proszę, żeby tego nie było więcej = żądam, rozkazuję; w łagodnej formie: przepraszam; proszę a. proszę częściej = nic nie szkodzi; dziękuję! — proszę! = niema za co dziękować; zapraszać, wzywać, inwitować kogo do siebie: p. na obiad, na wieczerzę, na bal, na karty, na wesele i t. d.; wstawiać ś., przyczyniać ś., przemawiać za kim, orędować; p. ś., być proszonym, dać ś. prosić; błagać przebaczenia, wypraszać ś., prosić o litość, o miłosierdzie, dopraszać ś. czego; domagać ś.: ten widok aż ś. prosi pędzla i farb = żeby go wyrysować, wymalować: ta suknia aż ś. prosi, żeby ją ścieśnić = jest za obszerna; p. ś. do czego, dokąd = napraszać ś., wpraszać ś., narzucać ś., napierać ś.
Prosić się, wydawać na świat potomstwo (o świni).
Prosię — p. Prosiak: przen., brudas, flejtuch; przen., p. nieskrobane = prostak, cham, grubijanin; nie miała baba kłopotu, kupiła sobie p. = mówi ś. o człowieku, który sam jest sprawcą swoich kłopotów; p. ziemne — p. Mrównik.
Prosięcina, mięso z prosięcia, potrawa z prosięcia.
Prosionek, gatunek skorupiaka lądowego.
Proskrybent, łć., wygnaniec, wywołaniec.
Proskrybować, łć., wydalać, wywoływać z kraju.
Proskrypcja, łć., w starożytnym Rzymie kara, wymierzana bez sądu przez ludzi, którzy zagarnęli władzę, zwykle jako zemsta na przeciwnikach politycznych, polegająca na wypisaniu nazwiska winnego na tablicy, wywieszanej w publicznym miejscu, i wyjęciu osoby tam zapisanej z pod opieki prawa, poczem każdy mógł ją zabić bezkarnie, a majątek jej ulegał konfiskacie i sprzedaży publicznej na rzecz skarbu; wydalenie z kraju, wygnanie.
Proskrypcyjny, łć., przym. od Proskrypcja; p-a lista = spis osób, ukaranych proskrypcją, a. mających być ukaranemi proskrypcją.
Proskura, ukr., chleb święcony, używany, jako hostja, w obrządku wschodnim.
Proskurnica, ukr., kobieta, wypiekająca proskurę.
Prosoplegja, gr., paraliż nerwów twarzy.
Prosowaty, zbliżony z kształtu do prosa.
Prosownica, roślina z rodziny traw.
Prosówka, wysypka na ciele przy gorączce.
Prospekt, łć., ogłoszenie, zapowiedź jakiego wydawnictwa (dzieła, pisma), zawierająca jego charakterystykę; widok perspektywiczny.
Prosperować, fr., rozwijać się pomyślnie, powodzić ś.; szczęścić ś.; używać szczęścia.
Prostacki, Prostaczy, niewytworny, prosty, zwykły; właściwy prostakowi, ordynarny, rubaszny, nieokrzesany, grubijański, chamski; po p-u, przysł. jak prostak, ordynarnie, po chamsku.
Prostactwo, proste, niewytworne obyczaje; grubijaństwo, nieokrzesane obyczaje, chamstwo; zbior., prostacy.
Prostaczeć, stawać ś. prostym, nieokrzesanym, ordynarnieć.
Prostaczek, zdr. od Prostak; człowiek skromny, naiwny, nieobyty ze zwyczajami towarzyskiemi.
Prostaczka, forma ż. od Prostak.
Prostaczkowaty, podobny do prostaczka.
Prostaczy — p. Prostacki.
Prostaczyć się, stawać ś. prostakiem.
Prostaczysko, zgr. od Prostak.
Prostak, człowiek zacny, ale prostych, niewyszukanych, niewytwornych obyczajów, poczciwina, poczciwiec; człowiek grubych, nieokrzesanych obyczajów, grubijanin, cham, gbur.
Prostakowaty, trochę podobny i do prostaka, gburowaty.
Prostnica — p. Odbytnica.
Prosto, pionowo, prostopadle, nie zginając ś.: p. ś. trzymać, p. stać, p. siedzieć = sztywno, wprost, naprost, w prostej linji; p. przed sobą; nie zbaczając, nie wstępując nigdzie po drodze, bezpośrednio: idę p. do domu, zmierzam p. do celu; mleko p. od krowy; powiedziałem to p. z mostu; po p-u = szczerze, otwarcie; prosto, skromnie, niewykwintnie, niewytwornie: po p-u ś. ubierać; bez wielkich korowodów, bez zachodów, bez ceremonji: po p-u kazał go obić.
Prostoduch — p. Prostak.
Prostoduszność, prostota, szczerość, otwartość.
Prostoduszny, pełny prostoty, szczery, otwarty; naiwny, łatwowierny.
Prostodzioby, opatrzony prostym dziobem.
Prostokątnia, najdłuższy bok trójkąta prostokątnego, leżący naprzeciw jego kąta prostego, hipotenuza.
Prostokątny, mający jeden z kątów a. wszystkie kąty proste: czworobok p. = prostokąt; trójkąt p. = mający jeden z kątów prosty.
Prostokreślny, Prostolinijny, nakreślony za pomocą linji prostych, złożony z linji prostych: figura p-a; trygonometrja p-a = o figurach prostolinijnych.
Prostolinijny — p. Prostokreślny.
Prostomówny, mówiący szczerze, wprost, bez ogródki, otwarcie, nie owijając w bawełnę; mówiący z prosta, niewykwintnie.
Prostopadłość, własność linji prostopadłej.
Prostopadły, tworzący z linją a. płaszczyzną, z któremi ś. przecina, kąty proste.
Prostorogi, opatrzony prostemi rogami.
Prostoróg, rodzaj mięczaka kopalnego.
Prostoskrzydłe, rząd owadów o tylnich skrzydłach błoniastych, przednich błoniastych a. skórkowatych: szarańcza, świerszcz, turkuć, ważka, jętka.
Prostoszczęki, mający proste, niewystające szczęki, ortognat.
Prostościenny, mający ściany pionowe, utworzony z linji prostych.
Prostota, naturalność, niewymuszoność, skromność, niewykwintność, niewytworność; dobroduszność, prostoduszność, ograniczoność umysłu, tępota, głupota; obyczaje nieokrzesane, chamstwo, gburowatość, gminność; zbior., ludzie prości, prostacy, lud prosty, gmin, pospólstwo.
Prostować, coś krzywego czynić prostym, wyprostowywać; czynić równym, wygładzać; przen., poprawiać to, co jest złe, niewłaściwe, błędne, doprowadzać do należytego kształtu, naprawiać, regulować; podnosić, wznosić; udawać ś. dokąd wprost, najbliższą drogą; p. ś., stawać ś. prostym, wyprostowywać ś., wyciągać ś.; dźwigać ś. w górę, podnosić ś., prężyć ś. ku górze.
Prostowłosy, z rozpuszczonemi włosami, warkoczami, bez czepca, na znak panieństwa, dziewiczy, panieński; w antr., o włosach na głowie prawie prostych, nie kędzierzawych.
Prostownik, przyrząd do prostowania tkanin; młot do prostowania, prostak.
Prostracja, łć., wielki upadek sił, osłabienie.
Prostucha, Prościucha, wódka prosta, nie zaprawiona smakiem, siwucha.
Prosty, nie krzywy, nie nachylający ś. na boki, równy, nie skręcający w żadną stronę; zwykły, zwyczajny: p. dług = nie hipoteczny; pojedynczy, niezłożony, nieskomplikowany, łatwy do pojęcia, niezawikłany, zrozumiały, jasny, oczywisty, naturalny: rzecz p-a; liść p. = niezłożony, p-a reguła trzech = niezłożona; procent p. czyli zwyczajny = nieskładany; ułamek p. = nie dziesiętny; naturalny, prostoduszny, pełen prostoty, niewymuszony, skromny: człowiek p., umysł p.; prawy, szczery, uczciwy, sprawiedliwy; zwyczajny, pospolity, niczym nie wyróżniający ś., niewyszukany, nieozdobny, niewystawny: p. pokarm, p-e sprzęty, p. żołnierz = szeregowiec; p.; ksiądz = nie posiadający żadnego tytułu; p. lud = lud wiejski a. miejski, klasy nieoświecone; p-a wódka = nie zaprawna; człowiek p-ego stanu, p-ej kondycji = człowiek z ludu; ordynarny, lichy, grubijański; przodkowie a. spadkobiercy w linji p-ej: ojcowie, dziadowie i t. d., synowie, wnukowie i t. d.; kiszka p-a — p. Odbytnica; kwiat p. = posiadający wszystkie normalne części składowe; p-a a. linja p-a = najkrótsza odległość między dwoma punktami; kąt p. = zawarty między dwiema przecinającemi ś. linjami, wzajemnie prostopadłemi; machiny p-e w mechanice = zasadnicze machiny, jak: dźwignia, koło, klin, równia pochyła i t. d.; ruch p. ciała niebieskiego = skierowany od zachodu do wschodu; poprostu, wprost, przysł., wręcz, bez ogródki, nie owijając w bawełnę, bez ceremonji; mówiąc otwarcie, poprawdzie, prawdę rzekłszy, prosto, wprost, naprost, przysł. w linji prostej od pewnego punktu, naprzeciwko; tłómaczyć, przepisywać wprost = żywcem, dosłownie, nic nie zmieniając.
Prostytucja, łć., nierząd; oddawanie ś. nierządowi; frymarczenie haniebne tym, co powinno być szanowane.
Prostytuować, łć., doprowadzać do oddania ś. nierządowi; bezcześcić, hańbić.
Prostytutka, łć., kobieta złego prowadzenia ś., nierządnica.
Proszalny, żebrzący: dziadek p. = żebrak.
Prosząco, przysł., w sposób proszący.
Proszek, pyłek; drobno co utartego: p. do zębów; czekolada, kakao w p-u, farba w p-u; p. perski; p. a. p-i = lekarstwo miałko utarte i podzielone na małe porcje, przyrządzone w opłatkach, papierkach i t. p.; p-ki burzące = połączenie sody i kwasku cytrynowego z wodą.
Proszkować, tłuc, rozcierać na proszek.
Proszkowaty, mający kształt proszku.
Proszony, ten, którego proszą o co, wezwany, zaproszony; taki, na który zaproszono gości: herbata p-a, obiad p.; chodzić po p-ym, po p-ym chlebie, po proszalnym chlebie = po żebraninie.
Prośba, to, o co kto prosi, proszenie, naleganie o co: zanosić p-ę, zwracać ś. do kogo z p-ą, usilna p-a, wysłuchać czyjejś p-y, przychodzić do kogo z p-ą, uczy! nić coś na p-ę czyjąś; chodzić po p-ie = po żebraninie; p. na piśmie = pismo, złożone władzom z I wyrażeniem jakiegoś żądania, życzenia, upraszania o coś, podanie: napisać p-ę, wnieść p-ę, podać p-ę, kantor pisania próśb, p. najpoddańsza = na Imię Monarsze.
Prościć — p. Prostować.
Prościeć, wyprostowywać się; stawać ś. prostakiem, ordynarnieć.
Prościuchny, Prościutki, Prościuteńki, zupełnie prosty.
Prościutko, Prościuteńko, Prościutenieczko, zupełnie prosto.
Prośna świnia = nosząca w sobie płód.
Prośnianka, słoma prosiana; wódka na prosie.
Proświrniak, roślina z rodziny ślazowatych, ślaz meksykański.
Protagonista, gr., pierwszy walczący; pierwszy przemawiający; inicjator; aktor, grający główną rolę w teatrze starogreckim.
Protantrop, gr., człowiek pierwotny.
Protaza, gr., pierwsza połowa okresu krasomówczego; ta część utworu scenicznego, w której zawiązuje ś. węzeł dramatyczny.
Protegować, łć., opiekować ś., popierać; świadczyć łaski.
Protegowany, fr., popierany, otaczany opieką, protekcją, doznający pomocy, poparcia, wyróżniany.
Proteina, łć., domniemywany niegdyś pierwiastek wszystkich ciał roślinnych i zwierzęcych, będący jakoby główną częścią białka, fibryny, kazeiny, moczu.
Proteinowy, łć., przym. od Proteina; p-e ciała = ciała białkowate, albuminowe.
Proteizm, łć., niestałość, chwiejność, zmienność zasad.
Protekcja, łć., szczególna opieka, względy, poparcie udzielane przez ludzi wpływowych, możnych, pewnym osobom przed innemi, orędownictwo, t. zw. plecy, łaska.
Protekcjonalny, Protekcyjny, łć., uwydatniający zależność od protektora i górujące stanowisko protektora.
Protekcjonista, łć., zwolennik ceł protekcyjnych.
Protekcjonizm, łć., Protekcyjny system = opieka, dawana przez rząd przemysłowi krajowemu, zasadzająca ś. na nakładaniu wysokich ceł na wyroby zagraniczne i na popieraniu wywozu przez premje wywozowe.
Protekcyjka, łć., niewielka protekcja.
Protekcyjność, łć., protekcjonalność, okazywanie swej wyższości komu.
Protektor, łć., dobrodziej, opiekun, popierający.
Protektorat, Protektorjat, łć., rozciągnięcie zwierzchniej władzy opiekuńczej przez jedno mocarstwo nad innym obcym państwem, zwłaszcza w jego stosunkach zewnętrznych.
Protektorka, łć., forma ż. od Protektor.
Protensja, łć., skupienie.
Protest, łć., zaprzeczenie, sprzeciw, oświadczenie ś. przeciw czemu, opieranie ś., przeciwienie ś. czemu; prawne zastrzeżenie przeciw czemu; akt notarjalny, poświadczający, że dłużnik odmawia zapłacenia wekslu w terminie.
Protestacja, łć., oświadczenie ś. przeciw czemu; wystąpienie przeciw czemu.
Protestancki, łć., właściwy protestantyzmowi, protestantom, należący do protestantyzmu, do protestantów.
Protestant, łć., ten, który protestuje; wyznawca protestantyzmu; ewangielik.
Protestantyzm, łć., wyznanie ewangielicko-augsburskie i ewangielicko-reformowane.
Protestować, łć., wnosić protest, zaprzeczać, nie zgadzać ś. na co; p. weksel = stwierdzać aktem notarjalnym, że dłużnik odmawia zapłaty wekslu w terminie.
Protestowy, łć., dotyczący protestu; dzień p. = w którym można protestować weksel, dzień powszedni, nieświąteczny.
Proteusz, gr., w wierzeniach greckich bóstwo morskie, obdarzone darem proroczym, słynne z licznych przemian, pod jakiemi ś. ukrywało; człowiek zmiennego sposobu myślenia i postępowania, umiejący przybierać rozmaite pozory; płaz odmieniec; gatunek bakterji gnilnej.
Proteza, gr., wstawienie, zastąpienie utraconych członków ciała sztucznemi.
Protoarchimandryta, gr., jenerał zakonu w kościele wschodnim.
Protodjakon, gr., godność duchowna w kościele wschodnim.
Protogieniczny, gr., naprzód wytworzony.
Protokolant — p. Protokólista.
Protokólarnie, łć., z zapisaniem do protokółu.
Protokólarny, łć., spisany sposobem protokółu; należący do treści, do osnowy a. do formy protokółu; zapisany w protokóle.
Protokólista, gr., urzędnik, którego czynnością jest spisywanie protokółów.
Protokół, gr., akt, spisany przez właściwego urzędnika, zaświadczający, że pewna czynność prawna odbywa ś., stwierdzający przebieg i warunki jakiego wypadku, zeznania świadków podczas śledztwa i t. p.; sprawozdanie z narad obradującego zgromadzenia.
Protokółować, gr., wpisywać do protokółu, pisać protokół.
Protomedyk, łć., starszy główny lekarz (monarchy, miasta).
Protonotarjusz łć. apostolski, tytuł siedmiu prałatów papieskich, obdarzonych wysokiemi przywilejami, którzy poświadczają dokumenty papieskie.
Protooficjał, łć., starszy oficjał.
Protoplasta, gr., najstarszy przodek, od którego ród początek swój wywodzi.
Protoplazma, gr., drobnoziarnista, białkowata, półpłynna substancja, podstawowa materja życiowa wszystkich tworów organicznych, zaródź, sarkoda.
Protoplazmatyczny, gr., dotyczące protoplazmy, złożony z protoplazmy.
Protopresbiter, gr., duchowny, kapłan, zarządzający kilku parafjami.
Prototron, gr., starszy władyka.
Prototyp, gr., typ pierwotny, pierwszy wzór, według którego coś jest utworzone, pierwowzór, oryginał.
Protozoa, gr., pierwotniaki, najniższy typ zwierząt mikroskopijnie drobnych, o ciele jednokomórkowym, złożonym z miękkiej protoplazmy z jądrem wewnątrz.
Protozoiczny, gr., przym. od Protozoa; p. okres = szczątki kopalne w najstarszych skałach osadowych, uważane za najpierwsze objawy życia na ziemi.
Protuberancje, łć., wypukłości, pagórki, słupy lub chmury płomieni czerwonych, rozmaitych zmieniających ś. kształtów, obserwowane dokoła obwodu tarczy słonecznej podczas całkowitych zaćmień, wyskoki.
Prowadzać, prowadzić raz po razie; uprowadzać po różnych miejscach; p. kogo za nos, na pasku = powodować nim, rządzić; p. ś., prowadzać ś. nawzajem po różnych miejscach.
Prowadzenie, wskazywanie komu drogi, wodzenie kogo, kierowanie, przewodnictwo; p. ś., postępowanie, sprawowanie ś., konduita; dobre, złe p. ś.; kobieta złego p-a ś. = kobieta lekkich obyczajów, gamratka.
Prowadziciel, ten, co prowadzi, wódz, przewodnik, kierownik.
Prowadzić, wieść kogo, przeprowadzać kogoś, kto nie zna drogi a. sam iść nie może, przewodniczyć komu, wskazywać komu drogę, wodzić, prowadzać kogo; przewodniczyć, rządzić, kierować: p. wojnę, p. konie w zaprzęgu; p. dzieci = wychowywać; p. interesy, fabrykę, sklep; p. tańce = być wodzirejem; pędzić, przepędzać: p. życie spokojne, hulaszcze; przewozić, transportować: p. zboże Wisłą do Gdańska; p. rzecz, rozmowę = ciągnąć ją, rozmawiać; p. rzecz dalej = mówić w dalszym ciągu; p. umarłego do grobu = iść w orszaku pogrzebowym; mieć kierunek, dążyć: ta droga p-dzi do miasta; zaprowadzać, doprowadzać dokąd, pociągać co za sobą, powodować co: to p-dzi do szczęścia, do zguby, to nie p-dzi do niczego = jest bezcelowe; niech cię Pan Bóg p-dzi = niech ś. opiekuje tobą w drodze; dokąd Pan Bóg p-dzi? = dokąd ś. udajesz?; p. kogo ze świecą = świecić mu w drodze; p. kogo oczami = patrzeć za nim idącym a. jadącym; p. komu rękę = kierować ją; p. ręką po czym, a. czym po czym = pociągać, przesuwać; p. do czego = zmierzać w rozmowie, w przemowie do pewnego przedmiotu; p. sprawę w sądzie = toczyć; przeprowadzać: p. linję, drogę, rów; p. ś., prowadzić siebie nawzajem; iść poważnie, z godnością; postępować, żyć, sprawować ś.
Prowansalski, rodem z Prowancji, pochodzący z Prowancji; p-scy poeci = trubadurowie; poeci piszący narzeczem prowansalskim.
Prowenans, fr., towar zagraniczny.
Prowenda, fr., żywność, prowjant.
Prowenjencja, łć., pochodzenie; świadectwo pochodzenia; w lm., p-cje, towary, sprowadzone z zagranicy, źródło otrzymywania towarów.
Prowent, łć., dochód z gospodarstwa wiejskiego, zysk, intrata; zbiór, urodzaj.
Prowentowy, łć., odnoszący ś. do prowentu; p. pisarz = utrzymujący kontrolę dochodu gospodarstwa wiejskiego.
Prowidencja, łć., Opatrzność Boska, Opieka Boska.
Prowidencjalizm, łć., teorja, według której Opatrzność Boska kieruje losami każdego człowieka i społeczeństw.
Prowidować się, łć., zaopatrywać ś., ekwipować ś.
Prowikarjusz, zastępca wikarjusza.
Prowincja, łć., w starożytności obcy kraj, podbity przez Rzymian, uorganizowany na sposób rzymski i zarządzany przez rzymskiego wielkorządcę; każda oddzielna część całości państwowej, zwłaszcza obejmująca odrębny kraj i lud; każda miejscowość w kraju poza stolicą, zapadły kąt, partykularz; ludzie z partykularza; obyczaje, pojęcia partykularne, zaściankowe; p. duchowna, zakonna = pewna ilość klasztorów tej samej reguły pod wspólnym zarządem duchownym.
Prowincjalny, Prowincjonalny, łć., dotyczący prowincji, pochodzący z prowincji.
Prowincjalstwo, godność prowincjała.
Prowincjał, łć., przełożony, stojący na czele klasztorów jednej reguły w całej prowincji zakonnej.
Prowincjonalista — p. Prowincjusz.
Prowincjonalizm, łć., wyraz, zwrot a. sposób mówienia, właściwy tylko jakiej okolicy kraju lub całej prowincji; żart., nieumiejętność znalezienia ś., nieznajomość zasad życia wielkomiejskiego.
Prowincjusz, Prowincjonalista, łć., mieszkający na prowincji, zacofaniec, nie znający obyczajów wielkoświatowych.
Prowizja, łć., odsetkowe wynagrodzenie za załatwienie jakiego interesu, za czynności handlowe, komisowe i t. p.; procent; zapasy żywności, zaopatrywanie, dostarczanie żywności.
Prowizor, łć., zarządzający, kustosz, kurator; stopień naukowy aptekarski.
Prowizorjat, Prowizorstwo, stopień prowizora, jego obowiązki.
Prowizorjum, łć., stan rzeczy tymczasowy; tymczasowy układ, zarządzenie; tymczasowe pozostawienie komu używalności rzeczy, do kogo innego należących.
Prowizoryczny, łć., tymczasowy.
Prowizyjka, łć., zdr. od Prowizja; mała prowizja.
Prowizyjny, łć., dotyczący prowizji.
Prowjant, żywność, zapas żywności.
Prowjantmajster, nm., dostawca prowjantu dla wojska.
Prowjantować, nm., zaopatrywać w żywność.
Prowjantowy, Prowjancki, nm., dotyczący zaopatrzenia w żywność.
Prowodyr, ukr., przewodnik, przywódca stronnictwa.
Prowokacja, łć., wyzwanie, zaczepka, poduszczenie; umyślne, podstępne wywoływanie buntu, spisku, rewolucji, dla tym łatwiejszego ujawnienia i zgniecenia żywiołów burzliwych.
Prowokacyjny, łć., wyzywający, drażniący, podstępnie podburzajmy.
Prowokator, łć., prowokujący, wyzywający, poduszczający, namawiający do złego, wywołujący umyślnie i podstępnie zaburzenie, aby biorących udział zdradzić przed władzą.
Prowokować, łć., wyzywać, zaczepiać, drażnić; poduszczać; podstępnie namawiać do złego; powoływać ś. na kogo.
Proza, łć., zwykła mowa ustna lub piśmienna niewiązana, niewierszowana; poziomość, powszedniość, rzeczywistość.
Prozaiczny, łć., pisany prozą; niepoetyczny, zwykły, pospolity, powszedni.
Prozaik, łć., piszący prozą; człowiek prozaiczny, bez porywów wyższych.
Prozaika, łć., teorja prozy.
Prozapja, łć., ród, przodkowie.
Prozelita, gr., człowiek, zmieniający wiarę, przyjmujący inne wyznanie, nowonawrócony; przen., człowiek, zjednany dla jakiej idei, przekonania, stronnictwa.
Prozelityzm, gr., żarliwość w nawracaniu, apostolstwo.
Prozodja, gr., nauka o długości i krótkości zgłosek w wierszowaniu, iloczas; nauka wierszowania.
Prozodomanja, gr., manja tworzenia wierszy, popęd do pisania poezji bez odpowiednich zdolności.
Prozodyczny, gr., dotyczący prozodji.
Prozopopeja, gr. — p. Personifikacja.
Prożek, mały, nizki próg; podstawka u skrzypiec; deska, podpierająca grządziel pługa.
Próba, nm., doświadczanie, przekonywanie ś., doznawanie; warunki i okoliczności, wśród których ujawniają ś. właściwości człowieka a. jakiej rzeczy; p. klasztorna = nowicjat; p. ognia, p. wody = w dawniejszych czasach doświadczenie za pomocą ognia a. wody, czy oskarżony jest winien, szczególniej w sprawach o czary; narzędzie do zadawania męki, tortura: brać na p-ę, wyznać na p-ie; p. arytmetyczna = sprawdzenie, czy działanie arytmetyczne jest wykonane dobrze; p. złota, srebra = liczba wyrażająca ilość złota, srebra, zawartego w jednostce wagi mieszaniny, wybijana w probierni na przedmiotach: p. w teatrze = wykonanie przez artystów ról swoich wobec reżysera przed wystąpieniem publicznym: p. czytana = kiedy artyści po raz pierwszy czytają rolę; p. pamięciowa = recytowanie ról z pamięci; p. jeneralna = ostatnia przed przedstawieniem, w kostjumach.
Próbant, nm., w klasztorze: nowicjusz; żart., człowiek, obznajmiony z wypadkami życiowemi, człowiek, który przeszedł rozmaite próby i zdarzenia, bywalec.
Próbiernia, Probiernia, urząd, w którym oznaczają albo sprawdzają próbę złota, srebra.
Próbierz, Probierz, nm., sprawdzian, kryterjum; okoliczności wypadkowe a. umyślnie przysposobione, w których ujawniają ś. zalety i wady właściwe komu albo czemu.
Próbka, nm., maleńka ilość towaru dla okazania gatunku jego; popisanie ś. w małym zakresie umiejętnością, zdolnością, zręcznością, mogące wytworzyć sąd o tym, kto ś. popisuje.
Próbny, nm., zrobiony, dany na próbę, okazowy.
Próbować, Probować, nm., robić próbę, przekonywać ś.; robić, co na próbę, dla przekonania ś., czy ś. potrafi; robić próbę w teatrze — p. Próba; kosztować pokarmu a. napoju, oceniać smak; p. ś. z kim = odważać ś., mocować ś., zmagać ś., iść z kim w zapasy, iść o lepsze.
Próbówka, nm. — p. Epruwetka.
Próchnica, gatunek ziemi, zawierający rozkładające ś. i rozłożone szczątki roślinne i zwierzęce, czarnoziem, humus; owad dwuskrzydły krótkorogi łowikowaty.
Próchnicowaty, z próchnicą zmieszany, zawierający próchnicę, podobny do próchnicy.
Próchniczny, Próchniczy, dotyczący próchnicy.
Próchnieć, psując ś., rozsypywać ś. w proch, w próchno, rozkładać ś., gnić, butwieć, wiotezeć.
Próchnielec, drzewo próchniejące.
Próchnik — p. Próchno.
Próchnilec, gatunek grzyba.
Próchnisko, rzecz spróchniała ze starości, zwłaszcza budowla drewniana, rudera, ruina.
Próchno, resztki przedmiotu, który spróchniał, drzewo spróchniałe; knot przepalony; hubka, żagiew do krzesania ognia; proszek do osypywania odparzających ś. części ciała u niemowląt, lykopodjum; stare p. = człowiek t stary, zgrzybiały, niedołężny; słaby jak p. = nietrwały; przen., wogóle resztki, pozostałości zepsute, zgniłe czego; zwłoki, prochy.
Prócie, czynność prócia — p. Próć.
Prócz, przyim., oprócz, wyjąwszy, krom, okrom, z wyjątkiem, ponad kogo, ponad co, poza kim, poza czym; p. tego = jeszcze, nadto, a w dodatku.
Próć, rozcinać nici, któremi co jest zeszyte, rozprówać, rozpuszczać; rozparać, wyparać, rozdzierać, rozcinać, rozrywać wzdłuż, ćwiertować, rznąć, krajać, szarpać, nurtować: trucizna p-je wnętrzności; każdy swoją a. swoje porze = każdy myśli o swojej sprawie, nie dbając o innych; jeden szyje, drugi porze = jeden robi coś, inny psuje, każdy robi co innego; p. ziemię = kopać, żłobić; p. ziemię pługiem = orać; p. ś., rozdzielać ś. na szwie wskutek rozluźnienia ś. a. zepsucia nici łączącej, rozprówać ś., rozdzierać ś., rozrywać ś., rozpadać ś.; przedzierając ś., torować sobie drogę; wić ś., rozpierać ś.; po szwie ś. porze = udaje ś., powodzi ś.
Próg, dolna poprzeczna wystająca ku górze belka a. płyta kamienna w futrynie drzwiowej, do której dołem przywierają drzwi: stać w p-u drzwi, nie ruszyć ś. za p., przestąpić p.; przen., dom, pomieszkanie, ognisko rodzinne; oparcie, podstawa, podwalina, spód, podpora; podkład pod szyny na torze kolejowym; ława piaszczysta; p-gi w rzece — p. Poroh; podwyższenie poprzeczne na drogach bitych, mających większy spadek; przen., wstęp, początek; na p-gu wiedzy = na drodze do wiedzy; p-i domowe, ojczyste = dom rodzinny, strony ojczyste, ojczyzna; pańskie p-i = dom magnacki, życie dworskie; p-i apostolskie, p-i święte = Rzym; za wysokie p-i na moje nogi = za wielki pan, abym u niego mógł bywać, za wielkie towarzystwo, abym z nim mógł obcować, za wielki projekt, abym mógł go urzeczywistnić.
Prószny, odnoszący ś. do prochu, podobny do prochu.
Prószyć, prochem posypywać, okrywać; p. a. p. ś., spadać drobniutkiemi cząstkami, sypać ś. nakształt prochu: śnieg p-y.
Prószyna, Prószynka, maleńka cząsteczka, proszek, odrobina, okruch, ździebło, atom.
Prószysty, obfitujący w pył, proch, próchno.
Próżen — p. Próżny.
Próżnia, miejsce, gdzie nic niema, przestrzeń, niczym nie zapełniona, czczość, luka; p. w sercu = pustka; p. barometryczna a. p. Torricellego = przestrzeń próżna, tworząca ś., gdy rurkę, napełnioną jakim płynem, odwrócimy otworem na dół i pogrążymy w naczyniu z tymże płynem, zwłaszcza przestrzeń próżna nad słupem rtęci w barometrze.
Próżniacki — p. Próżniaczy.
Próżniactwo, życie bezczynne, próżnowanie, lenistwo, niechęć do pracy; zbior., ludzie próżnujący, próżniacy.
Próżniaczeć, stawać ś. próżniakiem, tracić chęć do pracy, leniwieć.
Próżniaczka, próżnowanie, próżniactwo; kobieta leniwa, lubiąca próżnować.
Próżniaczo, przysł., próżnując, jak próżniak.
Próżniaczy, Próżniacki, próżnujący, gnuśny, leniwy, nie lubiący pracy, nieroboczy; pędzony w próżniactwie: p-e życie.
Próżniaczyć, próżniakiem kogo czynić, rozleniwiać, przyzwyczajać do życia bezczynnego; p. a. p. ś., nic nie robić, próżnować, pędzić życie bezczynne, gnuśne.
Próżniaczyna, nędzny, pogardy godny próżniak.
Próżniaczysko, zapamiętały, nie poprawny próżniak.
Próżniak, człowiek, który lubi próżnować, pędzący życie bezczynne, leniwiec, gnuśnik, leń, wałkoń; chodzić p-iem, przysł., próżnując, nic nie robiąc.
Próżnica, rzecz próżna, daremna, niepotrzebna; po p-y, przysł., napróżno, daremno, próżnując, nic nie robiąc.
Próżniusieńki, Próżniuteńki, zupełnie próżny.
Próżno, przysł., daremnie, nadaremnie, bez rezultatu; nic nie robiąc, próżnując; pusto.
Próżnostka, marnostka, błahostka, drobiazg bez znaczenia; mała pycha, chełpliwość drobnostkowa w nędznych sprawach.
Próżność, rzecz małego znaczenia; próżnia, czczość, głupstwo, marność, nędzota, znikomość; chełpliwość, gonienie za pozorami, duma marna, pycha, zarozumiałość, ambicyjka; p. nad p-ami i wszystko p. = wszystko w tym życiu jest nędzne i znikome.
Próżnować, nic nie robić, odpoczywać po pracy, trawić czas w bezczynności, pędzić życie gnuśne, próżniacze; o ziemi, roli: leżeć odłogiem, nie być w użyciu, w obiegu; być niezajętym, wakować.
Próżnowanie, bezczynność, odpoczywanie, próżniactwo, lenistwo.
Próżny, nic w sobie nie zawierający, niczym nie zapełniony, pusty; skarb p. = wyczerpany; p-e pole = niezasiane; p. czego, wolny, daleki od czego, nie posiadający czego: p. a. próżen troski, strachu, kłopotu; daremny, bezskuteczny, bezowocny, nie przynoszący żadnych rezultatów, nieuzasadniony, bezprzedmiotowy, czczy, płonny: p-e usiłowanie, p. żal, p-a obawa; pełen próżności, pychy, chełpliwy, pyszałkowaty, lekkomyślny, zarozumiały; przychodzić, odchodzić z p-emi rękami = nic nie niosąc, nic nie otrzymawszy, nic nie wskórawszy; z p-ego i Salomon nie naleje = daremne usiłowania, z niczego nic nie można uczynić.
Prr! Prr! Prru! Pruuu! Pruu! Pru-u-u!, wykrz., oznaczający zatrzymywanie zwierzęcia (konia, wołu i t. p.); oznaczający dreszcz, wzdryganie ś.
Pruć — p. Próć.
Prudencja, łć., roztropność.
Pruderja, fr., fałszywa skromność, udana wstydliwość.
Prufa, kobieta rozlazła, leniuch-baba, dziewka ociężała.
Prunela, fr., tkanina wełniana, używana do wyrobu lekkiego obuwia.
Prunelka, fr., suszona śliweczka bez pestki i łupinki.
Prusactwo, charakter i umysłowość Prusaków; cechy, właściwe Prusakom; zbior., Prusacy.
Prusaczyć, Prusakiem czynić, na Prusaka przerabiać.
Pruski, z Prus pochodzący, w Prusach urodzony, Prusom właściwy; mur p. — p. Mur; kwas p. = cjanowodór; błękit p. = żelazocjanek żelaza i potasu.
Prusofil, przyjaciel, zwolennik Prus i Prusaków.
Prusofilski, przym. od Prusofil.
Prusofilstwo, przyjaźń dla Prus i Prusaków, sprzyjanie im.
Pruszyk, roślina z gromady grzybów.
Pruu! — p. Prr!
Prużyć — p. Prażyć.
Prużyna, roślina z rodziny marzanowatych.
Pry, mówi, prawi, rzecze.
Prycha, nozdrze.
Prychać, dok. Prychnąć; o koniu: parskać, chrapać; o człowieku: parskać śmiechem, wybuchać śmiechem, wydawać ustami głos, zbliżony do parskania.
Pryciać, szukać, śledzić, węszyć, plondrować, grzebać.
Pryczyć, gotować ladajako, smażyć nieudolnie.
Pryjapeje, gr., igrzyska sprośne na cześć bożka Pryjapa, wyuzdane zabawy, bachanalja.
Pryjapizm, gr., chorobliwy stan ciągłego wysokiego podniecenia płciowego u mężczyzny, kult bożka Pryjapa.
Pryk, człowiek stary, przeżyty, stary niedołęga; w górn., sztuka drzewa, rozpierająca wpoprzek słupki w szybach i chodnikach.
Pryka, podpora, bal rozpierający; drąg, wbijany w dno rzeki, jeziora, służący do przywiązywania łodzi, czółna i t. p.
Prykować, przywiązywać statek wodny do pryki; podpierać, rozpierać prykami, stemplować; ściągać, ściskać; dźwigać; pakować, ugniatać, napychać; p. ś., prostować ś., wyciągać ś., prężyć ś.; napychać ś., jeść dużo; pchać ś., cisnąć ś.
Prym, łć., pierwszeństwo: mieć p., p. oddawać komu, wziąć p.; pierwszy główny głos w chórze; najwyższy głos w utworze muzycznym.
Pryma, łć., pierwsza, np. klasa (w szkołach pruskich najwyższa); w fechtunku: pierwsza podstawa, cięcie z góry w głowę; pierwszy głos w chórze; pierwszy ton gamy muzycznej; najlepszy gatunek czego.
Pryma ballerina, wł., najpierwsza, najlepsza tancerka, solistka baletu.
Prymadonna, wł., pierwsza śpiewaczka opery.
Prymak, łć., uczeń klasy pierwszej.
Pryma nota, wł., pierwsze notatki, bruljon, szkic; w kupiectwie: książka do zapisywania każdego dokonanego interesu, dochodu, wypłaty, dziennik podręczny.
Prymaplana, łć., sztab, zarząd wojskowy.
Prymarja, łć., pierwsza Msza poranna.
Prymarjusz, łć., naczelny lekarz, kierujący szpitalem lub osobnym oddziałem większego szpitala, ordynator.
Prymas, łć., tytuł niektórych arcybiskupów, nadający im pewne honorowe prawa; w dawnej Polsce zastępował króla podczas bezkrólewia, nosił wtedy tytuł: interrex.
Prymasowstwo, łć., godność i urząd prymasa.
Prymat, łć., najwyższe biskupstwo, papiestwo; zwierzchnia władza; p-ty, w fil., pierwsze konieczne warunki poznania.
Prymatura — p. Prymat.
Prymicjant, łć., ksiądz odprawiający prymicje.
Prymicje, łć., pierwsza Msza nowo-wyświęconego księdza; ofiary, składane przez starożytnych bogom z pierwszych owoców, plonów; pierwsze dzieło autora.
Prymitywista, łć., artysta, poeta, czerpiący natchnienie wprost z natury i oddający je środkami naiwnemi, nieudoskonalonemi; takiemi byli quatrocentyści.
Prymitywny, łć., pierwiastkowy, pierwotny, początkowy; niewytworny, surowy, nieogładzony.
Prymka, szczypta tytuniu żuta w ustach.
Prymogenitura, łć., pierworodztwo, prawo pierwszeństwa najstarszych synów, wogóle najstarszych potomków męskich w linji prostej do dziedziczenia następstwa tronu, majoratu i t. p.
Prymować, łć., być pierwszym, przodować, trzymać prym.
Prymula, Prymulka, łć., pierwiosnek.
Prymus, łć., pierwszy uczeń w klasie, odznaczający ś. wzorowemi postępami w naukach i sprawowaniem; nazwa maszynki naftowej do gotowania.
Prymuska, łć., pierwsza uczennica w klasie.
Prync, nm., książę.
Pryncesa, nm., księżniczka.
Pryncypalny, łć., przodujący, naczelny, główny.
Pryncypał, łć., właściciel zakładu handlowego, szef; sprawca, inicjator; jeden z najważniejszych regiestrów organowych.
Pryncypałka, łć., forma ż. od Pryncypał.
Pryncypałować, łć., nazywać pryncypałem.
Pryncypjum, łć., zasada, podstawa, prawidło; początek.
Prynuka, ukr., przymuszanie, przynaglanie, wmuszanie, zniewalanie.
Prysiud, ukr., w tańcu kozackim przykucnięcie z podkurczonemi nogami i podskok.
Prysk, gorący popiół, zarzewie.
Pryskacz, ryba cierniopromienna łuskopłetwa.
Pryskać, dok. Prysnąć; tryskać, bryzgać, strzykać, pluskać bryzgami, kroplami obrzucać, bluzgać; wylewać ś. skąd gwałtownym strumieniem, wytryskiwać, tryskać; wypadać z trzaskiem; trzeszcząc, rozpadać ś., rozpryskiwać ś., pękać z trzaskiem; prychać, parskać; przen., pierzchać, uciekać, brać nogi za pas, ulatniać ś., uchodzić pośpiesznie; bluzgać, obrzucać; ciskać, strzelać czym: p. iskrami, płomieniami; szampan p-a; w niwecz ś. obracać, niknąć; p-a nadzieja, złudzenie; iskrzyć ś., tryskać: zdrowie mu p-a z twarzy; parskać: p. nozdrzami.
Pryskawka, sikawka, szpryczka; otwór w pokrywie skrzelowej u ryb.
Prysnąć — p. nied. Pryskać.
Pryszcz, wysypka skórna pęcherzykowata; p. na chlebie = rożek.
Pryszczarek, owad dwuskrzydły długorogi.
Pryszczawka, kantaryda, mucha hiszpańska.
Pryszczawkowaty, kształt pryszczawki mający.
Pryszczeć, skwierczeć, syczeć, szumieć — p. Pryskać.
Pryszczeniec — p. Powojnik.
Pryszczeń, Pryszczydło, plaster, wywołujący pryszcze.
Pryszczowaty, zbliżony do pryszcza; osypany pryszczami.
Pryszczyca, choroba skórna pryszczowata.
Pryszczyć, wywoływać na ciele bąble, pryszcze; p. ś., obsypywać ś. pryszczami; krajać ś., pękać, pierzchnąć.
Pryszczyk, zdr. od Pryszcz.
Pryszczykowaty, zbliżony do pryszczyka.
Pryszki, pysk i uszy jelenie a. wołowe gotowane i przyprawione octem, pieprzem, cynamonem.
Prysznicować, używać prysznicu.
Prysznicowy, odnoszący ś. do prysznicu, p. okład = mokry okład na całe ciało lub część chorą, przykryty ceratką i flanelą, póki się nie rozgrzeje.
Prytan, gr., człowiek wielkiej rady, zwanej prytanejon, w miastach starożytnej Grecji.
Prytaneion, Prytaneum, gr., w starożytnych miastach greckich budowla, gdzie zbierało ś. zgromadzenie 50-ciu prytanów, t. j. członków wielkiej rady, sprawującej zwierzchnią władzę rządzącą i gdzie zasłużonym mężom dawano do śmierci utrzymanie; szkoła wojskowa we Francji.
Prywacja, łć., przymusowe obywanie ś. bez czego; przykrość, wypływająca z braku czego, umartwienie.
Prywata, łć., sprawa osobista, indywidualna, w przeciwstawieniu do spraw ogółu; szukanie tylko własnej korzyści z uszczerbkiem sprawy publicznej.
Prywatdocent, łć., nieetatowy profesor uniwersytetu.
Prywatnie, łć., nie urzędowo, nie rozgłośnie, po domowemu.
Prywatny, łć., dotyczący kogo osobiście; domowy, niepubliczny, nieurzędowy; p. człowiek = nie będący urzędnikiem, wojskowym ani księdzem; p-a audjencja = posłuchanie udzielone bez świadków; p-a korespondencja = dotycząca stosunków osobistych; p-a lekcja = lekcja udzielana nie w szkole; p-a szkoła = szkoła, założona i prowadzona kosztem i na ryzyko człowieka prywatnego, a nie rządu.
Prywatysta, łć., osoba prywatna; wolny słuchacz w uniwersytecie.
Prywatyzować, nm., zajmować ś. czym nieurzędowo, bez obowiązku, z amatorstwa.
Prywetnica, łć., owad dwuskrzydły długorogi, przechodka.
Pryzmatoid, bryła, otoczona trójkątem i trapezami.
Pryzmatyczny, gr., odnoszący ś. do pryzmatu; p-e barwy = barwy widmowe, tęczowe.
Przaśnik, chleb przaśny, t. j. bez drożdży i bez kwasu wypieczony; maca żydowska, zrobiona z mąki, rozrobionej z wodą i wypieczonej w formie cienkiego placka.
Przaśny, nie kwaszony, nie mający w sobie kwasu: chleb p.; p. miód = w plastrach, w patoce, nie sycony, nie fermentowany; nie posiadający odrębnego smaku: woda p-a = t. zw. słodka, rzeczna, deszczowa; potrawa p-a = bez wyraźnego smaku, nie słona.
Prząbaba, kobieta świeżo zamężna.
Przączka — p. Sprzączka.
Prządkówki, podrząd owadów łuskoskrzydłych czyli motyli.
Prządny, dotyczący przędzenia, przędzący.
Prząść, robić przędzę, wysnuwać nici z przędziwa, przerabiać na nici; p. co w głowie = snuć, układać, projektować, knować; cienko przędzie = jest w wielkiej biedzie, jest blizki śmierci; p. ś., układać ś., składać ś.
Prząślić, len, konopie czesać, czochrać.
Prze-, jako przedrostek, w złożeniu z czasownikami, nadaje im rozliczne odcienie znaczeń, a mianowicie: 1) czynność, dokonywaną na powierzchni a. ponad powierzchnią przedmiotu, z jednego jego końca na drugi: np.: przebiec, przeskoczyć, przefrunąć, przełazić; 2) czynność, dokonywaną przez środek czego, na wylot: np.: przebóść, przebić, przepuścić, przesiać, przeszpilić; 3) czynność, dokonywaną mimo czego, w blizkości czego, np.: przechodzić, przelatywać, przebiegać mimo kogo, czego; 4) przenoszenie z jednego miejsca na drugie, zmianę miejsca, np.: przenosić, przewozić, przesadzać, przekładać, przesiadać ś., przewracać ś, przeprowadzać ś.; 5) czynność, zupełnie dokonaną, np.: przetrawić, przeczytać, przeliczyć, przetrwać, przemarznąć, przejeść; 6) strawienie pewnego czasu na jakąś czynność, np.: przedrzemać, przespać, przeleżeć, przechorować, przebalować, przebankietować; 7) strwonienie, zmarnowanie czego na co, np.: przehulać, przetrwonić, przepić, przegrać, przemarnować; 8) czynność, powtórzoną w inny, zmieniony sposób, np.: przerobić, przemalować, przefasonować, przebrać, przebudować; 9) wyższość jednej osoby a. przedmiotu nad drugim, np.: przenosić, przewyższać, przechodzić; 10) zbytek, nadmiar czego, np.: przepełniać, przechwalać, przekarmiać, przeholować, przebrać miarę, przejeść ś.; 11) opuszczenie, przeminięcie, np.: przebaczać, przemilczeć; 12) czynność, nagle rozpoczętą lub ukończoną, np.: przemówić, przebąknąć, przebudzić, przerwać komu mowę; 13); umiarkowane użycie czego, np.: przespać ś, przekąsić, przetrzepać, przeprać, przeschnąć; 14) czynność dokonaną pomimo oporu, np.: przegadać, przemóc, przekonać, przezwyciężać; 15) to samo, co: przed-, np.: przekładać co komu, przekupywać, przewidywać; prze-, złożone z przymiotnikami i przysłówkami oznacza najwyższy stopień czego, np.: przezacny, przebogaty, prześwietny, przenajświętszy, przenajsłodszy, przecudownie, przewybornie, przenigdy. Nie będziemy przeto podawać tych wyrazów szczegółowo, chyba że i posiadają odrębny odcień znaczenia, nie wskazany w powyższych przykładach.
Przeanielić, stać ś. jakby anielskim, podnieść do przymiotów anioła, przemienić w aniołów.
Przebabić, zrobić z panny mężatkę przez oczepienie jej.
Przebaby (-ab), uczta po weselna w domu nowożeńca.
Przebaczać, dok. Przebaczyć; darowywać winę, nie karać kogo za winę, darowywać, odpuszczać winę, wybaczać co komu; przepuszczać co mimo oczu, niedopatrzyć, niezauważać.
Przebaczenie, darowanie winy.
Przebadywać, dok. Przebadać; i wybadywać, wypytywać ś., śledzić przez badanie, przenikać, odgadywać rzeczy przyszłe; badać raz jeszcze.
Przebalotować, dać większość głosów przeciwko jakiemuś kandydatowi a. jakiemuś wnioskowi i przez to odrzucić go, nie przyjąć go.
Przebąkiwać, dok. Przebąknąć; przemawiać półgębkiem, odzywać ś. półgłosem, zdobywać ś. na nieśmiałe wypowiedzenie ś.; mówić o czym zostrożna, wspominać.
Przebicie, gwałtowne zrobienie jakiego otworu nawskroś czego, czynność przebijania, przebijanie ś.; przekłócie chirurgiczne, punkcja; p. ś., przedostanie ś., przedostanie ś. przez tłum, przez oblegające wojsko; zadanie sobie rany śmiertelnej przez uderzenie w ciało czymś szpiczastym.
Przebić — p. nied. Przebijać.
Przebiec — p. nied. Przebiegać.
Przebieg, przebieżenie, przebieganie; w lm., skoki, szprynce; przen., bieg, tok, proces, rozwój; odbywanie ś. jakiego zjawiska, np. choroby, która może mieć p. łagodny i p. ostry; przechód, przejście, ścieżka, przesmyk; wybieg, wykręt, podstęp, fortel, chytrość, sztuczka.
Przebiegać, dok. Przebiec; przebywać co, biegąc, pędząc, lecąc; przenosić ś. szybko z miejsca na miejsce, obiegać, oblatywać, krążyć; biegnąc, przecinać komu drogę; przemykać w poprzek czego: zając przebiegł mi drogę; p. na drugą stronę ulicy; odbywać pewną część drogi: koń p-a milę w godzinę; przen., mijać szybko, przelatywać, o czasie; przen., ubiegać, upływać, schodzić, przechodzić, mijać; roztrząsać, rozpatrywać niezbyt dokładnie: p. myślą, pamięcią; p. oczami = czytać, przeglądać pobieżnie; p. ś., czas jakiś biegać dla użycia ruchu, dla odpoczynku po długim siedzeniu i t. p.
Przebiegle, przysł., chytrze, zręcznie, podstępnie.
Przebiegłość, chytrość, zręczność, podstęp.
Przebiegły, chytry, zręczny, podstępny, kuty, szczwany.
Przebiegowe (-ego), opłata za przewóz towaru wagonem kolejowym, obliczana według odległości, osiowe, wozowe.
Przebielać, dok. Przebielić; czynić co na nowo białym, powtórnie bielić, zanadto wybielić.
Przebielić, białym ś. stać, rozjaśnić ś.
Przebieracz, ten, co coś przebiera, który wybiera co lepsze.
Przebierać, dok. Przebrać; wybierać co lepsze, odrzucając gorsze, oddzielać lepsze od gorszego; p. w czym, wybredzać, grymasić, nie móc ś. zdecydować na wybór; wyczerpywać braniem, przeczerpywać, zabierać, wybierać wszystko co jest; p. studnię = oczyszczać ją przez wybranie szlamu, rozcieńczać nadto przez dolewanie jakiego płynu: przebrać miód, wódkę; brać więcej, niż należy, przesadzać w braniu: przebrać miarkę = przeholować; ubierać kogo w inne suknie, przestrajać, przeodziewać, zwłaszcza w suknie, których zwykle nie nosi; p. czym, poruszać, robić czym: p. palcami, p. rękami, p. nogami = przestępować z nogi na nogę, iść szybko, z rozmachem; p. głosem, gardłem = wywodzić trele; p. włosy = rozdział robić na środku a. z boku głowy; p. owoce, jarzyny = obierać je, wybierać lepsze na przechowanie; p. ś., wyczerpywać ś., nie stawać więcej: już ś. przebrało mojej cierpliwości = zbrakło mi cierpliwości; przebrało ci ś. roboty? = po co psocisz?, po co przeszkadzasz innym?, czy nie masz nic lepszego do roboty?; zmieniać ubranie, przeodziewać ś., kłaść na siebie niezwykłe ubranie, przestrajać ś.; przedostawać ś., przedzierać ś., przeprawiać ś.
Przebierki (-ów), rzeczy przebrane, resztki co gorsze, odpadki.
Przebieżny, zdarzający ś., przypadkowy, nieprawidłowy.
Przebieżysty, krótkotrwały, przemijający, chwilowy, przelotny: deszcze p-e = padające od czasu do czasu, ale krótkotrałe.
Przebijacz, człowiek, który przebija; narzędzie do przebijania, rodzaj młota.
Przebijać, dok. Przebić; uderzając nawskroś przenikać, przekłuwać, przeszywać; robić otwór nawskroś: p. tunel, chodnik podziemny; przepuszczać, być przezroczystym: papier p-ja atrament; p. przez sito = przesiewać; p. wełnę, bawełnę = czochrać, czesać; p. monetę = przekuwać na nowo; przen., przenikać, porażać: boleść, żal p-ja mi serce; pokora niebiosa p-ja = pokorą wiele można dokazać; głową muru nie p-je = niepodobna zwalczyć zbyt wielkich przeszkód, trudności; p. ś., przebijać siebie, przeszywać siebie ostrym narzędziem; p. ś. przez co, przedzierać ś., przedostawać ś., przemykać, przeprawiać ś. z trudem; p. ś. a. p., dawać ś. widzieć, ukazywać ś. z pod spodu, przeświecać, przeglądać, prześwitywać.
Przebijak, narzędzie do przebijania dziur pod uderzeniem młota.
Przebijarka, maszynka do wybijania dziur w metalu, przebitnia, dziurawnica, dziurkarka, sztanca.
Przebiór, przebranie, przebranie ś., zmiana ubrania.
Przebiśnieg — p. Gładysz.
Przebitka, przejście podziemne, chodnik podziemny łączący dwie sztolnie w kopalni; w kartach: pobicie lewy przeciwnika atutem.
Przebitny, ten, który może być przebity, możliwy do przebicia.
Przebłagać, błaganiem uzyskać przebaczenie, ubłagać, przejednać.
Przebłogi, niezmiernie błogi.
Przebłysk, błysk, ukazujący ś. z pod czego, przeświecający, przebijający z pod czego, błysk niejasny i chwilowy; przen., zjawienie ś. czegoś świetlnego: p. talentu, gienjuszu.
Przebłyskiwać, dok. Przebłysnąć; błyskać od czasu do czasu, wydobywając ś. z pod czego, połyskiwać, migać; przen., przejawiać ś. świetnie, ukazywać ś.
Przebogaty, bardzo bogaty.
Przebolały, który przebolał.
Przeboleć, przezwyciężyć ból, cierpienie: p. jaką stratę, nieszczęście; przestać boleć, przestać żałować; poprawić ś. po chorobie, wyzdrowieć; czas jakiś przechorować, przecierpieć.
Przebóg!, wykrz., oznaczający przestrach, silne wzruszenie; dla Boga!, na miłość boską!, wielki Boże!, mój Boże!, o Boże!, rety!
Przebój, przebijanie ś., przebicie ś., przedarcie ś. (przez tłum, przez wojsko); przemoc, siła, gwałt: iść p-em, na p. = użyć siły, gwałtem rozpychając, roztrącając wszystkich po drodze; dłuto okrągłe do przebijania dziur.
Przebór, przebranie ponad normę: p. wody w wodociągach miejskich.
Przebóstwiać, przemieniać, przekształcać w bóstwo, ubóstwiać, czcić, jak bóstwo.
Przebóść, Przebość, uderzeniem przeszyć, przekłuć rogami; p. ś., przeszyć ś., przebić ś. czymś szpiczastym.
Przebrać — p. nied. Przebierać.
Przebradzać — p. dok. Przebrnąć.
Przebrakować, wybrać najlepsze z pomiędzy różnych, uczynić wybór, odrzucając co gorsze.
Przebranie, wybranie, wzięcie więcej niż przypadało, przebrakowanie, wyczerpanie; p. a. p. ś., włożenie innego ubrania na kogo a. na siebie, ubranie ś. inaczej.
Przebrany, ten, którego przebrano; złożony z najlepszych jednostek, wyborowy, przedni; ubrany w inne suknie, ubrany inaczej, aby być niepoznanym.
Przebredzać, wybredzać, przebierać w czym, grymasić, nie móc ś. zdecydować na wybór.
Przebrnąć, Przebrodzić, nied. Przebradzać; przejść a. przejechać wbród; przen., przejść, przejechać z trudem, uporać ś. z trudnościami, z przeszkodami.
Przebród, przejście wbród, przebrnięcie, przebrodzenie; miejsce, gdzie można wodę w bród przechodzić, bród: p. na rzece.
Przebrózdować, brózdą przedzielić, brózdy na czym porobić, poznaczyć brózdami.
Przebrukać, trochę zbrukać.
Przebrukować, inaczej wybrukować.
Przebrzękły, ten, który przebrzękł, opuchnięty, opuchły.
Przebrzęknąć, zupełnie obrzęknąć, opuchnąć.
Przebrzmiały, który przebrzmiał, upłynął; przen., dawny, staroświecki, nie dzisiejszy, zapomniany.
Przebrzmiewać, for. dok. Przebrzmieć; przemieniać ś. w inne brzmienie, w inną melodję; przedostawać ś. z pod czego, odzywać ś. (o dźwięku); brzmiąc, przemijać, przestawać brzmieć; przen., upływać, stawać ś. staroświeckim, nie dzisiejszym, ulegać zapomnieniu.
Przebrzydłe, przysł., paskudnie, szkaradnie, wstrętnie, niegodziwie.
Przebrzydły, obrzydły, szkaradny, wstrętny, obmierzły, ohydny, paskudny, niegodziwy.
Przebudowa, Przebudówka, przerobienie, przeróbka budowli.
Przebudować — p. nied. Przebudowywać.
Przebudowanie, czynność przebudowania, przebudowa.
Przebudowczy, odnoszący ś. do przebudowy.
Przebudowywać, dok. Przebudować; przerabiać budowlę, burząc jedne jej części, a wznosząc inne; trwonić mienie na budowanie.
Przebudówka — p. Przebudowa.
Przebudzać, dok. Przebudzić; sen komu nagle przerywać, budzić kogo; przen., wyrywać z odrętwienia, z bezczynności; p. ś., ocykać ś., budzić ś. ze snu, z zadumy, z bezczynności, z odrętwienia, z marzeń.
Przebudzenie (się), obudzenie (ś.), wyrwanie (ś.) ze snu, z odrętwienia, z ospałości, z bezczynności.
Przebujały, nadto wybujały, nadmierny, przesadny.
Przebujny, nader bujny.
Przebuwać, dok. Przebuć; zmienić komu obuwie; p. ś., włożyć inne obuwie.
Przebycie, rzecz. od Przebyć.
Przebyć — p. nied. Przebywać.
Przebywać, dok. Przebyć; pozostawać gdzie, mieszkać czas jakiś, gościć, znajdować ś. w jakim miejscu, bawić gdzie; przechodzić. przejeżdżać, przeprawiać ś. przez co, odbywać drogę; przen., przezwyciężać, pokonywać przeszkody, znosić je mężnie i cierpliwie.
Przecedzać, dok. Przecedzić; oczyszczać za pomocą cedzenia, klarować, filtrować; przen., rozważać pilnie, roztrząsać jaką rzecz drobiazgowo, przetrząsać, analizować.
Przeceniać, dok. Przecenić; oceniać zbyt wysoko, zbyt pochlebnie, przywiązywać do czego zbyt wielką wagę.
Przechadzać się, dok. Przejść ś.; używać przechadzki pieszej, spacerować.
Przechadzka, chodzenie dla rozrywki, dla użycia ruchu, dla zdrowia, spacer; iść na p-ę, używać p-i, wrócić z p-i; miejsce, przeznaczone do przechadzania ś., do spaceru, aleja, ogród spacerowy.
Przecharakteryzować się, ucharakteryzować ś. w sposób odmienny; przesadzić w charakteryzacji (o aktorze).
Przecharśnienie, zmordowanie ś. nadmierne pracą.
Przechera, człowiek chytry, przewrotny, przebiegły, krętacz, oszust, obłudnik, szalbierz.
Przecherny, chytry, przewrotny, podstępny, zdradziecki.
Przechlastać, przepuścić, przemarnotrawić, przeszastać.
Przechlubna, roślina z rodziny marzanowatych, wyczystka.
Przechładzać, dok. Przechłodzić; trochę ostudzać; zanadto ochładzać, chłodem nawskroś przenikać; p. ś., używać chłodu, przechadzki na świeżym powietrzu.
Przechłodnąć, trochę ostygnąć, zanadto ochłodnąć.
Przechłodzić — p. nied. Przechładzać.
Przechodem, przysł., przechodząc po drodze, mimochodem.
Przechodka — p. Prywetnica.
Przechodni, przez który można przejść, służący do przejścia; przez który ciągle ś. przechodzi: dom p., wagon, pokój p., korytarz p., galerja p-a; nie mieszkający, nie przebywający stale w jakim miejscu, rzadko ś. gdzie zjawiający, wędrowny; handel p. = tranzytowy; przejściowy, chwilowy, tymczasowy, krótkotrwały, przemijający, nietrwały; w gram., czasownik p. = oznaczający czynność, przechodzącą na inną osobę a. przedmiot.
Przechodowy, będący w biegu, upływający; skały, formacje p-we = najdawniejsze czyli osadowe.
Przechodzenie, rzecz. od Przechodzić.
Przechodzić, dok. Przejść; przebywać co idąc, przebywać drogę piechotą; mijać przechodząc; liczyć ś. czego, badać co, poznawać co, ucząc ś.: p. fizykę, chemję; przenosić, przewyższać; przenikać, przeszywać, porażać:dreszcz mię przeszedł; iść w poprzek czego, przecinać idąc: p. na drugą stronę ulicy, przejść komu drogę; przenosić ś. z miejsca na miejsce, zmieniać miejsce pobytu, przebiegać, przelatywać: p. drogą, ulicą, p. z pokoju do pokoju, z kraju do kraju, kula przeszła mu tuż koło ucha; p. z klasy do klasy = otrzymywać promocję; p. z ust do ust, z pokolenia w pokolenie = być podawanym, krążyć; ani mi to przez głowę przeszło = anim pomyślał o tym; p. od jednego uczucia do drugiego, od jednej myśli do drugiej = zmieniać je; przejść do innego tematu rozmowy, do innej materji = ziuienić je; p. czym = być przenikniętym, przesyconym, przesiąkać; p. przez próbę, przez rózgi = wiele doświadczyć; przebywać, doznawać, być dotkniętym = p. chorobę; zmieniać ś. w co, dochodzić do czego: p. w zwyczaj, w prawo, w karykaturę, w manję, w śmieszność; przekraczać, wykraczać poza co: p. granice czego, przewyższać: p-dzi pojęcie; prześcigać: przeszedł sam siebie; p. na inną religję = zmieniać religję; mijać, przemijać, upływać: czas p-dzi; kończyć ś.; spędzić czas na chodzeniu; podniszczyć (ubranie); p. ś. — p. Przechadzać się.
Przechodzień, człowiek, który w pobliżu czego przechodzi, mijający; wędrowiec, podróżny, pielgrzym; człowiek, który krótko gdzieś bawi i udaje ś. dalej.
Przechodzony, podniszczony przez noszenie; używany (o ubraniu, obuwiu).
Przechorować, przepędzie czas jakiś w chorobie; p. co = przypłacić co chorobą, odchorować.
Przechować — p. nied. Przechowywać.
Przechowanie, utrzymywanie czego w stanie nie zepsutym, nie zniszczonym, konserwacja.
Przechowawca, Przechowywacz, człowiek, który przechowuje co, konserwator.
Przechowywać, dok. Przechować; trzymać w ukryciu, chować; utrzymywać czas jakiś w stanie nie zepsutym, nie zniszczonym, konserwować (zwłaszcza o produktach spożywczych); przeżywiać, karmić przez czas jakiś; p. ś., pozostawać w ukryciu przez czas jakiś; utrzymywać ś. przez czas jakiś w świeżości, w stanie nie zepsutym, w zdrowiu, w siłach.
Przechód, przechodzenie, przeciąganie, przemarsz; miejsce, którędy ś. przechodzi, przejście, galnrja, korytarz; ustęp, wychodek: iść na p.; w lm., w fort., przerwy, ułatwiające komunikację.
Przechów — p. Przechowanie.
Przechówek, przechowanie, przetrzymanie; p. bydła = przetrzymanio go czas jakiś, przezimowanie.
Przechrzcianka, Żydówka, która przyjęła wiarę chrześcijańską, neofitka.
Przechrzcić, przyjąć do kościoła chrześcijańskiego; ochrzcić na inne wyznanie chrześcijańskie; przemianować, nadać inną nazwę komu a. czemu; p. ś., chrzest przyjąć, przejść na inne wyznanie chrześcijańskie, wychrzcić ś.; przemianować ś., zmienić swą nazwę.
Przechrzczeniec — p. Przechrzta.
Przechrześcijański, najbardziej chrześcijański.
Przechrzta, Żyd nawrócony, ochrzczony, neofita.
Przechwalać, dok. Przechwalić; nadto chwalić, przeceniać, przesadzać w pochwałach; p. ś. czym, z czym, z czego, chełpić ś., chlubić ś. czym aż do przesady.
Przechwalebny, nader chwalebny.
Przechwalić — p. Przechwalać.
Przechwał, roślina z rodziny miedlinowatych.
Przechwała, przechwalenie, przecenianie, przesada w pochwałach; chlubienie ś., szczycenie ś. czym.
Przechwałka, czcza pogróżka, odgrażanie ś. bezsilne.
Przechwycić, przejąć, pochwycić w drodze; pochwycić, porwać, uprzedziwszy współzawodników.
Przechyba, przełęcz w górach, siodło.
Przechybnąć (się), przechylić (ś.) nagle, przeważyć (ś.).
Przechylać, dok. Przechylić; schylać, pochylać, nachylać, schylając przekrzywiać; przeważać; p. ś., pochylać ś., nachylać ś., schylając ś. przekrzywiać ś., przeważać ś.; p. ś. na czyją stronę = stawać ś. czyimś stronnikiem, przechodzić na jego stronę; p. ś. ku czyjemu zdaniu = zgadzać sic z nim.
Przechynąć, nadwerężyć kręgosłup u dziecka małego.
Przechytry, niezmiernie chytry.
Przechytrzać, oszukać chytrze, podejść, przewyższyć kogo w chytrości.
Przeciąć — p. nied. Przecinać.
Przeciąg, przeciąganie, przejście, przemarsz: wojska; p. czasu = pewien okres, czas, między jednym a drugim wypadkiem, terminem i t. p.; w p-u miesiąca, roku = w ciągu, podczas; w tym p-u czasu = w tym czasie; p. powietrza = przewiew, ciąg, cug.
Przeciągać, dok. Przeciągnąć; przesuwać co przez środek czego, przewlekać, nawlekać: p. sznur przez kółko, nitkę przez uszko igły; przedłużać, przewlekać, czynić dłuższym, bardziej długotrwałym; ciągnięciem przesuwać, zmuszać do zmiany miejsca; przen., wabić ku sobie, pociągać do siebie; p. kogo na swoją stronę = czynić swoim stronnikiem; przewlekać wymawiając, wymawiać śpiewnie: p. samogłoski = ciągnąć z litewska; przechodzić, przemaszerowywać, przelatać: wojsko p-a, słomki p-ają; przeszywać, przejmować: zimno mnie p-a; p. po czym = gładzić delikatnie, muskać; zanadto wyciągać, wydłużać; przesadzać w ciągnięciu: p. strunę = doprowadzać do ostateczności, przebierać miarę, nadto sobie pozwalać; p. sprawę = odwlekać, odkładać; herbata p-nięta = taka, która zanadto naciągnęła; wzdłuż kreślić, wyciągać: p. linję; twarz p-nięta = wydłużona; p-nięta mina = niezadowolona, zmartwiona; p. ś., wyciągać ś.; dłuższym ś. stawać, prostować ś., wydłużać ś.: twarz mu ś. wyciągnęła = wyraził na twarzy niezadowolenie, zmartwienie, troskę; przen., przewlekać ś., iść w odwłokę.
Przeciągle, przysł. od Przeciągły.
Przeciągły, długi, długotrwały, przewlekły; wydłużony, wzdłuż wyciągnięty.
Przeciągnąć — p. nied. Przeciągać.
Przeciążać, dok. Przeciążyć; za dużo obładowywać, obarczać zbytecznie, zmuszać do pracy nad siły.
Przecichy, niezmiernie cichy.
Przecie, Przecież, spójn., jednak, jednakże, wszelako, wszakże; bądźcobądź, jakkolwiekbądź, pomimo wszystko, z tym wszystkim, w każdym razie przynajmniej; przysł., wszak, wszakże, nareszcie, nakoniec, wreszcie.
Przeciec, Przecieknąć — p. nied. Przeciekać.
Przeciekać, dok. Przeciec, Przecieknąć; o naczyniu: przepuszczać płyn przez maleńkie otwory; o płynach: ciec przez co, ciekąc przechodzić nawskroś, ciekąc przedostawać ś., przepływać; przen., przemijać, uchodzić, upływać.
Przeciekawy, nadzwyczaj ciekawy.
Przeciekły, przeniknięty, przejęty nawskroś wilgocią.
Przecieplać, o ciałach przecieplających: przepuszczać przez siebie ciepło, przepuszczać promienie ciepła.
Przecierać, dok. Przetrzeć; trzeć co aż do rozdarcia; tarciem przedzierać, tarciem robić w czym dziury: p. rękaw na łokciu, spodnie na kolanach; wycierać, ścierać wilgoć na czym osiadłą, wycierać powierzchownie: p. okulary, talerze, szklanki; przen., cywilizować, kształcić, polerować: p. umysł, obyczaje; p. komu drogę = torować ją, przen., ułatwiać co komu przez pokonanie pierwszych trudności; p. przez durszlak, przez sito = przepuszczać dla oddzielenia części półpłynnych od stałych; p. sobie oczy = wycierać je, starać ś. lepiej zobaczyć, nie wierzyć temu, co ś. widzi, być zdumionym; p. ś., być przecieranym; p-a ś., niebo ś. p-a = robi ś. jaśniej, chmury rozchodzą ś.; przen., p. ś. między ludźmi, p. ś. na szerokim świecie = nabierać ogłady, dobrych obyczajów, kształcić ś.
Przecieranka, jarzyna roztarta, przyrządzona z mlekiem, masłem.
Przecierpieć, przetrzymać ból, cierpienie, przeżyć, przetrwać w cierpieniu; p. co = przezwyciężyć cierpienie, przestać nad czym cierpieć, przeboleć.
Przecię — p. Przecie.
Przecięcie, czynność przecinania, rozdzielenie cięciem na dwoje; rozcięcie chirurgiczne, sekcja; w budown., p. pionowe = rysunek, wyobrażający budowlę jakby przeciętą płaszczyzną pionową, rzut, profil, przekrój; p. poziome = wyobrażenie budowli jakby przeciętej płaszczyzną poziomą, plan; w mat., p. dwuch linji = punkt, gdzie ś z sobą przecinają; p. dwuch płaszczyzn = linja, po której się przecinają; rodzaj dekoracji teatralnej; w p-ciu, przysł., przecięciowo, przeciętnie, średnio.
Przecięciowo, przysł., przeciętnie, średnio, mniej więcej.
Przecięciowy, Przeciętny, w mat., średnio proporcjonalny; liczba p-a = iloraz, wypadający z podzielenia sumy danych składników przez ich liczbę; określony z pewnym przybliżeniem, średni; przen., normalny, zwykły, pospolity, pierwszy lepszy, niewybitny.
Przeciętna (-ej), liczba średnio proporcjonalna, przeciętna.
Przeciętnie, przysł., przecięciowo, średnio, mniej więcej.
Przeciętny — p. Przecięciowy.
Przeciężnik, roślina z rodziny mirtowatych.
Przecinacz, narzędzie do przecinania.
Przecinać, dok. Przeciąć; przedzielać czymś ostrym wzdłuż, rozcinać, przekrawać, przerzynać, płatać; p. ręce zakładającym ś. = rozdzielać jakby cięciem ich ręce splecione na znak przyjęcia obustronnego zakładu, być świadkiem umowy, zakładu; krzyżować ś. z czym: jedna ulica p-a drugą, linja p-a drugą linję; p. komu drogę, odwrót = zagradzać, tamować; p. komu mowę = przerywać; i p. czyjeś zamysły, zamiary = unicestwiać, udaremniać; śmierć przecięła młode lata a. pasmo a. nić życia = umarł; p. ś., być przecinanym, przecinać ś. nawzajem, krzyżować ś.
Przecinek, znak przestankowy ( , ), oznaczający najkrótszą pauzę; bakterja, mająca kształt przecinka.
Przecinkować, używać przecinków, kłaść przecinki a. wogóle znaki przestankowe.
Przecinkowiec, rodzaj bakterji.
Przeciosać, ciosając przeciąć, rozciąć na dwoje, rozszczepić, przerobić, zmienić za pomocą ciosania.
Przeciskać, dok. Przecisnąć; gniotąc, cisnąć, przepychać co przez co, przerzucać przez co; z trudem przeprowadzać, uskuteczniać co z trudnością; p. ś., przedostawać ś., przesuwać ś. przez ciasne miejsce, przez natłok, z użyciem siły, przemocy, przepychać ś.
Przeciszek, roślina z rodziny szarłatowatych czyli amarantowatych.
Przeciw, Przeciwko, przyim. z przyp. 2-im oznacza położenie czego wprost czegoś drugiego: p. kościoła, p. zamku, jeden p. drugiego; z przyp. 3-im oznacza: 1) spotkanie: wyjść p. komu; 2) ruch w kierunku odwrotnym czemu: p. wodzie płynąć; trudno p. wodzie płynąć = przeszkody nie do przezwyciężenia; jechać p. wiatrom; 3) występowanie względem kogo: zwrócić ś. p. komu, wystąpić p. komu; dowód, racja p. komu, czemu; za i p. = na korzyść i na niekorzyść, względy przyjazne i wrogie czemu; 4) w porównaniu, w stosunku czym jestem p. niemu?; 5) wbrew, pomimo: p. mej woli, p. rozsądkowi, p. jawnej prawdzie, mowie p. własnemu przekonaniu; 6) na co: lekarstwo p. gorączce.
Przeciwbiegunowy, leżący u przeciwnego bieguna.
Przeciwbieżny, biegnący w przeciwnym kierunku, niż jakiś inny przedmiot.
Przeciwbodziec, bodziec, działający w przeciwnym kierunku, niż inny jakiś bodziec.
Przeciwcholeryczny, skuteczny przeciw cholerze.
Przeciwchód, chód, dążący w odwrotnym kierunku, niż inny jakiś chód.
Przeciwchrześcijański, przeciwny, wrogi chrześcijaństwu, antychrześcijański.
Przeciwciężar, ciężar, służący do zrównoważenia innego ciężaru, przeciwwaga, kontrwaga, odciążek.
Przeciwdowód, dowód przeciwny, obalający twierdzenie, kontrargument.
Przeciwdyfteryczny, zapobiegający dyfterytowi, leczący dyfteryt.
Przeciwdynastyczny, przeciwny dynastji, dążący do zmiany rodziny panującej; rewolucyjny.
Przeciwdziałać, działać w kierunku odwrotnym, zapobiegać skutkom innego jakiegoś działania, paraliżować je, reagować.
Przeciwdziałanie, działanie przeciwne innemu jakiemuś działaniu, reakcja.
Przeciwdżumowy, zapobiegający dżumie, leczący dżumę.
Przeciwek, druga strona sieni, mieszkanie przez sień, z drugiej strony korytarza; przeciwna strona ulicy.
Przeciwfebryczny, zapobiegający febrze, leczący febrę.
Przeciwgnilny, zapobiegający gniciu, antyseptyczny.
Przeciwgorączkowy, skuteczny przeciw gorączce.
Przeciwiać się, Przeciwić się, opierać ś. komu a. czemu, iść wbrew komu a. czemu; czynić coś na złość komu, nie słuchać kogo, przeciwstawiać ś. komu a. czemu, sprzeciwiać ś.
Przeciwianie się, nie posłuchanie kogo, opieranie ś. komu albo czemu, niechęć, robienie na złość.
Przeciwić się — p. Przeciwiać ś.
Przeciwieństwo, sprzeczność z czym, kontrast, niezgoda, różnica, różność czego; niezgodność, sprzeciwianie ś., opór, krnąbrność, nieposłuszeństwo; zdarzenie niepomyślne, niepowodzenie, przeszkoda, zawada.
Przeciwkandydat, kandydat, postawiony dla zwalczenia innego kandydata, kontrkandydat.
Przeciwkarbunkułowy, zapobiegający karbunkułowi, leczący karbunkuł.
Przeciwkiłowy, leczący kiłę czyli przymiot, antisyfilityczny.
Przeciwko, przyim. — p. Przeciw.
Przeciwkolistkowy, mający liście a. listki ułożone jeden naprzeciw drugiego.
Przeciwkonstytucyjny, przeciwny konstytucji, niezgodny z konstytucją, dążący do obalenia konstytucji.
Przeciwkopy, przykopy ze strony oblężonej.
Przeciwkościelny, przeciwny Kościołowi, niezgodny z jego nauką, dążący do obalenia przewagi Kościoła i duchowieństwa, antyklerykalny.
Przeciwległe, przysł. od Przeciwległy.
Przeciwległość, położenie czego po stronach przeciwnych, opozycja.
Przeciwległy, leżący naprzeciw, jeden wprost drugiego.
Przeciwniczka, f. ż. od Przeciwnik.
Przeciwnie, przysł., w sposób przeciwny; zupełnie inaczej, naopak, naodwrót; wbrew woli, chęci czyjej, niepomyślnie, bez powodzenia; w odpowiedzi na pytanie: wcale nie, bynajmniej, cóż znowu!
Przeciwnik, człowiek, przeciwny komuś innemu, wrogo występujący przeciw niemu, walczący z nim, wróg, nieprzyjaciel, adwersarz, współzawodnik.
Przeciwność, przeciwieństwo, różność, kontrast, sprzeczność; zawada, przeszkoda, niepomyślność, niepowodzenie.
Przeciwnożny, mieszkający na przeciwnej stronie ziemi, antypoda.
Przeciwny, niezgadzający się z czym, sprzeczny, odwrotny, inny zupełnie, odmienny, biegunowo różny; sprzeciwiający się, opierający ś. czemu, komu, niezgodny z czym, przekorny, nieprzyjazny, wrogi, szkodliwy, oporny; przeciwległy, położony po przeciwnej stronie; niepomyślny, nie sprzyjający, niepożądany; wiatr p. = wiejący ze strony przeciwnej, przeszkadzający żegludze.
Przeciwokopy, Przeciwpodkopy (-ów), galerje podziemne, służące do obrony twierdz i do niszczenia podkopów nieprzyjacielskich.
Przeciwostrokątnia, bok trójkąta przeciwległy kątowi ostremu.
Przeciwpaństwowy, dążący do obalenia istniejącego porządku państwowego, rewolucyjny.
Przeciwpapieski, wrogi dla papieża a. papiestwu, dążący do obalenia władzy papieskiej.
Przeciwpara, para, wpuszczona do cylindra z odwrotnej strony tłoka dla zahamowania ruchu machiny, kontrpara.
Przeciwpożarny, zapobiegający pożarom, służący do gaszenia pożarów.
Przeciwprawny, niezgodny z prawem, przeciwny prawu.
Przeciwprąd, prąd skierowany w przeciwną stronę, niż inny prąd, prąd odwrotny.
Przeciwprostokątny, położony naprzeciw kąta prostego.
Przeciwprzewrotowy, skierowany przeciw przewrotom politycznym a. społecznym, zmierzający do zapobieżenia im.
Przeciwreformacja, dążność do obalenia reformacji, kontrreformacja.
Przeciwreligijny, przeciwny religji, wrogi względem religji, zwalczający religję.
Przeciwrepublikański, dążący do obalenia republiki.
Przeciwrewolucja, dążność do obalenia, stłumienia rewolucji, kontrrewolucja.
Przeciwrobaczkowy ruch kiszek = ruch wsteczny jelit.
Przeciwrokoszowy, dążący do stłumienia rokoszu.
Przeciwrozwartokątna, w mat bok trójkąta, położony naprzeciw kąta rozwartego.
Przeciwruch, ruch, skierowany w stronę przeciwną, niż inny ruch.
Przeciwsemityzm, niechęć, nienawiść ku Żydom, dążność do zwalczenia ich przewagi, antysemityzm.
Przeciwsenny, odganiający sen.
Przeciwskarpa — p. Kontreskarpa.
Przeciwsocjalistyczny, dążący do zwalczenia socjalizmu.
Przeciwspołeczny, dążący do obalenia istniejącego porządku społecznego, rewolucyjny, wywrotowy, anarchistyczny, antispołeczny.
Przeciwstawiać, dok. Przeciwstawić; stawiać jedno wprost drugiego, stawić obok siebie dwie sprzeczności, dwie skrajności; wysuwać jakąś osobę a. rzecz dla przeciwdziałania drugiej, zwalczania jej; p. ś., stawać w przeciwieństwie a. w sprzeczności, przeciwdziałać komu a. czemu.
Przeciwstawienie, zestawienie rzeczy różnych, przeciwnych, jedna obok drugiej; rzecz przeciwna drugiej, kontrastowo różna; sprzeczność, antyteza.
Przeciwstawność, przeciwność, sprzeczność, kontrastowość.
Przeciwstawny, położony wprost, naprzeciw czego; przeciwny, sprzeczny kontrastowo, biegunowo różny/
Przeciwszkorbutowy, zapobiegający szkorbutowi, leczący szkorbut.
Przeciwśrodek, środek a. zabieg zapobiegający a. przeciwdziałający.
Przeciwtrucizna, Przeciwtrutka, lek a. środek, zapobiegający skutkom trucizny, odtrutka, antydot.
Przeciwwaga, ciężar, służący do zrównoważenia innego ciężaru, kontrwaga, kontrawaga; przen., działanie, skierowane do osłabienia a. unicestwienia skutków drugiego działania.
Przeciwważyć, osłabiać wagę innej rzeczy, a. wpływ, znaczenie innej osoby.
Przeciwwskazanie, stan chorego, w którym pewne leki lub sposób leczenia nie mogą być zastosowane.
Przeciwzakaźny, zapobiegający zakażeniu, rozpowszechnieniu zarazy.
Przeciwzapalny, leczący na zapalenie.
Przeciwzarazkowy, niszczący zarazki, antyseptyczny.
Przeciwzdrowotny, przeciwny zdrowotności.
Przeciwżydowski, skierowany przeciw żydom, zwalczający ich przewagę, antysemicki.
Przecknąć się, obudzić ś. nagle, ocknąć ś.; przen., wyjść ze stanu bezczynności, apatji.
Przecuchnąć, przejść smrodem.
Przecucić (się), obudzić (ś.).
Przecudaczyć, zrobić co cudacznie, dziwacznie, niemądrze.
Przecudnie, przysł., przepięknie, prześlicznie, cudownie, zachwycająco.
Przecudny, Przecudowny, niezmiernie piękny, czarowny, zachwycający, cudowny, olśniewający; wyborny, doskonały.
Przecudowny, naokół cudami słynący, wsławiony wielu cudami — p. Przecudny.
Przecukrzyć, Przecukrować, nasycić zbytnio cukrem, przesadzić w cukrzeniu, przesłodzić, przemienić na cukier.
Przecyganić, sprzedać po cenie wyższej od istotnej wartości, przehandlować nieuczciwie, przeszachrować.
Przecywilizować, przesadzić w cywilizacji; p. ś., mieć ś. za bardzo cywilizowanego.
Przecz, spójn., dlaczego?, czemu?, z jakiego powodu?, z jakiej racji?, za co?
Przeczarować, przemienić za pomocą czarów, sposobem czarodziejskim.
Przecząco, przysł., w sposób przeczący, przecząc.
Przeczący, który przeczy, zaprzecza, zawierający w sobie przeczenie, zdanie; wyraz p.; znak p. = służący dla oznaczania ilości ujemnych, minus.
Przeczekać, spędzić czas jakiś na czekaniu; p. kogo = mając więcej cierpliwości w czekaniu, dłużej wytrwać, niż kto inny; p. co = poczekać, aż ś. co skończy, aż co przeminie: p. deszcz, burzę, noc; p. ś., przeliczyć ś. w czekaniu, zawieść ś. w oczekiwaniach.
Przeczenie, nieprzystawanie na czyje zdanie, zaprzeczanie czemu, zbijanie czego, zwalczanie jakiej myśli, projektu i t. p; zadanie, wyraz, pismo, giest, zawierające w sobie przeczenie zbijające, twierdzenie przeciwne, negacja.
Przeczepiać, dok. Przeczepić; przyczepiać coś inaczej, w innym miejscu.
Przeczernić, zanadto uczernić.
Przeczernieć, przesłonić ś. czarną barwą.
Przeczerpać, doszczętnie wyczerpać, przebrać czerpiąc.
Przeczesać (się), cokolwiek uczesać (ś.), poprawić komu a. sobie włosy, inaczej uczesać (ś.).
Przeczka, grunt zorany wpoprzek, brózda poprzeczna.
Przecznica, droga, ulica, miedza, przecinająca inną pod kątem prostym; poprzeczne ramię krzyża.
Przecznik, człowiek, lubiący ś. sprzeczać, przekora, sprzeka; belka poprzeczna.
Przeczołgać, a p. ś., czołgając ś., przebyć jaką przestrzeń, czołgając ś., dostać ś. do jakiego miejsca.
Przeczos, otarcie, zdrapanie skóry.
Przeczucie, zdolność przeczuwania przyszłości, przewidywanie, odgadywanie mających nastąpić zdarzeń; uczucie, ostrzegające o tym, co może nastąpić a. ś. zdarzyć.
Przeczuciowy, dotyczący przeczucia.
Przeczuć — p. nied. Przeczuwać.
Przeczulać, nied. Przeczulić; czynić kogo nadmiernie, chorobliwie czułym.
Przeczulony, nadmiernie, chorobliwie czuły, odczuwający wszystko w sposób przesadny, nadczuły, nadwrażliwy.
Przeczuwać, dok. Przeczuć; odgadywać, przewidywać uczuciem przyszłe wypadki.
Przeczyć czemu, nie zgadzać ś. z czym, wypowiadać zdanie przeciwne czemu, odmawiać słuszności jakiemu twierdzeniu, nie uznawać czego za słuszne i prawne; zapierać ś. czego.
Przeczysty, niezmiernie czysty; przen., niepokalany, nieskazitelny: Panienka p-a = Najśw. Marja Panna.
Przeczyszczać, dok. Przeczyścić; wyczyszczać wewnątrz, oczyszczać przecierać; wypędzać niestrawione resztki pokarmów z żołądka i kiszek, wywoływać rozwolnienie; przen., oczyszczać z grzechów, udzielać rozgrzeszenia; p. ś., oczyszczać siebie samego; brać na przeczyszczenie, mieć rozwolnienie; przen., przecierać ś., wyjaśniać ś.: niebo p-a ś. z chmur, rzeka z lodów.
Przeczyszczający, wywołujący rozwolnienie, rozwalniający.
Przeczyszczenie, oczyszczanie czego: przeczyszczenie żołądka, rozwolnienie: lekarstwo na p., brać, dawać na p.
Przeczyścić — p. nied. Przeczyszczać.
Przeczytać, odczytać wszystko, skończyć czytanie czego; umieć, potrafić, móc odczytać.
Przeć, pchać, popychać, cisnąć, tłoczyć, przyciskać, przypierać; przen., nalegać, napierać na co, doprowadzać gwałtem do urzeczywistnienia czego, domagać ś. gwałtownie czego, dążyć do czego usilnie; przen., pobudzać, podniecać, skłaniać kogo do czego; prze mię = mam parcie, kolki (w żołądku, w piersiach); ulegać rozkładowi, gniciu, w skutek działania ciepła i wilgoci, gnić, wytwarzając temperaturę podniesioną; odparzać ś.; gotować ś. w naczyniu zamkniętym, z małą ilością części płynnych, prażyć ś.; p. ś., przepychać ś., przedzierać ś. dokąd, rwać ś. naprzód, dążyć dokąd usilnie.
Przećwiczać, dok. Przećwiczyć; dokładnie kogo ćwiczyć, wyuczać czego starannie; rózgami chłostać kogo; p. ś., ćwiczyć ś. w czym starannie, wyuczać ś., zaprawiać ś. w czym doskonale.
Przed, Przede, przyim., z przyp. 4-ym oznacza: 1) ruch, zmierzający do zajęcia miejsca na przodzie czego, wprost jego strony głównej, frontowej: wyjść p. dom, zajechać p. ganek, p. front wojska; 2) stawienie ś. przed oblicze czyje, stanięcie wobec kogo, czego: przyprowadzać kogo p. sąd, p. króla, kazał go przywieźć p. siebie, zanieść swe skargi p. Boga; iść p. siebie = wprost, nie zbaczając na strony; brać co p. siebie = przedsiębrać co, zamierzać co uczynić; z przyp. 6-ym oznacza: 1) zajmowanie miejsca na przodzie kogo a. czego, wprost jego głównej, frontowej strony: stać p. domem, iść, biec p. kim, trzymać kogo p. drzwiami, pędzić p. sobą; 2) w obecności czyjej, wobec kogo, czego: stanąć p. obliczem pańskim, p. sądem, odpowiedzialność p. prawem; stało ś. tuż p. memi oczyma = wobec mnie; widzę go wciąż p. oczami = wciąż mi ś. jawi, jakby był obecny; rozgadać co p. kim = mówić wobec niego; skarżyć ś., użalać ś. p. kim = wobec kogo; 3) górowanie nad kim, nad czym, przewyższanie kogo, czego: mieć co p. kim = górować nad kim w czym, nie mieć nikogo p. kim = przenosić kogo nad wszystkich; 4) wyprzedzenie kogo a. czego w czasie: przybyć p. kim, p. Narodzeniem Chrystusa, p. tygodniem = tydzień temu, przede dniem, p. świtem = nim zaświtał dzień, p. wieczorem = nim zapadł wieczór, p. śmiercią = nim umarł, p. czasem = zawcześnie, z góry, p. wiekami = bardzo dawno, p. laty = dość dawno, przede wszystkiem = wcześniej, niż cokolwiek innego, nadewszystkiem, przedewszystkiem, p. tym = przedtym, wpierw; 5) przyczynę czego, powód jakiego czynu: chronić ś. p. deszczem, p. słońcem = dla uniknięcia deszczu, słońca; nie móc mówić p. płaczem = z powodu płaczu, od płaczu, zamykać ś. p. kim = nie puszczać kogo do siebie; zamykać komu drzwi p. nosem = nie przyjąć go u siebie, porwać co komu p. nosem, z p. nosa = coś, co uważał już za swoje; mam p. sobą np. podróż = czeka mię; mieć p. sobą = przedsiębrać. zamyślać, zamierzać; jako przyimek nierozdzielny, połączony z czasownikami oznacza: 1) czynność, dokonaną przed czymś tak pod względem miejsca, jak i czasu, np. przedłużyć, przedstawić, przedsięwziąć; 2) z rzeczownikami oznacza przedmiot, położony przed drugim przedmiotem a. wcześniejszy od niego pod względem czasu, np. przedsionek, przedmieście, przeddzień, przedświt; 3) rzeczowniki, pochodzące od czasowników, zachowują ich znaczenie, np. przedłożenie, przedsięwzięcie; 4) z przymiotnikami oznacza poprzedzanie czegoś w czasie a. co do miejsca, np. przedhistoryczny, przedpotopowy, przedwczesny, przedpokojowy, przedmiejski.
Przedać, nied. Przedawać — p. Sprzedać.
Przedajność, zaprzedawanie ś., przekupność, łapownictwo.
Przedajny, przekupny, dający ś. przekupić.
Przedarcie, pęknięcie, rozdarcie.
Przedarowywać, dok. Przedarować; darami czynić kogo przychylnym sobie, ujmować kogo sobie podarkiem; rozdarowując trwonić.
Przedarty, rozdarty.
Przedatować, zmienić datę: p. list, dokument.
Przedawać — p. Sprzedawać.
Przedawniać się, dok. Przedawnić ś.; tracić moc obowiązującą z upływem pewnego, określonego prawem terminu; przen., wogóle tracić moc, wychodzić z użycia.
Przedawnienie, stracenie praw do władania czym a. nabycie ich po upływie pewnego, prawem określonego terminu.
Przedawniony, ten, który skutkiem przedawnienia nie ma znaczenia, który ś. przedawnił, przen., odwieczny, starożytny, starodawny, nie mający obecnie znaczenia.
Przedawny, bardzo dawny.
Przedaż, sprzedaż.
Przedażny, dotyczący przedaży; mogący być sprzedanym, wystawiony na sprzedaż; dający ś. przekupić, przekupny, przedajny.
Przedąć — p. nied. Przedymać.
Przedbałkański, położony od naszej strony Bałkan, t. j. na północ od nich.
Przedbarcze, część ręki od łokcia aż do dłoni, przedramię.
Przedbojowy, poprzedzający bitwę.
Przedborze, miejsce położone przed borem, w pobliżu boru.
Przedbramny, położony przed bramą, zwłaszcza przed bramą miejską; mieszkający przed bramami miasta, przedmiejski.
Przedbrzask, chwila tuż przed wschodem słońca, brzask, przedświt.
Przedbudówek, mały budynek, wystawiony przy innym okazalszym, przybudówka.
Przedburze, chwila przed burzą.
Przedbyt, istnienie człowieka przed narodzeniem ś. na ziemi, byt poprzedni.
Przedbytowy, dotyczący istnienia przed stworzeniem, przed przyjściem na świat.
Przedchorągiewny, znajdujący ś. przed chorągwiami; rzecz., w dawnym Rzymie żołnierz, zwany antesignanus.
Przedchrześcijański, odnoszący ś. do czasów, poprzedzających narodzenie ś. Chrystusa na ziemi.
Przedcień, pasmo półcienia, okalające cień.
Przedcywilizacyjny, pochodzący z epoki, poprzedzającej zjawienie ś. cywilizacji.
Przedczasowy, będący przed wiekami.
Przedczłowieczy, odnoszący ś. do epoki, kiedy jeszcze nie było człowieka na ziemi.
Przeddasze, poddasze przed domeno, ganek kryty.
Przeddatować (list, dokument), kłaść na nim datę wcześniejszą, antedatować.
Przeddeszczowy, poprzedzający deszcz.
Przeddnieprzański, Przeddnieprski, położony z tej strony, t. j. z prawej strony Dniepru.
Przeddnieprze, prawy brzeg Dniepru, kraj, położony z tej strony Dniepru.
Przeddwuletni, ten, który zdarzył ś. przed dwoma laty.
Przeddwunastoletni, ten, który zdarzył ś. przed dwunastu laty.
Przeddwustuletni, ten, który zdarzył ś. przed dwustu laty.
Przeddziad, pradziad, przodek daleki, antenat.
Przeddziejowy — p. Przedhistoryczny.
Przeddzienny, Przededniowy, odnoszący ś. do chwili poprzedzającej świt, odnoszący ś. do dnia poprzedniego, wczorajszego.
Przeddzień, dzień poprzedni, dzień wczorajszy, wigilja.
Przeddziesięcioletni, ten, który zdarzył ś. przed dziesięciu laty.
Przeddźwięk, dźwięk, poprzedzający jakiś dźwięk inny, słabszy od tego, który ma po nim nastąpić.
Przede — p. Przed.
Przedech, oddychanie przez skórę, wydzielanie gazów przez skórę, przeziew, transpiracja; okienko bez szyb w piwnicy, luft; otwór w kopcu z jarzynami, p. piecowy = otwór w pokrywie pieca, opatrzony zakrętką, przez który można napuścić w miarę potrzeby gorącego a. świeżego powietrza do izby.
Przedednie, poranek, czas przed dnieniem
Przededniowy — p. Przeddzienny.
Przedegzaminowy, Przedegzaminacyjny, wypadający tuż przed egzaminami.
Przedeklamować, wypowiedzieć co deklamując, z uroczystą powagą i intonacją.
Przedelekcyjny, dokonywający ś., zdarzający ś. przed elekcją.
Przedeliberować, rozważyć dokładnie, roztrząsnąć gruntownie.
Przedelikacić, uczynić nadto delikatnym.
Przedemigracyjny, odnoszący ś. do epoki przed emigracją (polską), t. j. przed rokiem 1831.
Przedeń, przed niego.
Przedeptywać, dok. Przedeptać; depcąc przygniatać, rozdeptywać, deptaniem rozgniatać; wydeptywać, torować: p. ścieżkę; przestępować z nogi na nogę.
Przedestylować, ukończyć destylację czego; powtórnie destylować.
Przedewsie, chaty, położone przed wsią; wjazd do wsi.
Przedewszystkim, przysł., przed wszystkim innym, najpierw, naprzód, zwłaszcza, głównie, szczególnie, najbardziej, nadewszystko.
Przedęty, przedmuchany; rozstrojony, sforsowany, zepsuty (instrument, głos); przedziurawiony.
Przedferyjny, przedświąteczny, przedwakacyjny.
Przedfeudalny, odnoszący ś. do epoki przed wprowadzeniem ustroju feudalnego.
Przedforteczny, położony przed fortecą.
Przedfrontowy, umieszczony przed frontem.
Przedgangiesowy, leżący z tej, t. j. z prawej strony rzeki Gangiesu: Indje p-e = Indje Przednie, Indostan.
Przedgiełdowy, umieszczony przed gmachem giełdy; poprzedzający zebranie giełdowe.
Przedgórze, kraj, ciągnący się poniżej pasma górskiego, u podnóża góry.
Przedgranicze, kraj, położony z tej strony granicy, pogranicze.
Przedgraniczny, położony z tej strony granicy, pograniczny.
Przedgroble, niższy nasyp, usypany przed groblą dla jej ochrony od naporu wód.
Przedgrobowy, poprzedzający grób, t. j. śmierć, przedśmiertny, przedzgonny.
Przedgrodzie, przedmieście.
Przedgrzbiecie, część przednia grzbietu u owadów.
Przedgrzeszny, pochodzący z epoki przed popełnieniem pierwszego grzechu; niewinny, dziewiczy.
Przedgwiazdkowy, odnoszący ś. do okresu przed samą gwiazdką.
Przedhistorja, dzieje bajeczne, prahistorja.
Przedhistoryczny, przeddziejowy, odnoszący ś. do czasów bajecznych.
Przedimek, część mowy, umieszczana w niektórych językach przed rzeczownikami dla określenia ich rodzaju, liczby, przypadku i ściślejszego znaczenia, artykuł: p. oznaczony: francuskie le, la, niemieckie der, die, das, angielskie the; p. nieoznaczony: francuskie un, une, niemieckie ein, eine, ein, angielskie a.
Przedjagielloński, odnoszący ś. do epoki przed wstąpieniem na tron polski dynastji Jagiellonów.
Przedjarmarczny, zdarzający ś. przedjarmarkiem.
Przedjazie, tama w rzece przy jazie.
Przedjesienny, zdarzający się przed nastąpieniem jesieni.
Przedjesień, okres przejściowy między latem a jesienią.
Przedjutrze — p. Przeddzień.
Przedkarpacki, leżący przed Karpatami, t. j. na północ od nich.
Przedkazimierzowski, pochodzący z czasów przed Kazimierzem W.
Przedkilkuletni, ten, który zdarzył ś. przed kilku laty.
Przedkilkunastoletni, ten, który zdarzył ś. przed kilkunastu laty.
Przedkilkunastowiekowy, ten, który zdarzył ś. przed kilkunastu wiekami.
Przedklasyczny, poprzedzający zjawienie ś. klasycyzmu.
Przedklasztorny, położony przed klasztorem, w pobliżu klasztoru; pochodzący z czasów przed założeniem klasztoru a. klasztorów.
Przedklęska, chwila, poprzedzająca klęskę.
Przedkładać, dok. Przedłożyć; i kłaść coś przed kim, przedstai wiać, proponować; tłumaczyć, wyjaśniać — p. Przekładać.
Przedkonstytucyjny, pochodzący z czasów przed wprowadzeniem konstytucji.
Przedkonwokacyjny, zdarzający ś. przed konwokacją.
Przedkońcowy, zdarzający się przed końcem czego, przedostatni.
Przedkop, nasyp, ukrywający przed nieprzyjacielem działa forteczne i załogę.
Przedkoronacyjny, poprzedzają: cy koronację.
Przedkościelny, umieszczony przed kościołem, w pobliżu kościoła.
Przedkrólewie, okres przed wstąpieniem na tron nowego króla.
Przedkurp, wieśniak podlaski.
Przedkwitnienie, rozmaite ułożenie nierozwiniętego kwiatu, ułożenie części składowych w pączku kwiatowym.
Przedlecie, okres przejściowy między wiosną a. latem.
Przedletni, poprzedzający lato.
Przedlędźwiowy, Przedlędźwny, umieszczony przed lędźwiami.
Przedlistnienie, stan liści na roślinie przed ich rozwinięciem ś.
Przedlot, lot przodowniczy.
Przedławić, przełknąć z trudnością; nie można tego p. = nie można przenieść, znieść tego, zgodzić ś. z tym.
Przedławienie, przełknięcie; przen., przesyt, przesycenie, uczucie nadmiaru czego.
Przedłożyć — p. nied. Przedkładać.
Przedłubać, dłubaniem przedziurawić, dłubiąc zrobić otwór nawskroś.
Przedłużacz, człowiek, który wszystko odkłada, który zwleka ze wszystkiem, dojutrek.
Przedłużać, dok. Przedłużyć; czynić co dłuższym, rozciągać wzdłuż; przeciągać, naddawać w długości; co do czasu: przewlekać, przeciągać; p. w wymawianiu = wymawiać przeciągle; w śpiewie: przeciągać.
Przedłużenie, zrobienie czego dłuższym w przestrzeni lub czasie, dalszy ciąg (linji, rowu, drogi, ulicy i t. d.).
Przedmiejski, położony na przedmieściu, mieszkający na przedmieściu, pod miastem.
Przedmieszczanin, mieszkaniec przedmieścia.
Przedmieszczanka, mieszkanka przedmieścia.
Przedmieście, domy, ulice, leżące tuż za rogatką miejską.
Przedmiot, wszystko to, co przeciwstawia ś. podmiotowi, to jest naszemu wewnętrznemu „ja“, świat zewnętrzny, podpadający pod zmysły i poznawany za pomocą umysłu, objekt; każdy szczegół świata zewnętrznego, przedstawiający ś. naszym zmysłom i uwadze, rzecz; treść, wątek, temat, osnowa, materja: p. rozmowy, p. badań, p. miłości, pożądania; p. szkolny = jedna z nauk, wchodzących w zakres programu szkolnego; w gram., osoba lub rzecz, na którą przechodzi czynność innej osoby lub rzeczy objekt (np. w zdaniu: ojciec kocha syna — syn jest p-em).
Przedmiotowiec, człowiek, patrzący na rzecz przedmiotowo, bezstronnie; objektywista.
Przedmiotowość, bezstronność, objektywizm, przedstawianie rzeczy takiemi, jakie są, bez dodania pierwiastka osobistego.
Przedmiotowy, odnoszący ś. do przedmiotu, tyczący ś. przedmiotu; bezstronny, wolny od pierwiastku osobistego, przedstawiający rzeczy takiemi, jakie są, objektywny: p-e dzieło sztuki; poświęcony odtworzeniu szczegółów świata zewnętrznego; nie zawierający osobistych uczuć, marzeń, rojeń twórcy; w fiz., szkło p-e = * szkło, zwrócone ku przedmiotowi badanemu.
Przedmostek, część przednia tułowia u owadów.
Przedmostowy, leżący przed mostem.
Przedmoście, miejsce przed mostem; p. a. przedmost, szaniec przedmostowy.
Przedmowa, zwrócenie ś. autora do czytelnika na początku dzieła, ze swym poglądem, zapatrywaniem, celem dzieła i t. p.; przedsłowie, wstęp, prolog; przemowa, przemówienie.
Przedmówca, mówca, który przed kimś zabierał głos.
Przedmuchiwać, dok. Przedmuchać, Przedmuch nać; dmuchać przez środek czego, dmuchaniem oczyszczać co, dmuchaniem przepychać co przez jaki otwór, przeszkodę.
Przedmurze, Przedmur, mur mały, przed większym wzniesiony; mur obronny; przen., zasłona, obrona: Polska p-em chrześcijaństwa.
Przedni, położony, umieszczony na przodzie, przodowy, frontowy, idący, stojący przed innemi: p-e koło u wozu, p-a noga u zwierząt, p-a straż = awangarda; wyborny, znakomity, świetny, doskonały, wyborowy, wyśmienity: p-a potrawa, p-e wino, p-a myśl; najlepszy, najdostojniejszy w swoim zakresie, celny, pierwszy, pierwszorzędny, wybitny, dostojny: p. obywatele, p-e domy; szynka p-a = uwędzona łopatka wieprzowa.
Przednica, przednia a. przodkowa część czego; przednica u wozu = część jego wspierająca ś. na przedniej osi; przedłużenie murów bocznych w świątyni starożytnej przed ścianą poprzeczną, w której umieszczone były drzwi.
Przedniebie, miejsce przed niebem, wejście do nieba.
Przedniebny, znajdujący ś. u wejścia do nieba.
Przedniewać, rozjaśniać ś. przy wschodzie słońca, świtać.
Przednio, przysł., doskonale, wybornie, znakomicie, świetnie.
Przednówek, okres czasu przed pierwszym żniwem; przen., okres czasu, kiedy brak czego, chwila niedostatku, bieda, nędza, głód.
Przednówkowy, odnoszący ś. do przednówka.
Przedobiedni, Przedobiadowy, przypadający, zdarzający ś. przed obiadem.
Przedobiedzie, czas przed obiadem.
Przedoblicze, przednia część hełmu, zasłaniająca twarz.
Przedobozie, miejsce przed obozem.
Przedobozowy, położony przed obozem, na przedoboziu.
Przedobry, niezmiernie dobry.
Przedobywać się, dok. Przedobyć ś.; przedostawać ś., przejść na wskroś.
Przedodrzański, z tej, to jest z prawej strony rzeki Odry położony.
Przedojrzały, nadto dojrzały, przejrzały.
Przedojrzewać, dok. Przedojrzeć; zanadto dojrzewać, przejrzewać.
Przedokienny, przed oknem umieszczony.
Przedokopowy, położony przed okopami.
Przedonegdaj, w dzień poprzedzający dzień onegdajszy, czwarty dzień temu.
Przedonegdajszy, ten, który zdarzył ś. przedonegdaj.
Przedoperacyjny, przypadający przed operacją.
Przedoskonały, jak najdoskonalszy.
Przedostateczny, idący przed ostatecznym.
Przedostatni, poprzedzający ostatniego, drugi od końca.
Przedostawać się, dok. Przedostać ś.; dostawać ś. dokąd pomimo przeszkód, przeciskać ś., przedzierać, przekradać ś.; dochodzić do wiadomości.
Przedostojny, niezmiernie dostojny.
Przedowcipny, bardzo dowcipny.
Przedpałacowy, położony przed pałacem.
Przedpapieski, odnoszący ś. do czasów przed ustanowieniem papiestwa.
Przedpiastowski, odnoszący się do czasów przed Piastem.
Przedpiekielny, umieszczony przed piekłem, u wejścia do piekła.
Przedpiekle, wejście do piekła, przedsionek piekła; odległy zakątek, kąt zapadły, miejsce, oddalone od środka miasta; mieszkać gdzieś na p-u.
Przedpiersie, górna część piersi — p. Przedpiersień.
Przedpiersień, Przedpiersie, w sztuce fortyfikacyjnej — p. Parapet.
Przedpierśny, Przedpiersiowy, umieszczony na przedzie piersi; położony przed piersią; odnoszący ś. do przedpiersia.
Przedpiwnicze, korytarz piwniczny.
Przedplon, zboże jare, po którego zebraniu sieje ś. zaraz ozimina; warzywo wczesne, po którego zebraniu hoduje ś. na tym samym gruncie inne warzywo.
Przedpłaciciel, Przedpłatnik, składający przedpłatę na jakie pismo, dzieło, prenumerator; abonent.
Przedpłata, pieniądze dawane na jakie wydawnictwo, prenumerata (pisma, wydawnictwa zeszytowego); zaliczka na akcje.
Przedpłatnik, prenumerator, abonent; płacący przedpłatę na akcję.
Przedpodziałowy, odnoszący się do czasów przed podziałem Polski, przedrozbiorowy.
Przedpogrzebowy, przypadający przed pogrzebem: dom p. = trupiarnia, kaplica, gdzie stawia ś. trumna z ciałem zmarłego.
Przedpokoik, mały przedpokój.
Przedpokojowiec, Przedpokojowy, służący, pełniący służbę w przedpokoju, pilnujący przedpokoju; przen., człowiek, wycierający przedpokoje; dworak, pieczeniarz.
Przedpokojowy, odnoszący ś. do przedpokoju; poprzedzający zawarcie pokoju — p. Przedpokojowiec.
Przedpokój, izba, położona na wstępie do pokojów mieszkalnych; wycierać p-je = wysługiwać ś. wielkim panom.
Przedpołudnie, czas przed południem, ranek.
Przedpołudniowy, przedpołudnia dotyczący, a. zdarzający ś. przed południem, ranny.
Przedporanny, przypadający, zdarzający ś. przed ranem.
Przedporcie, miejsce przed portem, wjazd do portu.
Przedporodowy, przypadający, zdarzający ś. przed porodem: bóle p-e.
Przedpoście, trzy niedziele przed postem wielkim.
Przedpotopowy, pochodzący z epoki przed potopem; przen., przestarzały, staroświecki, niemodny; niedzisiejszy, niepostępowy, zacofany.
Przedpowstaniowy, Przedpowstańczy, pochodzący z epoki przed powstaniem.
Przedproże, miejsce przed progiem.
Przedrabować, przejechać, przebiec szybko; przejrzeć, przetrząsnąć, przewertować, rozważyć pilnie; skrytykować niemiłosiernie.
Przedramienny, Przedramieniowy, tyczący ś. przedramienia, przedbarkowy.
Przedramię, część ręki od łokcia do dłoni, przedbarcie.
Przedranny, przypadający przed rankiem.
Przedrapać, drapiąc uczynić otwór, dziurę, drapiąc rozedrzeć; p. ś., drapiąc ś. przedostać ś. dokąd.
Przedrążyć, wydrążyć na wylot, wydrążając dziurę zrobić, przewiercić.
Przedrenesansowy, pochodzący z epoki przed Renesansem.
Przedrenować, dreny przez co poprzeprowadzać, drenami poprzerzynać.
Przedreptać, drepcąc przejść.
Przedrewolucyjny, pochodzący z epoki przed rewolucją.
Przedręcze, część ręki między dłonią a przedbarczem.
Przedrgać, podrgać chwilę.
Przedrogatkowy, leżący przed rogatkami; mieszkający przed rogatkami, tuż za miastem, przedmiejski.
Przedrogi, bardzo drogi.
Przedromantyczny, pochodzący z czasów przed romantyzmem.
Przedrostek, cząstka wyrazu, dodawana przed jego osnową, przybranka, np. do-dać, roz-dział.
Przedrośl, pierwsza wyrastająca z zarodników forma roślin rodniowych, zwłaszcza paprotników, z której wyrasta właściwa roślina.
Przedrozbiorowy, pochodzący z czasów przed rozbiorami Polski.
Przedruk, powtórne wydrukowanie rzeczy już wydrukowanej, drukowanie z drukowanego bez zmian, nowe wydanie; odbitka, nadbitka.
Przedrukowywać, dok. Przedrukować; rzecz już drukowaną powtórnie drukować, drukować z drukowanego bez zmian.
Przedrwiwać, stroić sobie żarty z kogo a. z czego, naigrawać ś.. przekpiwać.
Przedrzeć — p. nied. Przedzierać.
Przedrzemać, stracić czas na bezczynności, na gnuśności; p. ś., przespać ś. nieco, użyć snu krótkiego.
Przedrzeźniać kogo, drażnić kogo, naigrawać ś. z kogo, naśladując go złośliwie; wykrzywiać ś. komu, naśladować kogoś nieumiejętnie i śmiesznie.
Przedrzyźliwy, lubiący przedrzeźniać innych, szyderczy; złośliwy w przedrzeźnianiu.
Przedsala, przedsionek, przedpokój.
Przedscena — p. Proscenjum.
Przedsejmowy, przypadający przed sejmem.
Przedsen, chwila przed zaśnięciem.
Przedsenny, przypadający przed zaśnięciem.
Przedsezonowy, przypadający przed sezonem, poprzedzający sezon.
Przedsień — p. Przedsionek.
Przedsiębierca, Przedsiębiorca, człowiek, który podejmuje ś. wykonania całości jakiej roboty, np. dostawy, budowania i t. p. i umawia ś. od siebie z poszczególnymi wykonawcami, dostawcami i t. p., antreprener; człowiek, prowadzący jakiejś przedsiębiorstwo, fabrykant, kupiec.
Przedsiębierczość, Przedsiębiorczość, duch, charakter przedsiębiercy, rzutkość w przedsięwzięciach.
Przedsiębierczy, Przedsiębiorczy, odnoszący ś. do przedsiębiorcy a. przedsiębierstwa, rzutki, pomysłowy, ruchliwy w przedsięwzięciach: w handlu, w przemyśle i t. p.
Przedsiębierstwo, Przedsiębiorstwo, wzięcie ś. do jakiego interesu w celu korzyści materjalnej; zakład, fabryka, handel; wykonywanie robót, przynoszących zysk; rola, zadanie, zajęcie przedsiębiercy; podejmowanie ś. czego, dostarczanie czego, antrepryza.
Przedsiębrać, dok. Przedsięwziąć; brać ś. do czego; brać sobie co za cel; podejmować czego, postanawiać, zamierzać, zamyślać.
Przedsięwziąć — p. nied. Przedsiębrać.
Przedsięwzięcie, pomysł, zamiar; postanowienie; żart., piersi i kobiece wydatne, brzuch.
Przedskale, miejsce przed górą, przed skałą.
Przedsklepienie, sklepienie dane przed czym.
Przedskrzel, kość u ryb, umieszczona tuż za okiem.
Przedsłoneczny, poprzedzający zjawienie ś. słońca, przedświtowy.
Przedsłowie, przedmowa, słowo wstępne.
Przedsłowny, w gram., poprzedzający słowo czyli czasownik.
Przedsmak, wrażenie, jakiego doznajemy przed skosztowaniem czego; przen., próbka tego, co ma nastąpić, co nas czeka.
Przedstanisławowski, pochodzący z czasów przed wstąpieniem na tron Stanisława Augusta Poniatowskiego.
Przedstanowczy, poprzedzający, uprzedni, tymczasowy: wyrok sądowy p.
Przedstawca, ten, który przedstawia, przedstawiciel.
Przedstawiać, dok. Przedstawić; prezentować, rekomendować kogo, zwłaszcza osobie wyżej postawionej, starszej wiekiem, kobiecie i t. p.; dawać do oglądania, pokazywać, podawać do obejrzenia, występować z czym: p. projekt, p. rachunki, p. obietnice, p. co do podpisu; grać, odgrywać, wykonywać: p. rolę, sztukę w teatrze, p. sztuki cyrkowe, magiczne; mieć co za treść, za przedmiot, stanowić co, zawierać w sobie co: ten obraz p-a bitwę, scena p-a pokój; mieć jakąś wartość; odmalowywać słowami, uprzytomniać: p-ać komu opłakane skutki pijaństwa; p. komu położenie rzeczy; p. sobie co = uprzytomniać, wyobrażać, imaginować: p-w sobie! = wyobraź sobie; perswadować, tłómaczyć, przekładać komu, zwłaszcza, żeby czego nie robił; zalecać, proponować, wskazywać, wyznaczać: p. kandydata, p. kogo do awansu, do nagrody; występować jako przedstawiciel kogo, czego, zastępować kogo, co; reprezentować; nastręczać, nasuwać, pociągać za sobą, jako następstwa: to p-a wiele trudności, znaczne korzyści; p. ś., prezentować ś., rekomendować ś. komu; ukazywać ś., roztaczać ś. przed oczami, wydawać ś., wyglądać, prezentować ś.: stąd p-a ś. piękny widok; kościół p-a ś. okazale.
Przedstawiciel, ten, co przedstawia kogo a. co, występuje w czyim zastępstwie; reprezentant, pełnomocnik, zastępca.
Przedstawicielka, forma ż. od Przedstawiciel.
Przedstawicielstwo, zastępowanie kogo, reprezentowanie, rola przedstawiciela; wszyscy przedstawiciele, razem wzięci: p. narodowe = sejm, parlament.
Przedstawić — p. nied. Przedstawiać.
Przedstawienie, to, co ś. komu przedstawia, widowisko, spektakl, p. w teatrze, w cyrku; uwaga: napomnienie, rada.
Przedstępie, średnia część stopy.
Przedstuletni, pochodzący z przed stu lat.
Przedstworzenny, ten, który istniał przed stworzeniem.
Przedszkolny, położony przed gmachem szkolnym; poprzedzający wstąpienie dziecka do szkoły: wychowanie p-e, nauka p-a.
Przedślubny, odbywający się przed ślubem.
Przedśmiertny, Przedśmiertelny, przypadający przed śmiercią, przedzgonny.
Przedśniadaniowy, Przedśniadanny, przypadający przed śniadaniem.
Przedśpiew, śpiew wstępny do jakiej pieśni, preludjum.
Przedświadomy, nie dochodzący jeszcze do świadomości, niezupełnie świadomy.
Przedświat, świat, który istniał przed stworzeniem świata.
Przedświąteczny, przypadający tuż przed świętami, przedświętny.
Przedświt, chwila, poprzedzająca świt, brzask; przen., chwila, poprzedzająca jakiś wypadek, jakieś zdarzenie doniosłe, zapowiedź mającego nastąpić wypadku.
Przedświtowy, Przedświtny, przypadający przed świtem.
Przedtanecznica — p. Koryfejka.
Przedtanecznik, wodzirej, człowiek, prowadzący tańce.
Przedtatrzański, położony po tej stronie Tatr, t. j. na północ od nich.
Przedtem, przysł. — p. Przedtym.
Przedterminowy, poprzedzający termin określony.
Przedtym, Przedtem, przysł., w czasie, poprzedzającym coś, wcześniej, dawniej, pierwej, wprzód.
Przeduchowić, uduchowić, uczynić duchowym.
Przedudzie, noga do kolana, do stopy, goleń.
Przedugoda, ugoda tymczasowa, umowa wstępna, preliminarz.
Przedugodny, Przedugodowy, przypadający przed ugodą, preliminarny.
Przedunjowy, istniejący przed unją, poprzedzający unję.
Przeduszny, umieszczony przed uchem.
Przeduwłaszczeniowy, poprzedzający uwłaszczenie.
Przedwajać, dok. Przedwoić; dzielić na dwoje, przepoławiać.
Przedwakacyjny, przypadający przed wakacjami: egzamin p., poprawka p-a.
Przedwczesny, przypadający przed właściwym czasem, za wczesny, zbyt rychły: poród p. = poronienie; śmierć p-a = w sile wieku.
Przedwcześnie, przysł., przed terminem właściwym, zbyt wcześnie, nadto rychło.
Przedwczoraj, przysł., w przeddzień dnia wczorajszego; onegdaj, trzeci dzień temu.
Przedwczorajszy, przedwczoraj wydarzony; onegdajszy.
Przedwieczerze, pora, przypadająca przed wieczorem, schyłek dnia.
Przedwiecznie, przysł., przed wiekami; niezmiernie dawno, w czasach najodleglejszych.
Przedwieczność, istność od wieków.
Przedwieczny, istniejący od wieków, odwieczny; rzecz., Bóg; p-a Mądrość = Bóg; przen., niezmiernie dawny, staroświecki, odwieczny, niedzisiejszy.
Przedwieczorny, poprzedzający wieczór.
Przedwiedza, przeczucie przyszłości.
Przedwiekowy, bardzo dawny, staroświecki, przedwieczny.
Przedwiekuisty — p. Przedwieczny
Przedwielkanocny, poprzedzający Wielkanoc.
Przedwieloletni, pochodzący z przed wielu lat.
Przedwigilijny, Przedwilijny, poprzedzający wigilję.
Przedwiosna, Przedwiośnie, pora przejściowa między zimą a wiosną.
Przedwiślany, Przedwiślański, położony z tej strony Wisły.
Przedwoić — p. nied. Przedwajać.
Przedwojenny, poprzedzający wojnę.
Przedwóz, przednia część wózka armatniego ze skrzynką na amunicję.
Przedwschodni, poprzedzający wschód słońca.
Przedwstęp, wstęp przygotowawczy, zapowiedź tego, co ma nastąpić.
Przedwstępny, wstępny, przygotowawczy, pierwiastkowy.
Przedwyborca — p. Prawyborca.
Przedwyborczy, odnoszący się do prawyborów; przypadający przed wyborami.
Przedychać, przeziewać, transpirować.
Przedymać, dok. Przedąć; przedmuchiwać, dmuchać przez środek czego; psuć narzędzie muzyczne przez długie lub nieumiejętne używanie.
Przedyskutować, roztrząsnąć, rozważyć co wszechstronnie w dyskusji.
Przedysputować, roztrząsnąć w dyspucie; dyskutując przemóc kogo, przegadać.
Przedzachodni, poprzedzający zachód słońca.
Przedzamkowy, położony przed zamkiem, w pobliżu zamku, dokonywany przed zamkiem.
Przedzapach, wrażenie, doznawane przed powąchaniem czego.
Przedzgonny, przypadający przed zgonem, przedśmiertny.
Przedziać, przesunąć co przez środek czego, przeszyć, przebić, przewlec; p. ś., przebić ś., przeszyć ś. czymś ostrym i śpiczastym; przeminąć, przejść (o tym co się dawniej działo).
Przedział, podzielenie, rozdzielenie, rezultat podzielenia; miejsce, gdzie dokonało ś. podzielenie albo przedzielenie, rozdział; odległość, przestrzeń oddzielająca, odstęp, miejsce próżne między dwoma przedmiotami; coś, co przedziela jedno od drugiego, ściana przedzielająca, przepierzenie, płot, parkan, linja przedzielająca: p. we włosach; przegroda; miejsce oddzielone dla specjalnych przeznaczeń, zagroda, część wagonu kolejowego, osobny pokój na statku: p. dla palących i niepalących, p. dla dam, p. dla psów; przen., różnica.
Przedziałka, mały przedział, drobna cząstka oddzielona; linijka przedzielająca: czesać ś. z p-ą; miejsce próżne między trzonowemi zębami a kłami u ssących.
Przedziałowy, tyczący ś. przedziału.
Przedzielać, dok. Przedzielić; dzielić, oddzielać, rozdzielać, przepoławiać, rozłączać spojone; robić przedział między przedmiotami, rozgraniczać, oddzielać; przen., rozróżniać, czynić niepodobnemi; p. ś., przedzielać siebie, rozpadać ś. na części.
Przedzielić — p. nied. Przedzielać.
Przedzielny, dający ś. przedzielić, rozdzielny, podzielny; służący za przedział; nader dzielny, waleczny, niezmiernie mężny.
Przedziemski, poprzedzający pobyt na ziemi.
Przedzierać, dok. Przedrzeć; rozdzierać na części, rozrywać; przez darcie, przez długie używanie robić w czym dziurę, otwór; p. ś., dziury dostawać przez długie użycie, rozdzierać ś. na części; przeciskać ś, przedostawać ś., przebijać ś.
Przedzierzgać, Przedziergać, dok. Przedzierzgnąć, Przedziergnąć; przewlekać, przeciągać: p. nitkę przez ucho igielne; przemieniać, przekształcać szybko, przeinaczać; p. ś., przemieniać ś., przekształcać ś. szybko, przeinaczać ś., przerzucać ś.
Przedzierzgnica, najniższy organizm zwierzęcy, pełzak, ameba.
Przedziesiątkować, przetrzebić co dziesiątego.
Przedzimowy, przypadający przed nastąpieniem zimy.
Przedziobać, dziobaniem przedziurawić, dziobem otwór nawskroś przewiercić.
Przedziurawiać, dok. Przedziurawić; dziury w czym robić, przebijać w czym otwory nawskroś, przekłuwać czymś ostrym; przen., psuć, niszczyć, znaszać.
Przedziurkować, poprzekłuwać dziurki.
Przedziwnie, przysł., przepięknie, cudownie, wybornie, doskonale.
Przedziwny, przepiękny, cudowny; przewyborny, doskonały.
Przedznak, znak, poprzedzający zjawienie ś. czego, oznaka uprzednia, zapowiedź, omen, wróżba.
Przedzorze, moment przed zorzą, przedświt, brzask.
Przedzwaniać, dok. Przedzwonić; dzwonie raz po raz.
Przedzygmuntowski, pochodzący z czasów przed panowaniem Zygmunta I, II i III w Polsce.
Przedźwięczać, przeistaczać ś. w dźwięk, ustawać dźwięczeć.
Przedźwięczeć, rozlec ś. dźwiękiem, przebrzmieć.
Przedźwigać, Przedźwignąć, dźwignąwszy przenieść, przesunąć z trudem; p. ś., rozchorować ś. od zbytniego dźwigania, podźwigać ś.
Przedżgać, przebić czym zaostrzonym na końcu.
Przedżniwek, czas przed żniwem, przednówek.
Przedżycie, czas przed urodzeniem ś. na ziemi.
Przedżywotny, poprzedzający życie.
Przeegzaminować, przesłuchać, czy ktoś jest przygotowany z lekcji, z nauk, poddać kogo egzaminowi, wyegzaminować.
Przeegzercytować kogo, przejść z nim egzercycje, ćwiczenia; p. ś., wprawić ś. w należyte wykonanie egzercycji.
Przeekspedjować, wyekspedjować tę samę przesyłkę w inne miejsce.
Przefabrykować, przerobić.
Przefacjendować, przehandlować, przeszachrować.
Przefajnować, chcąc za dobrze zrobić, przesadzić; przehulać, przetrwonić, zmarnować.
Przefalisty, podobny do fal wodnych, falujący; przen., zmienny.
Przefarbkować, za dużo dać farbki (o bieliźnie w praniu).
Przefarbować, na nowo pofarbować, inaczej pofarbować; przesadzić w farbowaniu, dać kolor nadto jaskrawy.
Przefasonować, nadać inny fason: p. suknię, kapelusz.
Przefasować, przetrzeć przez durszlak, przez sito.
Przefermentować, przejść okres fermentacji.
Przefilozofować, chcąc zbyt mądrze sobie postąpić, palnąć głupstwo, narazić ś. na stratę, przemędrkować.
Przeflancować, (o flancach roślin) przesadzić w inne miejsce; żart., przenieść na inne miejsce, na inną posadę, na inne stanowisko.
Przeforsować, pomimo wszelkich trudności doprowadzić coś do skutku.
Przeforsztować, przedzielić, przegrodzić forsztowaniem.
Przefruwać, dok. Przefrunąć; fruwając przelatywać, szybko przebiegać z miejsca na miejsce.
Przefrymarczyć, przehandlować, przeszachrować, przefacjendować, zamienić coś niekorzystnie.
Przegabywać, namawiać, kusić, kaptować, zjednywać.
Przegadać, dok. Przegadywać; stracić czas na gadaniu, na pogawędce, przegawędzić; odezwać ś., przemówić; obgadać co dostatecznie; więcej mówić, niż inny lub inni, prześcignąć kogo w gadaniu.
Przegadka, doszczętne wyczerpanie przedmiotu gadaniem.
Przegadywać, przemawiać.
Przegalizna, przestrzeń wśród lasu, na której drzewa rosną rzadko.
Przegalopować, przejechać galopem; p. a. p. ś., przen., rozhulać ś., przebrać miarę, przeholować, przesadzić w czym, nadto sobie pozwolić a. użyć.
Przeganiać, dok. Przegonić, Przegnać; przepędzać, wypędzać, wyganiać kogo; p. kogo = biec, lecieć prędzej niż on, prześcigać; pędząc, poganiając, zmęczyć, sforsować (o koniach, o bydle); przebiegać, przelatywać; przepędzać z miejsca na miejsce; p. ś., biegać na wyścigi, na wyprzódki, ścigać ś.
Przegapić, nie zauważyć czego przez nieuwagę; strawić czas na bezmyślnym przypatrywaniu się czemu.
Przegardłować, przekrzyczeć kogo przy jakiejś sprawie.
Przegarniać, dok. Przegarnąć; rozsuwać; przesuwać, rozdzielać, rozgarniać; przebierać, wybierać; ręką gładzić delikatnie.
Przegawędzić, strawić czas jakiś na gawędzeniu, na gawędce, przegadać.
Przegiąć — p. nied. Przeginać.
Przegib, Przegub, Przegięcie, miejsce, gdzie ś. co zgina, załam, zwój.
Przegibać, dok. Przegibnąć; przechylić; p. ś., przechylić ś.
Przegibny, przeginający ś. bez trudu, gibki, elastyczny; przyłączony za pomocą przegubu.
Przegięcie, przechylenie, zgięcie, przeginanie.
Przeginać, dok. Przegiąć; przekrzywiać, naginać na drugą stronę, na bok, wyginać, przechylać; p. ś., przekrzywiać ś. na bok, na drugą stronę, przechylać ś., wyginać ś.
Przegląd, przepatrywanie, przeglądanie, obejrzenie; p. wojska = rewja, manewry; rozpatrywanie piśmienne zdarzeń, faktów, krytyka dzieł; tytuł niektórych pism perjodycznych, zawierających obraz życia narodowego lub jego odłamu.
Przeglądać, dok. Przejrzeć; przezierać, przenikać wzrokiem nawskroś, spoglądać przez co; śledzić okiem, ogarniać wzrokiem, obejmować spojrzeniem, rozglądać ś. w czym uważnie i starannie, rozpatrywać, rozważać skrupulatnie; nie zwracać uwagi na kogo, na co, nie baczyć na kogo, na co, pomijać kogo, co; p. ś., oglądać swój obraz w wodzie, w lustrze i t. p.
Przegładzać, dok. Przegładzić; zlekka wygładzać, przeprasowywać; p. dok. Przegłodzić; o głodzie: nie dać jeść przez jakiś czas; p. ś., nic nie jeść przez jakiś czas.
Przegłębiać się, przepełniać ś., zanadto ś. zagłębiać.
Przegłęboki, niezmiernie głęboki, niezgruntowany.
Przegłodniały, który ś. przegłodził, zgłodniały.
Przegłodnieć, trochę ś. przegłodzić, zachować djetę.
Przegłodzić, potrzymać czas jakiś o głodzie; p. ś., przemorzyć ś. głodem.
Przegłos, w gram., zmiana brzmienia samogłoski na brzmiącą inaczej.
Przegłosować, przy głosowaniu większością głosów odrzucić.
Przegłód, żarłoczność chorobliwa, wilczy głód.
Przegnać — p. nied. Przeganiać.
Przegnajać, dok. Przegnoić; przesycić, przejąć nawskroś gnojem; ugnoić zupełnie.
Przegniatać, dok. Przegnieść; na nowo ugniatać; gniotąc przeciskać co przez co.
Przegnić, zgnić nawskroś.
Przegniły, zupełnie zgniły, przejęty zgnilizną, zdemoralizowany.
Przegnoić — p. nied. Przegnajać.
Przegodować, strawić czas na godowaniu, na ucztach, na pohu1 lankach, przebankietować, przehulać.
Przegon, przegnanie, przepędzanie, prawo przepędzania a. przejazdu przez cudzy grunt; wyścigi; rowek poprzeczny, przeprowadzony przez pole dla ścieku wody, przegonica; płyn przedystylowany.
Przegonić — p. nied. Przeganiać.
Przegonowiec, pług, służący do wyorywania głębokich brózd, rowków, zwanych przegonami.
Przegorący, bardzo gorący.
Przegorzały, nawskroś przepalony; wygasły z powodu spalenia ś. materjału palnego.
Przegorzeć, przepalić ś. nawskroś.
Przegorzknąć, przejść goryczą, stać ś. gorzkim.
Przegorzkniały, który stał ś. bardzo gorzkim.
Przegospodarować, Przegospodarzyć, stracić mienie przez nieumiejętną gospodarkę.
Przegotowywać, dok. Przegotować; nieco ugotować, gotować zanadto, przewarzyć.
Przegórować, przewyższyć.
Przegrabić, przegarnąć, przetrząsnąć, przewrócić grabiami, wyrównać grabiami.
Przegracować, powtórnie wygracować, wyrównać gracą.
Przegrać — p. nied. Przegrywać.
Przegradzać, dok. Przegrodzić; między czym a. czym robić przegrodę, przedzielać, rozdzielać przegrodą.
Przegrana, to, co kto przegrał, pieniądze przegrane; partja przegrana; niepomyślny obrót czego, klęska, porażka.
Przegrany, który przegrano, ten który przegrał, którego ograno; karty p-e = któremi już grano.
Przegrażać się, grozić, odgrażać ś. komu.
Przegroda, to, co przegradza: ściana przegradzająca, przepierzenie, forsztowanie, barjera, sztachety, płot przegradzający; miejsce odgrodzone, przedział (w stajni, w oborze, w spichrzu, w kurniku); p. nosowa = chrząstka, dzieląca nozdrza na dwie połowy: prawą i lewą; p. serca = dzieląca serce na dwie komory.
Przegrodzić — p. nied. Przegradzać.
Przegródka, szczupłe miejsce oddzielne, przedziałka, komórka.
Przegróżka, odgrażanie ś., pogróżka.
Przegrywać, dok. Przegrać; grać trochę a. od czasu do czasu na jakim instrumencie muzycznym; powtarzać sobie jaki utwór muzyczny, grać od niechcenia, próbować instrumentu; tracić w grze pewną sumę; odnosić klęskę, doznawać niepowodzenia: p. sprawę w sądzie, p. bitwę, kampanję.
Przegrywka, wstęp do utworu muzycznego, preludjum; wyraz a. zdanie, powtarzające ś. stale po każdej ze zwrotek w utworze poetyckim, refren; przen., wstęp, zapowiedź mających nastąpić wypadków.
Przegryzać, dok. Przegryźć; gryząc przecinać zębami, przekąsywać, rozdzierać gryzieniem; zjadać coś naprędce dla zaspokojenia pierwszego głodu; przejadać, przeżerać: rdza p-a żelazo; p. kogo = docinać, dojadać, dokuczać; p. ś., przetrawiać ś.; przedzierać ś., przedostawać ś.
Przegryzka, przekąska, przycinek, docinek, przekąs.
Przegryźć — p. nied. Przegryzać.
Przegrzać — p. nied. Przegrzewać.
Przegrzebywać, dok. Przegrzebać; grzebiąc przetrząsać, przeszukiwać; grzebiąc przegarniać.
Przegrzewać, dok. Przegrzać; zanadto ogrzewać; psuć przez zbyteczne nagrzewanie; para przegrzana = ogrzana wyżej temperatury wrzenia.
Przegrzmieć — p. nied. Przegrzmiewać.
Przegrzmiewać, dok. Przegrzmieć; przestawać grzmieć, skończyć grzmieć; ucichnąć.
Przegub, Przeguba, miejsce, gdzie ś. co przegina, przegięcie, staw: p. w łokciu, w nodze; zwój, splot, krąg; klin; w gram., ostatnia spółgłoska osnowy wyrazu przed jego końcówką.
Przegubiak, roślina z gromady grzybów, z rzędu drozd żaków.
Przegubiatek, rodzaj mięczaka.
Przegubie, górna część stopy z wierzchu, podbicie.
Przegubny, Przegubowy, odnoszący ś. do przegubów, mający przeguby; dający ś. przeginać.
Przegwar, silny gwar.
Przegwarzyć, czas jakiś strawić na gwarzeniu, przegawędzić, przegadać.
Przegwizdywać, dok. Przegwizdać; gwizdać raz po raz; przewiewać, przejmować nawskroś wiatrem; wyśmiewać, wykpiwać, wyszydzać.
Przehandlować, przez jakiś czas handlować, sprzedać za byle co, zmarnować, przefrymarczyć; zamieniać niekorzystnie.
Przeharować, naborykać s. z losem, przemęczyć ś., przebiedować.
Przehasać, stracić czas tańcząc, skacząc; przeżyć swobodnie, bez troski; strwonić mienie.
Przehelenizować się, przerobić ś. na Greka.
Przeholować, przeciągnąć statek rzeką pod wodę; przen. przesadzić, przebrać miarę, zagalopować ś., za wiele sobie pozwolić.
Przehuczeć, przestać huczeć; przekrzyczeć, zagłuszyć kogo krzycząc; stracić mienie przez życie huczne.
Przehulać, stracić czas na hulance, przemarnować na hulankach, przepuścić, roztrwonić hulając.
Przehultaić, stracić czas na hultajstwie, na próżniaczce; roztrwonić, zmarnować na hultajstwie.
Przeidealizować, przedstawić, wyobrazić sobie kogo a. co w świetle zbyt pochlebnym.
Przeinaczać (się), dok. Przeinaczyć (się); nadawać komu, czemu (sobie) inny kształt, przekształcać (ś.), przeobrażać (ś.); odmieniać, zmieniać czyjś (swój) wygląd, pogląd, robić (ś.) innym.
Przeinatka, roślina z gromady paprotników.
Przeistaczać (się), dok. Przeistoczyć (się); przemieniać (ś.) w inną istotę, nadawać komu, czemu (sobie) inny kształt, przetwarzać (ś.), przeobrażać (ś.).
Przeistoczenie, zmiana jednej istoty w drugą, przeobrażenie: p. chleba i wina w Ciało i Krew Chrystusową w Przenajświętszym Sakramencie = transsubstancjacja.
Przejadać, dok. Przejeść; przegryzać, przeżerać, przetrawiać: zjadać trochę, przekąsywać; trwonić, przepuszczać majątek na jedzenie; p. ś., przebierać miarę w jedzeniu, jeść za dużo, obżerać ś.; przen., przykrzyć ś., nudzić ś. z powodu częstego powtarzania ś.
Przejaskrawić, zrobić zbyt jaskrawym.
Przejasny, bardzo jasny.
Przejaśniać, dok. Przejaśnić, być: przenikniętym światłem; robić; przejrzystym; p. ś., stawać ś. jaśniejszym, wypogadzać ś., przecierać ś.
Przejaśniony, który stał ś. jasnym a. jaśniejszym; rozjaśniony, wypogodzony; przezroczysty, klarowny (o płynach).
Przejaw, ukazanie ś., objawienie ś., zjawienie ś. czego, widomy objaw siły niewidzialnej; oznaka, zjawisko.
Przejawiać się, dok. Przejawić ś.; ukazywać ś., wychodzić na jaw, wyłaniać ś.
Przejazd, przejeżdżanie przez jakie miejsce a. z miejsca w miejsce; przejeżdżanie, jazda przez co; prawo jazdy przez co; miejsce, którędy można przejechać przez co, droga przez co; p-em, przysł jadąc mimo, mimojazdem.
Przejazdowy — p. Przejezdny; rzecz., dróżnik na torze kolejowym.
Przejażdżka, jazda konno albo w pojeździe dla spaceru, spacer, wycieczka.
Przejąć — p. nied. Przejmować.
Przejechać — p. nied. Przejeżdżać.
Przejednać — p. nied. Przejednywać.
Przejednanie, pogodzenie ś., pojednanie ś., zgoda.
Przejednawczy, dążący do przejednania, do zgody, do przebłagania.
Przejednywać, dok. Przejednać; otrzymywać przebaczenie; przepraszać, prosić o przebaczenie; zjednywać sobie kogo, kaptować; p. ś., dawać ś. przeprosić; przestawać ś. gniewać, przychodzić do zgody.
Przejedyny, jedyny ze wszystkich, najdroższy, najmilszy.
Przejemca, ten, który co przejmuje.
Przejemczy, służący do przejmowania.
Przejeść — p. nied. Przejadać.
Przejezdny, mimo jadący, przejeżdżający; taki, przez który przejechać można; dający prawo wolnego przejazdu: list p. = pasport, glejt.
Przejeździć, przepędzić czas na jazdach, na podróżach; jeżdżąc, przepuścić, strwonić.
Przejeżdżać, dok. Przejechać; jadąc, przebywać pewną przestrzeń, ujeżdżać pewną część drogi; jadąc, przebywać co, jechać z miejsca na miejsce, z końca w koniec; jadąc, pomykać, mijać co; jadąc, stratować, rozjeżdżać kogo a. co; uderzać kogo, co, zadawać cios; p. konia = jechać na nim, by użył ruchu, wprawiać go w należyty bieg; kreśląc, rysując coś, posuwać ś. zadaleko; p. ś., jeździć tu i owdzie, używać spaceru konno a. w pojeździe.
Przejęcie, czynność przejmowania; p. a. p. ś., wyruszenie, zapał, uniesienie namiętne.
Przejmować, dok. Przejąć; wskroś przenikać, przebijać, przeszywać; obejmować, chwytać w pół, przepasywać; chwytać w drodze, zatrzymywać w biegu; przerywać, przecinać: p. drogę, komunikację; uprzedzać w odebraniu czego; podsłuchiwać, podchwytywać; przen., przeszywać, przepełniać czym, przechodzić, dojmować, dotykać, przenikać, opanowywać: dreszcz, strach, żal, rozpacz mię p-uje: przesycać, pozwalać przejść czym nawskroś; kłaść, przerzucać z ręki do ręki, kłaść na inne miejsce; brać na siebie cudze długi, zobowiązania, cudzą rolę; przeciągać na swoją stronę, odmawiać komu kogo, przekabacać; brać od kogo, przyswajać sobie, odziedziczać po kim, uczyć ś. czego od kogoś drugiego, przywykać do tego, co jest przyzwyczajeniem kogoś drugiego; p. ś., być przenikniętym czym, brać co do serca, wzruszać ś. czym. być żywo dotkniętym czym; zainteresować ś. czym, zaniepokoić ś., przyswajać sobie co, przenikać ś. czym, uczyć ś. czego.
