Wesele hrabiego Orgaza/całość
| <<< Dane tekstu | ||
| Autor | ||
| Tytuł | Wesele hrabiego Orgaza | |
| Podtytuł | Powieść z pogranicza dwóch rzeczywistości | |
| Wydawca | F. Hoesick | |
| Data wyd. | 1925 | |
| Druk | Zakłady Graficzne B. Wierzbicki i S-ka | |
| Miejsce wyd. | Warszawa | |
| Źródło | Skany na Commons | |
| Inne | Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI 
| |
| ||
| Indeks stron | ||
|
ROMAN JAWORSKI
WESELE
HRABIEGO ORGAZA
POWIEŚĆ
Z POGRANICZA DWÓCH RZECZYWISTOŚCI
1925
WARSZAWA — F. HOESICK Wszelkie prawa autorskie zastrzeżone
COPYRIGHT BY ROMAN JAWORSKI
WARSAW 1925
Okładkę projektował
TADEUSZ GRONOWSKI
Zakłady Graficzne B. Wierzbicki i S-ka w Warszawie.
Przedmiotem eposu, wbrew wszelkim gadaniom,
może być tylko materjał przyszłości (Z rozmyślań nad zadaniami i nad
istotą sztuki pisarskiej)
MĄDRYM
INDJANOM,
KTÓRZY
Z
POGROMU CYWILIZACJI
OCALELI JESZCZE,
ZA TO, ŻE
ODWAGĘ
POSIADAJĄ ZAWSZE,
BY
ZROZUMIEĆ WSZYSTKO,
OPOWIEŚĆ POŚWIĘCAM
WIEDZĄC,
IŻ
DO NICH
JEDYNYCH
MOGĘ
BEZ OBAWY PRZEMAWIAĆ
PO
POLSKU
|
Rozdział wstępny, w którym będzie mowa o tem, jak...
Dawid Yetmeyer, miljarder z New Yorku, uwiedziony spojrzeniami kardynała-inkwizytora Don Fernando Nino de Guevara na słynnym portrecie El Greca, postanowił nagle zostać zbawcą świata głównie w tym celu, by leczyć dotkliwe rany powojenne i pobudzać zgnuśniałą ludzkość do twórczości. Zjeżdża więc nasz, skądinąd wybitnie otyły, bohater do starożytnego Toledo w Hiszpanji i prowadzi tutaj rokowania z powiernikiem swoim Don Jacinto de Gouzdrala Gouzdrez, kelnerem z zawodu, o założenie dancinga, w którym mają odbywać się nowoczesne misterja pantomimowo-taneczne, pobudzające ludzi do wskrzeszania uczuć religijnych i do historycznego sposobu ujmowania rzeczywistości. Poprzez religijność i historyczną syntezę powrócić ma myśl człowiecza do zaprzepaszczonych przez długoletnią pożogę wojenną zdolności twórczego budownictwa we wszystkich dziedzinach kultury i cywilizacji.
Siedzibą zbawczego dancinga ma być Posada de la Sangre, historyczna oberża, w której ongi Cervantes pisał swego Don Quichote. Pantomimową primaballeriną będzie Donna Evarista de las Cuebas, potomkini rodu, z którego pochodziła żona El Greca. Dziewczyna ta, odznaczająca się niesamowitą urodą, jest właścicielką cennej sadyby dancingowej i od jej to opiekuna nabył Jacinto dla Yetmeyera Posada de la Sangre. Wskutek tragicznej miłości do matadora Manuela, który podczas niefortunnej walki z bykiem Corcito popełnił na arenie samobójstwo, popadła Ewarysta w silny rozstrój nerwowcy. Obowiązki tanecznicy i kapłanki nristerjów wyrwą ją obecnie z ponurej obroży melancholji.
Gnali go przed sobą wśród gwizdów, chichotów, wymyślań. Ku Zocodovetrowi zmierzał przez Calle del Comercio. Staczał się po pryncypalnej pochyłości Toleda miarowo, z godnością, mimo swywolne popchnięcia i wyuzdane przezwiska. Postać miał przyziemnego grzyba truciciela. Brzuchaty potworek w pasiastym, fioletowo — zielonkawym kostjumie, z krótkiemi porteczkami i z ogromną branżową, żółtymi centkami nakrapianą czapą na głowie rozrosłej, pozbawionej szyji. Cienista fasada czapy i w rogową oprawę ujęte okulary uwalniały oblicze od potrzeby jakiegokolwiek wyrazu.
Dreptała tuż przed nim w leniwym pośpiechu spłoszona trzoda rozdzwonionych koźląt, pobekując ślamazarnie. Rozszalały osioł, zrzuciwszy warzyw kosz przygniatający, wpadł na chodnik, rozpędzając korowód mnichów zakapturzonych w oponach flagelanckich. Czereda ulicznych bachorów, posuwając się uporczywie tuż za przybyszem, po szeptanych konszachtach swych aficionados[2] niesłusznie, z przejmującym jazgotem orzekła:
— Ingleze! Ingleze!
Wielkie słońce toledańskie rozdziawiło swoje dumne ślepia, posypując rdzawym proszkiem nadwieczomych blasków bruk kamienisty, zmarniały od niewolniczego stąpania wciąż powrotnych stuleci.
Zatrzymały go przez chwilę napastliwe duszności. Na krztuszącego się spadł grad dobrze wycelowanych pocisków: skórki pomarańczowe, okrągłe owoce oliwek, zbrudzone listki sałaty.
Przemówił do gawiedzi w niezrozumiałym języku:
— Nie myślcie, moi kochani, iż koniecznie trzeba wrzeszczeć nie wiedząc, czego się chce od siebie samego! Można w tym wypadku tak samo milczeć, jak wówczas, kiedy wie się, czego chcieć! Wiem ja na przykład, czego domagam się od mej własnej persony, ale gdyby zaszedł wypadek wręcz przeciwny, wątpię, czy zdobyłbym się na rozgłos uliczny. Jeżeli jednak sądzicie, że przy pomocy donośnych, a raczej nieznośnych okrzyków zdołacie zgłębić, czego chcecie odemnie lub zgoła dociec, czego ja chcę od was, proszę... bez wszelkich ograniczeń folgujcie nadal rozprężonym gardziołkom!
Stropili się niezrozumiałością wprost wyzywającą. Zdążył przybłęda wyzyskać moment osłupienia i dopadłszy Café-Restaurant „Vienna“, pod kremowym parasolem ogródkowego stolika przykucnął.
— Proszę zawołać senora Jacinto! — uprzejmie zażądał.
Z szeregu bladoniebieskich fraków i ciamnopąsowych kamizelek wyplątał się staruszek smukły, kościsty, kroczący z godnością przezorną. Podgięte okolenie wystającego podbródka dążyło zawzięcie do zetknięcia z ostrem zakończeniem nosa, nad którego cienkim grzbietem, migotały czarne oczęta przerażonego niemowlęcia.
Potworek czapę niby przyłbicę na oczy zapuścił i wymamrotał:
— Jestem Dawid Yetmeyer z New Yorku, zamieszkały przy tysiącznej trzechsetnej trzynastej Avenue w District of honourable lazy men[3]. Czy mam przyjemność z senore Jacinto, z którym łączy mię półroczna niemal korespondencja i którego listy posiadam przy sobie?
Frak ponuro usłużny połami wesoło zaszeleścił, objawiając swe miano:
— Jam jest, nie inaczej: Don Jacinto de Gouzdrala Gouzdrez. Oczekiwałem waszej wysokości z niewymierną niecierpliwością. Służyć mogę doskonałym puchero[4] z niezrównanemi garbanzos, czy też dla ochłody mrożoną czekoladą?
— Nie życzę sobie w tej chwili ni strawy, ni napoju. Pozatem nie jestem ani wysokością, ani niskością. Jako mieszkaniec nowego świata jestem wyłącznie równością, co rozumieć należy, że równy jestem każdemu, kto nie wymaga, bym mu to przyznał. Wszystko gotowe?
— Najzupełniej. Sądzę, że wreszcie skończyła się wojna i że czas najstosowniejszy do otwarcia interesu.
— Przypuszczam, iż nie mylę się uważając porę za odpowiednią. Zresztą już sam rodzaj mojego przedsięwzięcia domaga się czystego typu powojennego.
— Szkoda, że nie przedwojennego, lub nawet wojennego, bo wówczas troska o zyski byłaby mniejsza — chytrym szeptem zauważył Jacinto.
— Punktem wyjścia przy podejmowaniu przedsiębiorstw w dobie obecnej są dla nas amerykanów zobowiązania moralne, zaciągnięte wobec osób drugich, albo też czasem i wobec siebie samego. Zachętą przy montowaniu interesów są dekoracyjne motywy zabawowe. Dopiero samo wykończenie byznesu uwieńczone być winno architektonicznie Okazałą, a smaczną kolumnadą zysków. Przedwczesne zamysły rentowności psują linję rozwojową zarobkowej konstrukcji i niweczą logikę wynikających z niej wypadków. Otóż przyjeżdżam tu, by przedewszystkiem wykonać dobrowolnie przyjęte polecenie ziomka waszego, kardynała inkwizytora Don Fernanda Nino de Guevara. Pobożnego tego okrutnika więzi w swym czerwonym pałacu w New Yorku znany nasz miljarder, a przez to i mój konkurent Mr. H. W. Havemeyer. Kardynał życzy sobie, jako niepoprawny europejczyk, nic mniej i nic więcej, jak tylko, by ktoś wyświadczył postarzałemu i zgnębionemu kontynentowi jakieś dobre okrucieństwo czy okrutne dobrodziejstwo, a to celem podtrzymania zanikającego od wybuchu ostatniej wojny wątka historji. Podjąłem się tego zadania tem skwapliwiej, że trudno się dziś imać czegoś mądrzejszego, jak pozytywnego tępienia nadużyć powojennych, popełnianych przez stosowanie samych złych okrucieństw i okrutnie głupich złości. Nadarza mi się również sposobność wprost cudowna do gruntownego porachunku z Havemeyerem, który nietylko jest miljarderem jak i ja, nietylko posiada czerwony pałac w najbliższem sąsiedztwie czarnego mojego domu, ale na dobitek wszystkiego, wyobraź sobie mój Jacinto, jest kolekcjonerem dzieł sztuki! Czy ty zdajesz sobie sprawę kochany przyjacielu, do czego doprowadzić może kolekcjonerstwo, zwłaszcza przy olbrzymich, niezmierzonych, niewyczerpanych środkach pieniężnych mego konkurenta? Poproś tu do wycofania żywych faktów lub ich wiarogodnych świadków z obiegu historji, do zupełnego przerwania i tak już nadwyrężonej dziejowej ciągłości. Sam powiedz, czy mogę ja dopuścić do tej ostateczności, ja, kardynała Fernanda delegat, misjonarz, powiernik? Skoro przez Havemeyera wyraża się ludzkość znudzona historją, w takim razie występuję ja Yetmeyer znudzony ludzkością i wraz z inkwizytorem-okrutnikiem uwolnię całą historyczną przeszłość, by o ile może i zechce weszła w teraźniejszość. Będzie to próba nawiązania dziejów i niebawem przekonamy się, czy ta teraźniejszość wogóle do życia jest zdolna. Wiem, że niełatwe jest moje zadanie i wiem, że chcąc dopiąć celu, posługiwać się muszę środkami najnowszymi, a więc obowiązującymi już po ostatniej wojnie międzyludzkiej, czyli tak zwanymi powojennymi i stąd nieludzkimi.
— A więc nie kinematograf w połączeniu z okultystyczną jadłodajnią, jak ostatnio pisał pan dobrodziej? — zaskomlił Jacinto.
— Nie, raczej dancing wraz z przyczepioną recytatornią okrucieństw arytmicznych.
— Ostatecznie, taki typ interesu czy owaki, to rzecz dla mnie podrzędna, prawie obojętna...
— Tak, tak, obojętna — żywo podchwycił jankes i rozjaśnił zamglone w szkieł poblasku źrenice topazowych oczu. Uniósł się na krzesełku, brzuszek ukryty pod blaszaną taflą stołu na wierzch wydobył i zerwawszy czapę z głowy, ujawnił jasnoryżą, kędzierzawą, przemocą pomady ujarzmioną czuprynę.
— Sądzę, mój Jacinto, że posiadasz główny warunek po temu, by mogła połączyć nas przyjaźń, nie jest ci bowiem obcą konieczność stosowania obojętności w związkach ścisłych, czyli na ścisłem wyrachowaniu opartych. Brak wszelki spólnych upodobań i zaciekawień ułatwi nam niewątpliwie zawarcie stosunku, wyrażającego się raczej w przyjaznej obojętności, o którą mi chodzi, gdyż może być potrzebna, aniżeli w obojętnej przyjaźni, która jedynie w płciowem odniesieniu, zwłaszcza w małżeństwie pożyteczną czy pożądaną być może, a której nie umiałbym nigdy na nic użyć.
— Gdy byłem pierwszym poganiaczem mułów królewskiej stadniny w Madrycie, nawiedzały mię różnorakie miłości młodzieńcze. Kochałem wówczas gibkie dziewczęta Granady, Kordoby góry dzikie, wyniosłe, Barcelonę zapachnioną gajami pomarańcz, kochałem Loteria de navidad[5] na Puerta del Sol pod balkonem „Correspondencia de Espana“, a nawet kochałem i całą Hiszpanję. Nic bardziej nie zniechęca jednak do miłości, aniżeli zawód kelnerski. Przy posłudze kawiarnianej napatrzyłem się tylu dziwnościom, że dojrzałem, osiwiałem i zobojętniałem. Dziś żywo przejmuję się jedynie samym sobą i nic kochać nie mógłbym. Dziś czuję szczerą obojętność: dla wszystkiego i wszystkich poza mną.
— Masz oto czek na dziesięć tysięcy dolarów, wart tego jesteś. Racz przyjąć tę drobnostkę, jako podstawę, utrwalającą naszą obustronną obojętność, a równocześnie zasilającą twoją miłość własną.
Dławił się amerykanin śmiechem radości w przełyku grzęznącym i zacierał rączki na znak, że rozwija się pomyślnie interes. Kelner zaś Jacinto z czekiem w dłoni zwiniętym, jeszcze bardziej w wyprostowaniu służebnem zesztywniał i pokrywając wzruszenie przymknął oczki, jakgdyby chciał wystylizować w mózgu kształt tuż urzeczywistnionego marzenia. Wnet jednak otrząsnąwszy się z zadumy, do bufetu pośpieszył, by powrócić z filiżanką czekolady wraz z nieodłączną szklanką wody mrożonej, w której sterczał wysmukły azucarillo[6].
— Trzeba posilić się, senore, zwłaszcza w dzień, jak na jesień, wyjątkowo upalny. Wprawdzie to piątek i post nas obowiązuje rzetelny, ale orzekł już raz Escabar: „liquidum non rumpit jejunium“[7] i tego się trzymam. Lepszej zaś czekolady nie podają nawet u Mallorquina w stolicy.
— Powiedz, coś zdołał uczynić dotąd dla mnie? — zaskomlił grubasek, ulegle połykając słodycz zawiesistą.
— Moc zdziałałem, dobrodzieju szanowny, do zeznań jednak zabrakło odwagi niezbędnej. Obawiałem się, czy pokryć zechcesz wydatek nieskromny.
Obecnie zuchwałość wypowiedzieć raźniej, skoro twej hojności uzyskałem pewność: oto nabyłem na interes Posada de la Sangre...
— Oberżę, w której Don Quichote, wszelkich poczynań patron najcenniejszy, otrzymał ongi swe znamię rycerskie? Jacinto! czy to być może? Zapewniłeś mi miejsce, z którego wyruszył Cervantes na śWiata spłowiałego pierwsze przemienienie twórcze?...
— Nie inaczej, panie szlachetny. Historyczna, cuchnąca buda, zakupiona (bez uiszczenia pieniędzy!) za nieprzyzwoitą ilość pesedów, jest twoją własnością. Spełniłem jedynie pańskie życzenie listowne. Orznął mię właściciel, stary kotlarz Enrico, ale wolałem przepłacić, aniżeli dopuścić, by cygański urwis oddał sadybę w ręce jakiejś tam komisji konserwacji zabytków, czy innej podobnej mędrkowatej instytucji. Właściwie działał Enrico jedynie w imieniu obłąkanej swej bratanicy, sieroty Donna Evarista de las Cuebas, w prostej linji potomkini rodu, który ongi dał matkę jedynemu synowi sławnego Kreteńczyka, osiadłego w Toledo, Dominika Theotokopulosa. Oszalała dziewczyna jest nieszkodliwa i mojem zdaniem należałoby ją do nas przygarnąć, bo szczęście dancingowi przyniesie. Można ją zostawić w jednej stajennej komórce, gdzie i obecnie stale na barłogu wśród szczurów o utraconem szczęściu rozmyśla. Dziś jeszcze cudność jej, niby pącz pomarańczy, rozkwita mimo łachmany i wyzierający przez nie brud piersiąt zawzięcie sterczących. Szesnaście lat miała, kiedy padły na nią uroki pewnego marnego Espady z Walencji. Minęło sporo miesięcy niepotrzebnych wśród uciech, zabaw, przepychu. Tłumy oblegające arenę, na której zmagał się nieudolnie Manuel umiłowany z bykami, bardziej udolnymi od niego... nie jemu, lecz jej swe hołdy słały w kwiecia rozlewie i złotych rnofiet mnogości. Aż zdarzyło się raz w Alicante, że byk andaluzyjski, pamiętny Corcito, przeciw Manuelowi zwyciężył. Trzydzieści dwa konie legły, okaleczało pięciu banderillos, kilkadziesiąt pchnięć lanc pikadorskich skrwawiło harde stworzenie, ale wciąż Corcita zimne ślepia unikały śmiertelnego pchnięcia, ośmieszając matadorską fuszerkę kokietliwego galanta, który nie umiał zdobyć się na (conajmniej!) poprawne męstwo ani w recibis[8], ani też w volapie[8]. I oto spadł na arenę, niby szczebiot skowroni, słodki okrzyk dziewczęcy:
„Toro, Corcito, eviva!“
Ewarysta, panie dobrodzieju, przeciw Manuelowi krzyknęła! Rozumie się, że wnet głosów tysiące ryczały:
„Eviva toro!“
Pochylony w mądrej chęci życia łeb byka naręcz róż purpurowych okryła. Ewarysta, szanowny panie, przeciw Manuelowi róże zwycięscy rzuciła!
Zrozumiał w końcu i sam Manuel, po raz pierwszy w życiu sprawnie veronicę[9] przed własnem, osromotnionem obliczem wykonał i przebiwszy pod osłoną kapy jagnię swoje serce, legł w piasku areny tuż przed bykiem zwycięscą.
Ona zaś... Wiotka, jak eukaliptus w księżycowe niebiosa swe żądze szumiący, zeszła Ewarysta do zwyciężonego kochanka i z zastygłej jego dłoni jedwabną muletę[10] wydarła, przysłaniając odtąd stale krwawą szmatą cudne swe oblicze. Ktokolwiek ku niej podejdzie, wnet chustę czerwoną na oczy zapuszcza. Pomyliło się w niej wszystko, czy też naprawiło, co było pomylone, sam nie wiem. Zagnieździła się w kotuchu Cervantesowskiej, dziś już twojej rudery, podczas gdy pustką stoją liczne jej pałace i zameczki. Nie wiadomo, czem się żywi, mówi mało i to przeważnie od rzeczy, przynajmniej od rzeczy tych ogólnie ludzkich, a może właśnie do rzeczy tych szczególnie własnych...
— Pójdźmy do niej — domagał się amerykanin.
— Urządzę tylko rzewne pożegnanie wśród swoich, jak człek, który godnie spełnia obowiązki społeczne. Przedtem jednak wiedzieć radbym, gdzie senor Dawid zamieszka?
— Wspominałeś, że w Posada sporo jest wolnego miejsca?
— Zaiste, ale żadnej nie masz tam izby, w której mógłby istnieć człowiek na poły normalny. Przed zajazdem stoją wprawdzie na dziedzińcu dwa wozy należące do posesji, ale wątpię, czy wolno je uważać za legowisko właściwe dla kogokolwiek...
— Doskonałe, otóż właśnie na wozach, pod golem niebem zamieszkam, a to tem chętniej, iż zapomniałem zbadać, czy władze rodzime wpisały mię na listę stworzeń normalnych, czy też na jaką inną...
Wypluł z ust ostatek oślizgłego azucarillo, brzuszek ponownie pod stół schował, czapę na oczy zasunął i ująwszy mięsiste swoje lica w małe, pulchne łapki, podążył w ustronie rozstrzygających medytacij.
— Nie przeczę, że wszystkiego nabawił mię ten przeklęty Havemeyer. Jemu to zawdzięczam brzemienną w skutki znajomość z kardynałem Nino. Nie ma racji Havemeyer, skazując niewyżyte fakta historycznej przeszłości na ukrycie zazdrosne, niecielesne zaś postacie tych faktów na więzienie bezprawne. Oto dożyliśmy epoki, która zatraciła wątek z swymi ludźmi i nie może już ścierpieć ani jednego człowieka, gdyż wszyscy razem i każdy z osobna pozbawieni są jakiegokolwiek tła jakiejkolwiek epoki. Wcale już nie chodzi o możliwość własnego kąta widzenia czy o psychiczny interes osobisty. Właściwie gra idzie o to, iż trudno dłużej wytrwać bez utraty równowagi nad rubieżą przepaści bezhistorycznej. Każdy moment dalszego, najmniej wyrachowanego, najbardziej przypadkowego trwania w tej atmosferze zagraża podstawowemu poczuciu wszelkiej własnej rzeczywistości. Wojna nauczyła ludzi groźnego odróżniania fikcij od rzeczywistości. Dzięki temu nałogowi rozwija się nudny przemysł wynajdywania coraz to nowych nazw i nalepiania ich na same przestarzałe rzeczy, fakta. Ciche nalepki powagi stwarzają zatory w wartkich nurtach krzykliwego życia. Nikomu na myśl nie przyszło, by stwarzać nazwy od rzeczy, bez rzeczy i do nazw tych rzeczy dopiero dorabiać, co mogłoby dać początek nowej zgoła gałęzi wytwórczości, a mianowicie zabawkarni dla ludzi dorosłych. Uprzemysłowienie dojrzałego dzieciństwa, zdziecinnienie nowoczesnych sensów twórczych! Nowa epoka, niebywałe możliwości, a wszystko oparte na żelazo-betonowych sklepieniach wiary, iż w twórczej zabawie jedyne zbawienie spółczesnej ludzkości! Nikt o tem nie pomyślał... Przez stosowanie trywialnych formułek radzą i pomagają sobie ludziska, jak mogą. Ocalają swą zamgloną świadomość dzięki spopularyzowanym metodom niezawodnego stwierdzania praktycznych oczywistości, co się równa lubieżnemu, a w każdym razie bezpłodnemu obmacywaniu życia. Stąd też znają oni, w anonsach rozgłaszają, kupują i sprzedają różnice, oddzielające realną powszedniość od powszednich fikcij, różnice, których nie ma i nie było nigdy. Wymyślili sobie nawet pewien rodzaj wszystkim dostępnej tandety, którą się cieszą i której schlebiają, a miano jej: niezwykłość. Słusznie więc twierdzi więziony kardynał, że jedynym środkiem, który zdoła pojednać ludzi obecnych z ich epoką i to w tym duchu, by oni zdołali ją urobić, a nie ona w kierunku ich ukształcenia czyniła bezowocne wysiłki, jest zastosowanie fikcij do celów praktycznych. Daleko to odbiega jeszcze od zasady zbawczej zabawy, ale bądź co bądź nielada uciechę sprawi możność wykazania, że fikcje są bardziej wytrzymałe jako życia podwaliny od wszelkich faktów rzeczywistych. Rozumie się, że konieczne jest uzyskanie obywatelskiego równouprawnienia złudy z oczywistością, co tem łatwiej stać się może i bezzwłocznie stać powinno, jeśli uprzytomnimy sobie, jak wielka wojna doprowadziła w ostatecznych wynikach do zrównania wszystkiego, co niespółmierne. Wobec szalbierczej skłonności ludzi powojennych do uchylania się od śmierci, a to bądź przez zwężanie pełni życia pod hasłem wszelkiego rodzaju „świętobliwych“ obowiązków, bądź też przez rozdymanie rozkosznictwa z uwolnieniem od jakiejkolwiek umysłowej taksy, co wszystko razem wzięte budowę historji utrudnia — jedynie rozwielmożniona fikcja, życie wszechobejmująca, zdoła nas wyposażyć w należycie rentującą się kalkulację przedśmiertnego sensu. Tylko fikcja może nam dzisiaj ułatwić narodziny dziejowej epoki, którą zapełnimy treścią wypracowaną z uprawnionego do życia systemu myślenia i którą sami przeżyjemy świadomie wśród zabaw przedśmiertnych.
Jako wstęp do spółczesnej historji, którą sztucznie trzeba pobudzać do życia z powojennego letargu, posłużą przedewszystkiem niezbadane fakta uwięzionej w dziejach sztuki przeszłości. Należy wszystko możliwe uczynić, by nieprawnie zatajona przeszłość mogła się wyżyć w teraźniejszości, pozbawiając tę ostatnią jej bezhistorycznego zdrętwienia. Konkurencyjne wobec Havemeyera zapędy naprowadzały mię przedewszystkiem na konieczność ucieleśnienia portretowych i kompozycyjnych pomysłów, a to bez wszelkich mozołów ekshumacyjnych czy okultystycznych, lecz jedynie przy pomocy trafnie stosowanych fikcij i w zawziętem przeciwieństwie do martwego, na wyświechtanych oczywistościach nauki opartego kolekcjonerstwa.
Jak dotąd, jestem sam z sobą w zupełnym porządku. Również słuszną zgoła jest rzeczą, bym jako świata nowego mieszkaniec temu mrowiu ludzkiemu przedwcześnie zwiędłej Europy przywiózł w darze środek ratowniczy, co do pewnego stopnia od najdawniejszych czasów stanowi rodzaj tradycyjnego sportu Ameryki. Inna już rzecz, co oni uczynią z samym darem i ani przez chwilę nie wątpię, że postąpią z nim nie inaczej, aniżeli uczynili to z złotem, którego od czasów Kolumba po dni ostatnie używali namiętnie celem zupełnego wysilenia swych zasobów po to tylko, by uszlachetniony i pomnożony kruszec wysłać w końcu z powrotem do nas za Ocean.
Nie ukrywam również przed sobą, że przystępując do dzieła na hiszpańskiej ziemi jako kardynała misjonarz, przedewszystkiem pragnę pokonać Havemeyera, więżącego życie w obrazach, a zwycięstwo nad konkurentem zamierzam odnieść przez uruchomienie obrazów w życiu. Na ucho samemu sobie szeptem zeznam, że gdyby z poczynań moich musiało wyniknąć dla samej osoby cennego adwersarza groźne, powiedzmy otwarcie...... śmiertelne niebezpieczeństwo, przed wykonaniem zamierzeń chyba się nie cofnę.
A teraz wzywam was wielcy, historyczni sojusznicy, ciebie Don Quichote i ciebie kardynale okrutniku, was bracia słoneczni, mój ty przeczysty conde Orgazie i mój roztęczony El Greco, bywajcie, do Posada de la Sangre spieszcie na pomoc w dziele zbawczego humbugu, z którego narodzi się cud!!
Pomnijcie, że dotychczasowe cudy w przeważnej ilości były nierozważne i prędzej czy później okazały się humbugiem, skąd też wynika konieczność wszechstronnego rozważenia humbugu, celem umożliwienia i ubezpieczenia cudu!
Pomnijcie! Oto chwila sprzyja niezwykle memu przedsięwzięciu, skoro gromady ludzkie tak ostatecznie zgłupiały, że i najmądrzejsze poczynanie jest już dopuszczalne bez zbytniego narażania się na prześladowanie czy też zarozumiale spopularyzowane zrozumienie. Nadmiar zresztą sławionych zbawców, odkrywców, reformatorów, baletmistrzów, naturalistów, kopistów, żonglerów, dudziarzy, wesołków, szopkarzy, pośmieciuszków... zbałamucił gawiedź ukochaną doszczętnie.
Spójrzmy tylko przelotnie na to, co się dzieje. Nikt już o nic oprzeć się nie może i przed niczem cofnąć niezdolny. Maszyny, przedmioty, całe lądy unoszą się w przestwory według ludzkiej rachuby niezawodnej. Skłębione mgły ciemnoty na usychające mózgi walą się rzesz bezimiennych. Kamienny obłęd mężów handel między niebem a ziemią zagarnął wymienny. Komety zaniechały swych lotów okrężnych i w bezpańskim obwodzie nieprzytomnych marzeń na podgarniętych ogonach przysiadły. Myśl każda z garbem nonsensu między ludzi wchodzi i z nudą ladacznicą ohydnie się puszcza. W ostatnie gaje zadumy czeredy pachołków zwycięskich się wdarły. Tuje, klony, modrzewie bezczeszczą i trzebią. Niewiasty prawią nowenny za samców bezpłodnych i w nocnych skowytach zaspokajają swe chucie uwiędłe. Wykruszyła się siła z ziaren woniejących. Wydzielinami własnemi żywi się już każdy. Zwierzęta zczłowieczały powszednio. Jakościom wszelkim koniec nastał bezlitosny, ilościom rozmnożonym bezwstydnie wszechmoc jest dana poczynania... chytra.
o cichej rozpaczy, jaka zamieszkała w sercu Ewarysty od chwili, kiedy prysły jej złudzenia odnośnie do męstwa umiłowanego ongi Manuela i kiedy miejsce pokonanego kochanka zajęło w dziewiczych rojeniach krwawe widmo zwycięskiego byka. Yetmeyer wraz z kelnerem Gouzdrezem odwiedzają dziewczynę, gnieżdżącą się dotychczas w przeznaczonej na dancing, donkiszockiej sadybie. Przebiegle, ujmująco opowiada jej pan Dawid, poco przybył do Toledo i jak zamierza zbawić ginący świat powojenny. Szczególnie silne wrażenie wywierają na Ewaryście wywody Yetmeyera o spoufalonej z wołami nad Rio de la Plata przeszłości jego i o „byczem“ pochodzeniu olbrzymiej fortuny obecnego multimiliardera. Samopas żyjąca, niesamowita dziewczyna przyjmuje ostatecznie ofiarowaną jej godność primaballeriny w przedsięwzięciu Yetmeyerowskiem i obowiązuje się wykonać taniec trzech uśmiechów, który ma ukoronować zbawczo-pantomimowe pomysły amerykańskiego przybysza.
Wybrnęli z kawiarnianej ciżby, w mrok się wcisnęli podwieczorny i wnet dostrzegli przyłap zgrzybiałej sadyby, podparty wysmukłym cieniem Ewarysty.
— Wyjdź! pokłon oddać należy panu nowemu, który nam przybył! — oznajmił Jacinto.
— Odkąd zaniechałam oglądania ludzkich twarzy, nabyłam prawo nieczynienia pokłonu nigdy przed nikim... — sypkim, rozmnażającym się szeptem odparła zaczepkę obcego pobliża, tkwiąc wpatrzeniem wyniosłem w dali swej własnej.
— Przybysz nabywcą jest waszego domu, a zostać ma z woli osobistej ludzkości całej zbawcą! — upominał kelner-pośrednik. — Jeśli dobrą będziesz i uległą, pozwoli ci tutaj wraz z sobą pozostać.
Zaczerwienił się żarliwy płomyk cygaretki w ustach Ewarysty i widmo twarzy kobiecej, przez chwilę zalotnie skrwawionej, ujawnił. Ujrzał mr. Yetmeyer zlep czarnych włosów na czole, na uszach, szkliwo jasno-szarych, zolbrzymiałych oczu i ust sinych, wzgardliwych ścięcie zawzięte. Lewa dłoń wsparta wyzywająco na lędźwi, prawe ramię ukryte w czarnej chuście, przysłaniającej niedbale łachmany wiśniowej sukienki pomalowanej w brudno-żółte chwasty. Uwierzył konkurent Havemeyera, iż odżyła przed nim „Agustina la gitana“ z obrazu J. Zuloagi, a przeszkadza wiernemu wspomnieniu jedynie papieros ladacznicy, przylepiony do obwisłej, dolnej wargi.
— Czy on jest zwierzęciem?... — spytała tonem nieprzerwanej zadumy.
— Kto? — przeraził się Jacinto.
— Nabywca i zbawca — wyjaśniła Ewarysta pośród kłębów dymu wypełniającego jej usta.
— Bez wątpienia zwierzęciem — kwapił się z potwierdzeniem gość amerykański. — Wprawdzie posiadam wszelkie znamiona zupełnie ludzkiego zjawiska, ale szczerze równocześnie pragnę mojego własnego i to okazowego zzwierzęcenia na tle spółczesnej ludzkości. Marzę wprost o tem, by stać się jakimś mamutem, ichtiosaurem czy nadpsem podwodnym, którego szkielet wykopany po wiekach zaświadczy o fizycznych podstawach przeżywanej przez naszą spółczesność historycznej bezmyślności czy też, jeżeli wolisz urodziwa córo Toleda, rozmyślnej bezhistoryczności. Pozatem wykazać się mogę ścisłymi związki z niezaprzeczonemi bydlętami nowego świata czyli tak zwanej drogiej mej ojczyzny...
— Zajmują mię jedynie wielkie, dzielne byki.
— Otóż to właśnie — upewniał amerykanin — wprost cudownie się składa, bo w tej dziedzinie, to znaczy wśród byków, poszczycić się mogę wspaniałą organizacją i niezwykłymi wprost wynikami, jakie dzięki niej osiągnąłem. Od wieków, o ile mi wiadomo, zajmuje się ród mój wypasaniem trzód byczych nad Rio de la Plata. Już dziad, a szczególnie mój rodzic słynęli jako królowie wołopasów. Mnie przypadł zaszczyt w udziale zorganizowania wielkiej rzeźni i eksportu mięsa wołowego poprzez oceany do krajów Europy. Sława mrożonego mięsa argentyńskiego została ustalona, a wielki dom handlowy Yetmeyer et Comp., naturalnie z centralą w New Yorku, zdobył w krótkim czasie miljardowe podstawy wieczystego trwania. Dzięki moim bykom zdołałem wywołać przewrotowe zmiany na międzynarodowym rynku mięsiwa, a skutki przeobrażeń gospodarczych sięgnęły tak głęboko w podłoże życia społecznego, że nieuchronne niedbalstwo europejskich władz komunalnych przy odbiorze moich dostaw spowodowało poważne rozruchy uliczne w tak wybitnych skupieniach wielkomiejskich, jak Londyn, Glasgow, Marsylja, Barcelona, Lizbona, Hamburg i Tryjest.
— A więc mordercą byków jesteś, nie ich przyjacielem! — syknęła donna Ewarysta.
— Byków dobrodziejem! W rzeźniach moich zastosowano wypróbowaną, najłagodniejszą formę zagłady: prąd elektryczny, od którego dotknięcia giną zwierzęta niespodzianie, bez cierpień, nawet bez nerwowych wstrząsów. Konają lekko, błyskawicznie, z starannie zakopconą świadomością i z miłem zdziwieniem w rozszerzonych ślepiach. Nie słychać nigdy żadnych ryków czy skowytów, nie widać żadnych szamotań desperackich. Prowadzi się zaś bydlęta na śmierć dopiero wówczas, kiedy dojrzeją do sprzątnięcia z terenu hodowli. W ten sposób, to jest umierając wyłącznie dojrzałą śmiercią, osiągają byki moje najwyższy stopień szczęśliwości tuziemskiej, stopień żadnemu człowieczemu istnieniu niedostępny.
Do samej bezbolesnej chwili rozstania się z padołem pastwiska pędzą żywot bujny i dostatni, skąpane powodzią słońca, zanurzane w wonnych zielskach pampasów wśród bukolicznych igraszek z fachowo wyszkolonymi pastuchami i moralnie odpowiedzialnymi, wiernie poszczekującymi kundlami. Nigdy nikt na rzecz śmierci nie może osiągnąć takiej pełni życia, jak ja ją dla byków zdołałem uzyskać. Obecnie zamierzam właśnie to samo uczynić dla ludzi i po to tylko do was tu przyszedłem.
— Ja kocham byka... — upierała się chmurna Ewarysta.
— Łatwo wyobrazić sobie, że senor Dawid jest bykiem. Trzeba zaledwie przyjrzeć się mu bliżej, a niewątpliwie odnajdzie się sporo podobieństwa — pośredniczył dobrotliwy Gouzdrez.
— Boksuję się świetnie i znam uderzenia, do których wykonania niezbędna jest postawa byka atakującego na rogi — zapewniał cudak zamorski zawzięty w umizgach.
Zbliżała się ku niemu z ociąganiem chytrem, ale nie przysłaniała już przynajmniej misternie rzeźbionego lica.
— A jak ci na imię? — zagadnęła znienacka.
— Dawid, który pokonał Goljata...
Cisnęła ogarek papierosa tuż pod stopy przybysza, szybko ku niemu podeszła i nachyliwszy się nad natrętnem zjawiskiem oburącz łeb jego ujęła. Wpatrzona w przekrwione, rozlane policzki, orzekła:
— Jest coś bydlęcego w tobie, zaprzeczyć nie można. Może rzeczywiście z czasem byka mojego wspomnienie złagodzisz bolesne...
— Ależ wyrobię się z czasem, wyrobię z pewnością!
— Muszę jednak wiedzieć jeszcze, zanim do Posada cię wpuszczę, czy jesteś religijny i czy nie zbywa ci na odwadze, bo nawet prawdziwe byki bywają talk samo tchórzliwe, jak i bezbożne.
— Znam niemal wszystkie systemy religijne świata i chętnie wyznam donnie tak światłej, jak ty Ewarysto, że przy najściślejszem badaniu dotychczasowych moich życiowych postępków ani jednego dotąd nie znalazłem, dla którego nie istniałoby pełne usprawiedliwienie w tym lub owym systemie. Osobiście obowiązuje mię obrządek na razie jeszcze tajny. Jemu to zawdzięczam tę nienaganność wszelkich mych odruchów, tę wszechreligijność mojej postawy, jakkolwiek zaprzeczyć trudno, iż główną rolę pod tym względem odgrywają niewyczerpane me środki pieniężne. Bogaci ludzie, chcąc nie chcąc i na każdy sposób, niemal zawsze są religijni.
— Ludzie, którzy tak wiele, jak ty posiadają, nie mogą być odważni, trapi ich bowiem lęk przed przemocą lub utratą własności.
— Niechaj nie szydzi panna Ewarysta, bo zaraz dowiodę, iż obce mi być musi wszelkie uczucie trwogi. Wspomniałem już o religji własnej, a teraz dodam, iż przy waszej pomocy, to znaczy pani, Jacinta i kilku innych osobników, zamierzam mój system rozpowszechnić gwoli zaszczepienia szczęśliwości doczesnej wśród rzeszy szerokiej ludzi teraźniejszych. Proszę, pokaż mi równego śmiałka! — bronił się Yetmeyer zawzięcie.
— Wszystko rozumiem, co mówisz, a jednak nad niczem nie chce mi się zastanawiać. Obawiam się, że zdołasz znudzić mię prędko ględzeniem o twej nibyto-byczości. Byk jest, albo go nie ma. To się widzi od pierwszej chwili. Byk jest gwałt, ryk, wesele, zwycięstwo, krew, śmierć. To się czuje od pierwszego wejrzenia.
— Dziewczyno, cierpliwości! Czy wiesz ty o tem, że za kilka tygodni tu, w tem miejscu, gdzie się obecnie kłócimy, powstanie najweselszy zakątek na święcie, do którego podążą zewsząd tłumy pielgrzymów spragnionych upojeń radosnych? Urządzimy w wnętrzu tego domu salę rozkoszy wymyślnych, a bajaderą uciech perlistych, za której pląsem podążą oczy i usta rozmodlonych widzów w głąb zbawczą trzech uśmiechów, o pełni — życia stanowiących, nikt inny, tylko ty będziesz Ewarysto!
— Umiesz być zajmującym, gdy nie starasz się, by cię zrozumiano... — ożywiła się Ewarysta.
— Żadnych nie ma niejasności — wtrącił zniecierpliwiony Jacinto. — Przebuduje się całą sadybę na dancing, wiesz, jak „Trocadero“ naprzykład, a pierwszą baletnicą z łaski senora Yetmeyera ty będziesz.
— Ja mogę tę łaskę wam wszystkim wyświadczyć, bo bardzo lubię tańczyć.
— Posiadam wielki zapas fikcij, które należy spożytkować gdzieś, kiedyś i jakoś. Sądzę, że potrafisz najgłębszą mą fikcję ujawnić ciała twego natchnieniem, stóp błyskawicą, ramion tęczą, oczu zorzą. Wykonasz układu mego: taniec trzech uśmiechów! Czy aby tylko jesteś jeszcze dziewicą, bo to bardzo ważne?
— Głupstwo! Uspokój się nudziarzu, jeszcze jestem panną, ale tylko fizycznie nietkniętą. Sama chciałam tak dotąd, ale już znudziło i cięży nieco.
— Zaklinam, racz cnotę przechować aż do głównego występu! — skomlił Yetmeyer.
— Dobrze, dobrze byku! Kleiste są twoje słowa i wyciągają się bez końca. A ja tymczasem naga jestem i brudna.
— Kostjumy zaraz jutro z Madrytu...
— Nie chcę szmat kupnych. Sama mogłam sprawić sobie durne fatałaszki. Skoro jednak pragniesz mieć dziewicę tańczącą dziwactwa, postarać się musisz o strój również dziewiczo-dziwaczny. Nie nabędziesz go w żadnym magazynie codziennego szyku. Ale radzę ci byczy staruszku, pójdź nad toledańską rzekę i zabaw się w rybaka. Czy widziałeś już kiedy, mój grubasku, jak szary mętny Tajo płonie cały w podwieczerze na powierzchni? Rumieni się on od słońca umizgów i krwawo-złote łuski niosą jego wody próżniacze. Nałapaj mi tych łusek, jak chcesz, byle dużo. Z łusek szata powstanie godna dziewicy gnającej w szale zbawczym trzech uśmiechów. A teraz radzę ci oglądnąć sobie tańca mojego początek...
Wspięła się na palce stóp, rozpostarła ramiona nad głową w zgięciu nabożnem i powierzywszy kibić chybotom rytmicznym, ruszyła w mroki nocy przedwczesnej. Zanurzyły się w ciszę dźwięki piosenki lizbońskiej, śpiewanej głosem zmarłym na beztroskę:
„Me casé con un viejo
por su monita...“[11]
Jesienne niebo obrzucało poczynanie Ewarysty błogosławieństwem gwiazd rzęsiście spadających.
list Yetmeyera, pisany w Toledo, a wystosowany do Havemeyera w New Yorku z wezwaniem, by konkurent przybywał bezzwłocznie do Hiszpanji, gdzie na terenie „Dancinga Przedśmiertnego“ ma odegrać w pantomimie pod tytułem „Wesele hrabiego Orgaza“ rolę głównego bohatera. Baletowe to misterjum będzie stanowić najwyższe wcielenie i objawienie działalności Yetmeyera, zmierzające do uratowania Europy przed zanikiem uczuć religijnych oraz przed rozpadnięciem się w bezhistorycznej i niekulturalnej próżni. Pomysł do skomponowania tej pantomimy zaczerpnął amerykanin ze sławnego obrazu El Greca „Pogrzeb hrabiego Orgaza“. Przypadek zrządził, że Havemeyer żywo przypomina portretową postać conde Orgaza. Stąd też uważa Yetmeyer, że jego rzekomy przeciwnik nowojorski jest mu do wykonania baletowej kompozycji niezbędny.
Powodzenie pantomimy może być jednak dopiero wówczas zupełne, kiedy maska Havemeyera przybierze podobnie święty wyraz, jak ten, który na obrazie El Greca zdobi oblicze Orgaza. W tym celu konieczne jest, by Havemeyer wyzbył się dotychczasowych swych właściwości psychicznych, by poniechał pasji kolekcjonerskiej i do myślenia swego, opartego na sceptycyzmie oraz materjalizmie, wprowadził metafizyczne pierwiastki wiary w Boga oraz w kosmiczne przeznaczenie człowieka na ziemi. Taką bowiem, według legendy, miała być dusza świątobliwego rycerza Orgaza.
Roztacza więc pan Dawid przed niedoszłym a pożądanym przyjacielem czy spólnikiem cały swój dziwaczny, filozoficzny system, starając się go uzasadnić lirycznemi i epicznemi dygresjami, jak dekalog, dzieje budownictwa napowietrznego czyli konstrukcij myślowych, modlitwa idjotów spółczesnych oraz mecz bokserski między Prochrystem a Antychrystem. Gdyby jednak miały zawieść próby nawrócenia, zapowiada Yetmeyer najwyraźniej zastosowanie wobec Havemeyera tortur, wzorowanych na okrutnej inkwizycji hiszpańskiej.
Europa, Hiszpanja
13. października 1921 r.
Oby nagłówek, jakim zaopatruję pisanie, utrwalić zdołał Pana w przekonaniu, jak niezmienny żywię dla niego szacunek, którego źródło tkwi w stałej mej ku Jego osobie niechęci. Ponieważ właśnie nadeszła chwila, kiedy załatwiony być może spór sąsiedzki, a to dzięki mym wytężonym zabiegom i staraniom, pozywam Pana do Europy na walną rozprawę, w której rozstrzygnie się dola dalszej naszej konkurencji.
Nie zdziwi Pana zapewne troskliwość moja o podtrzymanie, względnie rozegranie działających między nami przeciwności, gdyż — jak sądzę — podziela On zapatrywanie, iż tak zwana konkurencja jest jedyną, a stąd najbardziej zajmującą i wartościową formą ustosunkowania się umysłów, umiejących należycie hodować przyrodnicze przekazania drapieżności międzyludzkich.
Już samo wezwanie moje wskazuje, że znalazłem tu w Hiszpanji teren niezwykle sprzyjający przeprowadzeniu tych zamierzeń, które przyczynią się do postępowego uwyraźnienia, zobrazowania, uruchomienia, no i w końcu, jeśli nie zawiodą mię wszelkie rachuby, do ucieleśnienia stworzonej przezemnie, również w dziesięciorgu przykazań ujętej, religji spółczesnego, zabawnego człowieka.
Dla ścisłości ponownie stwierdzam, co miałem zresztą zaszczyt niejednokrotnie już w rozlicznych naszych dyskursach zaznaczyć, że z gruntu fałszywe i pozbawione przyzwoitych cech indywidualności żywotnej jest Pańskie przekonanie o tak zwanej konieczności posiadania tak zwanego poglądu na świat. Uzyskuje Pan ten nieszczęsny pogląd przez wykreślenie w wyobraźni dziwoląga geometrycznego, którego kształt stanowi wypadkową powstającą z połączenia punktów końcowych, jakie w danej chwili rozwojowe linje w poszczególnych dziedzinach oficjalnej wiedzy zdołały osiągnąć. Zawdzięcza się kształt poglądu poprostu lekturze sumiennej przyzwoitych, poznawczych elukubracij. Pogląd jest naturalnym wynikiem hygienicznego wietrzenia komórek mózgowych, legalnym produktem kształcącego się dla zarobku i dorobku belferstwa, nagrodą za pilność dla ocalającej się tępoty. Gdzie może tu być mowa o wykorzystaniu najcenniejszych myślenia motywów: dziwa i zabawy, które stanowią twórczości najistotniejszą podnietę i ujawniają myśli urodę w objekcie poznania? Nie masz na solidnym terenie poglądów dla nich miejsca...
W uwięzi poglądu trzepoce się każda myśl twórcza, jak eksperymentalne stworzonko w klatce laboratoryjnej, a cała bujność myślenia więdnie od wytężonego czuwania, czy aby też przypadkiem, gdzieś jakoś, z którejś strony, nie należało przeprowadzić poprawy stosownie do zmieniających się wyników wiedzy. Pogląd zaspokaja również najniepotrzebniej, szkodliwy skądinąd, instynkt ludzki posiadania czegoś w rodzaju umysłowych nieruchomości, soki zaś żywotne myślenia odprowadza z dróg twórczych na wądoły, wśród których wałęsają się małowartościowe wysiłki: kontrolne i reparacyjne. Ciągły niepokój, nieustanna łatanina, zawzięte nabywanie z jedyną możliwą gwarancją: straty! A ta nudna powaga, z jaką posiadacze na-świat-poglądów każdy objaw życia chwytają, by go dla swego szablonu ołuskać, opiłować, zdenaturować, przerafinować! Tylko dzięki zdobytemu (używam pańskiej terminologji) na-świat-poglądowi pastwi się Pan nad tysiącami nagromadzonych dzieł sztuki celem ich zatwierdzenia, skatalogizowania, skategoryzowania, sklasyfikowania, wpisania, opisania, zapisania, ponumerowania, zrestaurowania i... powieszenia. Pod wpływem tych poglądów porywają się ludzie na ogromne poczynania życiowe, które są jałowe, wzbudzają w sobie namiętności, które są bezpłodne. Pańskie kolekcjonerstwo, Pańskie galerje! Cóż innego, jak nie próba poróżnienia epok w pozostałości bogatych z epoką, której nic uchwytnego nie pozostało, prócz ubóstwa? Czyż nie zasługuje na napiętnowanie tego rodzaju działalność wyraźnie antyhistoryczna? Historją bowiem nie jest układanie wiecznych śladów życia według dowolnej ludzkiej projekcji, lecz odnajdywanie śladem śladów wielkiego życia zawrotnej konstrukcji. Rembrandt, Corot czy Picasso w mieszczańskiej bawialni, w zapleśniałej sali rycerskiej, w zatęchłym klasztornym krużganku, w antykwariatu każdego lichwiarni dziełem jest sztuki i świadkiem historji, w Twoim zaś newyorskim cwingerze, luwrze czy el-prado potworną, nieudolną, tysiąckrotną, zawsze bezowocną i nudnie kosztowną próbą: sztucznej historji i historycznej sztuki!!
Masz Pan niezliczone miljardy, gdyż niedarmo każde wieko trumny potrzebuje gwoździ, niedarmo każdy warkocz kobiecy, każdy barwny motyl, każde zwiewne wspomnienie muszą być utwierdzone przy pomocy szpilki. Gwoździli i naszpilali ludzkość od stu lat przeszło przodkowie Pańscy, przyjaciele zresztą moich wołopasów-przodków. Dziś Pan, tak samo jak i ja, przygniecion jest ciężarem miljardów. Kupił Pan sobie estetyczny na świat pogląd i uwięzić w nim zamierza, o ile się uda, wszystkie arcydzieła historji. Więc przeciwstawiam się Panu i bez wszelkich kupieckich sztuczek czy podjazdów wołam upomnienie: Rozbij na miał ten marny gipsowy odlew obcej, akademickiej erudycji, ten zakalec tęsknoty tworzącej, wyrzuć przez okno różowego pałacu ten wymozolony na-świat-pogląd i sam sobie swój świat własny zdobądź, życiem tętniący, krwią ociekający, z własnem powietrzem, słońcem własnem i z księżycami, i z człowiekiem, tak z człowiekiem samotnym! Uwolnij z więzienia twojego wszystkie arcydzieła i sam stwórz arcydzieło, jakiego nie było nigdy nigdzie jeszcze lub też, jeśli zbywa Ci na siłach, stań się żywym uczestnikiem cudzego tworzywa. Wielkim głosem wołam: Havemeyer obudź się do życia, które nie może i nie powinno być przeciwieństwem dobrej śmierci, Havemeyer nie umieraj — źle sprzeciwiając się życiu!
Pragnąłbym wszelką wykluczyć niejasność: nie do twórczości wzywam Pana, jeszcze raz nie do twórczości, przeciwstawiam jedynie odtwórczej organizacji umysłu Jego możliwość twórczego mózgu choćby bez twórczości.
Zanim w wywodach moich posunę się o krok naprzód, pozwoli Pan, bym się nieco wstecz cofnął i raz wreszcie przy sposobności mój dekalog spisał, recytowany dotąd bezładnie, okazyjnie, w strzępach.
W jakimkolwiekbądź kierunku najostrzejsza myśl ludzka podąży, zawsze i wszędzie natrafi na ostateczną, nierozwiązalną istnienia wszystkiego przyczynę, która przejawia się stale jako ruch. Stąd też nazwano ruch życia wszelkiego początkiem i stąd też jest on widoczną, wszechmocną, pospolitą bytu tajemnicą.
Zrozumienie tej tajemnicy jest dostępne jedynie istotom pozbawionym zdolności ujawniania swych funkcij umysłowych, a więc mózgom nie rozporządzającym twórczą, przekonywującą wymową. Zwierzęta zatem, które są rozmowne a niewymowne, posiadają niewątpliwie tę tajemnicę. Osiągnięcie jej dla umysłu człowieka rozwiniętego równałoby się paraliżowi jego tkanek mózgowych.
Tajemnica ta jest więc przyrodniczo zabezpieczona przed naczelnemi właściwościami ludzkiego myślenia: przed wścibstwem, niedołęstwem i niedyskrecją.
Wszystkie religje świata są mądre i cenne, jako że osłaniają i osładzają ludziom nietwórczym tajemnicę powstania wszechrzeczy.
Każdy człowiek twórczy posiada swoją własną religję opartą na misterjach samodzielnego myślenia. Obrządek ten sam z siebie życie stwarza i sam nawołuje do śmierci. Wiernych ma niewielu, jako że nieliczni są twórcy uprawiający wytwórczość pastewną. Wyznanie to nosi miano: religja szczęśliwości doczesnej.
Najgorszem złem dla człowieka religijnie szczęśliwego jest śmierć przedwczesna. Unikać tego nieszczęścia można częściowo przez nasycanie własną treścią myślową każdego oddechu w każdej przestrzeni i przez zapełnianie nią każdej czasu szczeliny w każdej sekundzie. Dlatego też największe awantury i brewerje dokazywano celem osiągnięcia życia pełni zasługują na miano świątobliwego żywota, który tylko w ten sposób stać się może, czem wyłącznie być powinien, a mianowicie: dojrzewaniem do śmierci.
Czem jest życia pełnia? Jest najwyższą rozkoszą cielesną wywołaną sprawnem władaniem myśli samodzielnej i równocześnie najwymyślniejszą umysłową rozrywką, jakiej dostarczają pieszczoty fizyczne.
A jaką rolę spełnia twórcza praca? Nie jest ona niczem innem, jak najłrwalszem i najczulszem spoidłem łączącem wyostrzoną świadomość z rdzawą tępotą żywiołu celem dokonania dzieł doskonałych ich wiekuistą bezużytecznością.
Twórcza praca nie poci się nigdy, nie łzawi, nie stęka. Muskułów nie daje, ni rumieńca. Złota nie pobiera. Bez pociechy idzie całymi lasami, łąkami, żywem srebrem... Staje powietrzem, widmem pod szyję zapiętem... Spada posuchą, stepy zapala, góry topi w morzu, morze z niebem zmiesza, mrozem biczuje: ptaszyny giną, króliki, jagnięta. Jest, sama sobie, zawsze z sensem, z oddali widocznym, najlitościwiej milczącym. Gdy chce być — cała głupia przyroda korzy się ponuro i klęka...
Ciekawym i skrzętnym dowiedzieć się przystoi, że praca twórcza objawia się niejednokrotnie w najpocieszniejszych formach prostackiego lenistwa.
Wszystko co żyje i każdy stwór ginący i każda mumja nic nigdy nie czynią innego, za dnia czy też nocą, pod wodą, czy to w chmurach, jak tylko powinność przyrodzoną wobec równowagi kosmicznej. Religijne umysły szczęśliwców doczesnych przestrzegają również, już zupełnie świadomie, zasad statyki twórczej, która każdoczesną rzeczywistość na dobranem tle historji odpowiednio drapuje, układa. Ostrołuki i rozłożyste sklepienia złudy historycznej spoczywają na porfirowej kolumnadzie rzeczywistości. Kształty rzeczywiste urabiają się ostatecznie pod uderzeniem piorunów, jakie w gigantomachji mimicznej miotają na widownię dajmony dziejowych fikcij.
Związek i wzajemność, któremi rzeczywistość z historją są spętane, muszą uchodzić za nierozerwalne.
Kształty treści rzeczywistych, widoczne dla ślepiów ludzkich i namacalne dla człowieczych palczydeł, zjawiają się najdobitniej w pryzmatach pojęć bezbarwnych, uszeregowanych przez nieskończoność historyczną w związki przyczynowe, bezdzietne.
Cyklopami są twórcy, którzy całe skały rzeczywistości niby zwiewne wióry strącają w otchłań historyczną. Ciche cyklopów westchnienia otrzymały nazwę powiewów twórczych. Aniołami są twórcy, którzy nieprzerwanie sieją światłość historyczną na posępne ugory kamiennej rzeczywistości.
Aniołowie pieśni słoneczne śpiewają głazom szpetnym, upornym i stąd miano poszło: radości beznadziejnie twórczej.
Twórcy nie zjawiają się nigdy w historji i przechadzają się swobodnie poza obrębem rzeczywistości. Wszyscy ganią ich za to i przynaglają do smutku. Twórcy są jednak weseli, gdyż mają własne światy, których dziwom i zabawnościom są posłuszni.
Osamotnienie twórców polega na tęczowem ich zawieszeniu między zobjektywizowaną, krotochwilną rzeczywistością a wieczyście poważną ułudą historji.
Do powyższego dołączyć jeszcze można dwa dodatkowe twierdzenia, które jako najpoufniejsze wyznanie wiary w skład wchodzą podręcznego brewiarza, a więc pozostają niejako poza nawiasem powszechnego Dekalogu. Odróżniam je za pomocą cyfr arabskich.
Stosunek twórców oraz autoryzowanych umysłów twórczych do rzeczywistości posiada charakter wyłącznie zabawowy, co zapobiega zbyt wulgarnemu naporowi schludnych prymitywów na nieoczyszczone należycie i zbyt wiotkie, myślowe kategorje.
Tajemnica życia pozagrobowego stała się dziedziną pomysłów kupieckich i krainą tchórzów, nie mających odwagi wykazać, że istnieją. Twórczość uchyla się od wycieczek w stronę patetycznego „tam“, projektowanego według najgorszych wzorów nudnego „tu“. Zresztą wszelkie nieuzasadnione przedłużanie życia jest dla twórczości, zbyt niestety, skłonnej do przeżywania siebie samej, wprost zgubne.
Twórczość jest wyuzdana, bo gdziekolwiek spojrzeć — zawzięcie obnaża wszelką rzeczywistość i sromem dziewiczo-dziwacznym golasów głośno się lubuje. Igraszka ta zmysłów, dla utwierdzenia myśli w formach ostatecznych nad wyraz przydatna, co pewien czasów regularny odstęp na debry zbacza i czystą inwencję sprowadza na bagna. Przy obnażonych, rzeczywistych kształtach obecnie przysiadła i odnalezioną, drogocenną rzeczy istotę w nich mniema. Istotą stała się nagość, jako artystyczny wymysł, z którego współczesny powstał: literacki przemysł. Urodziwych rzeczy zaginęła wielość, nagość obumiera własną swoją próżnią. Bujnej pomysłów czupryny nie gładzi wiedzy czujnej palec, bezmózgim czaszkom jako ozdoby już starczą peruka lub kołtun. Powszechna fuszerka. Obowiązują popularne brednie. Ustawy chronią demokratyczną, nader arogancką zrozumienia niemoc. Sztuka nie myślą, lecz ręką — jest — dzielna. Wszelakich zboczeń i zwyrodnień kollaps. Rozpala publikę manekinów nagość, biała lub czarna. Zdobią je satyry plusze, tjule, jedwab. Gdy wdzieją skandalu zbabrane trykoty, największe jest gaudjum. Gromadne zachwyty pończoszki wzbudzają, podwiązki, rozporki, dekolty, falbanki. W szablonów trocinowem wnętrzu zasiada autor (gazeciarz-mameluk) — metafizyczne imitując wrzaski, by przerazić gawiedź. Salony modniarskie, kawiarnia i tingle. Zawsze premjera i wszędzie wysprzedaż. Monstre — rżnie — kapela tresowanych wyjców — (często recenzentów). Śmierć pieszo zdąża, płaci kartę wstępu... Na koniach hasają kapryśne brawędy[14], nie wiedzą co odwrót, w popłochu zwyciężą... Przy basie karzełek miluśki, zabawny, w Liberji na wyrost:... Pan Sukces. Jest sztuka: rozgłos, birbant, ambaras, wydrwigrosz.
A wiedza, od której zawsze dowie się każdy, kto tylko wiedzieć zechce, wiedza, która wszystkiego jednak nigdy nie wyjawia, półgłosem oznajmia:
W żywych myślowych postawach rzeczywistość naga twórcy się objawia, w postawach zawsze zmiennych i stąd poczynania rozkosz. Zadaniem twórczości niepraktycznej, a więc nłezyskownej, niesprzedajnej i bezsławnej jest nagość przyodziać bezbarwną, w pstry przepych przystroić historji, wieczystym szumem powiewnej. Jak miąż soczystego owocu z pestką jędrną, tako twórczości wyuzdanie nieuchronne złączone jest trwale: z nieubłaganą moralnością myślowej konstrukcji. Od niej to sztuka pochodzi i będzie jako była ongi: sztuka religja!
Howgh! Satis est! Amen! Oto drobne kwiatki wyhodowane dotychczas na wysokopiennych łodygach marzeń niewiędnących.
Tak jest, jako rzekłem i wątpię, by inaczej być mogło.
Świat to mój, w którym żyję i przez który zczeznę.
Pana zapraszam, byś raczył wstąpić do wnętrza i bystro się rozejrzał. Można wiele ujrzeć, jak sądzę, można również dojrzeć. Dekalog mój da się użyć w sposób różny. Na zimno więc jako skrzepiający ciało system hygieniczny jest niezły, w gorącem zaś ujęciu myśl każdą przed napaścią ocali jako dialektyczne iuytso. Przypuszczam, że zrozumienie schwyciwszy niejeden na moją modłę pożyć zechce chętnie, by następnie według moich upodobań zemrzeć... Dobór, wybór wedle łaskawej, swobodnej opinji. Jednego nie wolno: raz zetknąwszy się z mym światem przeciw niemu używać miliardów bezkarnie! To wykluczone i pomści się prędzej czy później.
Uniknąć pragnę konfliktu i zapraszam. Do najdalszych ustępstw jestem skłonny. Oświadczam i zobowiązuję się dotrzymać sumiennie: chcesz panować w świecie moim, rozgościć się u mnie? — Proszę. Zmarłym zwyczajem Westgotów władczą koronę na nawrócone Twoje czoło wcisnę, zaklętą mamrocąc formułkę:
„Rex eris, si recte facias, si non, non eris!“[15].
Na chwilę choć proszę pomyśleć: zmartwychwstać już musi historja. Sam prawie jeden tę wielką pojąłem konieczność. Sam jeden przeciwność wszelaką wypieram, z mozołu gramolę się na mozół. A Pan świadomie wpoprzek się kładzie historji. Czyż jest coś bardziej wrogiego nad nudną pasję kolekcjonera? Gdzie miejsce właściwe dziejowych zabytków? Życia im trzeba wprawnego suflera, nie Twoich wisielczych galerij! Zabytki! Może coś mają nam do powiedzenia, nietylko Tobie, lecz mnie również, nam wszystkim?... Jak można Havemeyer pomniejszycielem być faktów? Dziejowe zabytki! Wyzwolą was, oj wyzwolą z przekornej uwięzi moje wybujałe umysłowe zbytki!...
Straszny jest ciężar wiedzy, która wskazuje: co i jak. Brak wszelkich wątpliwości śmiercią jest sumienia, co krwawym blaskiem czarne oświetla człowieka wierzenia. Wiedzieć znaczy chcieć i poczynać. Zatrzymania nie ma, nie ma zaprzeczenia, ani człowieczej, prostackiej litości. Nieustanne parcie wszystkiego, co jest, coby być mogło, czego niema, w kierunku, na spotkanie tej wiedzy wszechwładnej.
Nad całem życiem staje cudzem i twojem własnem, nad przyrody kiełkiem, owocem, latoroślą i nad nieomylną maszynką-terkotką... Rozkraczona, niewywrotna, barczysta staje wiedza w pontyfikalnych szatach szatańskiej liturgji i sądzi: co być musi i czego nigdy nie będzie...
Wiedza o samym sobie, wiedza: co i jak...
Czarną, marmurową sfinksa pewnością na mazowieckich wydmach się rozkłada, rubinowemi skrzydłami zachodów łopoce, mróży żółte ślepia tuczy nadwiślańskiej.
Idzie śnieżną miedzą wśród granatowych rzek Kalifornji, po grzbietach kroczy pomywaczy złota, po piargach się spuszcza w głąb naftowych studni, wiedza rozkosz, wiedza potwór. Z rozwianemi fraka połami, w poplamionych białych getrach, połyskujący łysą pałą, bezczelny... bóg-fatamorgana...
Małpiszon długoogoniasty, zwinny. W noce księżycowe hula po cejlońskiej puszczy, jak czeski akrobata po ljanach się ślizga, kokosowe owoce wprost ku gwiazdom ciska. Zwiesiwszy ku ziemi trupią, wołochatą czaszkę, wyczuchrując z poza ucha pazurami parchy, godzinami skomli, ryhoce i wrzeszczy. Wiedza: obłęd i samotność!
Umknęło przed nią stworzenie wszelakie, czułe i drapieżne. Frunęły kolibry, słoń odbiegł, jaguar się spłoszył, podyrdał grzechotnik, drapnęły papużki. Sam tylko kameleon został, opuchnięte ślepki na upiór wytrzeszczył i kornie czuwa, czy aby nowych nie zauważy zawikłań komedji, czy nie nawinie się też przypadkiem jakowa łątka-ploteczka... Różowem piórkiem trzpiotowatego języczka na zwojach zgniłej paproci badawczy spisuje pamiętnik dla mędrców akademji paryskiej. Najbliższą otrzymać ma nagrodę Nobla.
W dubrownickiej przystani Adrjatyk wypluł topielca. Czternastoletni chłopczyna z wzdętym, fjoletowym brzuszkiem, z czarnemi gwiazdkami jadowitych muszek w oczodołach, na ustach. Jedyny rodzajnik ryb żarłoctwem nietknięty pozostał. Żydek-kuchta z wycieczkowej nawigacji pobrzeżnej. Zanim pan sędzia urzędowo rozpoznał, nieurzędowo nędza rybacka orzekła, że przybył Mojżesz, nowy Mojżesz bez kolebki. Powstała religijna sekta.
Wiedza: twórczość wszechmocna.
Tobą rządzi.
Myśl twoją zabezpiecza przed motłochu zbrodnią, myśl życia najżarliwszą zachciankę, gwiazd łakomą, niemowlęcem istnieniem brzemienną.
Z sprawiedliwością świecką nie spoufali się nigdy, w związki wejdzie pokrewne jedynie z okrucieństwem dobrem.
Wiedza: dobra okrutnie.
Wszystko, co drga, jeszcze cieple, skrzy się barwą... porwie wiedza, połknie, wyssie, wychlipce.
Każdemu się odda.
Pióropusze zwycięstwa codziennego zedrze, oskubie i zeżre.
Zarazą jest ludów żarłocznych, przebiegłych.
Bez troski żyzne przestrzenie pod pachę zagarnie i na wklęsłe piersi zdechłych stawisk ciśnie.
Zawsze sama z siebie, bez inwalidzkiego wsparcia, bez indjańskiego kołczana, w którym gaworzą figlarnie zatrute strzały przyjaźni.
Wyda wyrok na ciebie, siebie osądzi i stworzy, co zechce, bo wie wszystko!
Szamanem być musisz twej wiedzy obrządku, w jelenim kaftanie myśliwskim, w mokasinach bawolich, z jastrzębim grzebieniem na głowie... Pstre wojny malunki na licu, w prawicy tomahawk kamienny, fajka pokoju w zanadrzu. Modły odprawiać przystoi na sinym różańcu z młodych wilczych zębów...
Ja mam moją wiedzę, okrutną, wszechmocną, samotną. Kiedy Pańska wiedza zejdzie? Panie Havemeyer, o wiedzę pytam Pańską!
A inkwizytor kardynał Fernando Nino de Guevara tę wiedzę o sobie posiada bezsprzecznie... I dlatego tylko ośmieliłeś się na nim gwałtu miljarderskiego dopuścić więżąc historyczny malunek El Greca już nie w przestroniu galerji, ale tuż przy sobie, w zakątku sypialni. Tam też z okrutnikiem zawarłem przymierze, pamięta Pan po zebraniu w sprawie sanacji sfałszowanych akcij pensylwańskich, bieżącego lata? W czerwonej pomroce o sztalugę wsparty szarzał kościoła rzymskiego dostojnik zastygły, zimny, nieugięty. Z poza mroźnych okularów w myśli moje spojrzał i poruszył trzewia wyklejone właśnie wonnym likworem marasquino z osławionych Pańskich zapasów. Porozumieliśmy się bezwłocznie, ostatecznie. Rozpoznał kardynał, że nowa się pocznie religja i przez nią historja wróci między ludzi. Był tak uprzejmy i tak przystępny w oniemieniu wymownem, że omal nie poczęstowałem go kieliszkiem Pańskiego likieru. W milczenia jego sprawnych kleszczach nastąpił poród zgmatwanych mych sensów. Dalszych poczynań czułość zjawiła się we mnie pełna i rozumna. Ujrzałem kształty wskrzeszonej historji. Długim ustawiły się szeregiem w podziemiu rozmyślań, zwarte, skończone, dobre i serdeczne, w samą miarę ponure i równocześnie promienne, jak objawienia wiary katolickiej, której dzieje krwi purpurą uwieczniał ongi Don Fernando w umiłowaniu Boga bezwstydnie lubieżnem. A tuż przy postaciach historji rozpostarły się odpustowych okazów gawędą: chytre, zmyślne, czujne, niezawodne tortury hiszpańskiej przyrządy. Wnet je osłoniłem domysłu absydą ukrywszy starannie w postanowień wnęce. Kardynał Nino ledwie dostrzegalnie prawem okiem mrugnął na znak, żem go pojął i dla siebie zjednał. (Cenny oryginał wskutek mrugnięcia wcale nie ucierpiał).
Odtąd wiem dużo, prawie wszystko. Wiem, że przedsięwzięcia moje przybrać muszą kształty szczodre, czułe i rozlewne, że dobroć w nich ludzka zamieszka a opromieni je jasność niebiańska i boskie wesele. Wiem jednak również, że kto się moim zachceniom sprzeciwi, cierpieć będzie potwornie i zginie okrutnie. Albowiem taki jest postulat mego stylu, którym obdarzyć muszę moje dzieło. Styl z religijnego wyrasta człowieka i wraz z nim do historji zmierza. Religjnym czuciom, sensom historycznym tylko męskie okrucieństwo ochrony przed psotą gawiedzi udziela. (Niewiasty są również przeważnie okrutne: dobroci rozpustą i urodą bezmyśli). Twórczość historyczna musi być stylowa, a styl związany jest ściśle z twórcy swego religją i okrucieństwem.
Przyzna mi Pan, iż mam poniekąd prawo uważać się za wysłannika Ninia kardynała i nie zdziwi się Mr. Havemeyer, jeśli wobec wrogów mej twórczości zastosuję uśmierzające środki pomysłowego bestjalstwa?
Popisawszy się przed szanownym konkurentem najsolidniej wypchanymi okazami mych konceptów, pozwalam sobie donieść w dalszym ciągu, iż przystąpiłem do roboty na toledańskim gruncie. Jak na początek powodzi mi się niezgorzej. Nabyłem starożytne domostwo, w którem gnieździł się ongi Cervantes z pierworodnym swym Don Quichote. Kazałem walącą się budę odnowić, kilka sal przynętnych, kilkanaście komór specjalnych ubarwić i wśród rozsłoconej reklamy zdołałem w ciągu kilku tygodni otworzyć coś w rodzaju kasyna dla cudzoziemców, pod nazwą:
(Ochrzciłem tem mianem według analogji do ulubionych przezemnie domów przedpogrzebowych).
Mimo więcej niż wygórowane ceny wstępu co wieczór mam tak zwane komplety. Na temat dancingu krążą nieprawdopodobne legendy i ściągają ludzi ze wszystkich stron świata.
Pragnąłbym, by mi było dane oprowadzić Pana osobiście potem etablissement niezwykłem, więc aż do chwili przybycia pożądanego gościa odkładam szczegółowy rozbiór oraz interpretację całości.
Natomiast uważałbym za niedoskonałe, bo niezupełne, zestawienie motywów, które przywołanie Pana do ojczyzny grandów mogą niechybnie przyozdobić efektownymi festonami konieczności, gdybym przemilczał dziwo kompozycji plastycznej: „Pogrzeb hrabiego Orgaza“, zawieszone w Santo Tomé, jednym z tumów tutejszych. W tej to arcymalaturze odprowadza Theotokopulos (ten sam, który kardynała Nino do historji wpuścił) na spoczynek wieczny walecznego conde Orgaza, a czyni to w przepysznym orszaku legendarnych wymysłów, wśród przebarwionej tuziemskiej wielkości, na wzgórzu świateł wieczystych.
Nie będę długo wkoło sedna rzeczy krążył, lecz zaraz i wprost powiem, a jedynie o skupienie uwagi poproszę: Otóż lice Wasze, sir Havemeyer — z odliczeniem zastrzeżeń, jakie odnośnie do różnic w zdradliwym wyrazie uczynić należy — to najżywsza, wszelką płochość zestawienia wykluczająca, reminiscencja konterfektu świątobliwego rycerza!
I już dalej skaczę: Jest pogrzeb, dlaczego nie możnaby odtworzyć wesela? Zasłużyli sobie na to i El Greco i Orgaz i twórczość moja i mój dancing i nie mniej skłonność Pańska do okazałych występów. Możeby i nasza konkurencja w dziele tak znamiennem zgodne znaleźć mogła ujście?
Wyznaję więc szczerze, że bardzo radbym, by tuż po Pańskim do Toledo przyjeździe mógł być wykonany ściśle z wspomnianym obrazem związany balet mojego pomysłu pod nazwą:
Wesele hrabiego Orgaza.
Pobudkę ku dziełu temu biorę z rozpierających mię ucisków twórczych, z historycznych konieczności gwałtownego napięcia, z uczuć religijnych stwardniałego obrzęku, jednem słowem z wiedzy o sobie, powodzią zalewającej brzegi świadomości.
Jak bardzo łagodne zamierzenia żywię, baletowe wcielanie pomysłów najdobitniej świadczy. Zauważyć proszę, że od urządzenia wesela sezon rozpoczynam!
Stąd też nie sądzę, bym — kardynała wierny sprzymierzeniec — jako okrutnik od razu zasłynął. Styl mój zachowam i złych uniknę ostateczności, gdy wykonawcy ról przednich pod obrożę rozkazów podpełzną, jak gady jadowite wnikliwi, jak psy zgłodniałe powolni.
Prawie nie wątpię, że zabawimy się przednio cny antagonisto!
Wesele mojego układu z kochanym Panem jako oblubieńcem, a więc głównej roli wykonawcą!
Oblubienicą córuchna będzie Ewarysta, lecz o niej osobno.
Snuje się w pomyśle historyczne pasmo: Havemeyer prawie Orgaz, Orgaz niemal sam El Greco, potomkini Theotokopulosów... Ewarysta...
Trzymając się pierwowzoru ściśle, główną napotkamy trudność w nagromadzeniu barw i tonów radosnych, w jakich Grek toledański zazwyczaj postacie swoje zanurzał. Pierwszy pejzaż myśli! (Ponury jest pejzaż przyrody, ogromem praktycznych przeznaczeń nadęty, mrukliwy, spocony, kapryśny). Tylko myśli twórczej słońce hoduje szczęścia złocienie stubarwne. Oto zastyga mroków kolor szary, połknął nocnych zazdrości żółte wstęgi. Już dymią się świtów fiolety, z poza których jutrzni cynober, jak pacholę motyle goniące, łzawym śmiechem parska. Wesela mego złota, martwa... dekoracjo!
I jeszcze jeden trud znajdziemy, nie mniej ważny: wyraz Pański, Havemeyer! Czy Pan to rozumie? Grymas Pański i Orgaza maska, maska wniebowziętego człowieka! Jeżeli była kiedykolwiek gdziekolwiek jaka przepaść bezdenna, to właśnie tutaj między lica wasze wrosła. Czy już podpowiedziała Panu legenda, co czynił Orgaz? Świątynię zbudował Bogu, który życia jego był świętością. Spełnił wszystko, co w nim było własne, wszystko pojął, nic nie zataił, ogrom życia swego wyolbrzymił świątecznie i dlatego wszechmądrości uśmiech przy śmierci wziął na usta. Sam Pan to najlepiej zobaczy niebawem i wiem, że oglądając obraz ucałować zechce czoło napęczniałe myślą przenajświętszą. Kto natomiast Pana zechce ucałować po śmierci? Coś ty spełnił, co wyogromniłeś, oprawco niedoścignionych, osieroconych arcydzieł? Pełen jestem troski: czy aby zdoła Pan twarz swoją życia jakowem spełnieniem uszlachetnić, z uśmiechem zbratać się mądrości? Od tego całe powodzenie baletu zawisło. Chyba, że zgodzi się Pan, bym ja Mu ułatwił, podszepnął, chyba że Ewarysta tańcem trzech uśmiechów wznieci w Nim Jego tajemnicę własną, lub gdy już wszystko zawiedzie, w żylaste zwabi Go ramiona okrucieństwa... A może wystarczy Mu lekkie muśnięcie samych półuśmieszków?... W każdym razie oczekuję od Pana twórczego wysiłku, by mógł być Orgazem! Od spełnienia tej roli, a tutaj przemawiam już szeptem, życie twoje zależy mój ty rozkoszny giełdowy rekinie, klubowy ladaco, lowelasie stęchły, kolekcjonisto w swej nudzie zawzięty!
Ewarysta!... Pan nie wie, kim jest Ewarysta. Oblubienica Orgaza, ktokolwiek nim będzie. Obawiam się, by popełniając przewinę niedoceny nie przecenił Pan dziewczyny zbytnio. Z rodu jest Theotokopulosa, a raczej żony Greka potomkini ostatnia. Opętania przyrodzoną miarę jako prima-ballerina w dancingu moim dopełnia. Coraz bardziej zacieśnia wirowe zwoje cichego obłędu. Bardzo urodziwa. Nie wiem, czy przypomina pra-prababkę. Jadąc do nas racz Pan do Londynu wstąpić i odwiedzić Sir Johna Stirling Maxwella, który w zbiorach swoich portret żony El Greca, Geronimy de las Cuevas pod nazwą „Damy w sobolach“ ukrył. Wartoby zbadać, czy baletnica rysy familijne godnie przechowała i czy też czasem obłęd nie posiada cech klasycznego dziedzictwa. Nie chciałbym być nieskromny w moich desyderjach, ale jeśli tylko możliwe, niezła reprodukcja konterfektu nie byłaby zbyteczna, zwłaszcza, że trudno mi zupełnie polegać na Pańskich cennych, bo jałowo-fachowych, ale przez to połowicznych zeznaniach.
Wracając do samej Ewarysty, nie wolno przemilczeć, że wytarzała się w wszelkim brudzie i w każdej rozpuście, co bynajmniej dotąd dziewiczego krzewu nie przemieniło w niewieście drzewo rozłożyste. (Istnieją autentyczne stwierdzenia lekarskie). Lecz stąd równocześnie jak nagniot obawa we mnie codziennie narasta, by z waszych Orgazowych wzajemności, to jest Pańskich, mój stary lamparcie, oficjalnego małżonka uprawnień i z jej, tej młodej klępy tanecznych obrzędów, nie wyplątały się z czasem najzwyczajniejsze ciągotki, co snadnie zmierzwiłoby układ mojego wesela. Zaklina się Ewarysta wciąż wprawdzie, że kocha byka zwycięscę (przedślubny pogromca niedoszłego jej męża), ale któż zaręczy, że nie odnajdzie w Panu byczych właściwości (ulega djalektycznym umizgom aż nader pochopnie) i że nie pozwoli sobie z Orgazem na czysto rozrodczą zachciankę? O tej ewentualności, mącącej pogodę weselną trudno mi pomyśleć bez piekącego w żołądku ucisku, lecz sztuczną pociechę dotychczas w rachubie znalazłem, iż liczne nadużycia w orgjach muzealnych nie mogły przecież bez znamienitych śladów wycieńczenia u Waszeci pozostać? Liczę na nie i mogę liczyć, Mr. Havemeyer, nieprawdaż?
O! niechaj mię Pan pocieszy cokolwiek! Pańskiego przyjazdu tak pragnę, tak wiele po nim się spodziewam, a równocześnie drżę na myśl, że jesteś mimo wszystko istotą niepoprawnie obcą, bo żywą i że powodzenie mego przedsięwzięcia od nieuchwytnych Twych ruchów zależy.
Dziś właśnie ukończyli rzemieślnicy oprawę najważniejszej, najistotniejszej sali mojego zakładu. Sam zdobiłem ją przyrządami i sprzęty pomyślanemi najprościej, wykonanemi najsolidniej, a do użytku złożonemi wcale niewygodnie, choć wielce dowcipnie. Sam mechanizmy spinałem, aparaciki skryte, obleśne, rozkapryszone, przystojne. Wielką zaletą złośliwy połysk metalu spoziera: precyzją. (Sprawność jest zawsze zwycięską kokietką. Wierzę, że ona nawet tortury odrębną konieczność pokumać zdoła z roztkliwień wszechludzkich gadką niewybredną. Niebawem ogłuchniemy wobec rozedmy ratuszowych hejnałów: „Witaj inkwizycjo, rerum humanarum executor omnipotens optimusque!“[16]. A meble również wszystkie w moim są stylu, który stylem jest odrodzenia urozmaiconym specjalną marką okrucieństwa. Więc cedrowe łoże kości druzgocące, więc czarnodęby fotel, który niby świder każdy skrzywi pacierz, lub naprzykład mahoniowa szafka do mycia, subtelny samotrzask, który żrącym witrjolem natychmiast obryzga. A dalej z nieskalanej czeczoty są krzyżowe wieszadła; na struny one omdlałe wyciągają ściągną. W końcu W. C. jest nieodzowny, gdzie dziewiczy bidet smolnym wrzątkiem wnętrzności przetrąca, gdzie nasiadówka tuż obok pod łzawą polewą skrywa nożów ostrze. Ach ten sufit, gdybyś go widział, jak zawadjacką prysiudę nad pałą skazańca wciąż tańczy! Pjanym automatem rozkiwane wszystko; posadzka, okiennice, odrzwia... Wnętrzna skorupa wymaszczona poziewem siarki cuchnącej. Ho, ho tajników mej skrytki nawet zezowatej ulicy przyszpiegi łajdackie nigdy mi nie wydrą. Nad rozdziawioną bowiem jęków gębą materaców kilkucalowe zwisają połacie w podwójnym naskórku pancernym. Błagalną racę wszelkiego cierpienia stłumią one i zagaszą, a każdy głaz zwalistej rozpaczy na miazgę milczenia wnet zetrą. W ultramarynę stękających mętów przemocą wtargną światełek odpryski, które wykrzesa zdychające życie pocierając swym jęzorem żółtym czarny krzemień śmierci. Jednem słowem, by dalszym opisem już Pana nie dręczyć: komora poufna, izba głuchych westchnień, altana tajnych schadzek człowieka z samym sobą.
Człowiek tam schodzi po własną zagadkę, po wiedzę o sobie, po szczęście przemienienia najwyższego na ziemi. Lecz nigdy świadomie nikt tam wejść nie może, nigdy dobrowolnie ani też po prośbie. Do jamy przez przypadek jedynie wpaść wolno. (Nie jest wykluczony i przypadek sztuczny!).
Twórcy do komory wpadnięcie nie grozi, nie ima się bowiem przypadek tych ludzi najlepszych, skoro twórczość przedewszystkiem sztuką ujarzmiania jest właśnie mustangów czyli przypadków gnających na oślep. Spętane na lasso pomysłów stalowych niedbale je wlecze artysta za sobą, drżące przed prawem, usłużne, powolne.
Co jednak począć z człowiekiem wobec siebie samego opornym? Z człowiekiem naprzykład, który przeszkadza historji, a jest przeznaczony, by ruszył ją z miejsca? Stosuje się najpierw: prześwietlanie myślą. Lecz ta metoda z reguły zawodzi. Kto kiedy bliźniego uznał i zrozumiał, zwłaszcza bez kańczuga czy proroctw szalbierczych? Druga jest faza oswajania ludzi z ich własną zagadką: wszelaka rozpusta. Medykamentom już o wiele lepsze, albowiem zgniłki wpuszczone do ciała wyobraźnię spiętrzą do wyżyn udręki, a stamtąd w ciemnicę rozważania wtrącą. Szybszy jest jednak ciała rozkład, niźli trafnej myśli w zwykłym mózgu przebieg. Pozostaje jako trzeci środek: okrucieństwo jeszcze. Ono jest możne. W zgiełku nadciąga uśmiechów, wesela, w przebraniu radości. Na maskaradę przybywa powszednich instynktów z obywatelsko-spryciarskim uśmieszkiem. I czyha. Miota confetti moralistycznych zamętów. Dla chwały czy pociechy zwabi na ubocze, by powierzyć ofiarę iskrom prądów zgubnych, pod koła tanków pracowitych zepchnąć, wplątać w zasadzkę łotrzyków.
Zagarnia człowieka cierpienie fizyczne.
Strzeliste skowyty udręki.
Rany wyśpiewują hymny pochwalne dla człowieczej myśli i fosforyzują w głębi ciemnych mózgów.
Irrygacja męki świadomość oczyszcza.
Głuchną dzienne wrzaski.
Przedśmiertny, junacki poznania kotyljon.
Sypią się żubrowiny[17] z rozpruwanych pojęć, niedokrewnych wspomnień opadają maski.
Dżdżysty wreszcie nastaje, złowieszczy poranek. Bez świegotu ptasząt.
Dogorywa świeczka czuwań całonocnych.
Gdzieś tuż w pobliżu zwykłego konania bose kroczy życie.
Człapiąc w grzązkim ile główną szosą do miasta podąża na jarmark.
Bezbarwna świadomość z przekrwioną człowieka spotkała się myślą. Po raz pierwszy.
Cisza. Cisza własna.
Pot kroplisty...
Mniej więcej w ten sposób wyobrażam sobie rozpoznanie swoich własnych zagadkowych pożytków przez zastosowanie okrucieństwa na jednostkach, które w skład wchodzą potężnych konstrukcij, a wykonaniu ich opór stawiają przez brak zrozumienia zawzięty.
Gdy o Panu myślę, niepokój mną włada, gdyż właściwie nie wiem, jak do zrozumienia jego ostatecznie podejdę. Listem mym czynię naświetlenia próbę. Ponoć rzekomym nadmiarem rozpusty sam Pan niejednokrotnie się pysznił. (Uff!... i w tej dziedzinie inwencja niezbędna!) Lecz skoro zawiedzie już wszystko, komora moja okrutna chyba że oświetli... Wstęp do niej jednak tylko przez przypadek... Czy aby Panu zechce sprzyjać on właśnie?...
Te i tym podobne trapią mię udręki. Dobrzeby więc było, gdyby przybyć Pan raczył jak najrychlej. Życie nie jest wcale tu drogie i za kwotę mizerną osiągnąć można pozory wykwintu. Zresztą dolar niezawodny połknie nawet tak zwalistego bizuna, jakim jest peseda obecnie.
Dzisiejsza Europa, sir, to widowisko przepyszne i zjawa arcyzabawna. Wielkie kłębowisko bezhistorycznych reptyljów. Wszystko handluje, każdy niemal tańczy.
Wrzaskliwe misterja, pośród których się czai zaciszna religja. Prędzej czy później muszą ją wytańczyć.
Dziś jeszcze czarnej giełdy żółta febra. Jeden przeszkadza drugiemu, nikt sobie samemu poradzić nie umie...
Sprzedaje, kto nie ma towaru, kupują, którym brak pieniędzy. Nic w niczem ugrzęzło i kręci się w kółko zbawczego oczekując jutra. Rozdział nastąpił człowieka od mózgu, czego skutkiem jest nędza powszechna. Sami bezrobotni: ludzie bez mózgu i mózgi bez ludzi.
Tępią się wzajemnie i mnożą bezwstydnie. Głoszą nieustannie fałszywe bankructwa i wielką wojnę wciąż winią gromadnie: rzekomo zabrała im wszystko.
O cywilizację starą najgorszy jest lament. Już się jej wyparli liche wyrostki wspaniałej dawności hodując bezwładnie.
Porzucili myśl wszelką.
Gdy umysłowa Europy ustanie produkcja ciekawy jestem, z czem będą mogli wyruszyć na eksport? Gdzie bilans handlowy, na którym byt doczesny warto oprzeć? Czyż w końcu możliwy jest jeszcze jaki histrjo twórczy, co znowu ciżbę zarazi pomyśleń wypryskiem i historję pocznie? Metafizycznym opętani szałem wieczystość istnienia zmieszali z zarobkiem i pracą. Różnic masywnych rozpoznać niezdolni, sklejonej tandety cenią sobie wszechmoc.
Szopne kukiełki głoszą im praktyczność, teorję plugawiąc praludzką. Rzecz stała się śmieszna: myślowych maksym zczezło niewolnictwo, natomiast pustaków pokolenie przyszło, by z plantatorskim tupetem uprawiać na cmentarnej glebie troski powojennej: błazeństwo i lichwę.
Pocóż im wspominać geometrję pomysłów wykreślną, w której jest prawa twórczego zaczątek? Tobie konkurencie ten rygor przypomnę jako, że cieślą w budowie mojego możesz być pomysłu. Więc captif-balon — czyli inaczej tak zwana teorja w rzucie pionowym ku zwyżom się wspina, podczas gdy przed odlotem przekrój poziomy przez duszę szaleńca praktykę myślenia wiernego utwierdza. Oba przekroje są życiem pomysłu, na dwóch płaszczyznach dwa braterskie cienie, myśli słonecznej dwa splamione widma. W nachyleniu zgodnem całość tworzą sensu, który człowiek dopiero musi z siebie wydrzeć. Samemu sobie trzeba zaszczepić herezję odwieczną, która wynika z uderzenia płoną w poziom własny, że byt przyrodniczy istnieniem faktycznem wcale nie jest jeszcze, że do istnienia człowiek musi dotrzeć, by przez zrozumienie i odliczenie kątów oczywistych wejść w skład sił kosmicznych. Co więcej: że zrozumienie to własne być musi i śmigłe, że okulbaczyć je trzeba i z ciężarem świadomości pognać przez czas życia krótki!
I poco dodawać, że pobyt w kosmosie jest pospolitym obłędem, jeżeli z cwałem hucznych pożądań myśl nie zawrze paktu, by doli swej doczesnej zapewnić przytomność dozgonną? Czyż setki miljonów czerepów fabryczną napełnionych myślą uwierzyć zechcą, że mimo zarobki nie istnieli nigdy i istnieć nie będą, jakkolwiek sami sobie kosztowną mogą nabyć trumnę?
A palca w bucie kiwanie, które pracy szarej jedyną jest pociechą i jedynym wdziękiem, któż kiedykolwiek jeszcze ryzykować zechce, skoro tresura oswaja i zniewala wszystkich do pracy nie własnej, lecz obcej, dla drugich, źle płatnej, ponurej, do pracy pochopnej w tępieniu pokątnem żyjątek — pomyśleń, do pracy ladacznicy — nie szczęścia użytecznej, chichotnej subretki?
Przekształca się stary kontynent, łysieje i ślepnie. Polubił zagadki i szuka ich wszędzie. Międzypaństwowa wymiana zagadek. Nikt w samym sobie zagadki nie znajdzie, w żmudzie swojej własnej; zawsze gdzieś na zewnątrz. Skłonności na ogół stały się przyziemne! Stąd też przeludnienie przedwczesne, jako że pionowych zabrakło kierunków, by architektura brwi zmarszczone, wklęsłe śmiało w górę dźwignąć mogła i zbudowała dla myśli przybytki nadziemne. A człowiek również nie jest jeden nad drugim, by trzeci również miał na kim się oprzeć, a kiedyś na piramidzie mógł stanąć i setny, co wzorem wszelkich układów społecznych być winno, z których jakiejś wieży Babel pociecha i radość urosłyby wreszcie. Wręcz przeciwnie: wszyscy w Europie tkwią razem, jeden tuż przy drugim, na płaszczyźnie wspólnej. Płaszczyzna dnem jest koryta bez głębi. Pospolita, powojenna demobilu równość, bez żadnej przyczyny, potrzeby, bez sensu, nie ludów świadoma, nabożna ekklezja, lecz cielsk żarłocznych groźne zbiegowisko, rdzą zżartych rupieci czereda wszeteczna. Kto przetopić zdoła i zechce?
Zły duch prądów płytkich, nizin ladaco, upiorny flats gost[18] z prerij indjańskich się wyrwał, na kontynent pognał i hula przemożnie. Jak meksykański vaquero[19] rozbrykanych fideles[20] nowej demokracji z pastwiska jednego na drugie swywolnie przepędza, aby wnet legli kwasem zielsk rozdęci i aby tem łatwiej mogły ich pochłonąć: czas — żbik zgłodniały i boa-dusiciel: zawsze senna przestrzeń.
Pshw! Krainę poznałem na równiach Europy zaciszną, rozkoszną, lecz przypłaszczoną niestety gwałtownie dzięki domorosłym tendencjom poziomym, tratującym rozwój niby stado słoni! Państwo wskrzeszone nad Wisłą. Mam na myśli Polskę.
Do Ameryki Europa się zbliża, lecz tylko w dumaniach niesfornych i nigdy konkretnie. Kiedyś na kark nam spadną i grosz zacny za nich płacić przyjdzie, lecz jeszcze nie prędko. Na razie waluty ratują depresję, głównie przy pomocy dewizy pośmiertnej, która za przykładem ziemskiej okazała się również kapryśną i chwiejną. Bądź co bądź przekazów na zaświat tu niebrak. Dolar podobał się wszędzie i, dożył już swojej legendy, w której amerykańska moda na kontynent poszła. Naturalnie i reklamy naszej jaskrawej epidemja nagminna. Nie wiedzą biedaczkowie, kiedy żagle propagandy zwinąć a kiedy rozpuścić. Dla uczniaków należało właściwie mieć wykład, lecz zbyt wyczerpani są oni swym durnym w nicości pośpiechem, by pojąć cokolwiek. Jakże im powiedzieć, że reklama działa tak jak dyplomacja? Wszelką tajemnicę w żarówek jaskrawym rozblasku przed tłumem natychmiast wyświetla. Motłoch ryhoce, szczeremu fałszerstwu hojny daje poklask, unosząc z sobą tajemnicy szkielet, o sercu zapomniawszy, o mózgu zatajonym i o trzewiach. Jedna to jest strona reklamowego rzemiosła, którą nazwałbym: tajemnic ubezpieczanie figlarne. A strona druga taktyki się ima odwrotnej. Oczywistość każdą, prostolinijną konieczność w zarośla zapędza, w zakątek prywatny, w mgiełek i cieniów zaułek poufny. Tam gardziel naiwności poderżnie, zioberko prostoty przetrąci, zaknebluje gębę, zgładzi, ogłuszy, kieszenie wypróżni i na ziemię ciśnie. Na drodze zwyczajnej, na gładkiej, na bezpiecznej drodze wyrwa dla prawdy, zapora, zamach i wypadek... Jest sposób trzeci jeszcze do bałamucenia opinji kadawrem prawd wszelkich spreparowanym na cele reklamy. Jest niebezpieczeństw pokątna wytwórnia. Robi się poprostu, z rozmachem bandyckim, jak naprzykład wówczas, gdy gna rozhukany Canadian-Pacific ekspres, beztroski dmie przed się, nocką zaś railtroublers‘ów[21] zgraja szyny przed nim zerwie, obłupi rozbitków, a sama w sawannach przepadnie. Europejskie półgłówki wielbią bałwochwalczo stanów normalnych wykolejanie bezkarne. Kommuny, faszyzmy i inne anarchje. Tutejsze kukluksy nie wiedzą nawet, jak arcydzielne być może awanturnicze rzemiosło; im się zachciało masowej fabrykacji tandety zyskownej, którą jest dzisiaj zwyrodniałe zbójnictwo idealistyczne. Starają się te kupczyki marne, by vulgaris opinio do stóp swoich zwabić (łzą, częstunkiem, groźbą), poczem zaraz kopnąć, w ślepie napluć, już „w imię państwa i jego godności“, następnie stale bezcześcić, plugawić, tajnością reklamy ślepić nieustannie, powszechnością zaś zdarzeń przekrwionych trapić i przerażać. W ten sposób bowiem najłatwiej do kieszeń prywatnych znaleźć dostęp. (Urywek z zamierzonego dzieła o reklamie, o dyplomacji i o figlarnych przewrotach w państwach bezrobotnych. Rozdział pierwszy poświęcony rentownemu poskramianiu jednej ludzkiej bestji przez bestjalskość gromadną). Wiemy czem to pachnie od dawna, nieprawdaż? Kiedyż tutaj na to wpadną?
Przed wojną przez ramię spozierali na nas. Dziś sobie froterów przyswoili grzeczność, wcale niedyskretną. Już nikt się nie chełpi kulturą odwieczną. Każdy ją sprzeda za pieniądz stateczny. Paskudna to rasa taki homo przyszły. Można go łatwo sobie wyobrazić po ojcach dzisiejszych. Homunculus raczej: trochę terrakoty, nieco aluminjum, sporo gutaperki. Fizjognomji żadnej. Klinowego pisma tajnem abecadłem są ludzkie sylwetki. W całości romboid przeważnie uparty. Profil tu się skrzywia, jak przyrząd chirurgji-filutki, tam znowu w nudne popada meandry, ówdzie zaś wreszcie w złośliwe akanty, en face z reguły demoniczna plama, co pluszem połyskuje mizdrzącej się pleśni.
Taki to mniej więcej gagatek, obywatela miano przyjąwszy przesadne, staje przed panem szarozielony, wychudły, wciąż senny, odziany mizernie i ględzi: „Co tu dużo gadać, panie dobrodzieju, nikt nie zaprzeczy, że na polach Belgji, Francji i Polonji (!) rozstrzelano naszą wiekową kulturę. Jesteśmy sami. Zbyt wielką dziurę wydrążono w naszej ukochanej cywilizacji, byśmy mogli załatać ją dzisiaj.
Nie pozostaje nam nic innego, jak skupić się nad stworzeniem nowych (!!) stosunków normalnych (!!!)“.
Co oni pod tem skupieniem rozumieją, nie zdołałem dociec, do czego zaś ma służyć ta normalność bezwzględna, również nie zbadałem. Dość, że skupiają się rzeczywiście w kłótniach i debatach nad ustaleniem formułki, która upraktyczni najczelniejsze utopje. Wszystko, co obecnie przypadkiem uda im się zdziałać, wnet zatapiają w próbnych kombinacjach, do rezultatów bowiem dążą ci kanciarze jakichś doskonałych.
Pocieszne jest to kręcenie się w kółko ludzi z odstrzelonym ogonem cywilizacji. Przestali powoływać się na swe wynalazki, na naukę swoją, czy na sztuki piękne. Spodziewają się postępów pewnych jeszcze po chirurgji (dzięki niebywałej praktyce wojennej), niekiedy również i na chemję się zagapią, (wskutek przygotowań ukrytych, namiętnych do wojny następnej) i do baletu garną się gromadnie (niejeden bowiem taniec szkieletów ujrzeli na pobojowiskach, ocalonych zaś pląsy na grobach poległych odznaczają się stale bogactwem radosnej inwencji).
Spółczesny Europejczyk jest skandalicznie spoufalony z temi wszystkiemi ostatecznościami, od których dotąd dzięki dawnemu poszanowaniu dla cywilizacji był oddalony na odległość przystojną, dającą odmierzyć się zawsze miarą: schludnego uczucia i myśli sumiennej. Dziś obywatel tutejszy za pan brat jest z każdym, z genjuszem, bohaterem, z miljonerem, władcą i z opryszkiem także. Nie dla poczucia równości powszechnej dba o obcowanie z każdym, ale dla karjery swojej własnej, by módz ujrzeć siebie, którego zapomniał, na prędce, w schlebstwa i splendoru wypukłem zwierciadle.
Nieznośne, już rozpaczliwe poprostu jest to wszystkich wobec wszystkich śmiercią żonglowanie! W symptomie tym właśnie główną przeszkodę dostrzegłem, by mógł się odrodzić kontynent i zbliżyć kiedykolwiek do świata nowego. Wszak sens Ameryki i jej demokracji niczem nie jest innem, jak przeciw śmierci przeczutym, zbiorowym wysiłkiem, pomyślanym trwale, wykonanym dzielnie. Komuby u nas kiedy na myśl wpadło, by życia nie wyzyskać pełni, nie dojrzeć do śmierci?
Parwenjuszów powojennych wobec śmierci nonszalancja, a raczej arogancja źródło ma swoje w zaniku kultu dla cierpień fizycznych. Demokratycznego skutki bohaterstwa. Namnożyło się okazów bez uszu, czy nosa, pozbawionych ręki, na kulach drewnianych, oślepłych, z jedną trzecią czaszki. Wszędzie występują z skromnością pyszałków. Nabyli przywileje, pomnożyli prawa. Ostatecznie jednak nie najlepiej wyszli na swem poświęceniu i bywają głodni.
Może i dlatego nigdy nie wiadomo, czego im się zachce. Byle gwałt wszczęli, a już płaci każdy. Nikt jednak nie chce dbać o nich stale. Wszyscy się korzą przed lichwą kalectwa, lecz w serca skrytości nie znoszą ułomnych i są na nich wściekli. Jasne, że cierpień już nie mogą szanować fizycznych, gdyż są zbyt codzienne i nader kosztowne.
Zniknęły jednostki. Z wnętrza własnego nikt nie piśnie słówka. Słuszne to tylko, co uradzą bandy. Głupstwa się dzieją wyłącznie gromadne. Same obchody, meetingi, sesje i kollegja. Ludzie bez ludzkości, ludzkość bez kultury, kultura bez historji, historja bez twórczości. Sądzi Pan, że uda mi się przy pomocy religji i tańca (z mądrości i okrucieństwa nadprogramowym dodatkiem), jednem słowem za pośrednictwem dancinga z powrotem nawiązać porwane ścięgna, które muszą łączyć historję z jej ludźmi i twórczość z historją?
Nadmieniać zbyteczne, że się wprost tu roi od proroków zacnych i wszelakich zbawców. Ongi piastowali godność dostawców wojennych, dziś optymizmów ulicznych wolny uprawiają handel. Katarynkową wszczęli propagandę, rzępoląc melodję: „źle nie jest zupełnie, wnet lepiej być musi“.
A piją, Mr. Havemeyer, jak oni piją! Już choćby dlatego, by módz sobie użyć, warto odwiedzić kontynent. Nieźle ciągną w Rosji, gdzie jednak sowiecki system ulepszonej antropofagji główną zaprząta uwagę. Żłopią natomiast niezrównanie w rozpłaszczonej Polsce. Dziesięć miljonów marek przepiłem w Warszawie. Ciekawy tam naród: gdy od alkoholu są na pół przytomni, konstruktywnych skłonności wyjawiają talent. Eksploatacja umysłowych dziwów do niejednej bonanza[22] może wśród Słowian drogę utorować. Po wystawieniu Orgaza następny dancing zamierzam w Paryżu Północy założyć.
Damn! Mam wrażenie często, że jestem idjotą, a w każdym razie nieraz pod taką postacią sam o sobie myślę. Jeżelibyś więc Pan, Mr. Havemeyer, zwłaszcza pod wrażeniem przewlekłego listu, na tego rodzaju wpaść miał przypuszczenie, proszę, by mu przypadkowo nie przyświecał Myszkin (Dostojewskiego bohater). Różne są style zamków napowietrznych, stąd też i architektura idjotyzmów różna. Nie chciałbym, byś z niezrozumieniem pyzatem odrzucał me hasła, jak greenfog[23] stwierdzenia moje opacznie przedrzeźniał i dlatego jedynie komentarz zamieszczam do teki graficznej, która rozwój budownictwa w powietrzu szkicem uplastycznia. Kompendium dziejów myślowej konstrukcji, rzut oka na brawurę antropoprojekcji.
Dodaję, że na dziesięciu planszach symbolicznych (wraz z wstępem) palingenezę podałem wzlotów niepraktycznych. Teka podczas wojny, „by R. Piper & Co. Verlag München“ wyszła. Luksusowa edycja, tylko na zamówienie. Numerowanych egzemplarzy wszystkich razem zaledwie jest setka. Papier czerpany z kredowym naprzemian. Oprawa z niemowląt napletków (dzięki licznym w ostatnich czasach obrzezania chętkom) blado-różowa, napisy zaś z tłoczonej platyny (plombowane szczęki zapisał mi na ten cel przed śmiercią cały szereg cenionych idjotów spółczesnych). Tło szkiców: blada sepja, kontury myślowych dziwolągów: ostrym tuszem chińskim, autora pozycję barwą umiejscawiam żółtą, bohatera białą, problemu zieloną. Tytuł publikacji:
Otóż wstęp. Pierwsza plansza. 0 narzędziach konstrukcji: Logos[25]-Epos[26]. Spotkanie człowieka z przyrody jednością. Przyrody wielmożnej na prymityw człowieczy brutalne natarcie. Pęknięcie dziewiczej błonki świadomości. Kwilenie ludzkich dzieciąt na istnień udrękę. Słowa pierwszego niepokalane poczęcie.
Logos podrasta i krzepnie. Poprzez wrzasków puszczę młodzieńczych marzeń skradają się szepty. Niedźwiedź cofnął się grabieżnik. W jaskini logos przebywa z myślą noworodkiem. Maczugą wnet włada, dzidą, katapultą. W moczarach na palach zbudowano wigwam.
Już się logos nie broni. Napada i gnębi. Wszczyna afery, żywioły okrąża. Kolejno następują: uprawa gleby, ogień na kominku, w ogródku rezeda, w obórce zwierzęta. Popularny zamach myśli twórczej na przyrodę gnębicielkę. Więc i logos zmężniał. Awantury człowieczej już stałe narzędzie.
Tymczasem pater familias wypatrzył sobie niebo i spamiętał, poczem uległego Boga nad sobą umieścił. Natychmiast zakrzątnął się logos i w skręty modlenia czujki swoje wetknął. Gdy zaś woje zwaliste przed chatą na darni z dalekich wypraw nieprzebrane rozpostarli wieści, już logos łuczywem wywija sromotnem, purpurą się mieni, oślepia bursztynem, miodem słodzi wargi, żyzne słońce prosa z garści od niechcenia przesiewa do garści. Nabrzmiewa logos, grzanego zakosztował piwa i dziwów jest żądny. Płód niewątpliwie jurnej płci męskiej.
Tuż za nim epos na tej samej planszy. Płodem jest logosu rodzinnych instynktów. Wszędy z człowiekiem obaj razem dążą. Konstrukcji uczestnikiem niezbędnym z nich każdy. Gdzie człowiek nie dotrze, co na świat nie przyszło, ku czemu się skrada niepamięć pochopna wynypie wnet epos, dla potomnych porwie, zagarnie w zanadrze, wychucha, rozbarwi, mleczem roślin skarmi, szarem spęta płótnem. Nad rankiem zaś widmo urojeń kudłatych i głupawych tęsknot, widmo jutra z woskową gromnicą w zaśnieżonej dłoni na weselisko porodowe zdąża, między psubrać krwawą, co butem pijackim białego mazura na zsiniałem łonie splugawionych niewiast uroczyście tłamsi. Dziś-dziś-dziś, dziś-dziś-dziś. Wielki festiwal fantazji gromadnej, bardzo krzykliwy i nieco cuchnący. Epos się trudzi dla samego jutra, religioso[27] zakonu nabożnej przyszłości. Opoje powszednie żłopią nadzieję sensacji, a widmo wyobraźni dobija ich baśnią. Seledynowe migotają brzaski, po paznogietkach wyświechtanych ślicznie ślizgają się duchy, zmory, okropności i nadzieje drobne. Rozślinił się pająk upiornej powieści, omotał ich wszystkich. Zachwyt jest ogólny. Żygają z radości. Większość uwierzyła; łatwiej, ciszej zemrze. Nieliczne niedowiarki z przejęcia już chrapią. Logos, który stwierdza sekund pospolitość oczywistą, pomaga epicznemu krewniakowi i ostrożnie milczy. Eposu trjumf beznadziejny...
Dzisiejszy epos jest już fabrycznym przybytkiem, urządzonym skromnie, gustownie i nawskróś praktycznie. Gmach nowoczesny, wygodny, jak pasaż przechodni, jak hala targowa... rozległy. Wnętrze rozmyślnie jest puste. Nikt tam nic nikomu nie powierzy nigdy, nikt niczem nie straszy, ni też zwabić pragnie. Kiedy nadchodzi zaś pora właściwa, aby wszcząć gadanie i zemleć „jutro“ z obieżyn wczorajszych, co jest eposu sensem najwłaściwszym, wejściem z lewej strony na ceremonję ludzie napływają (poprzednio własnej myśli pozbawieni zgrabnie!).
A prawą bramą po stronie przeciwnej fabuła uchodzi przetasowana w sensacji druszlaczku, w opakowaniu starannem, wielkiej nudy ekstrakt, jako teza foremna, aksjoma, z wyjątków regułka, z problemów mikstura, proszek czy pigułka, również jako kostka w wodzie musująca, lub jako konserw hermetyczna puszka ukrywająca majonezy harde czy galaretki, które cierpią stale na nerwowe drgawki. Jak młynek na kawę czy tarka na ciasto przeciera epos życie na abstrakcję, spala swych ludzi, przetapia ich mózgi i serca na miazgę przerabia. Pod jaśnie zmatołczałem ciśnieniem wydawców, które jest przemożne, proces chemiczny rozwija się gładko. Epos spółczesny jest więc krematorjum surowych pomysłów a równocześnie zgrabną obrabiarką ulicznego hasła: „wszystko tak, jak w życiu!“. Samo zaś życie gdzieś sobie fruwa, jako bezdomna, idealistyczna, nieprawdziwa gadka. Niejednemu półgłówkowi stanowi epos teren zebrań towarzyskich jedynie wytworny i zawsze uchwytny.
Poza siekaniną napapryczoną i ciężkostrawną pomnożycielem jest epos przygód międzyludzkich lub, gdy się spiera niemożliwe kłamstwo z szczerą możliwością, w zatargu sąsiedzkim bezpłatnym bywa rozjemcą, a również namacalnych pozorów rzeczoznawcą zgubnym. Dodać należy, co złośliwi twierdzą, że jest historji doradcą pokątnym i że od krytyki dość często przyjmuje łapówki.
Behold! Z kolei plansze podsuwam następne, w których się toczy sama sprawa główna. Trzy fazy są różne myśli konstruktywnej, stąd też trzy style nadziemskich budowli. Dziewięć jest tablic, na każdą fazę przypada zatem ilość ich równa. Słusznie więc nazwałem tę część pracy rdzenną:
Streszczam najogólniej:
1. Faza pierwsza (plansze nr. 2, 3 i 4). Konstrukcje racjonalistyczne. Wynikiem starcia są ludzie z ludźmi.
Niezliczona ilość układów, zawikłań, beznadziejnych sporów, przymierzy i intryg. Chyba już gdzieś nad ziemią życia wzór poprawny i wytchnienia przyzba! Żądania wciąż puchną a tężeją cielska. Więc chlasnął problem i huknęło hasło: W górę poziom podnieść, lecz niezbyt wysoko, by zawrót głowy na dół nas nie zepchnął. Na podwyższeniu i wśród obłoków zamek napowietrzny należy zbudować i stamtąd dopiero można usiłować, czy się nie uda do pobliskiej ziemi niebo nachylić. Motywem naczelnym tego budownictwa jest kompilacja. Tak powstały pierwsze metafizyczne kształty racjonalnych treści.
Twórca zamczyska był wychowankiem gromadnych tęsknot. O plecy wsparty karjery społecznej pomysły swe pieścił. Niekiedy tylko coś nie coś pobruździł, by uprawdopodobnić smugi wyobraźni i przez to umniejszyć nieufność prostactwa do pląsów radosnych po baśniowej darni. Napowietrzne zaniki są własnością tłumów. W niedzielę i święta za nikłą opłatą patrjoci różni zwiedzają je grzecznie.
Autor tam również na stałe nie mieszka, lecz od czasu do czasu, jak prawdziwy kustosz, komnaty przewietrzy, policzy gablotki, kurze pozmiata i w oficynach ukradkiem się prześpi. Dla bliźnich swych wymyśla wymarzone racje, poszukuje, zbiera, kopjuje, zamienia, pierze i farbuje czyli kombinuje. I choć jest idjotą, pożytecznym, zacnym, nic o tem zgoła sam jeszcze nie wie.
Dewizą konstrukcji w tej fazie pierwszej jest napis na wstędze prawdy naobłocznej:
„Każda myśl, najbardziej lotna, wszędzie i zawsze, z powszechnem prawem o pospolitości ma zawrzeć przymierze“.
Oto jest korona wiekowego dzieła, nad którem mnogo szumiało stuleci, od jutrzni myśli w krzaku gorejącym, aż po romantyzmu pierwsze amaranty.
2. Druga faza (plansze nr. 5, 6, 7). Konstrukcje idealistyczne: Spotkanie człowieka z własnym jego na świat poglądem.
Człowiek pobytem w gromadzie się zmęczył, wspomnienia o ciżbie z twarzy swej wyciera, grobowce mu rosną, gdzie ludzkie pojęcia o współdziałaniu i sprawiedliwości. Więc przeciw ludziom marsz żmudny odbywa po prawdę własną. Porywa z sobą życia łzawy ciężar, by z powszechności przenieść go w samotnię. Krąży po lądach, których nie widzi, odnajdzie jakąś koralową wyspę (nigdy żadne morze miłosnej romansy o niej nie zaśpiewa), pstre niemożliwości hojnym datkiem wspiera, by z nieprawych związków wyłowić bastardy pojęciom obłudnym do usług powolne. Wbrew bliźnim, zaocznie człowiek się w podróż podniebną wybiera, lecz jeszcze na ziemi chropawej i twardej, zanim wyruszy, całej wędrówki ziszcza ideał. O pewność podwójną ze wszech miar zabiega. Alchemję studjuje, by elementów zbadać zakamarki, o stawkę wiedzy w ruletkę się zgrywa i wolny przejazd przez nieśmiertelnych ogrodzony cmentarz pięścią zdobywa. Dopiero w rynsztunku olśniewającym do fałszowania rzeczywistości zawsze beznadziejny problem się zaczyna: idealistycznego na świat poglądu poufna premiera. Na ziemskiej powłoce powstaje zamek, a autor się poci, by go oprawić do jazdy w powietrze. Afera jest znaczna, by uruchomić wykute z głazów, martwe marzenie. Trzeba się mozolić, by z architektury nieprawdopodobieństw grozę wydobyć, czyli unicestwić poważny nastrój śmiertelnej struktury. Autor jest ostrożny, sam osiada w zamku a na świat wysyła delegata swego, który materjał do niemożliwości pośród ludu zbiera przybrawszy miano niby jałmużnika, niby bohatera. Z kąta w kąt się plącze wśród gędźb apostolskich, po uszy grzęźnie w piasku codzienności, nieprawdopodobieństw wagę wyolbrzymia, do gardła skacze wszelkim przeciwnościom, a zawsze zwinny i świegotliwy niby kanarek, co na ulicę ze złotej zbiegł klatki.
Zgrywa on swój żywot idealistyczny, nad wyraz ciekawy i wielce szanowny wyczekując klęski dosyć niecierpliwie. (Umieć posiać klęskę samemu sobie jest niepoślednią cnotą bohatera, która wymaga konstrukcji odmiennej, nieidealistycznej). Wraca więc po klęsce bohater-delegat do swego autora. Obaj na pamiątkę pozę przybierają na fotografji i na tem się kończy okres rozdwojenia czyli idealistycznej chytrości ideał. Bohater kona a autor żyje i jest burgrabią w samotni poglądu, wciąż oczekując motoru cudnego, któryby go uniósł wraz z kamiennym zamkiem a równocześnie zdołał porwać ziemię i zanieść do nieba.
Zdarza się często, że autor nie mógł ścierpieć klęski bohatera i postanowił urządzić cnej nudy wysprzedaż. Wówczas samotni swej furtę na oścież otwiera. Najpospolitsza konstrukcji tragedja. W napowietrznym zamku, wciąż jeszcze na ziemi, mnóstwo bywa gości, nieznośnem gęganiem każdy kąt wyciera. Autor się wyzbywa wszelkich możliwości, by nabyć w zamian nieprawdopodobieństwa. Wnętrze poglądu na store for all things[28] zamienia. Na tympanonie zaś swojej rudery dla piwnych ocząt nędznej klijenteli w połysku mętnym ten napis umieszcza:
Wszystko umiera; nie tylko co żyje, lecz i co żyć pragnie, choć nie żyło nigdy“.
Dewiza epoki uznana ogólnie. Okres się wlecze: od romantyzmu krucjaty dziecięcej po naturalizmu wojenne zwycięstwo, które właściwie nie jest niczem innem, jak myśli zaćmieniem przez gazy trujące.
Thunder-storm![29] A byłbym zapomniał! I drugiej fazy autor jest idjotą również. Od poprzednika już znacznie cenniejszy. O idjotyzmie poucza się własnym i wciąż go pogłębia, skrywając przed bliźnich opinją starannie. Obaj idjoci, tak drugi jak Pierwszy, wloką swoją trumnę w pojęcia zaprzęgu o rzeczywistości. Za cenę życia chce tę rzeczywistość pierwszy odnaleźć i nie może dostać, jakkolwiek niebo wzywa do pomocy. Drugi jest nie mniej wiemy tej ziemi i jej zmiennym treściom, które wciąż cudami przysłania, pozłaca, przyczem usiłuje ziemię w niebo przenieść, niby bagaż własny, co balast zgubny przy wzlocie oznacza. Do rzędu tych drugich Myszkina ja wstawiam i dlatego sądzę, że niestosowne porównanie ze mną, który jest idjotą, ale fazy trzeciej.
3. Faza trzecia (plansze nr. 8, 9, 10). Konstrukcje kosmiczne: Istniejącego świata spotkanie z nowonarodzonym światkiem.
Człowiek jest syty dzieła człowieczego. O własną przetwórczość potknął się, przewalił, więc ku Stwórcy kroczy w swojej ludzkiej głębi. Z rzeczywistością poniechał konszachtów, własną sobie stworzy w rozlicznych odmianach. O sobie wie wszystko, nie mniej o tych braciach, którzy wałkonią swoje człowieczeństwo i ’których pazury nigdy nie obcięte śmietne grzędy parpią. O system bankrutów realistycznych, zmurszały, zgrzybiały opierać się trudno, więc tworząc zaczyna człowiek korzystać z zasad planetarnych.
Problem brzmi główny: z Bogiem pracować, czy swoim, czy obcym, nie dla ludzkości, nie dla człowieczeństwa, lecz dla uzyskania obywatelstwa w wszechświata ogromie. Trzeba przedewszystkiem swój światek stworzyć, wprowadzić w kosmos na właściwe miejsce i na czas wypuścić w rytmie nieskończonym.
Pozatem światek musi być zupełny, z florą grymaśną i łajdacką fauną, z własnym gwiazdozbiorem i z walutą własną, a także i z cieplarnią, gdzie dziwoplazmy wciąż kiśnie komórka, by po omacku na wszelki wypadek myślą się zapłodnić i nieoczekiwanie jak filip z konopi, coś oryginalnie człowieczego skrzesić. Ponadto jest problem, by ani w świecie, ani w własnym światku nie zechciał zamieszkać na stałe sam autor! On winien wciąż krążyć po peryferiach swojego tworu, w pasie neutralnym, przy rzeczywistości słupach figlarnych gzić się i ćwiczyć. Pomysł odżywiony nasieniem kosmicznem a zbudowany wbrew wszelkim poglądom, trzeba nieustannie smagać rzemieniem prawowitych chęci, by w biegu nie ustał lub też po drodze nie skręcił karku, jak pod tramwajem urwis uliczny.
Trzeba poprostu podpędzać bąka. Na brzuchu lawin deszcz trzeba ognisty swych marzeń opuścić, by doliny gwarne również doznały rozkoszy ugłaskań, któremi twórca szczyty swoje drażni. Łez atropiną trzeba krwawe ślepia wiedźmy słonecznej zalewać niekiedy, by błękit w boru mógł odbyć przechadzkę i by atmosfera jasności potopem zalana doszczętnie radością bytu zadygotała wzdłuż osi istnienia. Śmierć ziemska autora na dolę konstrukcji kosmicznej ujemnie wcale nie wpływa. W przestworów zagłębiu wiruje światek sierotka zawrotnie i z gwiazd gościny stale korzysta.
W tym czasie, kiedy wirowanie kosmicznego światka jest już zapewnione, autor konstrukcji niepostrzeżony wśród ludzi bumluje, zamków powietrznych systemy bada, przez dziurkę od klucza odwiedza poglądy (najdroższe, najnowsze!!), maszynki studjuje poczytnej biegłości (zwłaszcza stosunek smarów obfitości do licznych obrotów oraz ich szybkości!) i... automaty powszechnej mądrości. Niby geodety spełnia on sumienność, by kąt przyziemnej inklinacji skreślić i gramatykiem bywa równocześnie, skoro węszy pilnie, czy deklinacji doczesnego szczęścia nie możnaby jakoś ułatwić, uprościć czyli ludziskom odmianę podać jaknajzwyklejszą.
Ten rozpoznawczy autora karnawał gorszy społeczność i niepokoi, więc musi być tajny. Zawsze i wszędzie myśli konstruktora tropi cała sfora ochotników-szpiclów, przy bramie każdej i na każdym dachu. Szpiegowska karjera wabi durniów czułych, poczciwców zapiekłych, nie mniej skrytobójców, kochanków abstraktu zasłoconego, rozbełtanego, neofitów chytrych etyki partyjnej, czynnego bezwładu patrjotów hardych. Swoistą metodą wytresowana gończaków czereda, zażarta, tępawa, brukowe gonitwy urządza z prasą, przyczem z reguły na mylny trop wpada. Poziewa sobie służba bezpieczeństwa, gdy hulają psiska z obroży spuszczone i przeznaczone do nadgryzania i rozdeptywania odrodczych kiełków. Jak w Karolinie czy w stanie Kentucky, wprost sprzysiężona, przeciw Północnym Zjednoczonym Stanom rozbija się banda, tak swoich „Kukluksów“[30] ma każda konstrukcja, pobożnych najmitów złej przeciętności, wrażych wszystkiemu, co może być przyszłe. Ludzie się bronią przed grozą inwencji, nad którą bezprawie ustanowili z pełnomocną władzą gubernatora. Indywidualny charakter konstrukcji szczerze kosmicznej, szaleńczym lękiem napawa ciemięgów obory społecznej i stąd zawzięta, nieuchronna walka. Przeważnie konstruktor w pole wyprowadza swych prześladowców i do przestworów nieustraszonej twórczości swojej na czas umyka. Wśród rzeszy na ziemi lament powstaje i długo trwają potępieńcze wrzaski, jak w obronnem pueblo[31], gdy z głodu miłości między indios bravos[32] traper się zakradł, by z wodza namiotu squaw[33] rozpłomienioną dla siebie porwać. Wielkiego autora na ziemi skandale, zresztą narzucone i stąd konieczne, rozpędów kosmicznych nic nie mogą zmienić.
Master[34] się zdziwił najbardziej rysunkiem, który autora wśród ludzi przedstawia, kiedy odbywa pośród nich sjestę. On widzi ich dobrze, lecz jest niewidzialny. Hounds[35] „narodowi“ czy „arcyspołeczni“ są mocno zdyszani i wywaliwszy zbielałe jęzory pobliże twórcy nienawistnie węszą. A w bujającym na ziemi fotelu, w tej sella curulis twórczego marzenia, konstruktor się rozsiadł. Ręce w kieszeniach. Na oczy zielono-czerwone powieki niechcący zapuścił. Na czole się chwieją w upiornych drgawkach zadumy czujnej strusie, cenne pióra. Wydęte wargi bąknęły przed chwilą: all devils!, czyli niechaj djabli porwą tę zgraję natrętną. A bracia przyziemni warują milcząc, by w chwili stosownej módz rzucić się ławą i podpatrzoną tajemnicę wzlotów autorowi porwać.
W nadzieji się pławią, że tajną sprężynkę kosmicznego światka zdołają pochwycić i wnet upraktycznią w pojęciu gromadnem.
Autor poprzez rzęsy przejrzał ich ochotę, pojął i oświetlił. Ludzie pragną lotu, by kosztownego pozbyć się marzenia i ulgę wyjednać frasunkom istnienia poprzez uzyskane w kosmosie koncesje. Ich wzrok i słuch stępiał wśród nieprzerwanej sielanki zgryzot. Origo[36] bowiem nie jest dla nich brzaskiem, zaróżowionym, rozweselającym, lecz mgławym tylko i ponurym zmierzchem. Nic... czemś się staje, jeśli było tylko własnością cudzą, a mieć: to znaczy wyłudzić podstępem. Rozwój przechodzi prawie bez wyjątku z ogniwa w ogniwo: przez naśladownictwo. Chorzeje wiara i piersi ma wklęsłe. Wiedza musi sknerzyć, chadzać po jałmużnie i skrywać zwycięstwa. Najnowszą formą ustrojów społecznych to... republika pomyłek i wstrętów. A suwerenem takiego mocarstwa może być tylko sam szantaż instynktów.
Porwał się autor (rysunek sąsiedni!) i żagiew krzyku pomiędzy nich cisnął (przerażeni bardzo nikogo nie widzą!):
„Do lotu! Bywajcie!
Sam jeden, sam każdy! Wskazania nie masz, ani też podszeptu. I prawdy żadnej nikt nie da pożyczki, ni w naśladowczej nie ulży mitrędze. Do lotu z siebie, kto gotów i pragnie! Do startu, do startu!
Lecz nie na zdeptanem, powszechnem boisku, ale w myśli wnętrzu! Nie zdążać śladem płochliwego ptaka, który żarłokiem bywa wniebosiężnym i figlom żadnym nie ufać technicznym, które pośpiechem handlowych są zysków. Nie składać hołdów psotom idealnym, bez względu na to, czy z jowialnością morganatyczny przedstawią związek, czy też skojarzą platoński dandyzm z dziewką uliczną w marjaż zwany dzikim lub wykonają salto-mortale, spokojne, klasyczne, wyszminkowanej nudy erotycznej.
Sprawcą odlotu wybuch być może i on jeden tylko! Podniebny wybuch tęsknoty kosmicznej. Sam się zapala nadmiar twórczych chęci i w górę lawę bazaltową ciska, jak Chimboraso[37] czy może Jorullo[37].
Oto wulkanów trzeba posiąść głębię i dna człowieczego żartem się dowiercić!
Wówczas jest wszystko: i wszechmoc konstrukcji i światków poczęcie i kołysanka w marzenia lazurach i wesele wzlotów i... jedyne to szczęście tworzenia na świecie, co w brokat spowite boskiego milczenia, tak jednak po ludzku, rzewnie i poprostu z nadzieją się brata gasnących stuleci. Kosmicznych ustrojów zwykła konsekwencja to: zdolność do lotu z pełnią świadomości, bez zapowiedzi, z własnego namysłu“.
Taka jest konstrukcja trzecia napowietrzna.
Swych ludzi posiada w znikomej ilości. W głowach są rozrośli. Zresztą kształty dziwne. Uroda przekorna. Gderają przed sobą, wobec drugich milczą. Są bardzo łakomi na własny wysiłek. Do żadnych pożytków nie dadzą się zaprządz. Skłonności mają starokawalerskie. Luzem sobie chodzą i wszyscy razem są bardzo zajęci, gdyż każdy z osobna układa odrębny i wielce żmudny poemat myśli, którego nigdy nie może ukończyć, z czego jest dumny.
I zniknął autor, proszę spojrzeć obok, na trzecim rysunku. Buja pusty fotel i zdziwienie wielkie ośmiesza wyraz okolicznych ludzi.
Na ostatniej planszy z góry rysuję:
Przypatrz się bliżej, pośród nich ja jestem!
A teraz się nie wstydź, massa[38] Havemeyer, lecz grzecznie złóż ręce, uklęknij skromnie i powtarzaj za mną zamazanym szeptem, cedząc przez zęby:
„Kocham, Jezu, Jezu!
Jezu, ja kocham. Co? nie wiem i kiedy...
Może coś w Tobie, może Ciebie tylko.
Miałeś, nie miałeś, zabrałeś, odszedłeś...
Dziś mi wszystko jedno...
Jezu! Przez Ciebie kocham, co nie było nigdy.
Zeźliły się słowa, zeźliły się we mnie
i pijanych myśli cieką pianą wściekłą
na moje dobre, roześmiane ręce.
Kocham, Jezu, Jezu!
Nie wróciłeś nigdy, choć przybyć przyrzekłeś.
Może nie wrócisz z tem „czemś“ i z tem „poco“,
które ja kocham, choć czekać nie umiem.
Może powrócisz i miłość mą spotkasz,
która o niczem: wszystko wie, wszystko...
Dzisiaj pod wieczór pelikan stary,
łysawy, bezdzietny
uderzył skrzydłami i na wody letnie
między rekiny poniósł nudę biedną.
Przed śmiercią żarłokom przeraźliwie szepnął,
że wierzyć chciał w Ciebie i że musiał tęsknić
i że z tęsknoty, choć bez wiary, zdechnął.
Kocham, Jezu, Jezu!
Jezu, ja kocham: Kogo? co? — Odmianę.
Tylko reguły żadnej nie pamiętam...
Kiedyś kroczyłeś w aureoli świętej
wszechodpuszczenia nieprawości wszelkiej.
Więc niepamięci wianuszek laurowy
wciskam na skronie
i do trjumfów powitań gotowy
drę się i żłopię i bywam wesoły,
cienie uwielbiam, co nie miały słońca...
Jezu! Pokochałem w Tobie: wielkie zapomnienie.
Podzwrotnikowa noc zgniła, liljowa
jest jako twórczość: duszna, nieoględna
i gorzkie żale na życie wypluwa.
Od strony lądu do przystani wszedłem
pomiędzy stwórców czarne sprzysiężenie,
aby języka i u nich zasięgnąć
Jezu o Tobie.
Na water-breakers[39], które z brzegu zbiegły,
by głuchonieme fale walić po łbie,
tłumnie panowie twórcy się rozsiedli,
jak kordylierskich sępów stado głodne
z pochmurną główką na szyji golonej.
Butami gwiazdy deptali upadłe,
gujawy owoc i tytoń cuchnący
pomiędzy wargi wtykając natchnione
słuchali morza; opowieść przewlekłą,
plugawe, bezecne wybrednie portowe.
Że szukam Chrysta natychmiast odgadli
i na Ocean wskazali Spokojny
zanim mą zjawę rzuciłem na omłot.
Tam noctiluca[40] świeciła pelagia[40]
i pyrocistis[41] również noctiluca.
„Widzisz? — westchnęli — zmarłych świadomości
to naszych szkielety! Pływają upiornie
i złym fosforem marnie połyskują.
I rani jasność stężałe soczewki,
które się skryły w wieczystej ciemnicy.
Chcemy, by wstąpił do nas Jezus Chrystus
i jednogłośną zanosimy prośbę,
aby świadomość nahalną gdzieś schował
przed nami w głębi poświęconej ziemi“.
A ja się śmieję, śmieję i śmieję,
bo jestem idjota,
świadomość śmierci za życia kocham
i kocham Jezu, dziś namiętnie kocham
to światło życia, które za mną pójdzie
wszędy, gdzie umrę.
Kocham, Jezu, kocham.
I śmieję się, śmieję, wprost do rozpuku
jako przystoi, by nowoczesny
śmiał się idjota.
Tramwajem jeżdżę od krańca do krańca
wielkiego miasta,
by doczesności figlarne egzekwje
oglądać sinem nienawiści okiem.
I samochodem mogę, gdy zechcę
wpaść na przedmieścia, już nieco spieszniej,
by suwerenów moich wstrętne bębny
zdrowej niewiedzy odkarmić tapioką.
A fruwać umiem ja także, a jakże,
jak srebrny kolibri czy kremowa mewa
i jeśli kaprys ckliwy mię opadnie
nikt nie odgadnie, gdzie się podziewam.
Mogę być sławny, jak głupi buchalter
i obłąkańca otrzymać przydział,
na czele bitnej panoszyć się armji
i nabyć w prasie, jaką chcę, markę.
Frak biały, czerwony, zielone lakierki
w dowolnej włożę na siebie chwili,
kobietom opowiem duby smalone
i książkę wydam na chińskim papierze,
przegram miljony, ożenię się z cnotką,
spacerem pójdę przed sądowe kratki,
bezczelne zaćmię Clay‘a cygaro
i narodowym będę bohaterem.
Mogę ja wszystko, o każdej porze,
z pomocą ludzi, lub wedle trafunku
również i bez niej,
mogę bezsprzecznie tylko dzięki temu,
że jestem, jestem... idjotą spółczesnym!
Skoro Ciebie nie ma,
cóż Ty możesz Jezu?...
Więc kocham, Chryste, kocham nadewszystko
istnienia mego idjotyczną wszechmoc,
lecz bardziej kocham Jezu, o tak! bardziej, bardziej:
nieobecności Twej Boskiej bezsilność.
Nic nie pamiętam.
Nie wiem, czy kiedy pod drzewem gumowem,
pod palmą jaką, pod cedrem, czy świerkiem
niemowę moją ująłeś za rękę,
by między storczyki, mimozy, magnolje
ukazać drogę prostoty i skrętów...
Wciąż mi się zdaje, że szedłem aleją,
wśród trzciny cukrowej, ogrodów indyga,
że się błąkałem, gdzie filodendrony
bromeliaceę porwały za czuby.
Na płową głowę cienisty sombrero[42]
gwałtem ktoś wcisnął,
co przed udarem chroniło słonecznym,
a równoczesną tworzyło konieczność,
bym na mój własny pilnie baczył pępek
i tym otworem zaglądał do wnętrza.
Nie wiem, czy kiedy mojemu pragnieniu
mamai[43] podałeś lub krwawe anona[44],
lecz dobrze pomnę, jak z kałuży piłem
i zaniemogłem na dyzenterję.
I nauk żadnych nic nie pamiętam,
ani certoleń z anioły o łaskę,
natomiast twierdzę, że pieszo chodziłem
w odległe strony, sam zawsze, bez laski...
i że wielką pasję,
aby idjotę pełnego u siebie wychować,
zaspokoiłem poza Twoim blaskiem.
Dziś, kiedy sprawnie już kieruję sterem
płynąc na statku pod własną banderą
i idjotyzmów wszechwiedzy używam,
by na Bahama[45] nie wjechać mieliznę,
jak najwyraźniej tę odległość czuję,
która mię, Chryste, od Ciebie dzieliła.
I kocham Jezu, tę oddal ja kocham,
albowiem ona, czuła i roztropna
samotnię życia mego wyżłobiła...
Idę do Ciebie, wciąż ku Tobie zmierzam,
zanurzam stopy w rozbieżne kierunki,
przez llano estaccado[46], Saharę i Gobi,
przez Indje, Australję, Murman i Teheran,
przez południowy i północny biegun...
Taka przemożna we mnie jest potrzeba
szukania Ciebie na lądzie i morzu
i w napowietrznych, nieprzytomnych sferach...
Od trudu bezmiaru i braku wytchnienia
nabrzmiewa miłość.
W beznadziejności spotkania wszelkiego
lęku jest brama na oścież rozwarta,
byś na mnie kiedy nie spojrzał przypadkiem,
— którego kocham Jezu, mój Jezu! —
i bym przez wyrok miłosierdzia Twego
ja kongregacji el buono pastor[47]
nie postradał wiary
w idjotów spółczesnych twórcze przeznaczenia...
Kocham Jezu, Jezu...
Kocham, że idę ku Tobie...
Kocham, że spotkam
i że nie wierzę, bym spotkał —
z głębi mej duszy, z serca mdlejącego
idjoty prawego“.
Tu modlitwy koniec. Rozczulać się zbytnio wcale nie należy. U dołu zaraz jest inny rysunek, który uwieńcza graficzne me dzieło. Sens tej placówki jest schludnie wymowny. Z poprzedniej ryciny sam pomysł wypływa. Wiemy już wszyscy, że Chrystusa niema, że był i poszedł, że jeszcze nie wrócił i prawdopodobnie nie zjawi się wcale. Nie mniej idjoci, jako zakonnej tej braci przystoi, Jezusa wzywają i miłość tęskną na wszystkie strony za Nim rozsyłają. W każdym to razie dobrze o nich świadczy, że nie rdzewieje telegraf iskrowy ich sentymentów i pędów wierności. Muszą niezwykłą zachować ostrożność, by dzieło powietrzne, nad którem się biedzi ich mózg idjotyczny, zawsze i wszędzie nieuprzedzonych mogło mieć sędziów.
Starają się zgłębić czy też ich własne o sobie pojęcia są z możliwością jakąkolwiek zgodne i czy śmieszności wszech — wobec — potężnej nie wyzywają. Członkami kosmosu są nazbyt czynnymi, by na boską mądrość nie mieli być zawsze aż nadto zachłanni.
Stąd też tak samo i nie mniej natrętnie kontaktu szukają z Konfucjem, z Laotse i z Mahometem, Mojżeszem czy Buddą.
Trzeba pamiętać, co nieustannie namiętnie podkreślam, że pośród ludzi dwa typy są główne: jest człowiek kosmiczny (po całym wszechświecie wciąż się rozbija) i powszedni człowiek (zębami, rękoma ziemi się trzyma). Homo divinus[48] i homo vulgaris[49]. Cechą pierwszego rodzaju jest komizm odświętny a przyrodzony, wypogodzony i rozpachniony, drugiego rodzaju natomiast piętnem jest ponurością centkowana nuda siejąca zdała woń trupią moczonych konopi.
Dla pierwszych tych ludzi poprostu niezbędna jest wszelka religja czyli przenajświętszy stosunek do Boga, bez wyznaniowych względów praktycznych, jako podstawa poruszeń kosmicznych i oś twórczości. Dla wszelkich gagatków zaś bardziej przyziemnych ma pierwszorzędne zastosowanie strona obrzędowa każdego wyznania, cne melodrama alegoryczne i kostjumowę. Złe niepokoje ludzkiego mrowia symbol łagodzi; on wita porody, umarłych grzebie, na każde cierpienie ma krople laurowe, zaś butę spasioną zgromi patetycznie lub przesilenie sprawi uczuciowe, gdy zanuci rzewnie. Siły nie daje, lecz podtrzymuje nagłe omdlenia, które powstają zbyt często i licznie przez natarczywe śmierci zaglądanie w oczęta życia. Sprawność symbolów naoliwienia wymaga przez hojność pobożnych.
Zjawisko Chrystusa, Mahometa, Buddy za trudne dla ziemi. Dlatego się stało, że apostołów prawdziwych już nie ma w teraźniejszości i że jest pełno samozwańczych typów, niby naśladowców, niby spadkobierców. Szczególnie liczna i najbardziej modna jest kasta Prochrystów.
Na skutek gwałtownych, kosmicznych uderzeń przez szereg stuleci wśród ludzi powszednich nastąpił rozłam: jedni w bicepsach swą cnotę skupili i tych jest najwięcej, drudzy zaś w mózgach zbrojownię stworzyli do bratobójczej, bezlitośnej walki. Pierwsi na muskułowców miano zasłużyli, drugich zaś garstce właściwą nazwę mózgowców przypniemy. I walą w siebie adamowe syny od czasów zamierzchłych z zapamiętaniem, co jako rozwój głównie narodowy, częściowo społeczny ich naukowa mądrość formułuje. Dotychczas po muskułowców stronie jest przemoc, wcale, wcale znaczna, choć i mózgowców kasta się wzmaga przeciwstawiając sile swych wrogów: nielada sprycik, drobny bilon wiedzy i chęć zrozumienia psim swędem za bezcen wszystkiego, co łatwe.
Jedni i drudzy apostatów mają. Po obu stronach sporo jest takich, którzy najchętniej na dwóch stołkach siedzą, by módz podwójne pociągnąć zyski i skutków uniknąć nałogowej walki. Z pośród tych mieszańców wybiera sobie bydełko gromadne opatrznościowe swoje kreatury, którym mężów stanu godność nadaje i inne podobne operetkowe, sztuczne gronostaje. Wrogie odłamy usilnie dbają, by życia tętno urozmaicić, ocucić, podniecać. Więc wojnę mają, najulubieńszą ludową zabawę, która się opłaca na każdy wypadek, bo zawsze zmiany w stosunkach sprowadza z nudnymi sąsiady. Już to muskułowcom przypisać należy sam zacny pomysł tej rozrywki krwawej. Lecz z czasów postępem również i mózgowcy nie zostają w tyle. Ni stąd więc ni zowąd, jednak hałaśliwie, dają inspirację do figlów orężnych. Krwi upuszczenie oddawna uchodzi za postulat zdrowia ich cywilizacji. Na polach bitwy muskułowców pułki pokotem się kładą, zaś bezpośrednio po skończonej wojnie marnieją mózgowcy. I tak się powtarza, zawsze niezmiennie, zawsze punktualnie Kainów — Ablów śmierci przekładaniec. Pozatem mają ci ludzie ruchliwi inne jeszcze różne życia podniety, pieprzyki, papryczki, absynty. Otóż manierą panów muskułowcow są rewolucje, gdy przeciwnicy ewolucję tylko uznają i szerzą. Bardzo szlachetne rodzaje odmiany i dałyby twórczości niemałe pożytki, gdyby obie strony posiadały więcej smaku w zabawie czy wogóle zmysłu do gry towarzyskiej. Mózgowcy najtężsi patrycjuszami dziś są rasy ludzkiej. Mieszczanie zasobni w solidne pomysły, tradesmen[50] ciekawych form, barw i dźwięków i na świat poglądów zdolni fabrykanci. Z ich to krwi i kości, rzadko, bardzo rzadko, nasz człowiek kosmiczny przypadkiem się zrodzi. Budowniczowie zamków napowietrznych, kapłani konstrukcji, niepraktycznych wzlotów cudowni piloci a w gwarze gminnej tak zwani idjoci, są klasy kosmicznej hierarchją najwyższą.
Wejdźmy już jednak w ten dzień dzisiejszy, który na planszy mojej się ściemnia. Otóż tak było, zanim zaczniemy zwiedzanie rysunku. Jeszcze w czasie wojny, tej najostatniejszej z jej wydarzeń zbytkiem, wśród klęsk wesela i żałoby zwycięstw, nagle, bez spodziewań, wszyscy muskułowcy z rywalami swymi zawarli konkordat. Podpisy sprawdzono w komisariacie jakimś pierwszym lepszym. Osnowa jest krótka: przeistoczenie domowej i gromadnej walki. Rozstrzygać się będzie spory nadal poprzez bójkę, ale nie tłumów, lecz ich delegatów. Pełnomocnikami mogą być wyłącznie najwyżsi przywódcy po obu stronach.
Muskułowców gwiazdą jest naturalnie jakiś przedni Prochryst, obrońca i cichy męczennik. On to nie dopuszcza, by twarda pięść głupca i barczyste bary w proch miały się ugiąć na skinienie białej, jakiejś pierwszej lepszej i myśli wyzyskiem nadwątlonej dłoni. On jeden na żale, kwiki i westchnienia skuteczną zna radę, on serum wiary każdemu zaszczepia i obligacje pośmiertne wydaje. Życiowców wszystkich jest czynnym półbogiem. Zdobią go liczne, przystojne zalety: rozsądek w miarę, dobrobyt i wygląd wspaniały. Trudno też kogoś przeciwstawić jemu. Długo więc trwało, zanim mózgowcy, co wodza nie znali i nie potrzebowali, wybrnęli z kłopotu.
Po nieudałych konkursach kosztownych (bez liku i miary) obsadzono wreszcie mózgowcowego półboga posadę. Hersztem ich został arcydzielny psotnik z powojennego laboratorjum bombiarskiej chemji, gdzie się do nowych, nad wyraz szlachetnych mordów szykował. Dla swojej partji wynalazł on sposób, jak dłubiąc w nosie i bez żadnej zmiany tej słodkiej pozy, jednem powiedzeniem na każdą odległość wytępić można cicho, bezboleśnie armje miljonowe.
Uczony mózgowiec opatentował swój wynalazek, lecz nie zastosował, a to z szacunku przed rumorem prasy i swego narodu moralną famą. Stąd synekura przodownika w boju jedyną słuszną zasługi nagrodą. Po wielu namysłach, a raczej sarkaniach i niecnych wyzwiskach, imię honorowe dostał Antychrysta. Jako posiadacz szatańskiej broni, która każdej chwili wszechmoc mu daje do wykonania strasznego pogromu nad całą ludzkością, wystąpić musi do walki ostatniej, do otwartej walki z oczekującym wyzwania Prochrystem. Wrzask powstał wielki po obu stronach, że pojedynek jest nieodzowny, by w sposób godny i według umowy rozstrzygnąć losy człowiecze na ziemi. Przystali mózgowcy.
Warunki dyktują: metody walki muszą być najnowsze, (proponują boksa); pojedynek jest aktem najbardziej wzniosłej, lecz z rzędu ostatniej ustępliwości zmyślnych mózgowców; rozegranie walki chroni na równi obie wrogie patrje (jednych przed krzykiem, przed zagładą drugich); mózgowców delegat walczy tylko w masce, (zwolennik myśli po twarzy nie bije i na policzku swym śladów nie lubi); nagrodę zwycięscy stanowi patent na wytępienie rodzaju ludzkiego wraz z komentarzem do tajemnicy i z ustawowem upoważnieniem do widzimisię, gdyby postanowił korzystać z trjumfu. Przerywać walki nierozstrzygniętej nie wolno nikomu bez względu na przebieg i na upływ czasu, choćby wydłużony do granic absurdu.
Twarde kondycje, więc rokowania i konferencje. Przypadają one już na powojenny okres nam spółczesny. Próba kultury u nowych rubieży poznania i wiedzy. Stacja węglowa dla odkrywczych statków. Zmiana golfstromu historycznych wierzeń.
Rzecz wielka się waży i chwieje się wszystko. Ludzie swój wyrok na siebie podpiszą. Nielada sensacja: patent wszechwładzy nad życiem i śmiercią! Trzy lata trwają mdłe negocjacje. Nie dziw więc wcale, że cierpliwość rwie się i że zbrodnicze powstają odruchy. Z nudów zapewne ktoś do kwatery mózgowców się włamał i wynalazku wykraść chciał akta. Spełzł zamach na niczem, ale przynajmniej przez chwilę wiew świeży, przegnawszy duszność, wywracał kozły po skwerach, bulwarach i po upalnych, krwawych zakamarkach gromadnej lubieży. Sława Antychrysta z tej przerwy korzysta, mnoży się, tyje, legendy zapładnia. Ludzi kosmicznych poważna już garstka od czasu dłuższego trzyma się wciąż ziemi, by nie przegapić frapującego wprost widowiska. A muskułowcy czynią zakłady na znaczne sumy, lecz między sobą, gdyż hazardowe budy legalne zamknięte jeszcze, zaś wybitniejszych maklerów miny poważnie zrzedły, od kiedy prysła, niby raca, plotka i wciąż w uszach syczy, że na osobności, u jakiegoś mistrza, Prochryst delegat przyswaja sobie zabijania sztukę! O Antychryście twierdzą zaś ogólnie, że niskiego wzrostu, że niedowidzi i liche ma płuca. W klubie narciarskim czy jakimś piłkarskim pewnego razu wybuchł nawet popłoch: dżentelmen szanowny i wyścigowy znany hodowca twierdził stanowczo, że nad wieczorem wraz z dojeżdżaczem, żyjącym do dzisiaj, widzieli dokładnie z blizka obu wrogów (Pro- i Antychrysta), jak najspokojniej i najswobodniej grali z sobą w golfa!! Zwykłem partactwem nazwał ich rozgrywkę. Uważam jednak, że to marna plotka. Było co niemiara pustej gadaniny, krach przyszedł na giełdę i znowu ucichło.
O! wonderful![51] Jakże proroczo ubiegłem wypadki. Dziś mi nietrudno bazgrać ten komentarz, gdy rzeczywisty przedemną materjał jest rozłożysty i dostępny zewsząd. Ale wówczas jeszcze, kiedy sterczałem nad ostatnią planszą, w pełni wrzała wojna i nie zaświtał przed nikim wynik. W owym właśnie czasie (a był dopiero rok siedemnasty naszego stulecia, w którym wyszła teka), powstał mój rysunek na ten oto temat, że go określę, pro-hyper-mózgowy, antymuskularny. Mr. Havemeyer, proszę to uwzględnić i proszę pomyśleć: ja pierwszy, ja pierwszy umiałem zdmuchnąć mgliska przyszłości. Na potwierdzenie mojej wnikliwości we krwi i w pocie pracowała zwykła, twarda rzeczywistość!... Co więc stąd wynika?...
Pal sześć! Bawmy się dalej. Moja, moja wizja! Otóż i walka. Przewlekać nie można wielkiego napięcia, zwłaszcza że czyha horda muskułowców. A szkic ma na wskroś wizyjny charakter. Mowy tu niema o jakichś pretensjach do artystycznych walorów grafiki. Puch został starty wszelakiej impresji. Bez sentymentu i zalotnych wdzięków surowa linja, nieubłagana dla uchwycenia myślowej konstrukcji i umieszczenia jej w sytuacji. Gryzmoły zaleta jedyna być może w samego pomysłu wyrazie drżącym.
Scena jest taka (proszę krok za krokiem przy pomocy palca podążyć za mną):
Miejsce zdarzenia: buda na przedmieściu. Sprawa ma cała religijny podkład, więc reżyserja sztafażu uboga, bo tak chce tradycja. Wpisowa sala w dobroczynnym domku, który jest przytułkiem dla myśli bezdomnych. Panuje ciasnota, o którą chodzi. Trzeszczą zapchane, zbutwiałe galerje. Scena umajona nudnemi girlandy. A sztandar gwiaździsty nad podjum rozpięty baldachim stanowi. Na dywaniku poplamionym hojnie przegroda rycerska: dwa słupki ze sznurkiem. Po obu stronach na uboczu skromnem dwa bambusowe, dziurawe krzesełka. Dla zapaśników miejsca wypoczynku. Nieco zaś głębiej i na stopniu wyższym stoliczek mizerny, przy którym zasiedli sędziowie, konstable i po jednym tylko: jest pompier, jest felczer i główny reporter. A po prawicy tego sanhedrynu na postumencie, z którego popiersie Waszyngtona zdjęto (pod ścianą stoi przy zapylonym Lincoln’a portrecie), spoczywa praojca człowieczego rodu: czaszka z Neuderthalu. Na takiem samem widnem wywyższeniu po lewej ręce klatkę ustawiono i drutowaną siatką osłoniono. W pośrodku denka tej przezornej twierdzy bieli się koperta z pieczęcią rejenta, a w niej nagroda: pantanatosu straszliwa recepta. Tuż przy niej tresowana kobra zwinęła się w kłębek i tajemnicy pilnuje wciąż sycząc w próżnię swe groźby pochopne. Gdy zabrzmią trąby, zwiastuny zwycięstwa, gad przyuczony uśnie natychmiast, a wówczas bezpiecznie trjumfator-bokser rozewrze klatkę i weźmie kopertę. Nadmienić można pozostałe jeszcze szczegóły podrzędne: a więc w sceny głębi trębaczy dwunastka (puzony, waltornie), zaś na stoliku jest z wodą karafka, eteru flakonik, digitalis proszki, różnych bandaży zgrabne obwarzanki, rewolwer, strzykawki, papiery, kałamarz i złota gwizdawka na zielonej taśmie. Gdzie miejsce suflera, telefoniczną urządzono budkę; w jej to zaciszu i pod osłoną mrocznej poufności cała baterja pyzatych flaszek przykucnęła zgrabnie. Koniaczek Martella i rum z Martyniki, a nawet z Jamajki. Dla członków sądu słuszne posilenie.
Czekanie bez końca. Zapocona sala. Ulica zatkana, wzdyma się i sapie. Na budę napiera. Z pośród widowni jakiś mąż przedni łagodnie wzywa: — „Proszę zaczynać“! — „Nie można, nie można!“ — żałośnie jęka dostojna scena. Już pełza pogłoska w parterze, po piętrze: „Antychryst się spóźnił! Antychryst zaspał! Nie może się dostać. Samolotu trzeba, by go tu ściągnąć, a potem do wnętrza już przez komin chyba!“ Na drożdżach rośnie hałastry wzburzenie. „A to dopiero! Pocośmy przyszli? Okropne porządki! Nikt tu nie wytrzyma!“ Ktoś tupnął, ktoś gwizdnął. Śmiech tu i tam bryznął. Lecz nagle z galerji, ktoś orzekł donośnie: „Cholera!“ Myśl słuszną rzucił, trafnie przekonał i nastrojowy majestat wskrzesił.
Mdłe oświetlenie. Wleźli na podjum, jak pierzaste cienie. Rozpoznać trudno. Usiedli sędziowie. Na palce się wspięli wszyscy widzowie i przeciwnicy w zapaśniczych szrankach dumnie stanęli. Już w rękawicach i rozebrani. Bezradnie na siebie raz drugi spojrzeli sznurkiem rozdzieleni, jak gdyby pytali: „Czego też chcą od nas, bo my nawzajem niczego nie chcemy?!“
Prawy jest Prochryst, trudno o tem wątpić. Akt męski, dorodny a w twarzy cierpienie, tak sobie na zapas, zanim uderzenie jakie oberwie. Wysmukły, zgrabny. Na obu ramionach i na pulchnych piersiach blizny ciemnosine widać rozrzucone. Walczy widocznie nie po raz pierwszy i umie się męczyć. W flanelowych spodniach i tenisowych, płóciennych jest mesztach. Kasztanowe pukle w tył głowy odrzucił i bohaterską postawę przyjmuje. Na pamięć przywodzi świętego postać, którym był Sebastjan w sławnem arcydziele na Isenheimskim przepysznym ołtarzu (Gruenewald Mateusz malaturę stworzył, władca konstrukcji, Cranacha rywal i mistrza Dürera).
Wrażenie całe w supełek ująwszy orzec raźno trzeba, że miły jest Prochryst i wcale przystojny, co serce widowni ku jego zwycięstwu bezsprzecznie przechyla.
Inaczej Antychryst. Faktycznie się spóźnił, o meczu zapomniał. Więc lekceważenie. A samo zjawisko: potworna figura. Kusy, mizerny, wystają piszczele. Twarz starta, zniszczona i okopcona, jak u zambos’a[53]. Broda jest ruda, niezwykle zmierzwiona i zaśliniona. Oczki zbiedzone i jadowitem żądłem barwione. Nad fizjonomją w przedłużeniu czoła, jak Orizaba[54], bezwłosej głowy stożek urasta. Do samego pasa przód cały i plecy są zalesione krzakami kłaków. Wspomnienie małpy wzmagają gwałtownie przedlugie ręce z drobniutkiemi piąstki i krótkich nóżąt uwiędłe gałązki. Frakowe wdział portki, wymięte, obcisłe i szpetnie przykrótkie. Jak u pingwina rozpletwione stopy w łatanych tkwią butach. Odpiąć zapomniał fjoletowe szelki, więc się kiwają, jak ogon djabelski i walą po piętach. Pozy wciąż szuka dla swojej roli, nóżęta rozkracza, łamie kolana, rękoma wachluje i związek traci z podstawą tułowia. Jest mocno zmieszany, a zadowolony. Nieustannie cmoka, czasem zaś na zmianę nieznośnie zanuci. Przy masce się uparł i fechtunkową założył przyłbicę. Ciągle o coś pyta, choć milczy Prochryst.
Zaczynać, zaczynać! — skowyczą kobiety. Potrzebny sygnał. Sędziwy prezes wzorowego jury rewolwer pochwycił, by strzelić na wiwat. Naciska, naciska, ale nic nie słychać. Kosmicznym ludziom brak ćwiczeń praktycznych! Porwał się reporter, podbiegł jednym susem. Właśnie przedwczoraj miał on pojedynek o drogocenną cześć swą osobistą, więc strzelać już umie, a zwłaszcza pudłować!. W imię państwowych cnót i obyczajów zgromił idjotę za wykroczenie przez zaniedbanie wszelkiej sprawności w wiwatowaniu na uroczystościach. Prokuratorowi publiczny donos zaraz jutro kropnie a dziś własnoręcznie tę pukawkową zgniliznę oczyści. Sumienie wymaga, zanim śledztwo stwierdzi, jaką poniósł szkodę „kochany“ skarb państwa (gdzie, jak i kdedy? — nikt się nie domyśli), by z miejsca idjotę-szkodnika na innego zmienić. On tego żąda, on wolnej prasy przeczysty aniołek, on, który na straży autorytetu bokserów stoi i wszystkich atletów... Jest awantura, czyli intermezzo. Reporter się wsławił i poklask otrzymał. Łomot uczciwości — to niezły interes. Motłoch każdą cenę zapłaci za wrzaski. Ściągnięto idjotę z sędziowskiego stołu. Na jego miejsce z pośród zebranych przez aklamację na wniosek gryzmoły, który wciąż wrzeszczał, powołany został najprzedniejszy tuman, pierwszorzędny hebes, cnoty swojej pewny, w sercu rozległem z gniazdem pełnem trzmieli, w kieszeni od spodni z narodowym świdrem, a w gębie cuchnącej z plugawą plwociną na wszystko, co niegłupie rdzennie. Świeży wybraniec po udach się strzepnął, poprawił kołnierzyk, uśmiechnął się, chrząknął, zasiadł i wystrzelił. Mecz już rozpoczęty.
Lecz nikt się nie rusza. Obaj zapaśnicy stoją, jak wrośnięci. Wszyscy widzą tylko, że Prochryst plamę ma na prawem oku i grymas na licu wytężenia pełny. — „To monokl, to monokl!“ — zgadły pierwsze rzędy i w tył podały, jak piłkę, odkrycie. — „Szmaragdowy monokl! Prześlicznie jest rżnięty, bezcenny, bezcenny!“ — stwierdzają kobiety — „Monokl nie bezcenny, ale jest bezczelny!“ — z mózgowców na salę ktoś sobie huknie. Ciszę wzywa prezes, lecz ona sama wyniosła się z sali, jak na zawołanie. Muskułowców kilku już zauważyło, że na wierzchu maski, jak acetylenowe pojazdu latarnie, Antychryst nałożył wielkie, sztuczne ślepia i ze żółtym blaskiem bezczelnie godzi wprost w zieleń szmaragdu. Patrzą się i patrzą i nie ruszają.
— „Co to wszystko znaczy? Przystąpić do boksu! Nuże, naprzód jazda!“ — Łomot jest piekielny. Niby kawki skrzeczą przeciągle kobiety. Do samej rampy, gdzie zwykle kinkiety, podchodzi pompier w złotosrebrnym kasku. — „Cichajcie!“ — wzywa — „cygarów nie kurzcie i nie tupajta! Boks jest jak się patrzy, jeno bez kułaków!“ — „Precz pójdź, stary błaźnie! My chcemy na pięści!“ — wścieka się motłoch. — „Prochryst, tchórzu, suńże!“ — drze się w loży Kreolka, wywiesiwszy ozór aż po bujne piersi. Myśliwców wataha, zawad jaków z prerij, szczuje Antychrysta. — „Ruszajże pokrako! Nic nie bój ciemięgo! Zrzuć z pyska te kraty! Weź go, weź go! Huzia! Bij psie, czy psubracie! Puc go, zdechnij flaku! Wydżha!“ I na ulicę poniósł się charkot, poprzez całe miasto bulgot się toczy stężałej wściekłości. Płonne są próby wszelakich wyjaśnień. „Bić się, nie gadać!“ Oto jest żądanie jedno, jednolite.
Wrzask zdmuchnął ze sceny sędziów i trębaczy. Szukają schronienia i pocieszenia w budce, gdzie prowianty. Gadzina w klatce jak szyldwach się snuje i z nienawiści do ludzkiej hołoty złote mruży oczy. Na deskach zostali wciąż w siebie wgapieni: dwaj zapaśnicy i felczer kunktator. Ten w przekonaniu, że rozwalą budę, porwał z stołu gwizdek i w cichej rozpaczy, jak świerszcz przy ochocie, na umór ćwieka, ćwirka obłąkanie.
Ci dwaj na uboczu, przy balustradzie galerji zlepieni i głucho wsłuchani w wzajemne knowanie... wiesz jaka konstrukcja, czem są i co znaczą? Trzeba ich poznać, by w czas się dowiedzieć, że mecz się nie skończy, że nie rozegrany... W tem clou jest sensacji i sukces sensu niebywały dotąd. Racz zauważyć, że starszy, brodaty, wyraźnie pejsaty, z kształtną jarmułką i w czarnym chałacie — to z Witebska rabin. A jego towarzysz smagły, zezowaty i w białym burnusie z kapuzą zakonną — to z Timbuktu fakir. Spotkali się tutaj całkiem przypadkowo i mimo zaduch z perfumy i potu i cygarzysk smrodu, wnet się zwąchali. Język znalazłszy pomiędzy sobą porozumiewawczy (mieszanka licha hiszpańskiej mowy z narzeczem arabskiem) chytry, przemądry i utajony wszczęli rozhowor.
— Nu, po co to było tylego zachodu, skoro na niczem wszystko się skończyło? — zauważył rabbi.
— Nie mogę równego mieć z tobą zdania. Chętnie przyznaję, że jest najlepiej, gdy się nic nie dzieje. Z zamiłowania jam bezzmiany faktor. Lecz tu się dzieje, tam na scenie dzieje. Tu już się stało, nic się pokazało! — odpowie fakir.
— Myśli pan fakir, że oni się boją jeden przed drugim i dlatego tylko furt jak stali stoją?
— Oni nie mogą: oniby chcieli, lecz siły nie mają i tak przetrwają, dopóki za nich nie pokonają nicości w sobie setki tysiące zrzeszonych miljonów, które wierzgają, wyją i plują, a walki wyniku.
doczekać nie zechcą i nie zdołają.
— Jest, jest już odwilż w zaschłej, starej głowie. Niech pan sam powie, czy nie wskoczyłem na płochliwą szkapę? Ten Prochryst, to on całkiem dobrze wykalkulował z tym szkiełkiem w oku. Tylko po co szmaragd, kiedy taki drogi? Choć może i trzeba takiej kosztowności, aby była siła... On szkiełkiem zielonem trzyma Antychrysta, ażeby nie bił i nie śmiał przystąpić.
— Niech rabbi się dowie, że równocześnie u Antychrysta w szklanych jego zorzach jest moc pętająca ochotę Prochrysta. Jest równość w siłach, które na się dybią i przeciw sobie o zwycięstwo poszły. Stąd nie ruszą z miejsca i równość niemocy swym ludom okażą. Od czasu do czasu w chwilach kataklizmów „nic“ dziecię „czegoś“, najdroższy jedynak, na świat przychodzi i rządzi i zwodzi i ofiar ludzkich pożera miljony i tylko w powodzi krwi oceanów z życia uchodzi. I znowu na odwrót tak oto się dzieje, że „coś“ z nicości powstaje na przemian. Raz taki okres słońc i księżyców i doli człowieczej, a potem znów inny. Taki z wielkim niczem lub z czemś niestety aż nadto znikomem. Nie może być trzeci.
— Niech się pan popatrzy, niech pan tylko spojrzy! Teraz, zaraz proszę, mój kochany fakir! Taki jestem ciekaw, co też do tego szanowny pan powie? Ja wyraźnie widzę, jak właśnie w tej chwili ten z zielonem szkiełkiem w serce się wgapił, żebym tak zdrów był, prosto w samo serce swego przeciwnika, tego paskudnika. No, widzi pan dobrze? Czy on go zabije? Tego kudłacza swem strasznem wejrzeniem za serce przycapił, bój się pan Boga i już go nie puści...
— Nie bój się starcze, ciszej, ciszej. Antychryst też trzyma swego przeciwnika.
— Czy też być może? Na Boga wielkiego! Mów pan i pokaż, bo ja nie dowidzę. Łzy mi zachodzą na sędziwe oczy i mgły pod powiekę. Mnogie lat dziesiątki błądziły źrenice po Tory wersetach i już się wytarły. Oby mogły jeszcze powrócić raz tylko między ryże pukle, które się chwieją na wnucząt głowiętach hen stąd daleko!
— Jakiem Abu-Seif! Antychryst Prochrysta za głowę pochwycił okulary swemi, mózg mu przytrzymał i na skroś prześwietlił. Spółzawodnika myśl każdą odczyta i ruch wszelki złamie, zanim ten się pocznie.
— Nu! Oni się biją, jak zapowiedziano, biją spojrzeniami, jak było w programie. Czemu więc wrzeszczą ci głupcy na dole, czemu przeklinają? Ci obaj atleci są bardzo sumienni, nowy sposób mają i nie cyganią.
— Tłum nigdy nie widzi i zawsze się wścieka. Ja mogłem dostrzedz, co prawdą jest nową, bo w tem mój zawód. Idę ku niebu, zawsze idę, wiecznie, jako prawy sâlik[55] a na tej drodze nazwanej tarika wszechpojmowanie w pobożnego oczach wciąż się rumieni. Tu przystanąłem przy głośnych atletach, bo nigdy derwisz nie wie: co czyni i nie wie: dlaczego. Oto przyszła chwila, w której fakir wolny i jałmużnik âzâd[56] do myśli przyjmuje niebios zrozumienie. Nakrycie głowy wówczas on zdejmuje (żółty cylinder trzyma na kolanach) i staje się madschzub[57], co wszystko ujrzy i wyprorokuje. Mówię ci rabbi, a jeśli chcesz słuchaj: zapaśnicy obaj są szampionami swojego zawodu i są wzorowo obaj trenowani. Walka ich wielka i potrwa długo. I z tych co tu byli i z tych co miljonami przybyć tu mogą, ostatni padnie, zanim ci dwaj dzielni moc swoją wyczerpią. Ich siły są równe i długie na wieki. Jako się wpatrzyli, tak trwać będą dalej. Nie masz potęgi, któraby skusiła bojowników wzroku na oka mgnienie do mrugnięcia tylko choć jedną powieką.
— Na Abrahama i na Mojżesza, nu a co być może, jeśli Mesjasz przyjdzie?
— Bo ja wiem, co będzie? Mnie widzi się jednak, że gdyby przyszedł, to ruszać nie zechce tych zapaśników. Mecz zgrywa się wielki, ażeby nic z niego wyszło wśród boleści, aby urosło, dojrzało i skrzepło, a potem już na świat i do ludzkich mózgów włazszy układnie na stale osiadło. Zamiar jest cenny, by religja jedna i nowoczesna opanowała dwa ludzi miljardy, lądy i morza, półwyspy, wysepki, przepaście, powietrza, języki i serca. Sił ludzkich i myśli najwyższe napięcie, by nicość osiągnąć i w niej się rozgościć. Taka jest mądrość i dzięki atletom, wprost pierwszorzędnym, dziś ona zwycięża...
— To nic, co pan widzi, wszechmocne, potężne, to ono z jakich powstaje boleści?
— Z sił równowagi, którą się osiąga, kiedy myśl serce na wylot przebije, a serce się dostanie w zamyśloną głębię.
— Gwałtu! co ja słyszę! Oni są ranni: Prochryst w samą głowę, a Antychryst w serce!
— Każdą się religję buduje na męce. A zapanuje nad światem obrządek, który się z bólem upora w poczęciu i swym wyznawcom bezboleśną pewność otworzy na wieczność.
— Ja sobie myślałem: z nahajką już koniec i na pohybel tym zaporożcom żółtym, zielonym, czy nawet czerwonym, co wszyscy jednako w Mińsku i w Moskwie czy w Archangielsku mordują żydków. A tu tymczasem tylko nowa moda, a stara jest srogość! Bicz tylko się zmienił, a została bójka. Co ja mam z tego, że żelazna miotła ma być wymieniona na zaczepnych spojrzeń snop strasznie bolesny i że nie pręt tępy na plecy mi gruchnie, lecz do wnętrza wpadnie promień zadzierżysty na samym końcu z wyostrzoną myślą?
— Skończył się okres udręczeń fizycznych i czas już najwyższy, by myśli przeciwne ze sobą się starły i by się prały po mordzie, po grzbiecie, po potylicy, czy choćby po piętach, gdzie tylko się uda i gdzie kto utrafi, całkiem niemal wiernie, jak ongi po cielsku hulały sobie: kije i kolby, pałasze lub kindżał... Wie Allah, co czyni, święte Jego Imię! Nad niewiernymi nowy czas wschodzi: ciała wyzwolenie i męczeństwo myśli!
— Nie jest żaden geszeft takie przemienienie. Tanaitą[58] jestem, przyjacielem Miszny[59] i nie pamiętam, aby zapowiedź tego okrucieństwa wpisana była gdzieś do Bożej księgi. Biada mi, biada.
Oj wej! Musiałem dożyć takiej przewrotności! Cóż teraz się stanie z ludem Izraela? Nie widzę Mesjasza, a śmierć zachodzi na me siwe oczy.
— I ja nie widzę. Mesjasza nie widzę, ani Mahometa. Bezmiary nicości i wszystkie zakątki, gdzie wielkich miłości twórcy się kryją, w skupieniu przebiegiem. Nigdzie nikogo i śladu żadnego nawet nie dostrzegłem. Może się mylę i niechcący błądzę. Moc moja zwidzeń może niezupełna. Gdy na mecz zdążałem, w Veracruz mieście wysiadłem z okrętu. Tam kwarantanny przemocy uległszy do gjaurów łaźni zostałem zepchnięty i do bezbożnej, parą buchającej musiałem wleźć wanny. A równocześnie święconą pałeczkę z nadobną rączką, którą mam prawo wszy derwiszowe zeskrobać niekiedy, gwałtem mi zabrano i aż do powrotu zamknięto, schowano w komorze celnej. Zaś pokwitowanie, które mi wydano, to już nie to samo, co czarodziejskie czystości narzędzie. Od tej kąpieli i tego rabunku mniej mam fakira godnych właściwości, a wymyte ciało stało się mizerne.
— Taki już gorzki życia mego szabas i same cores[60]. Piske Tosafot[61] wcale nie pozwala siedzieć z gojami na jednej ławie i objawienia szukać na meczu. Same złe duchy tu się zebrały i robią rewetes. O! niechaj Jahwe, Bóg wielki, jedyny wybaczyć zechce swojemu słudze, że prawdy kochaniem niby szałem gnany tuż przed samym zgonem między nokri[62] poszedł i chciał się z nimi w dobrem porozumieć.
— Dobrocią nie należy przenigdy handlować.
Dobroci również nigdzie nie nabędziesz i od nikogo.
Z samego siebie trzeba ją wydobyć, długo pomnażać, by nagle potem rozofiarować i nie pamiętać. Dobroć zaledwie przechodzi przez ludzi, lecz w nich nie mieszka. Nie służy jej ziemia. Najchętniej umyka w zawieje obłoczne, które są powszedniem oddechaniem Bogów. Nie będzie dobra tam, gdzie je trzeba dopiero wygadać. Jeśli dobroci wziąłeś nieco z sobą, w milczeniu z nią osiądź gdzieś u wnucząt boku i próbuj zatrzymać aż do życia zmroku. Ja zaś łanami złego i dobrego dalej sobie pójdę w kierunku nieba, dźwigając świadomość, że Duch Niczego tron sobie zbudował na ziemskich rozłogach, że się wyłonił, objawił i rządzi i że próżna dola robaczka ludzkiego, gdyby się chował przed wszechmocą Jego.
— A Ałłah, a Mesjasz?
— Ałłah się zjawi czy Chrystus lub Budda, gdy będą gotowi. Okres nicości i spełnienie jego zbliża nas do nich. Oni nadejdą, a każdy z kobiałką już pełną „czegoś“. Stąd niech pojmie rabbi, że nietylko płonne, ale i zgubne odrywanie oczu od wspaniałego widoku, „niczego“. Niech pozdrowioną będzie mądrość jego!
— A ci tam na dole, którzy nic nie widzą i nic nie mogą dowiedzieć się z tego, co jest na scenie, poco oni stoją i jak długo jeszcze tak wystawać będą?
— Oni się oswoją z poznaniem niczego. Czas jest potrzebny i tresura wzroku. Nic kiedyś ujrzą, a wówczas zaćmienie życiowej pustoty i napełnienie nadejdzie oddechu przez zrozumienie myśli niewidomych. I bliższe będzie zbawienie na ziemi...
— Zabiorę do głowy, co z sobą przyniosłem i co pochwycić mogłem tutaj trochę i pójdę do domu.
— Ty do Jehuwy, ja do Ałłaha, każdy w swoją drogę. A przy atletach zostanie reporter. Ten wytrwa, o wytrwa do samego końca i fałszów napłodzi, które spienięży za cenę prawdy sprytnie zabłaźnionej. Najchętniej z klatki kopertęby wykradł i stał się zwycięscą, gdyby nie ta kobra. Czas nam uciekać, by z moralnego pismaków zakonu ktoś nas nie dostrzegł i rewelacji patr-idjotycznej, obowiązkowej, nie spreparował. Chętnie zabiorę cię z pośród tłoku nieznacznym sposobem, lecz derwiszowi nie odmów jałmużny i do mej kasch-kûl (miseczki nadobnej) skromny wrzuć datek.
— Fuj! Niby pan fakir, a taki żebrak. Ja sam nic nie mam. Ledwie kilka rubli i nieco dolarów. Skąd wziąć i po co? Niech mię Pan Bóg ukarze, jeśli ja panu mogę dać cokolwiek. Już wolę zostać. Widział kto taki sromotny interes? Niechaj mi zeschłe kości tu połamią, ale płacić nie chcę i wcale nie mogę.
— Jak rabbi woli. Sallam aaleikum!
Tu Abu-Seif zeza w brodę puścił, żółty wdział cylinder i wymamrotał: „Allah akbar!“, czyli Bóg jest wielki. Poczem: „Allah kerihm“! czyli Bóg zna łaskę. W końcu z wejrzeniem na żyda gniewliwem: „Allah iharkilik!“, co jest przekleństwem wcale niedwuznacznem i znaczy mniej więcej: (nie chciałeś dać grosza, więc niech cię Bóg spali!). Gdy zaś już skąpca do dschehenna[63] wysłał, raz jeszcze na scenę, na deddschel‘a[64] spojrzał i jak dymek zwiewny mimo ciżbę... zniknął.
Rabbi zaś westchnął, poprawił pejsy, językiem mlasnął i głęboko usnął.
Finish jest meczu, finale rapsodu idjotów spółczestnych i komentarza do teki graficznej.
Może już wreszcie, zwłaszcza po tem wszystkiem, co per longum, latum[65] wyłuszczyłem w liście, Pan mię jednak poznał?
Ja Pana nie znam i jeśli masz treści swoje, rodowite, z zapałem przystąpię do nawiązania z niemi znajomości. Wiem dotąd nieco o Pańskich grymasach, powszednich, kosztownych i zwalczać je myślę ze wszech miar uczciwie. Nadewszystko jednak cenię Pana maskę, a raczej projekcję na cenny wyraz. Wciąż ją pamiętam i dla niej proszę, byś przybył natychmiast. Dzięki tej masce, nie wstydzę się przyznać, jest mi Pan potrzebny, niezbędny, bezcenny!
Czekam, conde Orgazie — mr. Havemeyer!
Gościna u mnie z przeciętnym komfortem.
Farewell[66] i pogody życzę przez Ocean.
P. S.
Proszę, by raczył Pan przywieźć ze sobą w podręcznym kuferku kardynała Nino, opakowanego nad wyraz starannie. Będzie mi potrzebny. Mam jeszcze mnogie a wątpliwe kwestje i z tym ortodoksą pragnę je przegadać. Kardynał chętnie zajrzy do Toledo, siedziby tortury i twierdzy wierności arcykatolickiej. Podróż mu morska, sądzę, nie zaszkodzi, a raczej przeciwnie, zapylone płuca przewietrzy, nasoli. Kompan ja się zbierze przednia i wybredna: Inkwizytor, Orgaz, El Grec‘a prawnuczka, Jacinto, zapewne ktoś jeszcze, kogo dobierzemy, no i gospodarz, którego pominąć w tym wypadku trudno. Odmawiać nie radzę, oczekuję, żegnam.
popularne pismo madryckie „A. B. C.“ wypisuje w płaskiem ujęciu reporterskiem o powstaniu „Dancinga Przedśmiertnego“ i o urządzeniu jego komnat przeznaczonych do wywoływania u zwiedzających tych nastrojów, które sprzyjają konstruktywnemu sposobowi myślenia i narodzinom uczuć metafizycznych.
„Biedne jest nasze życie umysłowe. Ma się wrażenie, że myśl rodzima zwolna dogorywa. A w każdym razie, gdy inicjatywa zjawi się jaka, to zawsze obca i z zewnątrz przybyła. Trzeba ten objaw przygnębiający uświadomić sobie, nigdy nie ukrywać, lecz wręcz przeciwnie opinji publicznej tak „dumnej“ i „czujnej“ stale przypominać.
Fakt w tym rodzaju, więc pocieszający (i równocześnie nad wyraz posępny) zdarzył się ostatnio w przecudnem Toledo. Donoszą nam stamtąd:
Szerokie koła mieszkańców naszej historycznej mieściny poruszyła do głębi transakcja dokonana w cichości jeszcze z początkiem jesieni, a ujawniona obecnie dzięki okolicznościom, które domagają się raczej doniosłego rozgłosu, aniżeli wstydliwego przyćmienia. Starożytny, piętrowy domek, w którym mieszkała swego czasu sława naszego narodu, Cervantes, tak zwana Posada de la Sangre, przeszła z nieuświadomionych rąk dotychczasowego właściciela rodzimego na własność amerykańskiego nababa, pana Dawida Yetmeyera z New Yorku. Specjalne komisje parlamentarne i międzyministerialne badają surowo, czy i o ile mogło mieć miejsce w tej całej aferze ominięcie obowiązującej ustawy o nabywaniu nieruchomości przez obcokrajowców. Z ruchliwości jednak nowego pana na Posadzie oraz z niezwykle szerokich sposobów, przy pomocy których wśród nas się rozgościł, wnioskować wypada, że klamka zapadła i nie otworzy jej żadna sztuczka prawna. Uznać natomiast należy niezwykłą sumienność, z jaka oryginał-miljarder przystąpił do odnowienia walącego się domu. Od lat szeregu nawoływała cała prasa do natychmiastowej odbudowy zagrożonego poetyckiego puzderka, ale napróżno. O! niechaj po wieki wieków przeklęty będzie ten kolegjalny system załatwiania przez nas spraw pilnych. Plany rekonstrukcyjne, projekty artystycznych ozdób, wszystko było już gotowe, ale na papierze w rulonik zwiniętym. Podwójnie biedna jest nasza Hiszpanja: cierpi na stały brak pieniędzy i na niezdolność chroniczną do wszelkiego dzieła. Dość, że ubiegł nas fantasta zamorski. Jednem głowy skinieniem zgodził się na wszystkie nieprawdopodobne wymysły madryckiej „komisji konserwacji zabytków“ i jednym tchem zabrał się do pracy. Cały sztab naszych architektów i rzeźbiarzy u siebie zatrudnił oraz legjony robotników krajowych. Natomiast inżynierów, urzędników, dozorców i rzemieślników sprowadził sobie własnych. Trudno mu uczynić jaki zarzut z tego.
Dziś Posada de la Sangre to prawdziwe cacko. Wierzyć się nie chce, że arcydzieło wskrzeszone zostało w przeciągu dwóch czy trzech miesięcy. Naszym zwyczajem lataby całe ta budowa trwała. I pjetyzmowi narodowemu też zadość się stało, albowiem u samego wejścia wmurowano napis:
Nieco zaś niżej i już mniej czytelny włączono dodatek:
Cudaczny ten frazes odpowiada w zupełności dziwacznym właściwościom umysłowej organizacji odnowiciela Posady. Wyraziły się one najdobitniej w rodzaju przedsiębiorstwa, jakie amerykanin w tym domku założył. Oto na wysokości pierwszego piętra z daleka uderza w oczy ogromna wstęga elektrycznych lampek, z których litery barwne ułożono wiążąc je w słowa:
Co to wszystko znaczy i do czego zdąża? Po mieście złośliwa gruchnęła pogłoska, że Posady właściciel albo jest niespełna zmysłów, albo co gorsza zamierza kpić ze wszystkich. Wasz Korespondent udał się natychmiast na miejsce wydarzeń i wprost u ich sprawcy zażądał wyjaśnień. Przyjęty zostałem nad wyraz uprzejmie, a na podstawie wielce łaskawie udzielonych mi informacij oraz pouczających oględzin, jestem w stanie rozprószyć wulgarne obawy.
Ranek był piękny, kiedy staroświeckie kraty wchodowej bramy przedemną rozwarto. Przedsionkiem o nieskalanem sklepieniu romańskiem wszedłem do patio[68]. Rozległe, słoneczne, nakryte niemal niewidoczną, rozpływającą się w jasność powietrzną, kopułą szklaną. Niby czworobok paradnych żołnierzy wokoło podwórca słupy maurytańskie dźwigają sklepienia. W pośrodku wyniosła kokosowa palma, tak zwana królewska (oreodoxa regia) ku zwyżom wystrzela. Jest tajemnicą, jak ją zasadzono i jak się przyjęła. U jej podnóża gniecie się rodzina przyziemna, wstydliwa palmowych karłów o rozszczepionych, pokurczonych liściach (cariota propinqua).
Z pośród zarośli tego basenu lama się wspina. Wypchana wzorowo. Szerść popielata, a nawet siwa. Natchnione ślepia ku niebu rzuciła, pysk wstrętnie skrzywiła, podniosła ogon i wody siklawą spluwa, wciąż spluwa wysoko, daleko. Strumień dosięga palmy czupryny i wzdłuż pnia potem spokojnie spływa. Ogromna koncha dziwnego basenu jest z malachitu i cztery zady hippopotamów brutalnie przygniata. Z bronzu potwory chcą się wydostać, wymknąć od ugniotu, więc prężą cielska i popłakują rzewnie, bardzo rzewnie przez ogłupiałe, tępe oczodoły i rozchylone, przekrwione nozdrza. Łzy ich spadają ożywczą rosą na niebieską grzędę samych niezabudek, które okalają basen wianuszkiem w głąb mozaiki wpuszczonym nieco. Cała posadzka z pstrych, drobnych kamyczków jest ułożona, spojrzeniom dając ucieszny obraz: ohydna ropucha groźnie się nadyma i do połowy podwórca spuchła, zaś w drugiej połowie egipski apis[69] szlachetny, wytworny, rozstawił kopyta, macha ogonem, gały w żabę wpuścił i jęzor, jak długi, na kpiny wygarnął.
Przy każdej kolumnie do ziemi wpuszczone jakieś drzewo czuwa. Więc eriodendron — bawełniane drzewo i carica papaya — melonowe drzewo i fikus kubański i araukarja i wachlarzowa flirtuje palma (sabal umbraculifera) i zbiły się w pęki zgrzybiałe arony, a niemal na przemian gaj bananowy i gąszcz bambusowa cienie mnożą chłodne. W powietrzu się perli rozochocony licznych ptasząt szwargot, skryty gdzieś w listowiu i jak zapach słodki oczom niewidoczny. Zjawia się tylko czasami od stropu tajemniczy lotnik, jaskółka morska (oceanites oceaniens), towarzysz burzy, przewodnik okrętów, które w głąb idą, spowiednik topielców. U góry nad patio szalone, taneczne zatacza kręgi. Cień jaskółki ciąży powiekom rozwartym. Skąd wzięli ptaka powiedzieć nie umiem.
Tych pytań gatunek najlepiej rozwiąże odpowiedź miljardów.
Sklepienia dźwigają okolną galerję, gdzie same loże w postaci namiotów utkanych z włosów, zielonych i złotych, ospałych paproci. Wnętrze ścian zdobią barwy rozpuszczone drobniutkich kwiatów, które gwarnem mrowiem przylgnęły do łodyg roślin górnolotnych. Każda taka loża ma własny przedpokój (w ścianę wkutą wnękę) i wszelkie wygody.
Podczas gdy patio za arenę służy głównych produkcij (pantomimy, tańce), z dolnego krużganka pod brwiami sklepień wejść jest kilka obok do komnat specjalnych. Wprost zaś z podwórca kręconemi schodki dostać się można na piętrowe wyże, gdzie próbna sala, liczne garderoby i właściciela zacisze prywatne.
Niedługo czekałem w mgle hall‘u różanej, w tropikalnym gaju, wśród ptactwa wesela i ciszy marmurów. Stoczył się ku mnie po schodach gospodarz. Grubasek rozkoszny, zabawny i zwinny. Zaledwie w oczach czai się hardość, choć twierdzić można, że szkli się ona raczej w okularach. Obejście skromne i wciąż ma w pamięci pozory prostoty. Jedwabna koszula na widok wysyła brudne, wystrzępione i cyfr batalionem upstrzone mankiety. Jankes jest w pyjamie z żaglowego płótna, mocno przepoconej.
Plecione podano fotele (służba jest chińska z tutejszą zmieszana), hawańskie cygara i mrożony kefir.
— Pan rządzi opinją. Nic mię nie obchodzi szanowna opinja. Sąd trzeba mieć własny o wszystkiem, o wszystkiem. Odwagę mieć trzeba, by też czasem o czemś nic a nic nie wiedzieć. Tylko w ten sposób można swoje zrobić. Panu i dla Pana, który był tak łaskaw do mnie się potrudzić, coś nie coś powiem i proszę z tem czynić, co i jak wypadnie. Założyłem dancing. Instytut pogody i mądrej radości. Forma rozrywki najbardziej powszechna. Wabi i zatrzyma. I stałych gości można się spodziewać.
A o to chodzi. Dancinga przydomek opiewa przedśmiertny. Więc chciałbym rozbawić mych zacnych klientów aż po same brzegi ochoty do śmierci. Po wojnie ujrzałem wypróżnione wnętrze każdego człowieka. Czem mu je zapełnić? Śmiechem, bujnością, tańcem i muzyką. Możnością wesela. Wyrabia się przez to myśli żywszy obieg. Myśl krąży w człowieku, by była historja na szerokim świecie i religja kwitła w odludnej zadumie. W pustce powojennej chcę wyrobić treści czyli niezbędny dla ludzkości pokarm i treściom tym nadać wszechwładny wyraz.
Chcę ufundować niezbędny po temu zakład położniczy albo inaczej: modne misterjum. To wszystko. Szczegóły, kto zechce, dostrzeże w dancingu.
— Najmocniej przepraszam — nieśmiało wtrąciłem — lecz radbym usłyszeć, dlaczego to właśnie na hiszpańskiej ziemi, a zwłaszcza w Toledo tej akcji początek, która wprost zmierza do odrodzenia powojennych ludzi?
— Ogólnikowo odpowiedzieć mogę. Cała okoliczność jest prostym wynikiem naczelnej konstrukcji (!?), o którą myśli i czyny opieram. Pozatem nie skrywam, że żywej sympatji nicie mię wiążą z tym waszym półwyspem i że szczególne mam zobowiązania wobec takich mężów, jak Nino-kardynał, Cervantes, El Greco...
— Czy wolno zapytać o działania program na czasy najbliższe?
— Dancing i jeszcze raz dancing. Tu oczekuję pierwszego od dawna zdarzenia, które historję do życia powoła i tu muszę pierwszych wytańczyć kapłanów dla nowej religji, ażeby myśl ludzka w szczęściu umierała i dla szczęścia żyła.
— Ale na razie w zgodzie z tą przeszłością, która nam prawa po dziś dzień dyktuje?
— O tyle, o ile. Powiedziawszy prawdę mało jest dzisiaj śladów dawności a zapowiedzi na przyszłość też nie ma. Czujność hultajów i nieprzytomność ziemskich niebożątek — oto rzeczywistość, która nas zalewa. Chodzi mi więc o to, aby dłużej nie stać w tej nieznośności, lecz ruszyć z miejsca. Proszę zatem za mną. Poznając ten zakład i system mój pozna ten, który nie ziewa przy poznawań trudzie. Otóż gdzie siedzimy główna jest scena. Podczas występów kobierce zaścielą mroźną mozaikę. Najważniejsze jednak są izby sąsiednie, gdyż każda szczególna ma swoje własne, ważne przeznaczenie: przygotowawcze. Myśli niemowlęta w nich się pielęgnuje stosownie do wzrostu i do pochodzenia, ściśle według wieku. Ćwiczy się, hartuje, odżywia, przewleka, aby dojrzały do wiary człowieka. Kurs koszykarski dla wyrównania łozy wyobraźni z nieugiętością krzewów intellektu. Nazwy im dałem sklecone z łaciny. Przejdźmy po kolei. Zwracam uwagę, że na papierze notować nie wolno, lecz tylko w pamięci. Zaczynam:
Początek wszystkiego. Podręczny księgozbiór, skład rycin, podobizn, projektów. Sala na górze a z nią połączony wewnętrzną windą jest na dole pokój, gdzie wśród ksiąg natłoku pracownia, czytelnia.
Dzieła religijne. Rzadkie egzemplarze. Oprawa paradna. Biblja leży święta we wszystkich językach. Najciekawsze z wydań jest polskie, a potem japońskie. Mszały, brewiarze, psałterze klasztorne. Unikatów mnóstwo. Wspaniały jest Talmud, cały utkany z barwnego włosienia: od abisyńskich pochodzi on żydów, tak zwanych falasza. Jest Kalewala w wydaniu Lönnrota, zbiór legend fińskich i jakuckich wierzeń. Na osobnej półce spoczywają pisma wyznania Konfucja: uprzystępnionych naszemu poznaniu fundamentalnych pięć King i Szu cztery. Zaglądałem również do arcydzieła skromnego Lao-tse, które Tao-te-king miano (zresztą dobrze znane i przystępne) nosi. Przykrą już myszką ta moralność trąci. Natomiast warto zbadać dokumenta do religji Szinto, która w Japonji rządziła i rządzi. Wybór historyjek, niekiedy wesołych, zdobionych rozkosznie, nazwano Kożiki. Jest dykteryjka tam arcyzabawna, którą polecam naszym Czytelnikom: Jako państwową główną konieczność ustanawia ona boga kaligrafji, wywyższonego do roli niebiańskiej (!) z pośród ministrów. U nas się ludziom wciąż odbiera teki i w roli portfelu trudno jest wytrwać na jednym fotelu! Za rym przepraszam i za kiepski dowcip, lecz zbyt często marzę, jakby to u nas ktoś z pośród władnych mógł zostać bóstwem. Zbyteczne wprawdzie, ale czy możliwe? A divinatio zwykłej kaligrafji możeby również stan naszej ciemnoty pokonać zdołała z wyraźną korzyścią dla światłości mózgów. Widzę, że uwiódł mię dziwak Yetmeyer i że jedną po drugiej popełniam dygresję. Budzę sprawozdawcę i donoszę dalej: są egipskiej wiary wyznania najstarsze pod nazwaniem pięknem: perten heru, czyli „wyjście poza dzień“. I asyryjskich i babilońskich są panteonów przepisy klasyczne a z pośród fenickich jako najwcześniejsze muszą być znane Sachoniatona półgreckie fragmenty. Odrębne oddziały stanowią Indje, Persja i Grecja.
Nad jednym z koranów utknąłem dłużej wprost onieśmielony przepyszną oprawą, na której migotał rozśmiany firmament bezcennych klejnotów. Więc wyraziłem głośno obawę, by tego skarbu rzezimieszek nie skradł. Lecz uspokoił mię gościnny jankes postarzałego wskazując kakadu, który promenadę po półkach, pulpitach dla zdrowia wskazaną odbywał z powagą. — Stróż to nad stróże — oświadczył Yetmeyer — najdrobniejszą kradzież natychmiast wykryje i złodziejowi umknąć nie pozwoli. Nieznacznie dziobem guziczek naciśnie podając służbie sygnał alarmowy. Czuwają wszędy, pod drzwiami, na dachu, półdzicy janczary. Ρο-pô tresowany (nieco drażniące jest imię papugi!) wskazuje im sprawcę, ułatwia rewizje. Zresztą mam zamiar na wszystkich afiszach takie oznajmić ludziom ostrzeżenie: „W kieszeni z dancingu nic nigdy nie wolno wynosić ponad to, co przybysz miał z sobą wstępując do wnętrza. Każdy podejrzany musi wybaczyć i będzie poddany wytwornej rewizji. W głowie natomiast wolno i należy wynosić wszystko, co dancing dać może“.
Przyzna mi każdy z szanownych rodaków, że pomysł jest trafny i wręcz typowo amerykański.
Dziwi tu jednak i nieco uraża frazes wprost wstrętny, wypisany wszędzie, gdzie tylko się ruszyć. W dodatku jeszcze greckimi znakami:
co zapowiada, że kto w tej izbie przebywa, pracuje, tem samem bogom na kolana siada.
Z sali do sali przejść tutaj nie można, gdyż nie należy, jak właściciel sądzi, poufnych nastrojów przez zbytnie zbliżenie mieszać i mącić. Korytarzowy czy hotelowy wprowadzono system. Znowu od krużganku drzwi naciskamy, gdzie
Miła, pogodna sala jadalna. Śmieje się czeczota. Biedermeier pieści. Do słońca się mizdrzą z muślinu firanki. Kwiatuszki na oknach, tapetach, na lampie. W altankach z powojów i z winogradu przytulne stoliczki. W pośrodku izby więzienie oszklone napełnione wodą. Kozły wywracają pozłacane rybki. Zegar staroświecki barytonem tyka. Podłoga zasłana puszystym kobiercem, który Aurory wstydliwe miłostki rozpowiada wszystkim. Trzyma się ściśle przepisu na plotki, wzory anegdotki języczkiem świetlanym podmalowując z odcieniem miedzianym, gdyby od niechcenia, serdecznie, nieznacznie. Tło: lazur stanowi niebiesko-stalowy oraz zbaraniałe z zachwytu obłoczki. Jedyny przepis, który tu krępuje, to jest
rozbazgrane wszędzie. Nie obowiązuje ta dzika pretensja rozbawionej zgraji księżniczek, hrabiątek, która pod osłoną nietykalności gobelinowej gdzieś w parku Wersalskim swywoli i broi, kopjując faunów i banalne nimfy. Tuż przy nich sterczą srebrne kandelabry i cały skandal bezwłocznie oświetlą.
— Po praeparatorium zaraz jeść trzeba — objaśnia gospodarz. — Stanowczo zwalczam wielce gadatliwe, bezmyślne trawienie. Trawić trzeba myśli wraz z ciała pokarmem. Milczenie z jedzeniem dla mózgu twórczego jest najsmaczniejsze ziemskie zestawienie. Wypoczynku niema, (bo życie go nie zna), lecz umożliwienie dalszego wysiłku.
Zaprosił do stołu. Zasiadłem do lunch‘u ze szczerą ochotą. Przez kotarę z głębi malaje z kolczykiem w nosie, w kąpielowych portkach, prawie bez szelestu, potrawy wnoszą. Zastawa, talerze, wazy i półmiski: zawstydzone złoto. Na większych płaszczyznach dętego reljewu patetyczne sceny. Maniera czasów poaleksandryjskich. Je się według tempa, które chronometr na stole wybija. Menu pozbawione cech nadzwyczajności. Paprykarz cielęcy, gularz wołowy, myśliwski bigos, ragout baranie, szczupak gotowany, sandacz w marynacie, lin całkiem golony, rostbeef, tatarski befsztyk, kotlet po wiedeńsku, kura z kogutem lub kogut bez kury, kwiczoły, półgąsek, niedźwiedzie łapki, zając w własnym sosie, ryż ze śmietaną, puddingi, szarlotki, sałatki, kompoty, owoce i lody. Spis potraw skończony. Można jeszcze dostać na zamówienie, (ale czekać trzeba) w słodzonych powidłach lekko zanurzone wielkie czeskie knedle. Kuchnia pozbawiona hiszpańskiego wdzięku i na teorji oparta wiedeńskiej. Napoje: Giesshübler i piwo pilzneńskie. Wino na zesłaniu. Likiery wzbronione. Czarnej kawy nie ma. Uprasza się nie palić, zupełnie na serjo. Do ust płukania kabina na prawo (przy wyjściu), a toaleta jest znowu na lewo. Tam kwartet smyczkowy, ale nie cygański, anemicznie rzewny, więc pewnie niemiecki, dyskretnie przygrywa.
W najbliższem sąsiedztwie jest
Pan Yetmeyer twierdzi:
— Myśl odkarmiona sposobem właściwym, a więc podwójnie: przez wiedzy ambrozję i przez codzienną strawę zmysłową, które w trawieniu pogodnem złączone urodzą refleksję, musi następnie flirtowi się oddać z tajną inspiracją. Tym założeniom odpowiada skromnie komnata trzecia, która fizjonomję ma nastrojową czy marzycielską.
Wchodzimy. Jest ciemno. Gdzieś z wyżyn stropu kotara rzucona, która w półkręgu trzy ściany pokoju okrywa szczelnie. Draperje zwiesiły leniwe jęzory, nieustępliwe, zszarzałe, bezczelne. Brak mi oddechu. Jedna ściana wolna. Mgły na niej się kłębią, zimno pykającym kagankiem gazowym ledwie rozwidnione. Pośród odmętów cień człowieka brodzi. Przez chwilę widoczny jest najwyraźniej. Miedzianonagi pastuch beocki w wątłej opasce z koźlej, żółtej skóry i z pałką owczarską w zadumanej dłoni. Spojrzał wprost na mnie z rozkłębionej toni. W tych oczach, w tych oczach gna strumień szalony, bije mchy zielone, szronem migoce zapienionej bieli i mądrym szafirem głębię sobie ścieli. To Hermes! — poznaję — na jakimś nieznanym, arcydzielnym fresku. Jest jak upiorne o szczęściu marzenie, barwione niebem kamienne natchnienie, gdzieś zagrzebane w podziemiach Pompeji.
Szczerzą już ku mnie złowieszcze piszczele pochowane w mroku trzy greckie napisy (nieznośna maniera kształconego snoba):
co przypomina czy uprzytamnia każdemu przybłędzie, że Hermes jest boski dla myśli przewodnik, zwłaszcza w podróżach nieco nieoględnych po świeckich rozłogach, że dobre ma serce i w słowa napięciach ludziom pomaga, zaś duszom zgaszonym przez straszydło śmierci w ciemnościach dogadza.
U stóp syna Zeusa leżą kozetki, przytulne, powabne. Sprzęty starogreckie. Usiadam. Wyczerpany jestem. Nie zwraca uwagi wszechwładca dancinga, lecz niezmordowany zaczyna misterjum. Na przeciwległej kotary aksamit, pokorny, obleśny, dwa padły światełka, okrągłe, ciekawe i jak płomyk chwiejne.
Płyną po ślizgiej zasłony przestrzeni i porywają całe twe spojrzenie. Czasem przystaną u góry lub z boku, lecz na tym postoju już nie oderwiesz od nich twego wzroku. To Hermesa oczy, które myśl twoją prowadzą, uwodzą i na właściwe wtrącają koleje.
Myśl samotnieje, od zbytecznego i bałamutnego odrywa się tłoku. Chodzić się uczy po niebie, po ziemi. Klimatu szuka, gdzie może poorze i trochę zasieje. Jest zawsze z sobą. Słucha monologu swego własnego. Wiedzą niewiedzy posila się, grzeje. Nad każdą przeszkodą wspina się do skoku. Przed siebie dąży, chce czegoś. Hermes ma upór pielgrzyma w oku. Wiesz co już i kiedy i jak i którędy!... Światełka migocą, a bóstwo przewodzi. W mózgu człowieka powoli świta: jutrzenka — inwencja!
Myśl się oswoiła z twórczą swoją dolą, więc ją z żywiołem, z temperamentem należy sprzęgnąć, zanim zacznie działać. Temu przeznaczeniu służy:
Słyszę objaśnienia:
— Śpi żywioł w człowieku. Wązką płynie strugą pod skórą po żyłach. Trzeba go budzić, sztucznie nawoływać, a następnie siepać. Wchłaniać, wdychiwać musi człowiek często podnietę dla zmysłów. Gdy żywioł się porwie i gwałtownie spiętrzy, myśl cwałem uniesie na podniosłym grzbiecie. Dopiero w przymierzu z żywiołu tętentem poczucie jest myśli, gdyż w pomysł się wciela i na świat zdąża.
Sala jest lakowa i z laku są sprzęty. Dygocą motyle czarne, żółte, płowe i blado-niebieskie, nieco skropione brązowemi centki. Zanurzają głowy w ciemnowiśniową otchłań lakową. Czołgają się za niemi posrebrzane węże. Ryba koczkodan wyzłociwszy skrzele capra się[75] w powietrzu. Wściekł się jakiś polip z wyspy koralowej i brudno liljową ciecz wokoło sieje na zbałamucone a zaróżowione meduzy, rozgwiazdy, czy durne jeżowce. Filodendrony wlazły na topolę. Płoną czeremchy, chowają piersi wiśnie zasromione, jabłonie w ślubne welony się stroją.
Mimozy kichają z dławionej radości. Z jaskini baśni i legend dziecięcych smok sunie potworny i sam zawstydzony przesadnym wyglądem rozdziawił paszczę, by śmiechem nadrobić szopny brak wdzięku; świętojański robak, zapewne niemowlę, dostał się na jęzor.
W każdym sali rogu, na postumencie nagi siedzi Budda. Z lawy zastygłej w rzeźbiarskiej tokarni ogładzony schludnie. Brunatne ma ciało i sznurek przez piersi zgoła niepotrzebny. Nogi przed sobą przedziwnie ułożył, jak placek zgniecione, a prawą dłonią wielce namaszczony gest czyni mądrości słusznie utajonej. Twarz bóstwa łagodna usypia powoli w leniwym uśmiechu.
Japońska waza w samem sali centrum wciąż bucha płomieniem, który zjada mirty z Afryki południa. Stąd też woń kadzidła przesłodka, nabożna i ogłupiająca. Tu jest fumoir. Wszelakie gatunki tytoniów i cygar roznoszą chunchuzy, typy drapieżne a bardzo sumienne. Nargilą raczą marokańskie starce, w ciemnych burnusach i białych turbanach z zieloną przepaską. Mokka we wszystkich możliwych odmianach podają gejsze z porcelanowym na obliczu smutkiem.
Przechodziło do baru, kilka kroków głębiej. Styl magdeburski, ale nie w kolorze, gdyż z czarnego dębu pną się po ścianach rżnięte boazerje, masywne, solidne. Naczelnym momentem jest bufet potężny, dookoła sali konsola wygięta z białą płaskorzeźbą, przedstawiającą „zwiastowanie śmierci“ — Zulusów legendę. Jak Unkulunkulu czyli pierwszy człowiek z sitowia wypełza, jak obejmuje nad światem rządy, jak braciom swoim przez kameleona przesyła wieści, że będą żyć wiecznie, a równocześnie przez salamandrę, że pomrą koniecznie. Niedbaluch, niecnota i wałkoń niegodny jest życia zwiastun. Po drodze przystaje, zajada owady i z nenufarem cienistym flirtuje. A salamandra jak opętana spocona, zbiedzona sunie od rana aż do wieczora do ludzi... ze śmiercią. Wyścig skończony, wieczyste życie na zawsze stracone, umierać trzeba a wina jedyna jest kameleona.
Motyw czarno-biały, który tu panuje, jest wyzyskany sprytnie i oględnie. Na czarnem drzewie oparto marmury, śnieżyste, mleczne. W ścianę zagłębione, amfiteatralnie bieleją półki. Wrzaskliwa galerja upstrzona flagami plomb, etykiet, marek. Pagody, meczety, stożki, piramidy z samych butelek. Rosolisy, wódki, koniaki, likiery, rumy, cock-tail‘e, coblery. Działy, oddziały, wydziały, przedziały. Magistrem głównym jest tu muzułmanin przybyły wprost z Mekki. Krogulczy ma profil, paciorki szklane złośliwości w oczkach i karmin smętku na ścienionych wargach. Widmo białej szaty, barczyste, wyniosłe wszędy po sali, jakgdyby zarazę, w milczeniu roznosi. Polak z Kongresówki rumiany i krępy, w ponurej czamarze, jest mu adjuwantem. Aptekarzuje zaś przy bufecie i zdradliwych szklankach sama dzika służba: Kafry, Hotentoci, Tauregi i Kabylów nieco. Czarnym golasom dla przyzwoitości taftowe, bieluchne na biodra wciśnięto rodzaju okrywki. „Ognistej wody“ są przednie gatunki. Z tych, co kosztowałem, a zapamiętałem polecić mogę: czeską śliwowicę, polską kontuszówkę, litewską starkę, węgierskie nalewki. Najbardziej jednak przypada do gustu mało komu znana wódka „ajerówka“, alkoholu marjaż z mleczem tataraku. W dobrym rodzaju jest angielska whisky. I jugosłowiańska niezła „aqua vitae“. Niemile cuchnie, ale wściekle mocny jest z kwiatu agawy wyciśnięty napój: meksykański pulque. Z pośród coblerów skosztować należy odmianę z sherry oraz najdziwniejszy: „Prince of Wells“ ochrzczony. Wina niezliczone, wszystkie doskonałe. Najbardziej uwodzi wprost nieporównany Chambertin omszały. A zamykają ten zespól wspaniałe seki-demiseki, gdzieś jeszcze przed wojną z Szampanji zwiezione. Potraw nie podają, ni żadnych słodyczy. Jako zakąski służą przy kielichu: z Bordeaux ostrygi, astrachański kawior, bałtyckie szprotki, indyjskie placki czysto owsiane tak zwane tortilla[76], mace, pierniki, migdały w soli, kawa niemielona i nieodłączne, zawsze pożądane frankfurckie parówki naturalnie z chrzanem i tylko skrobanym.
Z owoców jedynie: papaja, melony.
Do baru przylega sala wydłużona i w głąb fundamentu niejako spuszczona. Ma same kabiny do snu przyrządzone. Szwedzkie są łoża adamaszkiem kryte. W każdym przedziale telefon iskrowy do niezawodnej, najszybszej rozmowy ze samym sobą, z urojeniem własnem. W nieograniczonych podają tu dawkach: eter, morfinę, kokainę, opjum. Bolesne stękanie, głuche westchnienia, sapanie, charczenie i mamrotanie: to główne motywy instrumentacji, z której melodje na ciszę tej sali bez echa spadają. Ma się wrażenie, że gdzieś coś się wali, że sypią się stęchłe jakieś rumowiska i pyłki gryzące do orbit wpadają. Od czasu do czasu z ambony czy z logji w pobliżu sufitu burza się zrywa. Złe wichru gwizdy, deszcz praży suchy, pustynny, piasczysty. W wirach tajfunu łkają ptaków skrzydła. Tchórzliwe ściany płóciennych namiotów szlochają, dygocą. To Abd-Allaha naśladownictwo czyli małpowanie proroczych bredni. Berbera jakiegoś gdzieś wytrzasnęli, by fałszywego zgrywał kaznodzieję. Bezz zająknienia, bez chwili wytchnienia, wciąż czyta i czyta, jedno i to samo, herezje gnostyczne na temat Mamu. Wylicza imamów, czyli niewidocznych na ziemi bogów. Działali, działają i nie odeszli. Imiona zna siedmiu: Adam, potem Noe, Abraham, Mojżesz, Jezus, Mahomet, Izmael. Ósmego sam znajdzie, zna go osobiście i widział, że przybył. Zbełtanym ohydnie, podłym wolapikiem wzywa pobożnych (uśpionych, spokojnych), by głośnem chrapaniem natchnienie zdradzili i pomagali słudze Bożemu, to znaczy jemu, w poszukiwaniach (na skroś umysłowych) za zabłąkanym czy ukrytym bogiem. Tuż nad kazalnicą, w klatce wmurowanej za miedzianą kratą, wśród puchów i pierza pantera leży. Jest wystrojona, jak na niedzielę i połyskują rudawe jej pręgi. Uszyma strzyże i nadsłuchuje, co łotrzyk ponad nią półgłosem bajdurzy. Ma oczy hetery i groźnie poziewa.
Mówił mi jankes, że uniknąć pragnie gwałtownych wypadków, o które nietrudno w tem inhalatorium. Delirium tremens, serca paraliż, wstrząs nerwów — niepożądanym dla niego skandalem. Więc dozwolona jest wyłącznie tylko morska choroba, ten przy powodzi alkoholicznej i narkotycznej ratownik pewny. Innym wybrykom czy nadużyciom ludzkiej natury służba zapobiega: sami Persowie z sekty Haszszaszinów, od dziada pradziada spoufaleni z tajemniczą mocą indyjskich konopi[77]. Po europejsku są ugładzeni i wiedzy medycznej doktorskie stopnie chwalebnie zdobyli.
Nargilę usłużnie pod nos mi podali a ja się broniłem, że jestem zbyt zdrowy do jakichkolwiek zmysłowych wybryków. Oni natomiast przekonywująco we mnie wmawiali, że do ekscesów wszelkich przedewszystkiem są umysłowe pewne dyspozycje wprost nieodzowne. Mój mózg, moje serce i płuca zbadali, poczem orzekli, że instynkt mam zdrowy, ten całkiem najnowszy, arcypozytywny, który chce zawsze i wszystko razem, co mu pod oczy zaledwie podpadnie. Zalety instynktu nowoczesnego chwalili nadmiernie: zajść można daleko, do samego brzegu wielkiej życia próżni. Obawy wszelkie o zaburzenia tak zwanej myśli u mnie — wykluczyli. Byłem pokrzepiony tą konsultacją, lecz przez przezorność nie tknąłem nargili. Zauważyłem, że podczas tej sceny Yetmeyer kichał, zawzięcie kichał, rozgłośnie, rozkosznie, niby koń morski. W końcu głośno wyznał, co tu przytaczam dla charakterystyki niezwykłej jednostki: „Rzecz dziwna, że zdrowie drugich, zdrowie beznadziejne, przez eskulapów wścibskich zatwierdzone i maszerujące nieciekawą drogą, musi na mnie działać zawsze jednakowo, a mianowicie niebywale drażni me błony śluzowe i w krtani i w nosie. Słusznie więc tuszę, że w atmosferze obcego zdrowia kryją się ameby, które dostawszy się w moje gruczoły wywołują katar, a wraz z nim kichanie.
Proszę parskanie moje mi wybaczyć, zwłaszcza, że niedomaganie po mojej stronie“.
Wracamy przez wszystkie już znane pokoje, zdążając ku wyjściu. Po drodze widzimy dwa czupiradła, w balowych sukniach skrojonych klasycznie, lecz jakby rozmyślnie przedartych na strzępy. Między bijanych wlazły i do gry w kości stwarzają zachętę.
Młodsza jest ruda i łachman ma biały. Zamączone piersi wyleciały z gorsu i widać napis, niby brudnym palcem tuż przy brodawkach na obie połowy w zgłoskach rozdzielony:
co mówi o wstydzie, który ta niewiasta każdemu przypomni. Druga zaś dama jest bandałacha[79] z małego miasteczka, rzeźniczka, żona kowala, lub gospodyni księdza prałata. Biała peruka, a w sine centki nakrapiane ciałko jaskrawo-czerwona okrywa płachta po samą szyję. Wszędzie poprawna, aż tu na siedzeniu, na samem siedzeniu sukni jej zabrakło, opadają majtki i wzgórza olbrzymie, rozległe gołki tęsknią do światła. Na obu szczytach, gdzie wykrzywionych sporo wądołów, wytatuowano grobowcowem wapnem:
czyli msta na wroga (może na siebie, na samego siebie?), zemsta za wszystko, również za coniebądź. Wśród opilców tłoku te damy, jak sroki, gry zapowiedź skrzeczą: „Miotajcie kości! Kto pierwszy wygra, ten mnie dostanie, na stałe, na wierność. Kto przegra ostatni, ten minie się odda, raz jeden, raz tylko, na chwilkę, na słodką!...“
Przyznaję, że po raz pierwszy tutaj zrozumiałem, dlaczego w zacisze wstyd wszelki się cofa i że nagość swoją w łachmany przystraja. Od dziś będę również wiedział najdokładniej, dlaczego zemsta stale się wypina lub też na człowieka najtylniejsze strony chętnie się zamierza.
Mnogość nowości tak mię oślepia, że nie dostrzegam, jak sama się zbliża
W sobotni wieczór nad rybą szabaśną tak chasyd zawodzi, jak mi mój jankes pod komnatą piątą prosto w ucho śpiewał:
— Myśl nasycona, potem przetrawiona i podniecona w stosownej chwili, wymaga jeszcze przed udoskonaleniem swem ostatecznem, zresztą jak każdy surowiec cenny, przefiltrowania czyli oczyszczenia. Albowiem w pomyśle, najbardziej samotnym, czy pierworodnym, tkwi od pierwszej chwili, zupełnie zbyteczna: drzazga społeczna. Wielce szkodliwa, nieobliczalna, łatwo zapalna, jest jak w jelitach ów mały wyrostek zwany robaczkowym. Z myśli rozwojem ona się rozrasta, myśli kształt zmienia, kierunek wypacza i wprost haniebnie twórczość przeinacza. Od niej pochodzi febra połogowa, która myśl ludzką względem na opinję do tego stopnia rozpala, zatruwa, iż wszelkie nasienie w mózgu kiełkujące dla drugich dojrzewa, nie dla swego twórcy. A jedna jest prawda: że nikt nie przeszkodzi, by myśli gotowe ktoś obcy chwycił gwoli kupczenia czy też, co rzadziej, słodkiego zgłębienia i by przy sposobności tej twórcze konstrukcje na giełdę nie poszły obrotów społecznych. Kto więc pamięta, że myśl celom własnym służy rodziciela i kto myśli dobro nadewszystko ceni, ten rychło się zgodzi, że drzazgę społeczną bezwarunkowo i w samym zarodku usunąć trzeba. Zabieg bolesny, bo wymaga gwałtu czy przedziurawienia myśli od zewnątrz, by módz skałkę wyjąć i raz na zawsze unieszkodliwić zdradliwą chętkę mózgu znieprawienia. Tę operację zwę trepanacją metafizyczną lub metapsychiczną. Na samym sobie musi dzielny człowiek zabieg wykonać, zaś wszystkie narzędzia do takiej chirurgji czerpać należy z aseptycznych składów swej świadomości. Jeden jest środek na złagodzenie tego procesu samoudręczenia: to znieczulenie aktu trepanacji przez ośmieszenie społecznej drzazgi na żywych przykładach. I nic innego uczynić nie mogę w obrębie komnaty, do której wchodzimy.
Drzwi nam otwiera paradny generał. Po twarzy bije upstrzony uniform, świecideł harmider strugami ścieka. Wypomadowany, zarurkowany, sperfumowany, brodaty kudłacz o wyglądzie zbira.
— To z Teneriffy najmilszy mój szympans — przedstawia właściciel. — Przez żmudną tresurę wbiłem mu w głowę społecznego ćwieka. Znacjonalizowany on socjalista i socjalizujący tromtadrata wrzaskun. Wciąż się poświęca, prowadzi boje, podbija, zwycięża. Drzazgę wielkości narodu każdego starannie pieści. (Kto tylko się zgłosi!) Jako przystoi imperjaliście, jest ograniczony, nieociosany, ponuro mistyczny i erotoman. Na chwałę rozgłosu stale łakomy, ordery połyka. Osobny fotograf wciąż konterfekty jego zdejmuje, o każdej porze i w każdej pozycji. Audjencji udziela i interwiewów. Antypatyczna, lecz zaszczytnie znana i wielce ceniona figura woskowa do wypożyczania na wszelkie obchody, uroczystości, szopki przedwyborcze...
Generał się skłonił majestatycznie, nogami szurnął i w srebrne ostrogi groźnie zadzwonił. Zdążamy w głąb sali śladem wojownika. Okrąglak wyniosły w stylu mauzoleum. Światło się wciska przez górne okienka, rozweselone zielono-czerwoną orgją witrażową. W pośrodku las cały zwisających zwiewnie lin i powrozów, półek, drabinek, drążków i trapezów. Zanderowski zakład. W koszulkach atletów ponumerowanych ród cały pawianów poci się i ćwiczy.
Również kilka piesków w zbytkownych czapraczkach za ogon zawisło i kręci młynki zawrotne w powietrzu. Synogarlice w różowych fartuszkach samymi dziobami, schowawszy pazurki, swój byt utrwalają wśród skrzydełek dreszczów na rozkołysanej huśtawce drucianej. Zebu pręgowaty na głowie wciąż staje, wierzga kopytami i rży: „jeszcze, jeszcze!“ Gryzoń aguti[81] po samym plafonie głową ku ziemi, łapkami ku niebu zgrabnie paraduje w otoczeniu kawek skomlących z zachwytu. Gdy przerywa trudy, nigdy na posadzkę kamienną nie spada, lecz na nadstawione śpiących osłów grzbiety. Zabroniona jednak wszelka rekreacja. Mentor zakładu, pretor czy augur czuwający w środku, karminowo-żółty, ospowaty kacap w niebiesko-zielonych, jedwabnych majtasach i dziegdzionych butach, wciąż strzela z bata i warcząc zaprasza: „Obywatelu, czyń powinność twoją!“ A wszystkie zwierzęta są upaństwowione, rdzennie narodowe i niezmiernie czułe na każde błazeństwo związane z tytułem.
— Gimnastyczna szkoła cnót obywatelskich i z nimi skrewnionej jarzmionej miernoty — z trudem wyjawia wśród pisku, bełkotu, pstrej alegorji chytry inicjator. W tej właśnie chwili nad moją głową powiał szum skrzydeł. Ujrzałem pierze, jak świt szarzejące i niby od słoty sklejone, zmięte. Dwa żarem płoniące, krwią ociekające dzikich spojrzeń świdry. W szponach ptak rajski czułą zdobycz niesie: białą, morską świnkę. Prosię lament kwiczy, a ptak podczas lotu podbrzusze rozerwie, wyszarpie wnętrzności i ciepłą posokę długim cienkim dziobem wzorowo wychlipce. — Cały dzień pracuje — zapewnia Yetmeyer — dokładnie, bez przerwy. W jednym sali rogu z klatki ofiar pełnej wyjmuje stworzonka i statecznie znosi w sam kąt przeciwległy, gdzie składa do paczki, już tylko kadawry, na pasztet, na później. System rabusia jest wynikiem drzazgi, z której powstaje konieczność myślowa powszechnie przyjętej o „byt materjalny walki racjonalnej“. Jest przeświadczony o powodzeniu swej pracowitości i przepełniony szacunkiem dla siebie. Zawsze jest dumny, jak głupi mieszczuch w szynku przy niedzieli, często opryskliwy, jak urzędniczy, biurowy majestat. Wczoraj nie kazałem żywej dawać strawy i cała wspaniała walka o istnienie nagle się urwała. Dzielny pracownik nastroszył się groźnie i jak basałyk[82] w tym trudnym wypadku wyjawił skrajną na wszystkich nas wściekłość. Ostrym dzioba dłutem rozharatał rękę stróżowi tej sali, zaś wesołkowi, który go przedrzeźniał, zamierzył się w oko. W końcu dla odmiany „o byt walczącemu“ podsunąć kazałem kilka glist wstrętnych i dwie myszki polne. Wprost załkał z radości na widok nagrody za pilność i męstwo. Z głębi Urugwaju przywiozłem gagatka i bardzo go cenię, gdyż według zasady żyje najśmieszniejszej, którą się bawią miljony mych bliźnich, a mianowicie zdobywa strawę, gdy mu ją przypadek łaskawie podsunie.
Uchodzę z zamętu i aleją zdążam, która się wije tuż pod samą ścianą, gdzie się kłaniają podwójnym szpalerem cytrynowe drzewa i pełechate a kuse oliwy. Między wazonami skrzynki rozstawione, niby sarkofagi, ale ożywione zmyślną polichromią. To poglądowe jest niby muzeum, gdzie sławnej przeszłości pochowano ślady, świadczące wyraźnie, jak się zwykle kończy hodowanie myśli w służbie dla drugich. Przebierać można w tych skrzyniach bez końca. Wspaniałe relikwie przemądrych religij, które minęły już dzisiaj bez śladu, gdyż nie przemyślał ich przedtem dla siebie własny ich twórca. Zręby epok, historij, na pół rozwalone i oszpecone krwawemi ślady cichego szaleństwa: myśli ofiarnictwa. Myśl przez odbiorców szybko znieprawiona... własnego pomysłu potężnych marmurów udźwignąć nie mogła i swojego tworu ciężarem bezwładnym została zmiażdżona.
Wzruszyła mię lalka, z drzewa obrobiona, właściwie belbas, choć w kobiecym stroju, co z głębokiego wnoszę ja dekoltu i z zwojów rebozo[83] spódnicę u dołu naśladujących i z rzutu ramion całkiem obnażonych. Natomiast głowa na samca wskazuje, a mianowicie typowego capa widzę niechybnie, z strączkiem, lichej bródki i z wyostrzonymi, choć w tył odgiętymi rogami uporu. Pocieszny symbol myśli zmarnowanej przez ludzi codziennych; w wierzeniach wedyckich bóg inteligencji nazwany Daksza. Zabawia z kolei: śmierci bogini w szarozielonym rzeźbiona nefrycie, ściśle podług wzoru z arcybiskupiego muzeum w Puernavace[84]. Potworna sowa, której z brzucha strzela drwiąco wykrzywiona, łysa, trupia czaszka. Bratem do ręki łopatkę Pelopsa i Argonautów kotwicę branżową, Sokratesowy puhar berylowy, Kserksesa siodło, Aleksandra cugle, Efjaltesa plany, togę Cezara, sandały Ottona, perukę Ryszarda, zwanego Lwie Serce, nasenne krople Filipa Wielkiego, Guatehomoca ostatniego króla z rodu Azteków rozpaczliwy stryczek, kołpak Batorego z pod samego Pskowa, spodnie Waszyngtona, Rodina kołnierzyk i — przyczepione do dziejów cnoty buduarowej — kobiece przybory cacaine, gumowe. Spokojnie nie można zabytków oglądać, bo przy pamiątce każdej bez wyjątku — (pewnie zamówiona!) — gromada Włochów chóralnym śmiechem wybucha nahalnie. Trupa ta trzpiotów obowiązkowo przedrzeźnia żałobę pozostałości po zmarnowanej wśród bliźnich wielkości. Eksgondolierzy z gnijącej Wenecji. Stąd też ich chichot posiada zalety jedwabnej melodji.
Chcę dalej postąpić, bush[85] widzę przed sobą, za którym przeczuwam nową niespodziankę. Krzaczasty żywopłot, rozkwitły liljowo w gwiazdy buganwilij[86] i w hibiskusa krwawe tulipany, trzy klatki ukrywa, do których dostępu gospodarz mi wzbrania. — Dla prasy wszędzie wstęp musi być wolny! — śmiało zażądałem, na co skwapliwą i nader uprzejmą odpowiedź dostałem: — Prawda! Zapomniałem. — Znowu dziwnie kichnął, skarżąc się na fetor idący od klatek i niepowstrzymanie interpretował:
— Jest fama wulgarna, przez wszystkie usta rzewnie wypluwana: o zbożnej pracy w cichym czoła znoju, który rzekomo najdalej prowadzi. Jak w życiu ludzi to hasło wygląda i jak sobie kopiec budują mrówki, długo oglądałem. Mojem więc zdaniem te pobożnisie, zabójczo wytrwałe, nietyle się pocą, ile ryją raczej w cichości przezornej. Funkcja jest żmudna, lecz z pracowitością komórek mózgowych nic nie ma spólnego. Mikroba frazesu o pracowitości zaszczepiłem właśnie na solanodonie, zwierzątku zdarnem i wielce obrotnem. Figlarnym ryjkiem i drapieżną łapką codziennie grzebie dwumetrową jamę, by tylko podkopem pod swego sąsiada módz się przedostać, swobodnie go zagryźć i jego zapasem siebie pożywić. A zwracam uwagę panu sprawozdawcy, że ten kret ogromny ma smakołyków własnych pod dostatkiem. W tem polityki międzynarodowej czy wszelkiej partyjnej jest ujawnienie i powodzenia w obrotach bankowych i urzędniczej, chwalebnej karjery.
Widzę klatkę obok, jak wieżę wyniosłą. Cuchnie coraz gorzej. Rój oszalałych gzi się nietoperzów. Raz wraz hajtują[87] u samego spodu, to znowu w górze unoszą się chmarą, po prętach walą wyrodnymi łbami i wciąż się aplikują[88] do nastawionego na modlitwę młynka, daru Dalai-lamy. Od wiru skrzydeł nieprzytomnych zwierząt tybetański przyrząd wiernej pobożności porusza się sprawnie i karty przewraca modlitewnej księgi. Nie trzeba oczyma ani też myślami wchodzić w antyfonę, sama się odprawi. Zupełnie w stylu jest Yetmeyera ten pomysł zabawny i szydzi śmiało z drzazgi czy manji publicznych obrzędów, z uczuć uwiędłych w bigocji formalnej.
Morowe powietrze, wprost oddech zapiera i przytomność mąci. Już teraz rozumiem: stworzonko paskudne, bałuchowaty śmierdziel się uwiesił na skarlałym smreku. Niby obojętny i tył ku nam wypiął, lecz nadsłuchuje, bo właśnie bedynter (poczciwy wiedeńczyk w tyrolskim kostjumie, z gołemi łydkami, w kapelusiku z figlarnem piórkiem) bezbożnym akcentem w głos odczytuje urzędowe wieści z całego świata. Sierdzi się śmierdziel, oburzenie łyka. Z nadmiaru wzruszeń i cnoty trawienia wstrętny babręga smrodliwą posokę popuszcza w kręgu i pod siebie brzydzi. Jaki do kogo może mieć aprens?[89]. Do wszystkich o wszystko, z wyjątkiem kliki, choćby najmarniejszej, byle dała żarcie. Śmierdziel moralista, pucer obyczajów, naprawiacz skarbu, naganiacz skandalów, lustrator kanałów, prowokator fałszów, rewelatorski pieniacz-epileptyk czyli histeryk nader animuszny wszechaktualności. Tak myślę sobie, choć w oczach mi ciemno i nozdrza wciąż puchną. Milczy mój towarzysz. Więc zapytuję: — Panie, jaką drzazgę reprezentuje ta klatka ostatnia? — Przepraszam najmocniej, odpowiedź wypadnie najbardziej ogólnie, bez żadnych aluzij — zaznacza gospodarz. — Mamy do czynienia z klasycznym okazem na służbie publicznej. Przyznać musi każdy, że mi się udał ten rozkoszny panicz, ten arcygówniarz, czy niewyświęcony, jeśli chcemy grzeczniej, niby arcykapłan potrzebami tłuszczy nadzianej opinji. Wybaczyć proszę: To publicysta... z szkoły powojennej...
Zaoniemiałem. Chciałem w pierwszej chwili szukać satysfakcji. Lecz pamiętałem o obowiązku wobec sal następnych. Zaznaczyłem tylko bardzo uroczyście, że nieoczekiwanie kiedyś się pomszczę.
Gdyśmy opuszczali tę menażerję ośmieszonych zalet, na których spoczywa nasz ustrój społeczny, wypadły z krzaków wrzeszczące dwa hufce zmitrężonych ptaków. Na żółtych malwach przy budce śmierdziela grzecznie usiadły i wcale wyraźną kłótnię rozpoczęły. Czarno-aksamitne, meksykańskie drozdy, gwizdając twierdziły:
Natomiast szpaki, bezbarwne wygi z opłotków Europy, swarliwie, gderliwie wpierały w siebie, a przez to i w drugich:
Każdemu z osobna przyznaję rację i czmycham czem prędzej. Stanowczo mam dosyć komnaty warjackiej. Czuję ból głowy. Skutki trepanacji. Mało co dalej mogę aprendować[92], ale zapowiada bandzior[93] — przewodnik, że jest spokojna i niemal pogodna
— Faza ostatnia gotowej myśli przed wyjściem na świat. W milczeniu, w jasności myśl się utrwala, skupia, uplastycznia. Wszelkich przejść poprzednich osady zbyteczne muszą wyparować. Działania teraz trzeba wzmożonego światła i ciepła.
W oszklonej hali mądrego milczenia jest nadsłuchujące werandowanie nietylko wskazane, ale nieodzowne. Przed ostatecznem swem ujawnieniem i opuszczeniem na dno świadomości daje myśl obraz, bez barw i wymiarów, a jednak widoczny pamięci twórczej, gdy składa konstrukcję. Nie można dopuścić, by jakiekolwiek pyłki wirujące, atomy, mikroby mogły ten obraz zaćmić czy omglić, czy też zadumanić. Dlatego cenny jest mi tak bardzo okres transpiracji. Po takiej dopiero, zupełnie niewinnej, beztroskiej kuracji obraz osiada w łonie świadomości i daje wyraz. Ten niekoniecznie musi być słowem, lecz może również w jaskini milczenia monolitowego poszukać schronienia, nic nigdy nie tracąc z swej cudownej mocy, którą skupiona posiada zaduma, z wiośnianej tęsknoty do porozumienia z ludzkiemi istoty. Przez słowo lub też wprost z milczenia przechodzi wyraz na twarz myśliciela i tam się rozkłada w znamienny grymas, nad którym dbała fizjonomja czuwa. Od tej to chwili dopiero właściwie jest człowiek człowiekiem, jest niezapomniany w światów kołowrocie i odróżniony pomiędzy bliźniaki. Bardzo się cieszę, że mogłem w dancingu urządzić salę dla autoterapji myślącego chcenia i oczekuję, mimo potępienia miotane na mnie przez różnych maklerów konkretnej wiedzy czy eksperymentalnego wszechdoświadczenia, że wyjdzie stąd kiedyś sporo okazów, które rozgłoszą tę anielską dobroć, tę rozkosz istnienia, jaka nastaje, skoro człowiek zdoła sam z myślą własną zupełnie się zgodzić. I popularność masażu szwedzkiego ucierpi znacznie, gdy się już ludzie oswoją nieco z myślowym sposobem nakładania sobie życiowej maski. Spokojny jestem, iż kto spróbuje i ściśle wykona, sam chętnie wyzna, jak dobrze się czuje.
Dosłownie powtarzam wywód Yetmeyera.
Sala napuszczona urokiem świetlanym, albowiem bez przerwy przez nisko wpuszczone wenecjańskie szyby włazi do wnętrza zaróżowiona i roześmiana dnia powszedniego niewinna jasność. Styl jest odrodzenia — szlachetny, czysty. Rozprzestrzenia blaski mnogość zwierciadeł i kryształowych, rozdygotanych w chichocie pająków. Rozrosłe datury[94] białego kwiecia sypią wonią szczodrą od kąta do kąta rozjarzonej sali. Wszystko, co ujrzą, powtórzą marmury bielistej posadzki różanemi żyłki nieco spłonione. Blado-żółte słońce zalało plafon. W tym samym tonie fresk utrzymany. Fenicki korab, płynący od Tyrrhu, na Sargassowe[95] wyprawił się morze; odwiedzić pragnie zapewne Bermudy. Cedrowej fregaty łabędzia szyja aż się ugina od cennych ciężarów, krwią się zalewa kupieckiej purpury, błyskawice miota złota, srebra, miedzi, bursztynem się mieni i mnogich branek spieszczonemi udy na morskie głębie zarzuca uroki. Naoliwione galerników plecy wichr smaga zegziony. W takt poruszane kajdanów ogniwa zalotnym syrenom pieśń nucą zmyśloną o szczęściu na ziemi.
Przystaję u stołu w samym środku izby. Ogromna płyta, w kolisko skrojona, jest z malachitu. Na sfinksowych łapach wśrubowana w ziemię. Niedbale czuwają po bokach fotele. Wysokie krzesła, godnie zagłębione, z gruszowego drzewa. W najprostszej linji i potomki modelu z czternastego wieku, na którym rozmyślał o cudach tworzenia Kazimierz Wielki, Polski budowniczy. Dziś w jasnogórskim ukryty jest skarbcu wzór taki jedyny. Księgi na stole leżą porzucone. Yetmeyera same już tylko utwory nieznane nikomu, wyspekulowane, przedziwaczone. Pomylone tezy, warjackie tytuły. Przytoczę niektóre: „O najtańszym sposobie przeprowadzki od Boga do Boga“, „O potrzebie myślowych masażów dla zatraconych fizjognomij spółczesnych“, „Przymiotnik opresji wobec wymiotnika ekspresji“, „Wstęp do teorji prasowania spodni na wieczność“, „Czego nam trzeba, czyli o cnocie wszechpożądania“, „Pośmiertne skutki poprawnego chodzenia głową po ziemi“, „Krótki zarys dziejów idiotycznych“, „Jaka kamizelka obowiązuje w chwilach natchnienia?“, „Dolus[96] czy dolor[97] dolara?“, „Projekt agrarnej reformy w nicości“, „Zastosowanie sztucznego oddechania do intensywnego myślenia“, „Statut organizacyjny przemytników bezmyślności“ i sporo jeszcze takich ksiąg, albumów, projektów, rysunków wraz z wiernym przekładem i z objaśnieniami egipskiego tekstu p. t. „Rozmowy człowieka zmęczonego życiem ze swą duszą“. Poradzić mogę każdemu sumiennie, by nie zaglądał do tych arcybredni.
Per todos los santos[98], gdzieś z pomiędzy książek czy rękopisów przedemnie wyskoczył, czyniąc propagandę na półtora cala, znany w Kamerunie, wprawdzie kawał drewna, lecz przerażający Bakundu — fetysz. Pieruńskie straszydło. Belzebubia morda pozbawiona czoła, a na samym przedzie spłaszczonej łepety widią się słuchy groźnie nastroszone, jak u kłapoucha. Zabielone gały drapieżnym zezem, niby kły małpie, twe gardło chwytają. Ust i nozdrzy niema. Kretynim skurczem jama się uśmiecha, wokoło której falują zagony żrącego polipa. Spoglądałem dłużej na tego potwora, omdlenie czuję i zawrót głowy, więc nader pochopnie nieco się posuwam między pergaminów i kalki zawoje. Kartek bez liku tuła się w tych stronach, barwne zapowiedzi dzieł Yetmeyera, które są w druku. Prawnicza broszura: „Nowela do ustawy karnej za przekroczenie granic poznawalnego“; „O bandażowaniu ruptury dziejowej“ (laboratoryjna, wytrawna rozprawa); „Studja nad hodowlą kości ogonowej i o wynikających stąd możliwościach neozmałpienia ludzkiego rodzaju“; w końcu kartki z podróży po polskiej kulturze p. t. „Poznań w teorji poznania“ i „Teorje poznania w Poznaniu“.
Dancingi urządza, miljardy wydaje i jeszcze tyle a tak beznadziejnie pisze i pisze. Nigdzie go nie znają, nikt go nie rozumie, a nad utworami każdy ręką macha. Grafoman uparty, wprost nieprzyzwoity.
Zawrotnych wymysłów niepohamowany autor usłużnie podbiega, sycąc mą ciekawość: — Tο jest powołanie zbłąkanych baranów ze skalnych zboczy przez polskich juhasów. Brzmi w podwieczerzu, gdy się tego słucha, tak przekonywująco, jakoś pieszczotliwie i niemal czcigodnie, że zastosowałem do naśladowania przez tych właśnie ludzi, którzy usiłują nakłonić naturę oporną swoją do pojednania z myślą tresowaną w poprzednich komnatach. By jednak zrozumieć, co teraz powiadam i nie wykoszlawić, należałoby sobie dysertację sprawić przezemnie wydaną w Bostonie przed laty o: „Wypuszczaniu bezprocentowych, międzynarodowych pożyczek myślowych!“
Na wąskiej prawej i na lewej ścianie strzeliste witraże do góry się pchają. Szkło prawicowe jest zażółcone. Niebieskie opale z egipskich wierzeń duszę przyniosły w postaci ptaka, który się rozsiada jak sowa czy wrona z przypiętemi skrzydły i trwa w profilu bezmyślnie pogodnym. Ten wartościowy człowieka element, krótko „ba“ przezwany, dobrze się czuje w sąsiedztwie ciała, z którego pochodzi, którego pierwszą poniekąd połowę uzmysłowioną, widoczną stanowi. A sobowtór jego, już tylko cielesny, jest właśnie po śmierci w ultramarynie cały ubabrany, poprawną sylwetkę pana Yetmeyera w oponie zakonnej i z baszłyka cieniem na obrzękłej głowie, jako „ka“ stylowy, ku pierwszej połowie, uduchowionej, pobożnie nachyla. Gra cała polega na rozflirtowaniu ciała z jego duszą i na utrudnionem duszy rozstaniu z swojem własnem ciałem. Światła promienie na witrażowe szkiełka padają zazielenione, gdzie tkwią napisy. Jak na ulicznej żarówek reklamie każdy element i zawsze na przemian samego siebie głośno wywołuje: ba-ka. Nadmienił Yetmeyer, że jego Polak, zaniepokojony tym transparentem, w oczy mu zarzut cisnął wyszukany, naiwny, śmieszny, iż bakę świeci. Skąd, po co i komu? Byłoby ważne i pożądane, by dusza zechciała odejść od ciała i korzystając z ptasiej inkarnacji do sióstr i braci w niebo uleciała. Faraonów wiara w tej samej sprawie przekornie twierdzi, że „ka“ przepada, innemi słowy: sobowtór znika, a „ba“ przeszedłszy w nadziemskie regiony „khonem“ się staje. Nie ma obawy, jak twierdzi gospodarz, by wszechświatowy, na wieczność wykpiony, pan Kohn próbował po raz miljonowy w pozagrobowe Egiptu życie przenieść antenatów.
Witraż lewicowy spód brambrotowy[99] z dala okazuje. To tierra caliente[100] południowej strony nowego świata. Na tem podnóżu cedr opuszczony wspina się ku niebu. Pień szaro-liljowy jest wyprawiony, jak łuski węża na damskiej torebce. Dwa zwisające niemal ospale, wykoszlawione wichrowem miotaniem konary cedru wskazują ściśle na samotnika wiek już podeszły. Do drzewa się tuli indjańska chatka, nędznie sklecona z cynobrów adoby[101]. Drzwi są otwarte i nie ma nikogo. Gdzieś na kominku porzucony ogień puchnie i chudnie, sinieje i pyka. Ciemno-zielone, bananowe ucha wciąż nadsłuchują tuż przy samym dachu. Szumiącem srebrem wloką się topole, czułego pobliża nabożne aleje. Widać, jak ktoś krzyknął... nagle, przeraźliwie. Krzygnął niewątpliwie ten, kogo tu nie ma. Upalną noc przeklął i proklamację ogłosił ponurą: Grito de dolores[102]. Hen na samym krańcu tego nocy dnienia w zapoconem szkliwie fiebre amarilla[103] podchodzi i ścieka wśród klejnij szkarłatnych i galactodendronów dziewczynkowatych a zabielonych siarczaną posoką. U progu chatki na miętach stłamszonych angielska waliza z jasnej świńskiej skóry spoczywa i czeka. Gospodarz się wtrąca w mą duszną zadumę: — Drzewo się nazywa: arbol dela noche triste[104]. Ongi Kortez pod niem w zamyśleniu siedział i ubolewał, że krwawo zwyciężył. Dziś nikt do drzewa pamiątkowego nie ma rozpędu, gdyż każdy omdlewa. Pierwszy tam zasiądzie w szaleńczej gorączce piastun nowych dziejów, religji twórca, dancinga uczniak i człowiek kosmiczny. On również zapłacze nad swoim trjumfem, nad bezmiarem ofiar, lecz zaraza przyjdzie i sen wieczysty wpuści mu do głowy. Wówczas idjoci podobiznę jego wmalować każą na wypuszczone witrażowe miejsce.
Nie mogę wątpić, że marzył o sobie.
Cwałuje kwadryga Alkibjadesa, wprost na potylicę moją zajechała, lecz nic mi nie grozi, albowiem w chwili najbardziej drastycznej została wstrzymana gobelinowym dzięki umiarom. Stąd wnoszę śmiało, że natchniony obraz niezaprzeczenie jest pochodzenia z tkalni Medjolanu. Z oszalałego cały jest obłoku gnający rydwan. Rozopalone, wychłostane kurze szprych się imają, jak baranie rogi w zawoje zwinięte. Pomarańczowe wysyłają błyski miedziane okucia. Bryczne szymliczki[105], cztery w równym rzędzie, bachorze[106] nad ziemią w locie rozpostarły, kopyta srebrne maczają w powierzu, łby przylepiły do różowych piersi, czarniawe jęzory bokiem wywiesiły, bryzgają pianą zżółciałej wściekłości i zastrachanych spojrzeń ametysty rzucają w przestrzeń. Smagają je grzywy wichrów rozhulaniem na strzępy porwane i łechtające karczydła żylaste. Markotne podszepty zatraconej pustki we krwi im biegają, więc całkiem ogłuchły, a znają tęsknotę, którą pędem łowią.
Wyprostowany u steru rydwanu, w chiton przyodziany, woźnica szału jest... Alkibjades.
Cynobru jedwabiem herosa ciało czule wydziergane... Oblicze efeba polewą białej zalane mądrości. Oczy w głąb własną patrzą hierofanty[107], na uściech drzemie śmieszek kitarysty[108]. Lejc sine bandy[109], rdzawymi meandry smętnie przetkane, niedbale poniechał, prawicą w górę unosi pławinę[110], po której brzozowe kotki zielone, świeżo narodzone, figlują niezdarnie. Czarodziejską różdżką jest mu gałąź licha. Kierunek biegu z niej odgaduje i cel gonitwy w duszy ustawiony: dno niezgłębione podniebnej zadumy. Pod koła się walą strzaskane bogi czy ludzkich szantaży pyskate idole. Tuż przed kwadrygą dziewice zgłodniałe z nieśmiertelnej drogi rękoma zgarniają bobki[111] rozprószone i zajadają. Na widnokręgu urosły w przestwory dymem osmolone komety upiorne. Biją się łuny krwawo rozczochrane, jak stare wiedźmy, o miłość z szatanem nieskapryszonym, niezarażonym. Narodowej wiary płoną ambary[112], wiekowymi zbiory dziecinnej ekstazy zapchane szczelnie po dachu paździory[113]. Wśród pióropuszów, odmętów, oparów białe motylki kapustą żywione pogodnie fruwają i niewidzialnym zecerom powolne, Euripidesa sentencję swywolną w napis składają:„
albo w żywej mowie:
„Kto wie, czyli umrzeć znaczy żyć, czy też żyć jest to umierać?“
Już transpiruję i nie mogę więcej. Proszę Yetmeyera, by mię wypuścił. Z komnaty ostatniej prowadzi wprost przejście po schodkach kręconych na pierwsze piętro, gdzie loża osobna dla „oczyszczonych“ i „wtajemniczonych“ i gdzie wygodnie oglądać można występy taneczne czy pantomimiczne w skreślonem u wstępu cieplarnianem patio. Porządkowa liczba tej głównej sali jest
Wprost naprzeciwko poprzednich komnat są jeszcze dwie izby, ale poufne i nikt tam nie wchodzi prócz gospodarza. Wstęp przeznaczony tylko dla „przypadków“ (!?). Co pod tem rozumieć, wybadać nie mogłem. Wszelkich wyjaśnień czcigodny gospodarz stanowczo odmawia. Powiedzieć nie umiem, co się tam dzieje, ale w każdym razie nic szczególnego i zbyt wytwornego, skoro unika publicznego światła.
Specjalny kawał zacnego dziwaka, skrywany zapewne na czasy późniejsze, gdy dancing zakwitnie i sławy śmigusem świat cały obryzga. Stróże bezpieczeństwa, do których w materji tej niepokojącej z wywiadem pobiegłem, orzekli wyniośle, że „wszystko“ w porządku i że „ubikacje“ „kwestjonowame“ praktykom prywatnym służą właściciela. Zdołałem jednak od Yetmeyera wydobyć nazwy tych nieokreślonych izb dancingowych, lecz z zastrzeżeniem, że uprzystępnienie szerokim kołom tajemnych pokojów jest nieaktualne. Więc:
Przyznaje gospodarz, że nazwa dwuznaczna i choć przeznaczeniu swemu odpowiada najściślej, najwierniej, ewentualnie, w razie potrzeby wnet ją przemianuje na:
co o tyle znowu do prawdy się zbliża, że sala jest ciemna, zimna i podziemna.
Ma istnieć pozatem, już jako ostatnia:
Na każdy wypadek, jeżeli interes rozwinie się dobrze, przezorny jankes dla przyszłych trjumfów zaciszne gniazdko z góry przysposobił. Dziś przyznać się nie chce i dlatego tylko sens obu komnat milczeniem zaciemnia.
Tuż przed odejściem i niemal przy bramie spotkałem postać wprost dystyngowaną, o pobielonej i klasycznej głowie. Z prawdziwą radością stwierdzić musiałem, że owym grandem, którego poznałem, jest rodak nasz, Hiszpan z samego Toledo i że piastuje godność dyrektora w administracji dziwnego dancinga. Wytwornie zagadnął, jakie wrażenie wynoszę z całości, o pamięć prosił na przyszłość najbliższą, usługi swoje w wszelkich wątpliwościach chętnie ofiarował. Mąż ten sympatyczny, na tak wybitnem dziś już stanowisku, zasługuje w pełni, by jego nazwisko w całym naszym kraju dobrze zapamiętać: Jacinto de Gouzdrala Gouzdrez. Na pożegnanie właścicielowi bez osłonek rzekłem, że przedsięwzięcie charakteru niema, że założenie jego religijne jest niepraktyczne, zaś praktyk większość, które dostrzegłem, jest niereligijna i niemal bluźniercza. Przypuszczać należy, że powodzenie pysznego zakładu jest mocno zachwiane, dzięki tendencji wielce zagadkowej i przeładowaniem szczegółów zaćmionej. Społeczeństwo zdrowe, pod wpływem instynktów wrodzonych, szlachetnych, nie przyjmie szczepionki na bałamuctwa same obliczonej. Yetmeyer w uśmiechu serdecznym dziękował za wyjawienie mej szczerej opinji i ku zdumieniu — przyznaję — wielkiemu wyraził zgodę na sąd tymczasowy. Dodać nie omieszkał, że tylko „metody życiowej karjery“ obu nas dzielą, czyli mnie i jego! Dla niego religja zakonna, myślowa (!) jest tylko środkiem prostym, niezawodnym do nieodzownej karjery kosmicznej (!?), zaś moje pragnienie świeckiej karjery, nienasycone, zawsze nieprzytomne, jest przykazaniem głównem i naczelnem licznych, uczuciowych, zakapturzonych i przez to praktycznych obrządków światowych.
Ha! Zobaczymy, co z tego urośnie. Spełniłem powinność, wyjawiam stan rzeczy i po raz ostatni ostrzegam najskromniej:
„Caveant[115] consules“ (wszyscy patrjoci i cała policja!), „ne quid detrimenti capiat dominium regium“[116], na ukochanym tym iberyjskim, sławetnym półwyspie!
zlepkiem wycinków z najróżnorodniejszych organów prasowych Ameryki Północnej. Są to domysły, oświetlenia, mniej lub bardziej pochopne sądy krytyczne, alarmy i suche sprawozdania na temat dancinga, który już powstał w Toledo, wywołując podziw, zachwyt, potępienie, podejrzenia, spekulacje, knowania i groźby.
Havemeyer przyjmuje niebezpieczne zaproszenie Yetmeyera. Inaczej nie mógł postąpić prawdziwy jankes, który zawsze poszukuje sposobności do ryzykownych, sportowych rozgrywek.
Podczas, gdy na jachcie kolekcjonera „Frivolous“ palą pod kotłami, szykując się powoli do przeprawy przez Ocean, wyjeżdża z ramienia Havemeyera do Toledo jego upełnomocniony delegat oraz powiernik, świątobliwy brahmin hinduski On-czi-da-radhe. Nikt nie wie i nie domyśli się nigdy, że tajemniczy saddhus jest sprytnie zamaskowanym, słynnym detektywem amerykańskim, który ochrania swego pana przed wszelkimi spiskami, a więc i przed możliwym zamachem na jego życie.
Okazuje się w toku akcji, że Havemeyer żywi również pewne, dotąd ukryte, zamiary w odniesieniu do ginącej cywilizacji europejskiej i że jego uparte kolekcjonerstwo pozostaje w związku z temi utajonemi zamierzeniami.
Tymczasem pan Dawid poczyna sobie w jak najlepsze na starym kontynencie. Akcja jego, zmierzająca do stworzenia kultu religijnego dla myśli twórczej, przybrała ogromne rozmiary. Generalnym swym zastępcą do oficjalnych rokowań z władzami europejskiemi i do reprezentacyjnych wystąpień mianował Yetmeyer „zredukowanego“ papieża taoistów, sędziwego chińczyka A-to-tso.
Oprócz tego zausznika, starającego się o przyjazne względy gabinetu londyńskiego, wysłał zbawca do Paryża jako swego przedstawiciela przy rządzie francuskim, Polaka, Piotra hrabiego Majcherka, młodego, przystojnego arystokratę, erudytę, religjologa, skąpca i dziwaka.
Zespół baletowy dancinga wraz z tanecznicą Ewarystą powierzył Yetmeyer kierownictwu słynnego Rosjanina, Igora Podrygałowa z Saratowa. Tancmistrz powrócił niedawno z Bolszewji, gdzie bajecznemi swemi produkcjami, wykonywanemi przy pomocy dwunastki własnych, jeszcze nieletnich dzieciąt, wzbudził u zabobonnego ludu rosyjskiego powszechny kult dla swej osoby. Z podziwu dla jego cudacznych pantomim i z opowieści o awanturniczym żywocie Igora, o czterech jego zmarłych żonach, o tuzinie dzieci, kształconych pod opieką ukraińskiej niańki Praksedy, o tysiącznych, zwycięsko pokonanych niebezpieczeństwach i przeciwnościach, urodziła się legenda, przypisująca Podrygałowowi tajne a bliskie związki z samym szatanem.
Dancing już działa, burza w mózgach ludzkości, ginącej od przerafinowania i ogłupienia, już posiana. Zgrzybiałe, majestatyczne Toledo w krótkim stosunkowo czasie stało się jednem z najbardziej przeludnionych oraz wrzaskliwych miast na kontynencie. Po staroświeckim bruku muzealnej twierdzy nad Fajo rozlała się szeroką falą pstrokacizna ciekawskich gości. Tłoczą się w odwiedziny do dancinga nietylko skrajnie zdenerwowani i ostatecznie znudzeni schyłkowcy zachodniej cywilizacji, ale i najbardziej egzotyczni dzikusy, przybyli z najodleglejszych zakątków pierwotnego odosobnienia kulturalnego.
Pojedynek dwóch miljarderów o właściwe odrodzenie ludzkości rozpocznie się niebawem na szerokiej arenie świata.
z dnia 23 listopada 1921 roku, str. 75 u góry, trzecia szpalta:
...„Uzupełniając wiadomości, ogłoszone naszym kablogramem madryckim w dniu wczorajszym, jesteśmy w stanie odsłonić dalszy rąbek tajemniczej akcji D. Yetmeyera w Hiszpanji. Amerykański dancing, założony w Toledo i wyposażony we wszelkie uroki spółczesnej zabawności, niepowszedniej egzotyki i wyrafinowanego, artystycznego smaku, stanowić ma zaledwie zalążek wielkiej misji ideowej, zapoczątkowanej na kontynencie, a zmierzającej do rozpowszechnienia i pogłębienia zanikającego w Europie życia religijnego. Usiłowania te, skierowane na podwaliny moralnego ustroju ludzkości, pozostają w bezpośrednim związku z dotychczasowymi, niestety płonnymi, mozołami około uruchomienia czy wskrzeszenia gospodarczej tężyzny świata powojennego. Zagrożonemu długoletniem przesileniem przemysłowi i handlowi amerykańskiemu może dziś otworzyć na ściężaj rynki zbytu jedynie rozważnie przygotowana i energicznie przeprowadzona meljoracja zniszczonych przez wojnę i wyjałowionych terenów psychicznych. Trzeba koniecznie i natychmiastowo wskrzesić zmysł dla religji. Przy pomocy kapitału amerykańskiego i przez zastosowanie właściwej nam błyskawicznej techniki pracy, będzie można to gigantyczne dzieło skutecznie przeprowadzić w krótkim stosunkowo okresie czasu. Opierając się na powyższych przesłankach i pragnąc możliwie rychłego rozkwitu międzynarodowej twórczości, oceniamy śmiałe, samodzielne i pomysłowe przedsięwzięcie wielkiego przedstawiciela sławnej firmy „D. Yetmeyer & Comp.“ jak najkorzystniej, zarówno ze stanowiska finansowo-ekonomicznego, jak i narodowo-politycznego.
Przedsiębiorstwo tego rodzaju nie może jednak całym swym potwornym ciężarem spadać na barki jednostki, choćby nawet pod względem kapitalistycznym oraz umysłowym tak potężnej, jak ekscentryczny inicjator „dancinga przedśmiertnego“ w Toledo. Udało się jednemu z naszych reporterów zakraść za kulisy szczelnie utajonych zamysłów D. Yetmeyera. Wczoraj w podziemiach hotelu „Excelsior“ odbyło się poufne zgromadzenie tutejszych pełnomocników i powierników wielkiego odnowiciela prądów religijnych. Zebranie posiadało pozorne cechy seansu spirytystycznego, to też spółpracownik nasz zmaterializował swoją obecność jako duch-zjawa, za co ostatecznie przetrącono mu kości i to do tego stopnia, iż dzisiaj majaczy w szpitalu. Zeznania jego z fazy przytomności ograniczają się do stwierdzenia, że najbliżsi ludzie Yetmeyera noszą się z zamiarem utworzenia na wzór europejski, spółki akcyjnej, mającej uprawiać: zawodowe zwalczanie powojennej psychozy oraz krzewienie religijnie zgłębionych afektów. Odbudowę gospodarczą świata musi poprzedzić jego przebudowa umysłowa oraz uczuciowa. Musi! Niepopularne czy też zbyt zwulgaryzowane formy syndykatów, trustów czy kartelów nie są zamierzone. Papiery nowej spółki mogą niebawem odegrać na giełdzie pierwszorzędną rolę regulatora międzynarodowych relacij finansowych i będą niezawodnie poszukiwane przez licznych kapitalistów, spragnionych pewnej a rentownej lokaty swych płynnych zasobów. Nabywcy akcij nietylko materjalne odetną kupony, ale i moralne, gdyż jako uczestnicy wszechświatowego interesu religijnego, siłą faktu sami dbać muszą o swą religijność.
Napomknął reporter również, lecz niezbyt wyraźnie, że ukonstytuowanie się spółki projektowanej zależy od spodziewanego oświadczenia się co do spółudziału ze strony znanego w całych Stanach Północnych miljardera H. W. Havemeyera. Gdyby istotnie ten finansista, żyjący dotychczas wyłącznie w zaciszu wspaniałych swych zbiorów, wstąpić miał w szranki aktualnego przedsiębiorstwa religijnego, byłoby to sensacją, wykazującą, jak szerokie kręgi zatacza obecnie intelektualne przeobrażenie przedewszystkiem wśród umysłów rdzennie amerykańskich. Mimo, że najwybitniejszy ten na całym świecie kolekcjoner dzieł sztuki, zapytywany przez nas w przedmiocie toledańskiej afery, odmówił kategorycznie wszelkich wyjaśnień, wnioskować wolno o niezbyt odległem porozumieniu między oboma wymienionymi, jaskrawo różniącymi się, reprezentantami nowojorskiej dzielnicy nababów. Wiemy coś niecoś o przepaści dzielącej dwóch skrajnych indywidualistów o wybitnym typie reformatorskim i nie omieszkamy w stosownej dla nas chwili wystąpić z oświetlającemi te mroki rewelacjami. Dziś unikamy wszystkiego, co mogłoby powstanie spółki do eksploatacji uczuć religijnych opóźnić, czy też nawet unicestwić“.
z dnia 24 listopada 1921 r., str. 24, u dołu, szpalta pierwsza:
...„Wiemy już wszyscy, co się w ostatnich czasach zdarzyło w Toledo. Z istoty sprawy i powagi sytuacji kulturalno-gospodarczej, stworzonej przez wyprawę Yetmeyera do Hiszpanji, mało kto właściwie zdaje sobie sprawę. Wszystkich uderza fakt oczywisty: emigracja kapitałów amerykańskich na kontynent. Czy korzystna i zyskowna? Kto zdoła już dzisiaj przewidzieć? Zapytujemy siebie, czy mamy do czynienia z objawem prostackiego manjactwa, czy też z szeroko oraz głęboko przemyślanym programem idealistycznej propagandy religijnej? Niedaleka przyszłość wykaże sens i powagę tych poczynań lub też skompromituje nieodwołalnie kapryśne mrzonki. Musimy uznać, że słuszne są twierdzenia, wskazujące na jałowość wszelkich gruntów praktycznych czy realnych pod najintensywniejszą nawet uprawę inicjatywy kapitalistycznej. Szalone bankructwa ostatnich lat zatamowały wprost oddech wszelkim chętkom inwestycyjnym. Skoro więc przez otwarcie nowych terenów idealnych dla zyskownej kalkulacji przemysłowej, kupieckiej czy finansowej stwarza się nowe pole zarobku masom szerokim i zamurowuje tragiczny okres przewlekłego przesilenia gospodarczego, nie widzimy powodu, dzięki któremu mielibyśmy przeciwstawiać się akcji, choćby i proreligijnej, pojętej oraz przeprowadzonej czy to w sposób, jak ją wszczął obecnie w Europie D. Yetmeyer, czy też jakby ją wykonał ewentualnie H. W. Havemeyer lub jeszcze kto inny. Nam wszystko jedno: co, kto, jak, którędy, byle były niezaprzeczone, widoczne zyski, zyski oddziaływające na giełdę, na administrację państwową, na ustrój społeczny, na całokształt życia ekonomicznego. Zyski i jeszcze raz zyski, bo tego wymaga nieubłagane, wszechpotężne życie. Jeżeli cudactwa i warjactwa mają wzbogacać obywateli, uznamy je i uszanujemy. Jeżeli dancingi świątyniami być mają, jeżeli stworzą religję — a szerokie masy obywateli zechcą ją uznać, wówczas i my zaczniemy przejmować się zupełnie poważnie tego rodzaju nowością. Jednego nie moglibyśmy ścierpieć: by nas na temat religijny po raz tysiączny już z rzędu ktokolwiek usiłował nabrać.
A podobne niebezpieczeństwo zachodzi właśnie w sławetnym występie D. Yetmeyera na starym kontynencie. Odkrywamy od razu dno tajemnicy: Wiadomo nam, że między Yetmeyerem a Havemeyerem.
trwa długoletni spór o racjonalne zużycie miljardowej fortuny. Yetmeyer przeciwstawiał się jak najenergiczniej kolekcjonerskiej pasji Havemeyera, przeszkadzał jej złośliwie, jak długo mógł, aż w końcu — zapewne znudzony — zniknął na dłuższy okres czasu, by ostatnio wylądować nagle i niespodziewanie w Hiszpanji z dancingiem. Cała religijność Yetmeyera może być tylko próbą olśnienia, zaszachowania i zdystansowania poważnego przeciwnika. Posiadamy w tece redakcyjnej dowody świadczące o prawdopodobieństwie naszej hipotezy. Tego rodzaju chroniczny antagonizm, przybierający wyraźne formy otwartej walki, musi oddziałać podmulająco na fundamenty głośnego i rzekomo w interesie całej ludzkości stworzonego przedsiębiorstwa. Dopóki więc sprawa pojedynku dwóch miljarderów nie zostanie wystarczająco, powiedzmy wyczerpująco, wyjaśniona, musi zdrowy amerykański kapitał za wszelką cenę unikać jakiegokolwiek uczestnictwa w awanturze toledańskiej czy też we wszelkich jej podobiznach. Może religją zabawiać się bezpłodnie, bezprocentowo, każda jednostka, która znajduje w tem przyjemność, pieniądz jednak narodu, pieniądz rzesz szerokich, ten obiegowy symbol potu pracowitego może być lokowany w religji tylko wówczas, kiedy niezawodnie przyniesie dozwolone prawem odsetki.
Zwracamy uwagę, ostrzegamy i domagamy się wyjaśnień od powołanych czynników. Nie spuścimy oka z dalszego przebiegu afery ani na chwilę. Dziś w nocy specjalny nasz sprawozdawca wyjechał do Toledo.
z dnia 25 listopada 1921 r., str. 9, szpalta jedenasta, w samym środku:
Poskromiciel saratowskich ludożerców, Podrygałow, baletmistrzem u Yetmeyera. — Hiszpańskie Toledo kolebką chrześcijaństwa. — Pierwszy amerykański samolot w drodze do dancinga w Toledo.
...„Przyjaciel naszego pisma, bawiący przygodnie w Toledo, donosi nam pod datą ubiegłego tygodnia, co następuje:
„Ożywienie w mieście, jakiego nie pamiętają najstarsi ludzie. Hotele zapchane. Wstawiono cały szereg nadzwyczajnych pociągów łączących nas ze stolicą kraju, a przez nią i ze światem całym. Generalne próby w dancingu przedśmiertnym, pod światłem kierownictwem właściciela i aranżera D. Yetmeyera, odbywają się z natężoną gorliwością niemal codzień. Sprężystej dyrekcji pod niezawodnem przewodnictwem Jacinta Gouzdraleza udało się pozyskać stały współudział jednego z najwybitniejszych nowatorów baletu rosyjskiego: Igora Podrygałowa z Saratowa. Jego to inicjatywie, genjalnej inwencji oraz niespożytej wytrwałości może zawdzięczać spółczesna Rosja, że klęska głodu, opanowawszy zaledwie połodniowe gubernje sowieckiej republiki, wraz z nieodstępnym towarzyszem swej straszliwej dyktatury, a mianowicie z antropofagją, nie przeniosła się na środkowe i północne dystrykty byłego carskiego imperjum. W najkrytyczniejszych chwilach inscenizował p. Podrygałow swoje niesamowite pomysły, pantomimiczne i taneczne, a przenosząc się z miasta do miasta, ze wsi niemal do wsi, odwracał uwagę podrażnionej i zrozpaczonej tłuszczy od najdotkliwszej codziennej udręki, którą jest brak chleba. Człowiek ten baletem swym „Taniec głodomorów“ oraz hymnem „na powitanie ludożerców“ więcej uczynił dla dobra matki Rosji, aniżeli cała rada wysokich komisarzy na Kremlu wszystkimi swymi dotychczasowymi ukazami czy zakazami. Jest dziś apostołem, bohaterem, legendarną postacią wśród zmitrężonych mas nadnewskich czy nadwołżańskich mużyków. Kronika życiowa pierwszego baletmistrza dancinga w Toledo — to wielka, spółczesna, awanturnicza epopeja. Ograniczam się do zaznaczenia, że w Rosji cieszy się on sławą niezwyciężonego, nieśmiertelnego czarta, że liczy dziś lat czterdzieści dwa, że jest wdowcem, jakkolwiek był cztery razy żonaty i w końcu, że posiada dzieci dwanaścioro, wszystkie legalne i wszystkie kształcone w kunszcie choreograficznym, a mianowicie (według starszeństwa) siedmiu chłopców: Aljosza, Fjedor, Misza, Sasza, Szura, Wałodja i Wania i pięć cór: Luba, Nadjeżda, Olga, Sonja i Wiera. Pierworodny liczy lat piętnaście, ostatnia dziewczynka w trzeciej rozkwita wiośnie. Produkcje zespołu mają być zdumiewające. Podrygałow objął fachowe kierownictwo dancingowego baletu.
Odżyły najpiękniejsze tradycje Toleda. Napływ pątników wprost nieoczekiwany. Jak na wielkim, światowym jarmarku roją się barwne tłumy przybyszów, plamiąc szarzyznę europejskich kostjumów pstrokacizną egzotycznych strojów i gwarząc rozgłośnie we wszelkich możliwych językach czy narzeczach. Mimo poważne wątpliwości, zastrzeżenia i podejrzenia, jakie nasuwa dancing Yetmeyera każdemu trzeźwo myślącemu dżentelmenowi, trudno oprzeć się wrażeniu, iż w ciasnych i spleśniałych murach starożytnej mieściny kiełkować zaczyna jakieś wielkie dzieło, że rośnie nowa jakaś siła, że płód dziwaczny w oczach nam dojrzewa, który niebawem olbrzymem się stanie, przekraczającym swobodnie granice wszystkich państw oraz przesądy wszelkich narodów.
Po raz wtóry już w dziejach ludzkości odgrywa hiszpańskie Toledo rolę kolebki światowego prądu religijnego. Twierdzi bowiem podanie, tutaj dziś bardzo popularne i w gorączkowych przemianach z ust do ust krążące, że arcykapłani jeruzalemscy przed wydaniem ostatecznego wyroku na Chrystusa zapytywali toledańskich rabinów, cieszących się wielką wśród ówczesnego żydowstwa estymą, czy należy zastosować karę śmierci wobec niepożądanego Mesjasza? Odpowiedź brzmiała wyraźnie: „Nie krzyżować, człowieka nigdy nie uśmiercać!“ Specjalny posłaniec, wiozący to „veto“, spóźnił się jednak nadmiernie i przybył, kiedy Chrystus już zginął męczeńską śmiercią. Przypadek rozstrzygnął, ale wyrok Toleda inne losu koleje wyznaczał chrześcijaństwu, aniżeli te, któremi podążyła Chrystusowa religja wskutek śmierci jej Stwórcy na krzyżu. Dziś znowu, w prastarej gocko-mameluckiej warowni nad Tajo, stajemy wobec potężnego, wszechświatowego problemu religijnego“.
Po otrzymaniu tych sensacyjnych wiadomości, zaangażowało pismo nasze, chcąc stanąć na wysokości służby sprawozdawczej, religjologa z Bostonu, profesora Mac Absurde i poleciło tej powadze naukowej pełnić w Toledo funkcje obserwatora obudzonego przez dancing ruchu religijnego. Mr. Absurde odleciał do Europy naszym redakcyjnym aparatem, który jest kombinacją aero- i hydro-planu najnowszego systemu. Dzisiaj o świcie udał się w podróż nasz znakomity spółpracownik w towarzystwie swej uroczej sekretarki Miss Grace Piperments. Listy tej pary na łamach Sun‘a będą stanowiły prawdziwą chlubę nowoczesnej reporterki, jako nieprześcignione i bezkonkurencyjne źródło trafnych, objektywnych i na głębokiem zrozumieniu samego przedmiotu opartych sądów o przedsięwzięciu Mr. Yetmeyera.
z dnia 26 listopada 1921 roku, str. 69 — cała kolumna z rycinami:
Propaganda Yetmeyera. — Kinematograf myśli — Chargé d‘affaires chińczyk A-to-tso u Lloyd George‘a. — Tajemniczy list. — Nocne schadzki w czerwonym pałacu. — Na jachcie „Frivolous“ palą pod kotłami.
„Ustanowiliśmy podwójną służbę wywiadowczą w związku z wydarzeniami w Yetmeyerowskim dancingu. Cały sztab naszych wysłanników wraz z fotografami i kinowymi operatorami czuwa na miejscu w Hiszpanji nad każdem drgnieniem, znamionującem rozwój religijnego przedsiębiorstwa. A równocześnie, nie szczędząc kosztów i trudów oraz z poniechaniem wszelkich względów na osobiste bezpieczeństwo naszych sprawozdawców, staramy się uzupełniać informacje europejskie zdobyczami, zebranemi na gruncie nowojorskim. W ten sposób spodziewamy się połączyć porwane nici akcji Yetmeyerowskiej i uwydatnić tło, na którem rozgrywają się wydarzenia, dziś już cały świat trzymające w niesłychanem napięciu.
Madrycki nasz kablogram opiewa: „W niedzielę odbył Yetmeyer w stolicy Hiszpanji dziesięć meetingów pod gołem niebem, propagując wobec dziesiątków tysięcy słuchaczy swoją dancingową ideę. Na większej ilości zebrań przemawiał sam miljarder, który wcale nieźle przyswoił sobie język torreadorów. Tu i ówdzie pomagał mu dyrektor administracyjny przedsiębiorstwa Jacinto Gouzdralez. Obaj mówcy rozwodzili się nad potrzebą szerzenia religji myśli twórczej, nad budową kultury przy pomocy tańca i nad przymusowem cuceniem omdlałych dziejów. Nikt nic nie rozumiał. Szanownym prelegentom, a szczególnie Yetmeyerowi, zgotowały tłumy uliczne olbrzymie owacje. Okrzykom i oklaskom nie było końca. Yetmeyera, powracającego do Toledo, odniesiono na rękach na dworzec kolejowy i wsadzono do przedziału usłanego kwiatami. Tuż przed odejściem pociągu zjawił się przyboczny adjutant królewski i z najwyższego polecenia wręczył naszemu rodakowi, jako pozdrowienie od królowej, bukiecik złożony z trzynastu białych narcyzów, zaś jako upominek władcy — dwa specjalne cygara (przedwojenne, węgierskie wirdżinja). Jedna ogólna panuje opinja: dancing toledański, to najobfitsza, największa dziś na świecie kopalnia dużych nuggets[117]“.
Iskrówka z Toledo donosi: „Bawiła tu w bieżącym tygodniu komisja rzeczoznawców, złożona z uczonych państw neutralnych, a ustanowiona na życzenie Yetmeyera przez rządy mocarstw sprzymierzonych i zaprzyjaźnionych, celem fachowego zbadania dancingowego przedsiębiorstwa i wydania miarodajnego sądu o ideowych jego założeniach. Przewodniczył ekspertom Eskimos, głównym referentem był najbardziej znany obecnie historyk religji, profesor uniwersytetu paryskiego, pochodzący z plemienia Hu-hu, pan Baj-oj-jej-baj, korreferat dzierżył Litwin, prywatny docent fenomenologji religijnej w Kownie, Fidelis Szwabolitis, pozatem brali żywy udział w obradach przedstawiciele Szwajcarji, Sjamu, Szwecji, Nubji, Holandji, malajskich plemion Howa i Sakalawa, Gruzji, Darfuru, Armenji, neutralnego Sjonu i zneutralizowanej Ukrainy.
Operat, który został przesłany do Paryża Radzie Ambasadorów opiewa w skrócie: Dancing toledański jest przedsiębiorstwem międzynarodowem o wybitnym charakterze religijnym. Jest to instytut poświęcony odrodzeniu i pogłębieniu spółczesnej myśli. Działa on głównie przy pomocy bujnie nagromadzonych i barwnie zestawionych obrazów myślowych. Obrazy te wypływają z konstrukcji przeciwstawiającej się dotychczasowym praktykom ezoterycznej estetyki artystycznej, a mianowicie: nie przedstawiają one faktów dokonanych, uczuć wyrażonych, myśli w życia przejawach zamkniętych, lecz wręcz przeciwnie: skupianie się, gromadzenie i piętrzenie tych stanów czy nastrojów umysłowo-psychicznych, na których podłożu wylęga się akt twórczy. Oglądamy niejako narodziny myśli, jej podrastanie i szykowanie się do czynnego wystąpienia, do uruchomienia tkwiących w niej możliwości. Nigdy dotąd i w niczem potęga aktywizmu myślowego nie przemawiała tak jasno i dobitnie, jak z dancingowych obrazów, nastrojów, popisów tanecznych i orfejskich misterjów. W instytucie mr. Yetmeyera spotyka się po raz pierwszy myśl samą w sobie i samą z sobą. Działalność inicjatora zakładu zaliczona być winna do twórczości artystycznej o zasadniczem podłożu religijno-spekulatywnem.
Dotychczas ujmowała sztuka myśl ludzką — zapewne pod wpływem przesadnie pojętego mentorstwa Lessinga w jego kodeksie artystyczno-estetycznym p. t. „Laokoon“ (czyli „o granicach dzielących rzeźbę od malarstwa, malarstwo zaś od poezji“) — w jej ostatecznych, ucieleśnionych wynikach, jako temat czy motyw swych kompozycij. Dlatego też właśnie, zarówno w epoce idealistycznej, jak i w naturalistycznej, nawet i kubistycznej, nie mogła sztuka wydostać się poza mniej lub bardziej popularne, w każdym zaś razie nieuchronne przypominanie, wspominanie, a także i upominanie praktycznego życia. Yetmeyer przełamał tę zaporę, jaką stanowił w ewolucji sztuki dekoracyjno-stylistycznej pasywizm myślowy i wprowadził, jako główny i jedyny materjał swej pracy artystycznej, zarówno w plastyce, jak i w ciekawszych jeszcze utworach literackich, myśl ruchomą oraz wywołane przez nią wydarzenia intelektualne. Przewijają się przed naszemi oczyma, wypełniają nasze skojarzenia same procesy twórcze, otoczone czcią bałwochwalczą, pielęgnowane z bezgraniczną, fanatyczną miłością. To jest religja pogłębienia myślowego i twórczości, ale nie przeczy ona żadnemu istniejącemu wyznaniu, nie zapobiega możliwości powstania nowych obrządków, lecz przemawia raczej „za“ i „w imieniu“ wszystkich minionych, obecnych i przyszłych religij, podniecając człowiecze uczucia do wzgardzonego przez komiwojażerów erudycji „świata niepoznawalnego“. Teorje Yetmeyera o odbudowie świadomości dziejowej i o karjerze kosmicznej pozostają w prostym logicznym i pragmatycznym związku z samem założeniem wszechreligijnego instytutu. Dzisiejszy dancing zasługuje, przy uwzględnieniu wysokiego poziomu artystycznego, na jakim został wzniesiony i przy należytej ocenie wyrafinowanych produkcij choreograficznych oraz egzotyczno-pantomimowych, na miano: Pierwszego kinematografu myśli nowoczesnej. Niepraktyczne to przedsięwzięcie oddziaływać może, naszem fachowem zdaniem, wcale dodatnio na praktyczny układ teraźniejszych stosunków międzynarodowych i międzyludzkich“.
Iskrowy telefonogram z Berlina. „Rada ministrów Rzeszy uchwaliła wystosować do Rady Najwyższej notę, protestującą przeciwko orzeczeniu ekspertów religijnych w Toledo odnośnie do kinematografu myśli, dopatrzywszy się w wywodach, krytykujących postawę estetyczną Lessinga, zlekceważenia nauki niemieckiej, a to w chwili, kiedy przez niedopuszczenie delegatów germańskich do obrad uniemożliwiono wszelką godną uczonych, honorową replikę. Kanclerz Rzeszy przygotowuje wielką mowę w parlamencie, domagającą się dopuszczenia Niemców do uczestnictwa w wszechświatowym ruchu religijnym i w spółkach międzynarodowych eksploatujących masowe prądy religijne“.
Radiotelegram z Moskwy. „Rada komisarzy zwróciła się do Yetmeyera z propozycją udzielenia rządowi sowieckiemu pożyczki długoterminowej w sumie stu miljardów dolarów. W zamian za to ofiarowuje Sowdepia dwudziestoletnią, nieograniczoną koncesję na wszelkiego rodzaju przedsięwzięcia religijne na obszarach sfederowanych republik czerwonych i oświadcza gotowość upaństwowienia tej religji, której projekt Yetmeyer do trzech tygodni przedłoży“.
Lotniczą pocztą z Londynu donoszą: „Na ogólnych posłuchaniach zjawił się u premjera Lloyd Georgea po raz pierwszy specjalny delegat Yetmeyera i osobisty tegoż przyjaciel, zredukowany Shang czyli papież taoistów, uczony Chińczyk A-to-tso. Rozmowa przeciągnęła się ponad ustanowioną normę i po krótkiej przerwie obiadowej podjęta została ponownie późnym wieczorem. Konferencja dotyczyła zastosowania akcji Yetmeyera do angielskiego programu gospodarczej odbudowy Europy wschodniej. Lloyd George nie ukrywał dodatniego wrażenia, jakie wywarły na nim wywody dancingowego chargé d’affaires. Po porozumieniu się lorda Curzona z Paryżem należy oczekiwać doniosłych postanowień w łonie rządu“.
Elektron-pneumatikon w podziemnym tunelu Lizbona—New York: „Sprawozdawca wasz dostrzegł dziś na dworcu kolejowym w Toledo powracającego właśnie z Londynu delegata Yetmeyera, jego taoistyczną świątobliwość A-to-tso. Uzyskawszy rozmowę z dancingowym dyplomatą, zdołałem wywnioskować z udzielonych mi informacij, że misja do Lloyd George‘a przyniosła nieoczekiwane rezultaty. Przybycia angielskiego premjera do Toledo w gościnę do Yetmeyera należy się spodziewać w najbliższych tygodniach. Okazała się konieczność ustanowienia placówek dyplomatycznych dancinga we wszystkich niemal ważniejszych stolicach państw kulturalnych. Największe trudności sprawi obsadzenie ambasady w Paryżu. Na stanowisko to został pono upatrzony przez Yetmeyera jakiś Polak, arystokrata z urodzenia, nadsyłający od dłuższego czasu nader ciekawe korespondencje na temat: „konstrukcij myślowych ujawnionych w naczelnych systemach religijnych świata“. Na zaproszenie, by osobiście przybył, odpowiedział dziwak, że nie ma za co. Mieszka gdzieś w jakimś Lwowie, w tak zwanej Galicji Wschodniej. Rokowania z tym biednym cudakiem wszczął już Yetmeyer za pośrednictwem naszego generalnego konsulatu w Warszawie“.
Szyfrowa depesza, podana za pośrednictwem fal powietrza z Warszawy przez Gdańsk wprost do naszej redakcji, opiewa:
„Po kilkudniowych zabiegach udało się naszemu konsulowi sprowadzić na własny koszt ze Lwowa do Warszawy upatrzonego przez Yetmeyera posła nadzwyczajnego i ministra upełnomocnionego w Paryżu. Nazwisko tego przyszłego religijnego dyplomaty opiewa: Pioś hrabia Majcherek. Pochodzi ze starego, dla polskiej wiedzy heraldycznej zasłużonego rodu magnackiego. Posiada olbrzymią fortunę i jest ordynatem na ogromnych dobrach, z rezydencjami w Kaczym Pęcherzu i Gęsiej Wątróbce. Ma troje małych dzieci, które mu nieustannie przeszkadzają w jego kontemplacjach i jedną, młodą jeszcze żonę, której boi się panicznie. Skłonności do studjów religijnych nabawił się hrabia Pioś na tle swoich deliberacij społecznych. Upodobanie przechylało go w stronę doktryn radykalnych, dziedziczne zaś obciążenie i konieczność życiowa nakładały mu obrożę przesądów konserwatywnych. Napisał rozprawę (niedrukowaną jeszcze): „O walorach intelektualnych, które poszukiwać należy wyłącznie w dziełach ludzi nieumiejących pisać“ i trzytomowe dzieło (fragmenty ogłoszono w szeregu pism prawicowych, narodowych i lewicowych Lwowa i Warszawy): „O konieczności podwójnej: powiększania stanu posiadania u posiadających i nieuszczuplania braku posiadania u nieposiadających“. Bezpośrednio po dokonaniu tych czynów, postanowił szukać wyjścia z dręczącej go dwoistości poglądów społeczno-politycznych przez złożenie deklaracji w stronnictwie socjalistycznem, iż nie może przystąpić na czynnego członka robotniczej partji, gdyż czuje się psychicznym obszarnikiem, niegodnym do spółdziałania z proletarjatem, równocześnie zaś oznajmił realistom, że nie może zająć w tym klubie fotela swych dziadów-pradziadów, gdyż rzeczywistość pozbawiła go poczucia materjalnej fortuny, wobec czego w gronie panów czułby się zawsze zbyt ubogi. Obu ugrupowaniom ofiarował na pamiątkę czułych rokowań nabyty za bezcen, skrachowany organ publicystyczny, ochrzciwszy gazetkę znamienną nazwą: „Sikawka do gaszenia namiętności wyborczych“. Dokonawszy tych aktów bierności poświęcił się zupełnie życiu rodzinnemu, rozpamiętywaniu swego ubóstwa, apologji skąpstwa i medytacjom religijnym. Z tego czasu pochodzą najcenniejsze utwory jego samotniczego pióra, które zjednały mu uznanie i zaufanie u Yetmeyera, jak: „O lekkim sposobie wzbogacania się przez dobrowolny pobyt w więzieniu religijnem“, „Skąpstwo jako podstawa wierności męskiej w małżeństwie“, „Problem zdolności płatniczej u erotomanów“, „Jak się moja dusza gwałtownie raduje, gdy się nic nie dzieje“, „Motywacja irytacji na widok czegokolwiek, co się tylko samodzielnie rusza“ i w końcu najznakomitsza rozprawa: „Kult przyjaźni czyli nowoczesne przejawy odwiecznego draństwa“.
Ponieważ żądana zaliczka na apanaże poselskie w wysokości tysiąca dolarów została religijnemu hrabiemu wypłacona, wyjazd jego, wraz z rodziną i służbą, po odbiór papierów uwierzytelniających i instrukcij do Toledo nastąpi lada dzień. Hrabia jest w świetnym humorze, a wróciwszy do Lwowa uczynił rzecz niebywałą: zaprosił grono swoich czcicieli oraz wyznawców do małego szyneczku, gdzie bez ociągania się i jakiejkolwiek skądkolwiek zachęty, zapłacił zebranym dwie flaszki okocimskiego piwa.
Na moje zalęknione zapytanie, jakich spodziewa się rezultatów po swej misji paryskiej odrzekł wesoło, że będzie gadał, gdzie i z kim tylko się uda. Wszystko mu jedno, z kim przyjdzie rokować, czy z p. Briand czy też z p. Poincaré. Zamieszka w ofiarowanym mu przez jego lwowskiego, głównego przyjaciela (handlarza chmielem) Izydora Rosenthala, pałacyku przy rue de Strassbourg. Dodać muszę, że wybór Yetmeyera padł na Polaka tylko dlatego, że francuzi głośno manifestują swą przyjaźń do polaków, jakkolwiek po cichu wymyślają swym sprzymierzeńcom haniebnie. Objaw ten świadczy, że Polacy, mimo wszystko, na szachownicy politycznej więcej są warci, aniżeli sami domyślają się tego i aniżeli już sobie uroili w swej pochopności do powiększania wszelakiej małości“.
Najczelniejszy nasz sprawozdawca nowojorski podaje następującą wiązankę wieści zebranych na miejscu:
„Stwierdzić mogę z całą stanowczością, iż przed pięcioma jeszcze tygodniami otrzymał znany nasz kolekcjoner dzieł sztuki Mr. Havemeyer list kilkudziesięciostronicowy od Yetmeyera, zapraszający właściciela czerwonego pałacu do czynnego udziału w misterjach dancingowych. Jakie zachodzą związki między oboma miljarderami, dociec trudno, wszystkie jednak dotychczasowe alarmujące domysły prasy konkurencyjnej okazały się z gruntu fałszywe i były obliczone na tanią reklamę.
Faktem jest, że w liście wspomnianym odsądza Yetmeyer Havemeyera od czci i wiary, ale nie mniej pozostanie faktem, iż ofiarowuje kolekcjonerowi najuprzejmiej gościnę w swoim toledańskim przybytku, siebie zaś nazywa przy tej sposobności skończonym idjotą. Wiem również pozytywnie, że zarówno ów list, jak i cały dotychczasowy dorobek literacki Yetmeyera poddane zostały ścisłemu psychotechnicznemu badaniu. Musiały zapewne pojawić się poważne wątpliwości odnośnie do normalnego funkcjonowania władz umysłowych u autora tych gryzmolin.
Fachowe narady odbywały się w najściślejszej tajemnicy przez dwa tygodnie, po nocach, w tylnych apartamentach trzeciego piętra czerwonego pałacu. Ukryty w gałęziach rozłożystej araukarji Havemeyerowskiego ogrodu, wypatrywałem uczestników konferencji wypełniających rzęsiście oświetlone sale. Zauważyłem śród zastępów najsławniejszych psychjatrów, psychofizyków, historyków religij, kryminalistów, grafologów, również i przedstawiciela naczelnej prokuratorji państwa oraz jednego z kardynałów amerykańskich, ozdobionego fjołkowym wianuszkiem asystujących mu, pulchniutkich monsignorów. Ostatecznie nie zapadł wyrok dla Yetmeyera niekorzystny. Po wymianie tajnych not dyplomatycznych między waszyngtońskim Białym Domem a Madrytem, usunięto widocznie wszelkie obawy i wątpliwości w stosunku do dancingu, jak o tem świadczą najwyraźniej dalsze beztroskie i rozmachu pełne poczynania Yetmeyera.
I jeszcze jeden szczegół nie mniej interesujący. Oto paradny jacht Havemeyera, „Frivolous“[118], otrzymał rozkaz przyszykowania się do wielkiej podróży morskiej. Sam widziałem, jak dzień i noc palą pod kotłami. Czyżby Havemeyer istotnie zamierzał przyjąć zaprosiny do przedśmiertnego dancingu? Niebawem i o tem wszystkiego się dowiem“.
z dnia 17 grudnia 1921 r., str. 133, petitem, szpalty 7, 8 i 9.
Havemeyer przysyła brahmina. — Rada najwyższa w Toledo. Kongres religijny. — Nafciarskie umizgi. — Toledo czy Toledoth? — Kłopoty z polskim paszportem. — Pierwszy amerykański statek napowietrzny z dancingowymi gośćmi przybył do Toledo.
Toledański nasz wysłannik kabluje pod datą wczorajszą:
„Natrafiłem w urzędzie telegraficznym na właściwego urzędnika, u którego wymusiłem depeszę Havemeyera, wystosowaną z New Yorku do Yetmeyera. Brzmi ona dosłownie: „Wyzwanie przyjmuję. Przybędę później. Tymczasowego zastępcę przysyłam świątobliwego brahmina Onczidaradhe. Przysposobić proszę cierniowe łoże i wieszadła na nogi. Havemeyer“. Gra się zaczyna. Urzędnik posadę stracił przezemnie. Zajmijcie się losem rodziny jego. Według tutejszej ustawy karnej, nieszczęsny złoczyńca za nadużycie służbowe (demi-monarchiczne, nienaganne państwo!) ukrzyżowany będzie głową na dół, nogami do góry.
W ubiegłą sobotę bawili tu niemal niepostrzeżenie Lloyd George, lord Curzon, Briand, Poincaré, Herriot, Kemal Pasza, Benesz i Skirmunt. Ministrowie spraw zagranicznych Belgji i Włoch oraz cały szereg nieproszonych sterników zaprzyjaźnionych z nami państw przybyli po niewczasie, to jest po ubiciu targów przez Radę najwyższą. Yetmeyer został dopuszczony do sanhedrynu mocarstwowego. Przynajmniej w ten sposób, choć częściowo, naprawił nasz obywatel fatalny błąd upartej absencji Zjednoczonych Stanów Północnych we wszystkich sprawach, które rozstrzyga sam sobie kontynent. Ustalono zasady dla międzynarodowego kongresu religijnego, który będzie zwołany do Toledo na dzień 8. stycznia 1922 roku. Zaprosi hiszpański minister spraw zagranicznych, koszta pobytu kilku tysięcy delegatów poniesie Yetmeyer. Po raz pierwszy zasiądą do stołu obrad, jako równouprawnieni z innemi państwami, przedstawiciele Niemiec, Rosji, Austrji, Węgier i Bułgarii.
Yetmeyera otacza sfora żydków wszelkich odcieni i wszelkiego autoramentu. Najbardziej religijni, czyli natarczywi, są różnorodni dygnitarze naftowi. Uchodzą za francuzów, są dyrektorami różnych spółek naftowych, mają maniery wojennych miljonerów, a pochodzą przeważnie ze sfery małomiasteczkowych, galicyjskich (mam na myśli Galicję w Polsce) cudotwórców adwokackich i buchalteryjnych fakirów. Naciągają Yetmeyera, by im dopomógł do unicestwienia akcji naszej „Standard Oil Company“ na kontynencie, obiecując wzamian za to złote góry na rzecz dancinga. Musi być w tem dobry interes, zwłaszcza dla ich kieszeni prywatnych, skoro zabiegają tak zaciekle, iż Yetmeyer po kolei, każdego dnia po jednemu, wyrzucać musi tych natrętów za drzwi.
Inni żydkowie, zwłaszcza z pod sjonistycznego znaku, gorliwie zajmują się ideową stroną dancinga, polecając różne rosyjskie tancerki i austrjackie, kabaretowe śpiewaczki. Wczoraj rozrzucili oni po mieście ulotną odezwę, ogłaszającą całemu światu, iż właściwym budowniczym Toleda byli żydzi, którzy po zburzeniu Jeruzalemu przez Nebukadnezara wywędrowali z Palestyny i osiedli na pyrenejskim półwyspie. Stąd też staroświecka mieścina nie nazywa się Toledo, lecz właściwie Toledoth! Jeszcze tego trzeba było!
Akcja Yetmeyera, która według jego własnego, wyraźnego oświadczenia przed osobistem przybyciem Havemeyera z niewiadomych przyczyn znaczniej posunąć się nie może, ugrzęzła na razie również i w Paryżu. Delegowany tam, jako agent dyplomatyczny dancinga, polski hrabia ze Lwowa nie może wyruszyć na miejsce przeznaczenia, gdyż zatwierdzanie formalności paszportowych zastrzegł sobie w rzeczypospolitej polskiej suwerenny sejm warszawski. Ponieważ posłowie sejmowi, jeszcze w połowie listopada r. b., rozjechali się do domów na święta Bożego Narodzenia, a tak wcześnie tylko dlatego, by módz na czas, t. j. na 24 grudnia, zdążyć do domostw rodzinnych w mocarstwie tak rozległem, brak w Polsce organu jedynie powołanego do udzielania pozwoleń na wyjazd zagranicę. Dopiero po ferjach świątecznych, gdzieś w połowie lutego, mógłby do Paryża hrabia Pioś wyruszyć. Z uwagi na bliski termin kongresu religijnego opóźnienie takie jest wprost niemożliwe i stąd też nastąpić musi zbiorowa demarche korpusu dyplomatycznego w Warszawie do władz polskich o nadzwyczajny paszport dla posła Majcherka. Od stanowiska, jakie zajmą w tej sprawie polski kanclerz skarbu oraz warszawski nuncjusz papieski, zależy powodzenie gorączkowych zabiegów.
Pierwszy amerykański smok latający ze stu pasażerami, którzy odbyli napowietrzną pielgrzymkę do dancinga, wylądował dziś cało i zdrowo na ceglastych ugorach glinkowych pod murami Toledo. „Monster“[119] machnął podróż z New Yorku w ciągu ośmnastu godzin, wliczywszy w to krótki postój na Bermudach. Przeciętna szybkość wynosi około 600 km. na godzinę. Kilkoro podróżnych ogłuchło chwilowo, dwie panie w podeszłym nieco wieku oślepły, ale jak pocieszają lekarze, również nie na stałe. Zresztą podczas całego przejazdu nie zdarzyła się nikomu z podróżnych żadna znamienna przygoda.
W dancingu przygotowują się do generalnej próby z sensacyjnego baletu, skomponowanego przez Podrygałowa. Szczegóły na razie zachowane w najściślejszej tajemnicy, aż do przybycia brahmina.
zapowiedzianego delegata Havemeyera!
(najpoczytniejszy organ narodowo namaszczonego prostactwa polskiego w Stanach Zjednoczonych Północy) numer gwiazdkowy, z dnia 24-go grudnia 1921 r. Artykuł wstępny p. t.
Szumowiny moralne, toledańscy szalbierze religijni.
„Starodawnym polskim zwyczajem pospieszamy do Was, Bracia najmilejsi, z tradycyjnym opłatkiem. Łamiąc go zgrabiałymi od znoju codziennego palcami, wysłuchajcie prostego życzenia naszego, przesłanego z głębi gołębich serc naszych: Pokój strzechom oczekującym was na rodzinnej ziemi! Obyście jak najrychlej mogli z powrotem zawitać pod nie, przywożąc do kraju pogodę duszy, liczne doświadczenia i godnie napełnione kiesy.
Nie wolno nam jednak, powołanym stróżom waszego mienia i waszych moralnych zasobów na obczyźnie, pominąć milczeniem obrazy Boskiej, jakiej dopuszczają się ludzie biesem opętani w Toledo, na hiszpańskiej ziemi. Cały świat dzisiaj rozbrzmiewa od wieści o bezeceństwach, pod osłoną religji w tej mieścinie uprawianych.
Nie stało czerwonoskórych, białymi zaludniły się prerje, spowszedniały samochody i samoloty, więc zwyrodniałe umysły znudzonych miljarderów na religję się rzuciły niby na szatańską zabawę i w budzie tanecznej, dancingiem zwanej, dopuszczają się świętokradztwa, na wspomnienie którego krew w żyłach ludzi bogobojnych, uczciwych się ścina. Zanim nastanie godzina zasłużonego gniewu Bożego i kara straszna spadnie na głowy złoczyńców, Was, Bracia nasi najdrożsi, przestrzedz i uchować pragniemy przed wszelkiem bałamuctwem, jak zaraza na cały świat z przeklętej sadyby wionącem. Zatykajcie małżowiny uszu waszych, spuszczajcie powieki oczu waszych, gdy tylko posłyszycie zdradzieckie podszepty, czy ujrzycie obrazki, przystojność ludzką obrażające. Powiadamy wam: oto szatan w postaci wolnego amerykańskiego obywatela w hiszpańskiem Toledo wspaniałą świątynię wybudował sobie i oczekuje hołdu, pokłonu od całej ludzkości. Przy pomocy masonerii całego świata, przy spółudziale zbłąkanych duszyczek chrześcijańskich! Wszystko, co najgorsze, co wyzute z wszelkich uczuć ludzkich, przekupne, wyuzdane — tam się skupiło, by w nieprzytomnych orgjach szukać zapomnienia o grozie Sądu Ostatecznego. Lada dzień sprawiedliwy ogień piekielny pochłonie tę całą żydowską robotę. Wiemy, kto zasila pieniędzmi ten przybytek wszeteczeństwa i rozpusty. Zakrwawiony bolszewik hojnie darzy wszystkich w prawo i w lewo zrabowanymi klejnoty, a zbir Niemiec pracowitą dłoń przykłada do podtrzymania świątyni Belzebuba. Niestety, nie zbrakło w Toledo i naszych rodaków, pochodzących, jak zresztą spodziewać się należało, wyłącznie z szeregów trędowatego, hańbiącego nas obozu aktywistycznego. Te szumowiny narodowe, ci inwalidzi moralni, przystępując do kliki oszustów religijnych, wykreślili się sami dobrowolnie z wszelkiej przynależności do narodu naszego. Niechaj nazwiska ich, które ogłaszamy poniżej, przeklęte będą na wieki wieków, amen!
Zdumiewa nas fakt jeden, który musi być bezzwłocznie wyjaśniany: oto wśród cudaków, plątających się około głównego szatana, znajduje się dwóch cudzoziemców, niby Chińczyk i rzekomo Hindus, obaj o czystych polskich nazwiskach, zniekształconych do niepoznania przez heretycką pisownię. I tak Chińczyk A-to-tso doskonale wyraża nasze zapytanie: A to co?, brahmin zaś Onczidaradhe może śmiało ukrywać pogróżkę mściwej duszy: On ci da radę! Należałoby wnieść gremjalną prośbę do naszego biskupa, by polecił właściwym czynnikom zbadać sprawę, co znacznie uspokoiłoby wzburzoną narodową opinję.
Wypełniwszy powinność naszą, Bogu Bracia mili Was polecamy i nie tracimy nadzieji, iż piorun z wysokiego nieba niebawem roztrzaska toledańskie gniazdo bezwstydu i zgorszenia.
Dowiadujemy się w ostatniej chwili, iż w łonie duchowieństwa wszystkich zacnych i zwycięskich po wojnie narodów przygotowuje się wcale skuteczna akcja, zmierzająca do wpłynięcia na rząd hiszpański, by twórcę najpierwszego domu rozpusty w Europie, amerykanina Dawida Yetmeyera, zamknął jak najszybciej do czubków, gdyż niewątliwie ma barek we łbie[120] ten potwór, skąpany w miljardach“...
pierwsze kości padają ideowej i konstruktywnej rozgrywki między Yetmeyerem a Havemeyerem. W dancingu odbywa się wstępna, generalna próba baletu wobec zaproszonych gości. Pantomima, zatytułowana „Pojednanie cnoty z rozpustą“, została skomponowana przez Podrygałowa i służyć ma ustaleniu pierwiastków stylowych, jakie znajdą zastosowanie przy wykonywaniu późniejszem głównego misterjum, t. j. „Wesela hrabiego Orgaza“.
„Pojednanie cnoty z rozpustą“ jest pierwszym, oficjalnym popisem Ewarysty, która ma wytańczyć dzieje swej dziewiczej tragedji, powstałej z tą chwilą, kiedy miłość do nieudolnego matadora Manuela pogmatwała się obłędnie z uwielbieniem dla zwycięskiego byka Corcito. Zjawa trjumfującego zwierzęcia rzuciła cień na zbolałą duszę dziewiczą i zraniła głęboko dumę pierwszej miłości. Przyrodzone pędy cnoty pogmatwały się niesamowicie z pnączami mściwej rozpusty. Taniec torreadorski, w którym ginie byk-zmora, ma być równocześnie duchowem wyzwoleniem i umysłowem uzdrowieniem Ewarysty, opętanej przez ponure wspomnienia.
W loży dyrekcyjnej dancinga zebrało się całe najbliższe otoczenie Yetmeyera. Podrygałow, który tym razem występuje głównie w roli autora, wyjaśnia zebranym te sensy idealne, jakie kryją się w jego pomysłach, wykonywanych przez Ewarystę i przez dwunastkę Podrygałowiąt. Nie ufa jego wywodom i podkłada im treści na skroś ziemskie, powszednie, wychowawczyni jego dzieci, niańka Prakseda. Ukraińska ta dziewka, schorzała i zgorzkniała stara pannica, kocha się pokryjomu w swym chlebodawcy. Z miłości tej przetrwała ona całe piekło pożycia Podrygałowa z czterema jego żonami i wychowała baletmistrzowi cały tuzinek jego potomków. Dzisiaj zależy Praksedzie głównie na tem, by Igor nie ożenił się po raz piąty. Tymczasem urok Ewarysty działa bardzo silnie na tancmistrza i niania posądza swego pana, że szykuje się on potajemnie do małżeństwa z primaballeriną. Obawa przed tego rodzaju możliwością wpędza prostaczkę w głuchą rozpacz i podnieca ją do trywialno-brutalnych prób przeciwdziałania.
Po raz pierwszy zjawia się publicznie na tem przedstawieniu delegat Havemeyera, brahmin On-czi-da-radhe, wywołując powszechne zaciekawienie zarówno swym cudackim wyglądem, jak i niezwykłym sposobem zachowania się. Przypatruje się on pantomimie, zawieszony przez cały czas na nogach zahaczonych o balustradę loży, głową na dół. Po skończonem widowisku wszczyna derwisz dyplomatyczne rokowania z panem Dawidem, któremu oświadcza wśród umizgów przyjaznych, że wzorem pojednania cnoty z rozpustą, zmierza on również do zbliżenia poglądów oraz usunięcia różnic, jakie dzielą obu przeciwników: Yetmeyera i Havemeyera.
Pokorne cienie zmitrężonych fraków fałdują się w siedzeń zagłębiu. Zawstydzony szelest kobiecego jedwabiu tu i ówdzie wślizgnie się do wnętrza. Pogaszone twarze. Bieleją w ponurej ciszy załamane, sztywne gorsy. Rozpalone uda niewieście dygocą w zimnicy półmroku. Spłoszone półsłówka, jak świętojańskie robaczki, migotem wybłysną i niedbale gasną. Chmurnie sprawdza służba karty zaproszenia. Bimbają przekornie kropelki uśpionych wodotrysków. —————————
| — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — |
| — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — |
| — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — |
| — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — |
Z SARATOWA
KŁÓCĄCE SIĘ Z SOBĄ
Z FLORENCJI.
ZESPÓŁ ŻYWY I MARTWY”.
Tuż przy nim się biedzi w mizernej, taftowej, bławatnej sukience piastunka dzieci od lat zwyż piętnastu: Prakseda Bakcyl. Na Ukrainie w Żmerynce zrodzona, zwrotniczego córka. Losy zagnały dziewczynę na służbę do miasta Kijowa. Wyhołubiła Podrygałowowi dwanaścioro dzieci, jego cztery żony pod rząd pochowała. Dziś, nie wie czemu, każdą z nich wspomina.
„...Oj! niebyle ziółka, całkowicie gorzkie, niby centurja, dla Praksedy były te ślubne Igora, kochane śliczności. Same pogańskie, kruche porcenelki[121], same jaszczurki chłodne, oślizgłe a sepleniące cudackim jazgotem. Ćwir‑ćwir cały dzień Boży. W każdym kącie: bęc i taka paniusia już leży i wzdycha, czas drogi wałkoni. Wciąż dąsa się, finfa i nudnie dziamoli[122]. Bez zmiłowania pięć razy na dobę pomstuje o wannę. Niczego sobie nigdy nie żałuje. Koronki, bombonki, pończoszki, olejki, loczki, breloczki, puderki, pińczerki, pajac pod kołdrą, za gorsetem myszka z obciętym ogonkiem. Tryle godzinami. La‑la‑la radosne, a nikt nie wynypie, skąd idzie wesołość i po jakie licho. Wieczorem fikanie cienkiemi nogami po glansowanej posadzce salonu, bezwstydne, układne. O północy zato rżnie na umór w karty, zapewne z gachami, lub wiedzie rozhowor z zamówionymi poprzednio duchami. A zbarłożonych[123] fatałachów wszędy kopice, stogi, wyrośnięte sterty. Gdy przyjdzie napęcznieć i biedne stworzonko w żywocie wykockać[124], już taka paniusia zaraz się burdasi[125], o coniebądź siepie, sierdzi, klątwuje i wymyśla cięgiem. Nijakiej czułości, żadnego modlenia, nigdy ani troszkę. Więc nie dziwota, że Igor chłopisko czmycha do szynku, w miasto na rozpustę. Prakseda natomiast, co wieczór, przykładnie, dobranoc mówiła szanownej swej pani, każdej po kolei, jaka niebądź była. Rączki niedobre, wymacerowane różowem pachnidłem, słodkie jak pomadki, ale wielmożne, wargami zlizała. Prakseda, służebna nadsłuchiwała, jak czort półszeptem podszczuwał dziewuchę: „Zatłamś tę kukłę, palcami pod gardło, bo zanim dziecina wychyli się z łona, już nie będzie matki, a cała zgryzota i z dzieckiem babranie na ciebie spadnie!“ Wielka ochota wlokła się po grzbiecie, między cyckami łaziła mackami, niby zdradliwe, kąsiwe robactwo. Lecz na odżegnanie Prakseda „zdrowaś“ kilka mamrotała, półgębkiem, ukradkiem. I ustępowała swędząca ciągota z pacierza, z pachwin i ze spierzchłych dłoni. Trzeba się poszudrać[126], gdy gnębi pokusa, a migiem spotnieją śmiałości do draństwa.
...„Bywało, nad rankiem powraca Igor ze szkliwem wilgotnem w wypłukanych oczach i chwiejny na nogach. Chce się przekomarzać, szuka cygaretki, potyka się, bredzi. Małżonka dziaukota, a czując płodu dotkliwe chyboty, ojca nicponia rżnie w gębę chwacko. On za warkocze, tak sobie dla figlów, na dywan ją zgarnie i wlecze do sieni, a potem już dalej i nieco raźniej na frontowe schody. Sapanie, bełkoty, ratunku‑rety, lamenty, rozpacz. U sąsiadów zgroza, a prystaw gaspadin, wezwany przez stróża, pojawił się w bramie i na małżonków leje wody wiadra. Oj, heca nielada i istne pieklisko. Sponiewierane, skrwawione, zdrapane, kakaowemi sińcami znaczone, z kłakami w garściach, wreszcie rozdzielone zostało małżeństwo, poczem westchnęło i policyjny zeznało protokół. Po awanturze znacznie życzliwiej i niemal pogodnie na się spozierali. Obrzęd wyrównania małżeńskich sprzeczności — przez pyskopranie sprzyja czułościom. Kurtyna zapada, chryja się kończy pod ciepłą pierzyną, pulchną jedynaczką. Lecz zanim pośpią, zwykle ulgę czynią sobie: oboje żygają na przemian lub równocześnie, żygają w muśliny, puchy, adamaszki. Jego nawiedza dopust z alkoholu, jej żółć zbełtały ciężarności drgawki. I znowu te kąty nękają Praksedę, drą się, brzękają: „Praksiu moja, Praksiu! uprzątnij to świństwo, szybko bez poznaki!“ Prakseda się kwapi, miotłą na łopatę obrzydliwość zgarnia, piaskiem posypuje, podnosi żaluzje, przez okna rozwarte wpuszcza słoneczko głupio uśmiechnięte i rośne powietrze i śpiewkę skowronią... wprost na splamione, szerokobiodre, w brokaty wtulone a zasmrodzone... małżeńskie łoże. Oni już chrapią, a niania się gapi na swego pana i pojąć nie może, dlaczego od dawna, bez żadnej potrzeby, bez wszelkiej nadzieji, w najgłębszem milczeniu dziewiczego serca... kocha Igora. Zaledwie wyrzekła tę prawdę w sobie, nic nie powiedziawszy, po trzykroć krzyż kładzie: na czole, na ustach i na małych piersiach. Przemienienie Pańskie! Didko chyba znaje! Psie jakieś uroki!... Tfy... coś także!...
...Dziś wielka próba. Wspomina, wspomina. Inaczej nie może. Tyle zmarniało, zbutwiało, przepadło. A Igor wciąż żyje. Każdego licho przyczepi się możne, Igora omija. Patrzyło mu się, by zginął już dawno. Na Kreszczatyku[127] wleciał pod tramwaj, a ledwie na karku motoru szczotki skórkę mu zdarły. Razjeżżaja[128] cała w gruzy się rozpadła, gdy pietrogradzkie na cześć Lenina nastały hulanki, mordercze, bestjalskie. Dwa całe tygodnie strzelali, palili i rabowali. Ginęły tysiące, przymknięte w domach, jak w rzeźniach baranki. Igor wszystkie noce najspokojniej przespał i wyszedł nietknięty. Prawda, że Prakseda zawsze przy nim była, czuwała, żywiła, lecz może właśnie dlatego tylko również ocalała. Gdzieś w Niemczech latał napowietrznym statkiem. Sparły się gazy, buchnęły płomieniem i wszyscy przepadli. Przysmażonego z pomiędzy zgliszczów, poturbowanego, ale żywego wyjęto Igora. Kusztykał, kawęczał, ale się wylizał. A w Saratowie, bywało, co ranka i co wieczora szedł pomór na miasto. Ciągnęły zarazy, żołdackie hordy i chłopskie widła. Głód się wprowadził i niby brytan spuszczony z łańcucha, na wszystkie strony do każdej radości, bronił dostępu, złe szczerząc zęby. Igor wciąż tańczył i całą rodzinę z zagłady wyhopkał. Spojrzeć wystarczy, jak nogi poderwie i śmignie w górę, jak zwija się w frygę i stąpa w powietrzu, by zrozumiał każdy, że on chyba z czarty musi mieć konszachty, że go bogorób[129] jakiś spreparował nie z ludzkiej gliny, lecz z smoły djabelskiej, że nie da mu rady żadna przekora do człowieczej doli stale przylepiona, że go nie zmoże i woda święcona, by przed ikonostasem rozwalił się krzyżem, w pokornych ślozach[130] i rzewnej słabości, że Igor poprostu nie kipnie nigdy, że śmierć jest mu żartem, że ją wykiwa o każdej porze i zawdy ściemięży[131], bo niezawodnie najlepszym synkiem i najbardziej szczwanym jest... belzebuba! Nie zmiarkowała jeszcze ani razu, by o coś prosił, czy przed kim czapkował. Idzie sobie prosto przed samego siebie, wesoło harcuje i rzecby można, że bez wysilenia, niby od niechcenia, śladu swej duszy ciuchta[132] dookoła i po to jedynie aż do upadłego tańcuje, tańcuje...
...Za chwilę granda, okrutna parada. Pamięta tak samo w Moskwie, w Bukareszcie, a potem w Paryżu. Dziś ino różnica, że Podrygałow wlazł między gapiów i wichrem być nie chce świszczącym w arenie. Coś nowego knuje, do niańki się liże i honor czyni wychowawczyni swych mnogich pisklątek. Wino jej płaci i oranżadę, figi i daktyle. Zatańczą przed nimi pierzaste wróblęta, żółtawe kaczęta, Igora nasienie, które przy piersiach swych zatęsknionych, sflaczałych i zeschłych, czule wychowała i odbiedziła. Powiedzie bachory w tany niezawodne cygańska horpyna, obłędna fladra i niby to panna. Psiamać by ją wzięła. Wrzask zewsząd gawroni „cudna Ewarysta!“ No, i cóż z tego? Wielkie mecyje!... Po jakie licho zawracanie głowy? Półnagie wystawia bogdanka specjały, ale Podrygałow nie durny kocur i nie da się złasić! Gadzinowej śliny z ust Ewarysty on nie popije i po omacku nie zwyczajny włazić do kurwich barłogów. Jego trzeba prosić, przypaść mu do kolan, za stopy obłapić i skamlać i wzdychać. A także się spieszyć, bo nie lubi czekać i kiedy raz minie lubieżna godzina, on rozkosz wstrzymaną na zawsze zapomni i nie dowidzi już nigdy tęsknoty, która się przed nim na paluszki wspina.
Fajność Ewarysty czemże jest dzisiaj, wobec Praksedy rozmodlonej krasy, która ongi była? Pan naczelnik stacji, gdzie jej rodzina uboga żyła, strojąc besztefranty[133], zaklinał się przed nią na wszystkich świętych, że najdziwniejszym jest mu ona chabrem, jakiego zwidział, że zwędrowawszy w poprzek i na przełaj stepowe bujniska[134] wielkiej Ukrainy, nigdy nikt nigdzie ziółka tak wiotkiego, posrebrzonego niebiańskim płaczem, migocącego paciorkami ślepi, takiej dziwoty, co niby cytrynek[135] siada w koniczynę i z wielkiej radości wąsaty nochal do słonka rozdyma, na ludzki sposób wypatrzyć nie zdoła. I miała co z tego, że się tak pyszniła? Ot... skaparzyła urodę i cnotę jedynie po to, by od fikania zapocone buty pucować z wieczora... A do rozkoszy sposobność była, była raz jedyny! Dziesięć lat temu. Igor bezprzytomny i zaopuszczony do szlafkamery nad rankiem zabłądził i młodą piersiczkę zaspanej scałował. Durna, przerażona Igora, Igora, którego pragnęła nadewszystko w życiu, z tapczana na ziemię jak szczura strąciła!... Poszedł i nie wrócił. Odtąd dygotała już cała we wrzątku, w duszę mu patrzyła, o zapomnienie, o wybaczenie szlochała, żebrała, nockami na klęczkach pod jego drzwiami wspomnienie siliła, lecz żadnej chętki ani zmiłowania w nim nie stermosiła. Skrzep serce mu zatkał dla cudnej Praksedy. Była poza nim, żyła, chodziła i młodość żmudziła. Jak uczeń Pański łagodny bywał, obfity w łaski, a zawsze pyszny, niedostępliwy. Pośród pieluchów, nad balją, przy piecu miłosną cierpotę[136] bez zaprzestania, bez zmiłowania Bożego, ludzkiego, studzi taj miętosi i tak zakutłana[137] w milczenie przystojne jest niby sobaka wierna podwórzowa, co ino ślady pana wypatruje. Chyba do skonu samego, rychłego nie wypietrasi ni słówka marnego o swojej gorącej, jak fibra dławiącej, ku Igorowi żalem chliptającej, miłosnej potrzebie. Więc nie dziwota, że dzisiaj jest kwoczka, ukropem sparzona, zmacerowana i podskubana, że kraśne liczka na marne, przyśpiesznie ciemrzą się, ciemrzą[138]...
Już niech co chce będzie, bo i tak Podrygałow nie zerknie nawet. Nigdy nie będzie w pieszczotkach pospania, a nawet żadnego przy kuchni macania.
Przedwczora, bywało, Podrygałowowi gatki naprawiała. Spojrzał pod światło na zacerowane, czerwone jej ręce, po twarzy oczyma bajbardzo pobiegał i po włosiętach ugłaskanych składnie, na oba boki w precelki zwiniętych. — Moja Praksedo — dobrotliwie zganił — jesteś zaniedbana. Masz dotąd niezły rysunek głowy, zwłaszcza w profilu, lecz wątrobiane szpecą cię plamy. Trzeba coś robić, by jakoś odmłodnieć. — Na psa uroki, toż to istne kpiny! Dziś wyprostowana siedzi tuż przy nim i by nie miał wstydu, twarz upudrowała oraz gliceryną ręce wytarła. Właściwie nie ma znowu tak bardzo o co się szastać. Niech Ewarysta spróbuje teraz, niech ona sobie Igora urzeknie i żoną mu będzie. Warto być piątą prawowitą białką[139]. Bachorów kupa już jest gotowa, a nowych dziecisków od razu przybędzie. Igor jest majster i nie przepuści niewieście ślubnej. Czort taki się mnoży, choćby nawet nie chciał. On nietylko płodzi niewinne maleństwa, lecz matce zaszczepia nieludzkie prawo przynaglonej śmierci. Cztery już damy wyprawił do piekła, a to samo licho i piątej nie minie. Niech się taka znajdzie, co znowu skosztuje!
Zaczyna muzyka. Arena ściemniona. Sztucznego księżyca ścieka posoka, srebrna, zawiesista. Szurają pary. Zaczęły wirować, plątać się, pomykać. Fraki zdziwaczone i wprost z Paryża na sprzedaż zwiezionych modelów pokaz. Chybocą, dygocą, tężeją w rozdrożu, łaskocą biodra, pocierają uda. Na jednej nodze głupio przystają, niby bociany. Chodzą na dłoniach, padają na głowę, myrdają tyłami. Wciąż się rozstają oboma ramiony i wciąż wpadają na siebie brzuchami. Doborowe tany powojennego człowiectwa[147] modnego. Nieznane figury, wtłoczone w zasady już ustalone i umiłowane. Jest jazz i fox‑trott, shake the shimmy, one‑step i tango, a two‑step również, no i hesitationswalc. Dziwa się[148] Prakseda, za gardziel ją dławi zazdrosna jadłoba[149]. Podrygałow wstaje i ukłon składa.
Nadpłynął Yetmeyer. W odświętne ubranie tchórzliwie wtulony. Przed sobą popycha gościa, co przybył, jak wieści głoszą, dopiero przed chwilą. Wiedzą zaufani, że ten koczmołach[150] w lamparciej skórze, spodem prawie nagi, niedbałe wsparty na drągu z poprzeczką, który zwą bajragun, to ów zapowiedziany Havemeyera chwilowy zastępca, a znamienity hinduski saddhus[151]: On‑czi‑da‑radhe. Różowy fular spiętrzony w turban i wystające siwiutkie zwoje skołtunionych włosów na wielbłądziej głowie są niby fantazje kremowo‑lukrowe, które nasadę, figlarnie‑stylową, ponczowych ciasteczek zazwyczaj stanowią. Spopielałego, zatłuszczonego lica ozdobą są krótko strzyżone i chyba wapnem śnieżystem bielone wąsy i broda. Nad brwiami świecą wyzywająco dwa guzy czołowe. Podłużne zmarszczki, od skroni do skroni, skóry naprężonej trójkolorowe przekreśliły znaczki, czarny, zielony i cynobrowy. Lejtmotyw mądrości zbożnego brahmina w tym hieroglifie wyraża się skocznie i symbolicznie. Prawa powieka zwisa bezwładnie, jak zepsuta stora, lewe zaś oczko, żywe, szaro‑bure wciąż się wytęża, coś gwałtem wspomina i w czeluść czaszki przezornie się cofa dla wywołania, gdzieś w potylicy, ostrego obrazu rzeczywistości przed chwilą schwyconej. Upiorne ręce są zesztywniałe i zbrojne w pazury na półtora cala. Pod stopami człapią kneipowskie sandały, lecz lewa noga mozolnie się wlecze i jest niemal martwa.
Władca dancinga do sąsiedniej loży zaprasza posła, czyni mu honory, Podrygałowa, Praksedę przedstawia. Wszyscy usiedli, gość jeden stoi na palicy wsparty. Używa przy tem tylko zdrowej nogi. Ogromny różaniec z bazylikowego drzewa (paciorków sto ośm liczący) przez ramię przewiesił i pacierz milczący pośpiesznie żuje, nie mogąc czy nie śmiać wypluć odważnie swej nabożnej nudy.
Igor wyjaśnia pryncypałowi ideowy układ wieczoru próbnego:
— „Zdradą jest taniec człowieczej natury i beznadziejny, choć najistotniejszy zamiar wyraża. Dla siebie tylko może człowiek tańczyć i siebie tylko przez taniec pojmuje. Stąd nader łatwo przez wywijanie rękoma, nogami zbałamucić drugich, od siebie odpędzić i zachwyt wzbudzić. Tańczy się naprawdę swoją tajemnicę zaprzepaszczoną w czasach minionych, albo się wkracza do jasnej świetlicy, nieodgadnionej, niewysłowionej, przyszłej swej doli. Teraźniejszości praktycznej, ochronnej w tańcu nie schwycisz. Teraźniejszości uczciwej, świadomej posługi czynią: barwa, dźwięk i słowo, które na uwięzi są czasu, przestrzeni. A wirowanie musi szukać próżni, przerażającej, rozogromnionej, by ją marzeniem o sobie zaćmić i rozmnożoną wielością jedności wypełnić po brzegi. Nie może być taniec poza samotnością. Kołysanka ciała, ona dopiero myśleniu objawia, czem człowiek wbrew sobie przez całe życie pozostać musi i czem nie będzie przenigdy dla drugich. Wyklętą z tańca jest wszelka pamięć tego, co jeszcze było przed małą chwilą. Również z ekstazy, sztucznie zapalonej w ludzkiej przytomności, nie zdołasz na taniec przerzucić wspomnień milutkich i urodziwych. Tańcząc, trzeba płodzić i tylko płodzić, dla samego płodu, dla grozy poczęcia i dla rozkoszy zbawczego porodu. Do wnętrza szału należy się dostać i w sobie samym dwupłciowość wywołać. Obu rodzajów wzajemną wolę lubieżną, rozpłodną trzeba w samym sobie bez samczych przeciwieństw cudnie rozszczebiotać i w pohulankę rozkoszy pognać. Trzeba równocześnie być ojcem i matką w jednej osobie. Chodzi mi poprostu wyłącznie o to, że taniec być musi samozapłodnieniem, a więc obrazem jedynym, żywym i zupełnie nagim myśli wysileń.
Przedewszystkiem głową tańczyć się godzi, a ona za sobą porywa ramiona, biodra i stopy. Tańczy tęsknota za tem, co najdroższe, co nieodzowne, czego nikt niema i mieć nie może, o czem nikomu żadnem spojrzeniem ani warg tchnieniem powiedzieć nie wolno, by czucia nie spłoszyć. A w Europie porewolucyjnej, zdurniałej, nowej, tańcują od spodu. Głowę poniechali, zbrodnicze łapy przemalowali, uprzystojnili, demokratyczne brzuchy wyzwolili, tchórzliwe kopyta rozdygotali i tak się puścili w zbanalizowanym, egzotycznym cwale. Bachandrję[152] taką bardzo łatwo złożyć i przefujarzyć wszystko istotne, co zawierały kiedykolwiek pląsy. Ten generalny i ulubiony popis impotensów z nami spółżyjących starałem się cisnąć jako kartę wstępną popisów w dancingu, wyszminkowaną, zapudrowaną, pocieniowaną, przez co spełniłem uroczystościową, przykrą konieczność.
— Słusznie. Huczne oklaski widzów zwyrodniałych uznają twą rację. Mam jedną obawę: ażeby nadto nie znudził się brahmin.
— O nim nie myślałem w tym pierwszym programie.
— Nie mniej od niego w wysokim stopniu „Orgaza wesele“ i wystawienie marzonego dzieła dzisiaj zależy.
— Wnet się postaram, by go usposobić jak najlepiej dla nas. Do widowiska, które oglądamy, wracam natarczywie. Skończył się atak skoncentrowany pospolitości, skorej do wierzgania. Na foxtrocistów i na shimmistów żywioł napierał. Wiedziała przyroda, czego od nich chciała, lecz oni nie mieli odwagi zrozumieć krwi własnej wołania i pouciekali do nudnych szablonów. Wbrew zleceniom prawa przełomowi ludzie zabiegają w tańcu o wyświetlenie nieistniejącej swej teraźniejszości. W tym mdłym zapale zdemokratyczniała nasza plutokracja dzięki hasaniu straciła związek pomiędzy członkami poszczególnymi paskudnego ciała i w separatkach przy koniaku z jajem, przy lichym szampanie, swą nicość lata i dziurę istnienia swojego ceruje. A teraz zagra nam bałabajka[153]. Nowej zasady w tańcu objawienie. Głowy z nogami zawzięta kłótnia. Ludzkiego ciała rozpacza część dolna, bo nie dostała od życia, co chciała. Dlatego butwieje zapuszczony czerep na pokornym karku. Stąd powrót w niewolę, choć założeniem było wyzwolenie na rozkaz aniołów, a raczej może za podszeptem czarta. Utopij społecznych, liberalizmów, socjaldemokracij, zmechanizowanych, gromadnych rozczuleń skoczny wodewil, zwykła tragifarsa.
Tu się nachyla ku wiernej Praksedzie i wyznanie czyni:
— Dla was, Bakcylówno, jest przedstawienie ukraińskich tańców, abyście wspomnieli dnieprowych futorów skoczne weseliska, to rzępolenie basetli, gitary, to tupotanie parobczaków płowych, te gzy, chichoty dziewek zadychanych i popijanie brandziuchy[154] wioskowej. A potem drapoty[155] starszyzny zalanej, mołojców pranie samemi grabiami czy kłonicami. W końcu czmychanie rozmiłowanych czym duch[156] we dwoje, pomiędzy mgiełki nowiem wycukrzone, na dno parowów. Tam rozbuchanie i całowanie i obłapianie, jamry[157], piskanie, dąsy, nawroty. Od sioła z oddali rozwałęsanych psiaków haukanie. I znów bezhamulne[158] w burzany wpadanie, po obnażonych pośladach klepanie, ciągoty, parnota, łaskotne sromy, rozkoszne dławienie, aż‑aż po ćmaku[159] wielkie wtulenie i nasycenie lubieży kochania. Potem w wiklinach zdeptanych, złamanych nagłe rychtowanie kiecki zmiętoszonej i powrót do chaty powolny, dumany z zasapanym chłopem. W piersiach strachanie okrutne się miota, niby czyjaśki[160] spłoszonej skamlanie.
— Co mi tam po tem! I tak marnie zczeznę. Lecz wy, Francewicz, oczu mi nie mydlcie i wyznajcie prawdę. Jak jest z Ewarystą?
— A jakże być miało? Jest tak, jak potrzeba.
— Wyście ją mieli?...
— Zdurniałaś, Praksedo?!...
— Róbcie co chcecie i jak się podoba. Jedno wam skażu: trzynastego bębna już nie uchowam i piątej żinki do domu nie wpuszczę!
— Stul pysk, Praksedo!
— Cygańską biniochę[161] dostać będzie łatwo, bez żadnych zachodów i bez ożenku. Z was dłubek[162] niezdarny. Sama do niej pójdę i przyszykuję w czubatej pannie do was ochotę. Bez ślubu, za durno...
— A ona ostatnie zęby ci wybije.
— Ostawi coś trochę na waszego chleba kęs dla mnie dostatni. I nie będzie wstydu, ani panowania nowego ciarastwa[163]. Jak żywa tu siedzę.
Onczidaradhe okiem dobrotliwem oderwał Praksedę od pomstowania. Lecz nic nie rozumie, więc zapala fajkę na długim cybuchu (tak zwane chillum), którą mu wręczył Gouzdrez z namaszczeniem.
Baletmistrz znak daje, by nowe pary w szranki wchodziły.
— Przygotowałem nikomu nieznane ludowe tańce Wschodu zbliżonego i oddalonego, w opracowaniu wyraźnie typowem. Jest to rytmiczna w życie wycieczka ludzi dorosłych o psychice dziecka, stale pogrążonej w baśniach i legendach. Skarbów nie znaleźli, nie ujrzeli cudów i nie doznali od życia zbawienia. Wśród poszukiwania wyuzdanego, rozpaczliwego nastaje w człowieku gwałtowny rozdział: duszy od ciała, pędów żywiołu od władz intelektu. Przepołowiony, naiwny danser ciska się, skacze, wywija hołubce, by jaki taki grunt pod bezprzytomność swoją udeptać, albo by w szale czy też w omdleniu zgubić wspomnienie o sobie wierzącym. Grupa desperacka, wrzaskliwa, pijacka. Do zamierającego „przeżywaczy“ klanu wstawiam grupami tanów rodzaje:
wołoski arkan
gruzińską: lezginkę i bachdadurę, polskie: bałambas, góralski cyfr i dżuk rybacki z półwyspu Helu,
oraz ukraińskie przy towarzyszeniu, a raczej dudleniu, birbinji i kobzy,
przyczem i drumla nieco posepleni, z oddali, dyskretnie:
czabaraszkę, czeberjaczkę, czumadrychę i ciuryło.
Brahmin się ożywił. Łypie zdrowem oczkiem, łzawi się i mieni. Naładował fajkę charasem[164] na świeżo i gryzącym dymem odpędza natrętnych spojrzeń przybliżenie. Kilka razy mlasnął donośnie językiem i po raz pierwszy wypuścił głos z krtani:
— Słowiańskie pierwiastki tańcują na umór. Słowiańska Jibatma[165] rozbija się zawsze po całym świecie za objawieniem, za absolutem. Wszędy się dziecka[166] z szczęścia kościotrupem i przez to nigdy mukti[167] nie osięga. Słowian ja kocham, ale nie szanuję...
Yetmeyer się porwał, jest uszczęśliwiony: wysłannik przemówił!
— Ojciec‑świętoszek dobrze słowian poznał?
— Sam z pochodzenia jestem bułgarem. Tatulo trafikant mieszkał w Kirk‑Kilisseh. Matka turczynka umarła na dżumę. Małego sierotę na służbę przyjął rosyjski oficer z bałkańskiej wojny i do szpiegowskiej zaciągnął roboty pod Katowice, na Śląsk zwany Górnym. Stamtąd umknąłem i po wielu przejściach, o których pobieżnie wspominać nie warto, wylądowałem w Zachodnich Indjach. Tu filozofję poznałem Vedanta, zbadałem sanskryt, na pamięć wykułem Mahabharatę i szczerą sympatję poczułem dla Visznu, Sziwy i Brahmy. Szczęśliwy nowicjat w klasztorze Akhara (miescowość górska zowie się Amritsar) pozwolił mi wkrótce powiększyć grono doborowej sekty kapłanów w Bihar. Lecz miałem pecha, chwyciłem chorobę od pewnej angielki, turystki uczonej, która badała nad wyraz namiętnie ascetyzm hinduski. Aby się oczyścić, umartwiałem ciało i niby płaz marny na brzuchu, na rękach po ziemi pełgałem. W tej jednej pozycji lat siedem wytrwałem, i pod nadzorem całej ekspedycji międzynarodowej na Gaurizankar, tam i z powrotem, grzech mój wyczołgałem. Uzyskawszy sławę dzięki reklamie „Gazetki żołnierskiej“, głównego organu opinji w Lahore, mogłem już śmiało na własną rękę poszukiwać Boga...
— Znalazłeś ojcze?...
— O tak! w samym sobie.
— Dobrze nie słyszałem. Szaleje muzyka...
— Powiedziałem sahib[168] że Boga mam w sobie. Pewny to interes zostać saddhusem i wejść w kontakt z Bogiem. Permashwar[169] obcy, odziedziczony po dziadach pradziadach lub dla porządku z znanego obrządku przyjęty na wiarę, nie ma tej mocy, co samodzielne umieszczenie Boga w niebiańskich rozłogach czy w samym sobie. Od tego zacząłem, że właśnie słowianie nie mają odwagi podudłać[170] w sobie, wciąż poszukują niewiadomo czego, to‑owo zaczepią, coś‑niecoś uznają, wszystko potem walą i przed samym skonem zrozpaczoną pięścią, w której nic nigdy dobrze nie dzierżyli, wygrażają światu.
— Oni się z biesem na wieczność skumali — zachrzęści Prakseda.
— Djabeł jest tylko symbolem kierunku czysto zewnętrznego, hersztem jest bandy płoszącej ludzi, by drałowali najdalej od wnętrza swego własnego. A główna przyczyna ruchu takiego w omyłce tkwi, w błędzie, że coś istnieje, że świat jest naprawdę, nie marzeniem tylko. Raz zrozumiawszy, że ja sam jestem i nic poza mną nie może być trwałe, co wymaga trudu, wygimnastykowania i umartwienia, używam życia, używam myśli, siebie, drugich tworzę i z pełnią pogody, bez ksiąg pocieszenia czy współczucia bliźnich, opuszczam cielesny, chwilowy przybytek, zazwyczaj na moment kontemplacyjny, a kiedyś na zawsze.
— Bębenki w uszach dziś mi zadudoli[171] ten Pitoupitou, a ja chciałbym wiedzieć, czy ojciec duchowny czuje się Bogiem naprawdę prawdziwym? — Yetmeyer, jak szczenię, pokornie dziaukoce.
— Dla siebie jam Bogiem, was nie zobowiązuję. Boga mam w sobie i stale z nim jestem. Trzeba go jednak wydobbyć z siebie i wam okazać. Do tej ostentacji potrzeba znowu, żebyście wy mogli znieść taki widok i nie postradali wszystkich cennych zmysłów.
— Czy wolno zapytać, gdzie świętobliwość z moim konkurentem zawarła znajomość i odkąd wasza datuje zażyłość?
— Havemeyera spotkałem raz pierwszy, jeszcze podczas wojny, na zjeździe fakirów, derwiszów, saddhusów i yogów. Było to w Chicago. Kongres ukształtował ciekawą krucjatę dziecięcych mózgów z pośród wyznań licznych, autoryzowanych w państwach nowoczesnych. Skłóciły się z sobą. Najwspanialej wypadł spór katolików polskich z Kurytyby z białoruskimi schyzmatykami. Wszyscy judzili, nikt nie mitygował. Innych narodów przedstawiciele wnet się wycofali. Tamci wytrwali i przez dwa tygodnie ze sobą się darli. Zostali z nami jeszcze i Anglicy, lecz jako widzowie tego popisu, który w różnych pozach dla swoich zbiorów fotografowali. Tam Havemeyerowi sprzedałem w ramkach za upstrzonem szkiełkiem jadłospis mahanty z klasztoru w Bhairon‑Ka‑than. Przepis zastosował miljarder w swej kuchni, co na organizm kolekcjonera decydująco i regulująco wpłynęło bezwzględnie przez usadowienie w temperamencie i jego poglądach: anielskiej dobroci, wyrozumienia i łagodności.
— Snobistyczne zbytki, trzonu, pozbawione wszelkiej celowości i własnej konstrukcji — Yetmeyer burknie.
— Zalążki historji i religijności najszersze podstawy.
— Czy aby twórcze? Może dla wygody i dla samej mody?
— Opracowany system jest wspólny. Przyjaźń skojarzyła mię z Havemeyerem, a zapoczątkował stosunek wzajemny korzystny dla obu: handlowy interes. Do Boga mojego ja zaś doszedłem przez ciała udrękę i długoletni życiowy wysiłek.
— Ojciec‑świętoszek Havemeyerowi swojego Boga odstąpił czy sprzedał?
— Ni jedno, ni drugie. Przyjaciel‑miljander poznał mego Boga, oglądał dokładnie, próbował, oceniał, nawet usiłował zbliżyć się do Niego, a w końcu sam z siebie, bez wpływu żadnego, poprawił Go nieco i ustatkował.
— Wyciągam więc wniosek, że mój konkurent i zaproszony Orgaza kreator przyjął twego Boga, ale swojego w sobie nie wykrzesał.
— O tyle, o ile. On się oswoił z nagłą potrzebą uznania de iure oraz zgłębienia tego wszystkiego, czego mózg ludzki dotąd nie rozpoznał i najprawdopodobniej nie rychło rozpozna. A do ukochania i ubóstwienia tej mocy zakrytej i niespożytej, do odnalezienia jej miejsca pobytu w zagłębiu nas samych... krok tylko już jeden...
— Obawiam się jednak, że właśnie w tym celu salto mortale konieczne jest nieraz — zjadliwie ćwierknął dancingowy butrym[172], paluszki na brzuszku w kołowrotek puścił i niby czerwiatka[173] z dorodnego drzewa nagle zbryźnięta, w poduszkach fotelu cały się rozlepił. Kamienna dożera[174] o losy sadzonek w inspektach marzenia bary mu przygniotła.
Rozwlekle, niedbale, choć dobrodusznie oświadcza saddhus:
— Nigdy nic nie wskóra ten, kto przyspiesza zbawienie swoje albo też i drugich. Mądrością we wszystkiem jest umieć poczekać, a życie czekaniem bywa na ekstazę dla wszystkich wybranych, którzy roztropnem o śmierci gęganiem wzbogacają śmiałość do wędrowania rzeczywistego po zmyślonym świecie.
— Didoczku nabożny, panoczku zacny, wybyście nie chcieli pogwarzyć przypadkiem o biesach drałasach[175] i o delikatku, samym czorcie bat‘ku? Coś mi się tak widzi, że kto chce do Boga dostać się najłatwiej, niech do kusego najsampered idzie. Czort liczko ma gładkie, ludziskom jest chętny, grosza nie żałuje, zaraz wymiarkuje, co komu należy i nie opuści do samej smerty. Tak sobie dumam: ani w Ukrainie, ani to w Rosji nikt Pana Boga nie zwidział nigdy, choć mnogo luda chadzało w procesji, pościły czernice[176] i kadziły czerńce[177]. Za to ja widniała na własne oczy już niejednego bisnowatego[178], zdarnego chłopa. I dalszy dumam: czort dla muzyka i dla wszelkiej baby najbliższy, najlepszy. Każdy ma łatwy przystęp do niego. Do Boga daleko i nijak się dopchać, a krążyć trzeba po wybielonej, cesarskiej szosie. Do czarta zaś można pójść sobie na przełaj, przez koniczynę, pomiędzy owsy... — trajkoce Prakseda zatrutym szeptem.
— W tej waszej Rosji czy Ukrainie nie trudno panować. Raz dobrze nastraszyć, nic nie wyjaśniać, wszystkiego żądać, biczować, katować, nie ofiarować słowa dobrego, a już wystarczy, by carem zostać lub samym djabłem — Onczidaradhe twierdzi wyniośle.
— Lubczyk trzeba zadać na zakochanie uparte, nieznośne i cud wielki zdziałać, by wszystko jak duzie zechciało harować na własną nędzę.
— Ona tak prawi, jak rozgadana czupirnata[179] kurka, co drzewiankę[180] skubie i w głupiej rozpaczy puste znosi jajka — szydzi Podrygałow.
— Szaleju za dużo u siebie macie, naciąga nim ziarno i całe myślenie przystojne rozmamla — wyrokuje saddhus.
— Wy uświęcone niby to styrczydło[181], wy wszystko wiecie, a wierzyć nie chcecie, że ja znam czarta, że on między nami tuż obok was siedzi? Prakseda panoczku nie mówi bluzieństwa[182], omanić[183] nie umie. Ja wam pokażu naszoho czorta...
Porwała się z krzesła i jak dziwożona w guślarskim obłędzie za skórę lamparcią ciągnęła starca w pobliże Igora. Baletmistrz jednak ubiegł ceremoniał, dziewczynę zgrabnie pochwycił za rękę i z miejsca osadził. Skurczona, zmarniała, wpuściła głowę w zgarbione ramiona, niby wyczubiona przez koguta kwoczka i przykucnęła na czarnej zadumy rozkiwanym bancie.
Podrygałow czule zawziętość jej chłodzi.
— Praksiu moja miła, czyś ty zakupiła dla Wanji serdelki? Chłopczyna tak lubi te krótkie kiełbaski i jeść nie zechce salcesonu z cukrem.
Przebrzmiały juhasów piskania jastrzębie, scichły tupania, stężały hołubce. Trzeszczy wciąż sala zachwytem, radością. Kompozytorowi i wykonawcom spreparowano kwiecistą owację.
Jacinto przynosi dwa gumowe kółka metalowymi sczepione łańcuszki. Po krótkiej wymianie poufałych szeptów z Onczridaradhe, na balustradzie loży dyrektorskiej nikomu nieznany utwierdza przyrząd. Krótki ten zabieg porusza zebranie i mrowi domysły.
Yetmeyera dławi ponura duchota[184]. Dotąd on nie wie, co z Orgazem będzie i czy Havemeyer terminu dochowa! Jaka zagadka kryje się w brahminie, do czego on zdąża?...
Słyszy oświadczenie sterczącego posła:
— Po tem, co widzę i co dotychczas pochwyciłem słuchem, najchętniej przyznam, że odbudowa uczuć religijnych jest pożądana, na czasie i słuszna. Nie wątpię również, że powodzenie zdobędzie dancing i że niebawem po wszystkich narodach nieposkromiony ruch się rozpęta, poszukujący swego Pana Boga.
— O tem dopiero kongres religijny przekonać mię zdoła, który w początku przyszłego miesiąca tutaj się zbiera pod opieką rządu.
— Cieszyłbym się bardzo, gdybym mógł pogodzić najrychlej poglądy szanownego pana z naszemi tezami, aby Havemeyer na kongresie czynnie zdołał wystąpić...
— Mnie głównie przekona o konkurencie przewyborna rola w „Weselu Orgaza“. Tam on odkryje swoją wielką kartę. Wszędzie indziej cenię jego spółudział, ale w pantomimie jest Havemeyer tak dla historji, jak i dla religji poprostu niezbędny.
— Koroną to będzie pańskiego dzieła. Stąd też sprawiedliwie domagać się trzeba znacznych gwarancij dla moralnego i fizycznego zabezpieczenia uczestnika w spółce, dla gościnnego gracza w pantomimie. I po to jedynie do pana mój klient właśnie mię przysyła.
— Podałem warunki w szczegółowym liście...
— Wybaczy dobrodziej, ale list Pański to zamach gwałtowny, to oświadczenie tylko jednostronne. Nam układów trzeba. Odnoszę wrażenie, że w obu panach dwa różne systemy, lecz jeden przedmiot mające na oku, nagle się zetknęły. Postaram się teraz, by przez kontemplację rozmotać supły komplikacij mnogich, lecz nieistotnych.
— Mowy o tem niema. Nie zgodzę się nigdy. Albo twórczość czysta, albo wręcz poniechać wszelakich zabiegów.
— Proszę nie utrudniać, zanim w możliwości podziemia zstąpiłem. Zawsze przez nazwę dobraną szczęśliwie lub też formułkę zdarnie ulepioną rozwiązać umiem najtrudniejszy problem.
Nagle, zanim jankes połapać się zdołał, chudziara drabiasty przez ogrodzenie loży przeskoczył, w gumowe obręcze zręcznie stopy wsunął, poczem bezwładnie wzdłuż zewnętrznej ściany, jak złodziejaszek mylący tropy, głową na dół runął. Zawisł na nogach i jak ściennego zegara wahadło, raz w prawo, raz w lewo, zamiatając ziemię zbakierowanym nieco turbanem, miarowo tykał.
Wywołał popłoch, lecz kazał Yetmeyer uspakajać ludzi. Jacinto ze służbą i Podrygałow nie skąpią wyjaśnień, co znaczy ascetyzm, zwłaszcza hinduski, i jak niezwykłe, choć nieszkodliwe, są praktyki wszelkie panów fakirów. Zdołano ustalić, że dobrowolne takie powieszenie samego siebie jest u saddhusa podstawową formą do porozumienia ze swoim Bogiem, czyli do natchnienia, że myśli porusza najlepiej krwi napływ gwałtowny do głowy, że mu nic nie grozi, bo już się wyćwiczył w karkołomnych cudach, co można stwierdzić choćby zaraz dzisiaj, gdy będzie wisiał najprawdopodobniej do.samego końca tuż nadchodzącej, wielkiej pantomimy.
Jedzie uwertura. Sam maestro Colonna stojąc powozi. Kłusują rysaki przyśpieszonych tonów. Zapadły po brzuchy w łopiany zmierzwione przez wiolonczele i psotne fagoty. Żałosne smyczki rzucają spojrzenia roznamiętnione, długiemi rzęsami dwuznacznie przekryte. Miodowe dzwonki bzykają jak pszczoły i deadly dust[185] sypią z frywolnych skrzydełek na polewane basowym śmigusem alpejskie róże, jaśminy, storczyki i kaczopyski. Waltornie dmą w żagle zbłąkanych korabi, w przestwory gromy ciskają puzony.
Pan Yetmeyer pyta Podrygałowa:
— Przy kształtowaniu pańskiego pomysłu dancinga komnaty były mu pomocne?
— Pomysł przychodzi do mnie już gotowy i tak długo dręczy, dopóki woli jego nie wykonam. Wpada do głowy, przezemnie przechodzi i wylatuje. Natura moja o nic się nie stara, nic nie wymozoli. Ja zawsze czekam, co ze mną być może i to jedynie zawsze mię zajmuje. Jestem sam z sobą o każdej godzinie i nic mnie nie zmieni. Wszystko mi jedno, co o tem ktoś powie. Żadnego więc wpływu wywrzeć nie jest w stanie choćby najbardziej cudacka komnata.
— Samo zawiązanie pomysłu przez życie bardzo mię zajmuje... — nalegał Yetmeyer.
— Od Ewarysty wziąłem mój balet. — A szczo, ja ne skazała! — z dumań ocucona Prakseda wpada.
— Z waszego zbliżenia twój koncept wytrysnął? — zaniepokojony dancinga władca zeznań się domaga.
— Z nieporozumienia, z pogwałcenia gwałtu.
— Pan ją namawiał do samczych swych zachceń?
— Durnego słowa jednego nie pisnął. Bo oto tak przyszło. Siedzę w garderobie, a ona się zjawia. Nie widział jej jeszcze. Stanęła pod ścianą, ręce po sobie opuściła Skromnie i ani rusz bliżej. Trzeszczaki[186] cudne wypuściła na mnie i krew w żyłach praży. Więc moje skośne zapłonęły świeczki. Pod spłaszczonem czołem gwałt czerwono błyska. Zziaj anem spojrzeniem przycapiam dziewkę, zagarniam ku sobie, zdzieram fatałaszki, koszulkę, koronki, na strzępy marnuję. Widzę, już słyszę, nagie piersi dzwonią, dziewicze łka łono w oddechu falistym, zawstydzone włoski pod pachę zmykają. Rozgorączkowany, unieprzytomniony, żądzą schlastan jestem. Samczemu pragnieniu pośladów dziewiczych ochłodę mięsistą nakłonićbym pragnął i wycałować wszędy, gdzie nie można. Widzę jak jutrzenka wschodzi na skórce puchem rozśnieżonej. I pytam sam w sobie: Po didka tu przyszła, na próżno, tak sobie? Po co więc tu stoi? Igor od czego? Łakome ma dłonie. Zagarnie, pochlipce...
— Zawsze smakuje to, czego się niema. Styl masz obrazowy i malujesz wiernie twoje utrapienie. Słucham, gdyby ustęp z rozprawy cenionej doktora Nifo o aragońskiej Joanny wdziękach, kiedy w „De Pulchro et de Amore“[187] zwiedza nagości ukryte zagony, gdzie rozkosz szczególną sprawia mu „venter“[188] i to „sub pectore decenti“[189] w dodatku. Ale, ale, proszę — dokończ awanturę. I cóż Ewarysta? — rozchmurzony zbawca łaskawie kiepkuje.
— Ot i nic z tego. Próżno sobie dumał. Ona... milcząc mówi. Mówi, że nie chce, że ani się jej nie śni. Źrenice przyćmiła rzęs długich sitowiem. Wcale się nie boi i wzrokiem wprost godzi. Łypią sine białka, wrogie, jak upiorne świtanie marcowe. Podrzuciła głowę, gardziel w skurczu stoi. Rozdziawiła usta, zazielenione, złością naślinione, opuszczając dolną, pogardliwą wargę. Kabłąkami ramion podpiera biodra. Nogi rozkraczone. Kibicią chyboce. W pęcinach przysiadła. Jest ladacznica zaników wzorowa, w której się czai czystości królowa. Wyuzdany kaprys cnotliwych nawiedzin gotowy do skoku. Opadły listki dziewiczego łona, spachniało pąkowie. Wiotka została i chwiejna łodyżka, a w niej sam już taniec... Tu oprzytomniałem i odesłałem me pożądanie jakąś boczną drogą. Wtedy balet powstał. Miłosną klęską pożywiłem rozum. Zaraz pomyślałem: niech Ewarysta na sam początek zatańczy siebie, tajemnicę swoją. I zmatowiałym, znudzonym głosem, zacząłem jej prawić, co trzeba zdziałać, by swoją przyrodę mógł powołany zatańczyć człowiek tak właśnie, jak ona, silnie obdarzony gestów zasobem i najuczciwszym, rytmicznym żywiołem. W każdem ludzikiem wnętrzu są przeciwieństwa, które z sobą walczą i życia właściwą stanowią urodę. Zdarza się jednak, że dwie siły wrogie są sobie równe i zmódz się nie mogą. Wtedy stworzenie na miejscu wiruje, ma w duszy młynek i tylko przez taniec objawia się drugim. Sztuki jest rzeczą, boskiej czy djabelskiej, pierwiastki przeciwne wygmerać trafnie, a potem krzyżować, na przekór łączyć lub swobodnie judzić. Artysta dojść musi do swego wyrazu nieomylnego, bezwzględnie własnego, inaczej zagubi myśli nieśmiertelność wśród znikomości doczesnych natłoku.
— To słuchać lubię, to jest mój postulat: konieczność wyrazu! — opiekun dziejów radośnie miarkuje.
— Więc Ewarysta. Co tu dużo kręcić! Przyrodzony problem przedstawia się prosto: w ciele rozwydrzonem, w dziewiczych tęsknot rozpustnym kielichu, cnota pasożyt, cnota nowotwór, niby uparta zasiadła biedronka. Jedność dziewczyny jest rozdwojona. Powstaje kłótnia. Morał zaszczepiony przewagi szuka nad pędem instynktu. Proszę spróbować i podsycać walkę, a z zawziętości nieposkromionej i z braku zwycięstwa urodzi się obłęd, kształtu pozbawiony. Lecz można przeciwność również ułagodzić i dziwność rozpętać. Tu miejsce na taniec jako dzieło twórcze. Sobie z swojej męki zabawę stworzyć i przy sposobności zaniepokoić natrętnych bliźnich, oto sens najgłębszy jest artystycznych, szlachetnych widowisk. W taniec, Ewarysto! Najwięcej wdzięku nabędzie cnota, gdy się z rozpustą swą własną pojedna. Taką niemożliwość należy tańcować. Dowód trzeba złożyć, że nie są pląsy przejawem instynktu, lecz zrozumieniem samego siebie, swej świadomości porodem uroczym, zgrabnym i zwinnym. Tak powstał mój balet.
— A ja wam każu, co dziuba[190] jest chytra i co chapanie urządza sobie na Podrygałowa... — stęka Prakseda, groźnie nastroszona.
— Obawiam się bardzo, że jednak tak nie jest. Czułbym się niemal że uszczęśliwiony, gdyby tak można przed wystawieniem Wesela Orgaza dziewicy popędy nieco pomącić i zbakierować, by przed skupieniem tych namiętności na beznadziejnym i obcym mężczyźnie nasz balet ochronić. Havemeyer groźny. Jeszcze nic sobie z nas nie przyswoił a zdobywczo piękny. Dziewicę nam sprzątnie. Ona się dzisiaj z swą cnotą pojedna, a gdy nadjedzie wspaniały Orgaz, tuż przed weselem gotowa tę cnotę jemu ofiarować. Zaś założenie mojego misterjum wymaga dziewictwa! — Yetmeyer dziawoli[191].
— Dla samego stylu byłoby zbawienne, gdyby tak można jej czystość dochować — przyznaje Igor. Chciałbym tańcownicy najwyższą miarę jej sztuki przyswoić. Dzisiejszy balet zaledwie jest wstępem do tej kompozycji. Dryndać[192]... to znaczy właściwie nic nie chcieć, zwłaszcza od życia, które nas otacza. Ta zasadnicza w tańcu postawa klasyczne linje uzyskała jeszcze za najdawniejszych, starożytnych czasów, na płaskorzeźbach egipskich nagrobków i na starogreckich malowanych wazach. Głowa, ramiona, biodra i golenia odmowę tylko wypowiadają dla mdłych powabów, którymi życie rozprasza zwartość człowieczego ciała. Tanecznica, tancerz to utwierdzenie osamotnienia wobec zaczepki wszelakich żywiołów, a równocześnie to wybuch wulkanu, który lawą miota na otoczenie, na wszystko co żywe, by ostygnąć w sobie i pozostać głazem. Taniec to monolog myśli oświeconej, hodowanej w cieniu, publiczna rozprawa swojej mądrości z miłością własną, ale bez osłonek, bez wątpliwości, czy możliwości tak zwanych pozorów. Przed tańcem nikt nie wie, dokąd dotrzeć zdoła w głębi świadomości, po tańcu zaś czuje, że wiedzę o sobie niebacznie pochłonął...
Incydent na dole, na samej arenie przerwał Igorowi jego teoremat. Nafciarz, zaproszony przez czyjąś protekcję, wyzywający dyrektor koncernu do wytwarzania półsmaczków potęgi wielomiljardowej, opuściwszy stolik, przed zawieszanym saddhusem się plątał i sensację wąchał. Żadne upomnienie nie skutkowało, aż zniecierpliwiony i zamodlony Onczidaradhe natręta w kark grzmotnął. Przysiadł na ziemi głowacz finansowy. Ruszyć się nie chciał, żądał satysfakcji. Ściągnął do siebie w dancingu obecnych przedstawicieli eksportu drzewa, manufaktury, zapałek szwedzkich i narodowych trustów dziennikarskich. Semickie twarze z Polski, Jugosławji, Czechosłowacji, Niemiec i Austrji. Nieposzlakowane smokingi z Wiednia, z Berlina monokle i torpedowe pociski cygar. Szachrują ze sobą o wynalezienie formułki zgrabnej a pojednawczej, która zaspokoi pana potentata przylepionego do zimnej podłogi i zawodzącego, że wskutek upadku obie zwichnął pięty. Konsul jeneralny Wielkiej Brytanji, rozmiłowany w obronie Sijonu, grozi, że odejdzie i więcej nie wróci do tego zakładu, w którym biją żydów a nie przyspieszają likwidacji sporów, jak nakazuje przykład Palestyny. Zatarg się zaognia, zwłaszcza, że Yetmeyer jest zachwycony groźbą konsula i głośno z swej loży przestawiciela Anglosasów wzywa, by sobie poszedł do samych stu djabłów. Nagle punkt zwrotny. Poturbowany genjalny dyrektor, słysząc, że do żydów został zaliczony, dyplomatę prosi, by nie folgował wzrokowej omyłce i protest cofnął, gdyż zatarg nie wybuchł aa tle antysemickiem, albowiem w dancingu nikt nie wynajdzie mi jednego żyda. On sam pochodzi z pod Chodorowa i jak należy jest dobry protestant. (Rytualnej rzeźni szefem jego ojciec był w Żydaczowie, lecz nikt o tem nie wie, gdyż przechrzcił nazwisko). Po deklaracji tej wyznaniowej poczuł wigor w piętach i co tchu ruszył na swoje miejsce, unikając dalszych dotkliwych posądzeń.
Przeszkody już niema, balet się zaczyna.
Byk najprawdziwszy, ale nie żywy, na kółkach tylko. Czarny i barczysty. Pod światło: metalowosiny. Mgłą zakurzone, zawstydzone ślepia. Czyste arcydzieło naturalistycznej orgji podobieństwa.
Na byku cnota, czyli Ewarysta. Wjeżdża zemdlona. Przez wpół przerzucona. Bezwładne nogi, zesztywniałe ręce. Adamaszkowa przeziera nagość z pośród muślinów. Drgają draźnięta[193]. Spąsowiałe węże z kwiecia cyklamenów od stóp uśpionych przez kibić dziewczęcą wpełzały do gęstwi włosów rozpuszczonych i w ołtarzowej ciemni przy głowie pobożnie płoną.
Pogania byka, właściwie popycha, horda cielsk męskich, spotniałych, stłoczonych. Karczydła, plecy są pręgowane śladami biczów. Schłostane tyłki są nacentkowane dymienicami[194] ciemno‑brunatnemi. Ryczą, ujadają, bełkocą, stękają, charczą i spluwają. Wciąż podskakują, jakgdyby po wrzątku szkliwa stąpali. Łuczywa smolne dzierżą w lewych łapach, prawice na oślep z basiorów[195] chlastają. Wzdęły się gardziele żądzami zatkane. Olbrzymie wole wciąż nabrzmiewają w syleniem chichraniu[196]. Śmiech parska ogarów, jak gromnic nad trumną ckliwe dogasanie. Na cypkach[197] zbirów gałązki dębowe, lnu wiechcie suszone, lisiury dyndają, jako przyzwoitki. (Moralność policji nigdy nie jest czuła, ale bywa czujna).
Wreszcie byk przemawia. Ryknął z głębi trzewij. (Zakulisowy to efekt zwyczajnie, ale w tym wypadku do samego wnętrza zwierzęcia aparat wstawiony został, gdzie działa sprawnie).
Cnota obudzona z byczego grzbietu zwiewnie zeskakuje na taneczne podium, oczy przeciera. Westchnęła, w czerń wgląda.
Spotkanie z rozpustą.
Widzi wywieszone brytanów jęzory, obleśne, łakome i zaślinione. Mordy wykrzywione skurczem półuśmieszków. Ślepia wytrzeszczone, lubieżnego śluzu polewą omglone.
Ucieka cnota w głąb hardego wzroku. Dziewicza postać tężeje i krzepnie, w kobiecy posąg wyrasta, dojrzewa. Zewsząd niewinność z pomocą śpieszy. U stóp nieskalanych walczącej dziewicy podwójny szpaler dziecinnych irysów, liljowo‑kremowych kiełkuje, zakwita. Z pod natchnionych powiek posiała cnota przerażenia ciszę. Przed rozpustą ciała chroni się pannica. Na oczach widzów przeistoczenia ona dokonywa i w mumię weszła. Z Crepe‑de‑Chine zwoje są powłóczyste i otulają cnotliwe widmo, odpływające z widowni powoli, wirowym ruchem, jednak posmutnionym i napół sennym. Głupio się gapią nadzy rozpustnicy. Gnają za zjawą umykającą. Na scenie zostały: głodne milczenie ciżby ujarzmionej i rozpachnione, przeczyste lelije, (Wśród tych ostatnich Podrygałowa dziewczynki rej wodzą).
Zmiana przychodzi, nowa ewolucja. Cnota‑matador w czarnych aksamitach i z krótkim warkoczem. Rozprawi się z bykiem, z umiłowaną rozpusty podnietą.
Kroczy namaszczona, gnie złotą szpadę i chustą czerwoną ptaszę serca chroni. Golasów zgraja wciąż byka szczuje, w takt przytupuje bosemi nogami i wciąż głośno ryczy. Na kolana padły i więdną irysy. Byk się namyśla, przytem kołysze. Krwią zachodzą ślepia. Wali ogonem. (Mechanizm jest świetny).
Nic się nie boi sztucznego zwierzęcia dziewica pogromca i w otoczeniu torreadorów (Igora synowie!) taniec wykonywa, zadając pchnięcia. Lecą pioruny przez szpadę wzniecone, a nagie samce głupkowato wyją. Cios jeden, drugi i byk zwyciężony. Łeb nachylił chmurny i na przednie łapy pokornie przyklęka. Żyga krwawą strugą. (Elektryczna skrytka, w czas przyciśnięta, przedśmiertny proceder świetnie imituje). Muzyka przedrzeźnia skowyty żałoby z motywem zwycięstwa. Cnota wyzwolona od prześladowcy i od ciemiężcy.
Ostatnia figura z scen kilku złożona. Byk już nie żyje i leży w pośrodku areny zniszczonej. Na nim kilka ptasząt zaciekawianych i lekka pozłota słońca z reflektora. Cnota tymczasem koszulinę wdziała i kusą spódniczkę. Pasterką jest teraz koźląt na ustroniu. Przekorne stworzonka troskliwie zagania i na scenę wpada. Zamordowany widzi znak rozpusty, który — nie wiedząc — skrycie miłowała. Nudzi się bez wroga i czuje zbyteczny ciężar swej istoty.
Do byka przypada. Szyję poległego oburącz objęła wydłużonemu, smutnemi ramiony. Główkę przytuliła do martwego pyska. Samców hałastra respekt przed nią czuje. Przylgnęli do ziemi i przed pastuszką czołami w podłogę biją, jak w cerkwi. Z czupryn rozczochranych lecą źdźbła słomy i kruszącego się błota oblepki.
Cnota się porwała z przepastnej zadumy. Rozpacz nią miota. Na czole pastuszki blizna‑tęsknica nagle napęczniała. Publicznie zgrywa zabójstwa pokutę. Spódniczkę zdziera, koszulę odgarnia i bezwstydnie naga, szalona, zziajana, szlochem opętana, wokoło padliny po trzykroć cwałuje, na krzyż się rozkłada, głową piasek zmiata, twarz, piersi i dłonie kadawru posoką umorusała. Chwyta ją chrzypota[198]. Już wolniej derdoli[199]. Zaklęcia wypluwa, aż zbąblowana[200], na jednej stopie, przystaje wsłuchana w krwi własnej poszumy. Uśmiecha się czule... Już będzie grzeczna, już przyłapała wspomnienie rozpusty na śmierć zakłutej, przyłapała w sobie i pokonała żałobę za bykiem.
Odtąd we dwoje, choć w jednej postaci, cnota z rozpustą idą w świat szeroki. W menuetu drygach na grzbiety wstępuje kornych niewolników, którzy przyległem do ziemi koliskiem głucho warują, ociekając potem, z nienasycenia wzdychając głęboko. Spokojnie, wytwornie jedwabiste stopy z jednego podnóża na drugie lansuje. Idzie skrwawione, cnotliwe zjawisko, a oni, swe karki schyliwszy wyrodne, żebrzą antyfonę drewnianym szeptem, jak próchno trzeszczącym i nie wiedzieć kogo o litość proszą, na jutro, ma potem, na to, co być może. Altówki, flety — lepkie sploty dźwięków składają, zwijają, niby warkoczyki do ślubnej fryzury. A łomot modlitwy zlęknionej hołoty wciąż w przestrzeń goni, jak tarabanienie bębnów na stracenie, jak katakumbowe pierwszych chrześcijan szlochy, jak wód wiosennych złowróżbne dudnienie.
Wskrzeszone łzami Ewarysty — cnoty dźwignęły irysy dziewicze gardziołki i połykając ciekawości ślinkę, wytknęły na świat swe perkate noski.
Pojednała się cnota z rozpustą.
Zabronione brawa, o czem uprzedzono zachwyconych gości. Scena ociemniała. Dancing się wyludnia. Gdzieniegdzie po kątach pijący samotnie. Saddhus się wymodlił, przy pomocy drąga przybiera ponownie najzwyklejszą pozę. Podbiega Yetmeyer.
— Zapytać mi wolno, o czem ojciec myślał?
— Rozważałem wszystko. Do wniosku doszedłem...
— W sprawie dancinga?
— W przedmiocie głównym: że walka zbyteczna czyli niekonieczna z jakimkolwiek wrogiem. Można co najwyżej z prostej swojej drogi wroga kijem przegnać, lecz nigdy zabijać. Kto podstępnie wzywa do siebie wroga i podły zamach przeciw niemu knuje, ten tryumf niweczy własnej, twórczej myśli. Myśl swoją samemu należy wypełnić, samym sobą nakryć albo drugim oddać, lecz bez szemrania. Jeśli pomysł chroma, jeśli człowiek obcy do urzeczywistnienia czy wyświetlenia jest nieodzowny — pokorę twórczą trzeba zastosować i wyrozumiałość. Nie sądzę, by twórczość mogła sposobnością być do skandalu, czy do kryminału. Cóż gwałt zdoła zmienić czy nawet morderstwo? Lecz niezależnie od tych zastrzeżeń, przyznaję z radością, że do głębi mię wzruszył ten balet dzisiejszy. Dusza zamieszkała w tym pańskim dancingu. Generalna próba jasno wykazuje, że trzeba wciąż jednać wszelkie przeciwieństwa. Przez porozumienie można zdziałać wiele, Podrygałowa z Praksedą pogodzić, albo naprzykład Havemeyera z panem nierówności łagodnie uchylić.
Jeśli się uda, każdy w swoją stronę odejdzie spokojnie.
— Teorja wybiegów przy wielkich trudnościach. Ja sądzę odmiennie: jeżeli konstrukcja napotka konstrukcję przeciwną, odmienną, wówczas jest zderzenie nieuniknione, w konflikty brzemienne.
Ktoś zawsze zwycięża. Żelazna konstrukcja, rozumna, silniejsza pochłania zwiewną. A jeśli człowiek zaplącze się który w obcą konstrukcję, nic mu innego nie pozostaje, jak w zrozumieniu poddać się zupełnie, albo też zczeznąć.
— Swoje powtarzam: myślowe rozprawy nie powinny nigdy ludzkiej ofiary pociągać za sobą. Uśmiercić człowieka tylko dla pomysłu — to unicestwić żywot tej konstrukcji.
— Niekiedy tylko przez krwawą ofiarę myśl w życiu zabłyśnie, między ludzi wejdzie.
— I na tę konieczność każdy dzielny saddhus ma radę bezkrwawą...
— Czy tylko być może? Gdyby aktualne takie zagadnienie mogło być dla mnie, nie omieszkałbym pospieszyć do ciebie przezacny świętoszku o wyjawienie i pouczenie.
— Mnie się wydaje, że taka potrzeba niebawem nadejdzie...
— Jak to? Poco? Kiedy? — kołaczkiem z czoka Yetmeyer pot ściera.
— Wyobrażam sobie, że medytacje twoje religijne i prahistoryczne narzucić są w stanie rozpętanej myśli nieodzowną rację, która uśmiercić gotowa człowieka tobie przeciwnego...
— Gdybym się opierał temu, co być musi!
— Czego się zachciewa! Te same pogróżki, które były w liście do Havemeyera.
— Próba objaśnienia i przekonania.
— Mogę oświadczyć: — mój klient przyjmuje wyzwanie twoje.
— Wezwanie wysłałem. E a nie Y. Ta jedna litera gruntownie charakter zamiarów mych zmienia.
— Dziś w nocy jeszcze zadepeszuję do kolekcjonera, by zaraz przybywał. Chciałbym przed kongresem dopiąć pogodzenia dwóch waszych systemów, którymi religję nowoczesnych światów pobudzić chcecie do objawienia.
— Balet wpływ wywiera: pojednania próby ojcu się zachciewa? Niechaj i tak będzie. Pamiętać proszę przy wykonaniu, że reprezentuję cnotę w mej osobie, konkurent... rozpustę.
— Lepszą część wybiera sahib dla siebie. Jest nadewszystko zwycięstwa spragniony i chciałby z góry je sobie zapewnić.
— Wesołość mię zbiera na myśl o przyjeździe rychłym mego gościa. Chciałbym już tu widzieć Orgaza mojego. Sądzę, że zdołamy myśl jego zbudować, jak tego wymaga konieczność religji i ciągłość dziejów. A wówczas zyskamy, czego jeszcze trzeba: na twarz Havemeyera Orgaza najświętszy wypełga wyraz...
— Oby nieszkodliwa była operacja ta upiększająca!
— Wiele, od pacjenta samego zależy. Na jego spotkanie już dawno wysłałem mego sekretarza, A‑to‑tso, chińczyka. W Londynie czeka.
— Idę na spoczynek, więc śmiem też zapytać, czy raczył mi sahib na nocne czuwanie urządzić „jhopree“[201] i cierniowe łoże?
— Wszystko na żądanie ojcze‑świętoszku, lecz myślę, że dzisiaj po takim wysiłku należy się spanie w puchach otomany stojącej tuż obok.
— Radbym, lecz nie mogę. Myśl o okrucieństwie wytchnienia nie daje. Uczciwie uważam, że aby ją zgłębić, należy wprzód grozę zwrócić przeciw sobie. Pójdę więc spróbować.
— Dawno już przestałem obawę przed samym sobą w sobie hodować i wolę drugim napędzać lęku.
— Niezawodny sposób, by uzyskać władzę nad tchórzliwym bliźnim, lecz nigdy nad myślą, która może tworzyć.
Tuż nad schodami, któremi zdążają na prywatne piętro, skrzeczy dzieciarnia. Podrygałowiąt nieskalany tuzin. Chłopcy łobuzy kuksują dziewczęta i skradzioną szminką smarują buzie.
Hołotkę zapędza troskliwa Prakseda. Do hotelu śpieszy, do sznelzydera. Żałość ją spiera, skwaśniała i tępa, niewiadomo za czem. Nie zabiła byka, a wywietrzała z niej wszystka rozpusta. Cnota została, ale zakurzona i paskudnie zmięta. I Igor — niepokój i smerdy — udręka. Siedziała w przeciągu, więc coś w nogę strzyka. A ząb trzonowy musiał pewnie zbucznieć[202], gdyż ćmi jak na słotę i ciepa się[203] w gębie. Podrygałow wróci niechybnie nad rankiem. Może z Ewarystą tkwią gdzieś w traktyjerni, świętują trjumfy. Kuma nieproszona, lat dawnych piosenka, wioskowa wspominka, ni stąd, ni zowąd włazi do bębenka:
„Cnoto moja, cnoto,
byłaś kiedyś złoto;
teraz mi się mienisz,
jak w kolei błoto“.
nową istotę w grę wprowadza, a mianowicie angorskiego kota, księcia Omara, ulubieńca i własność Havemeyera. Stworzonko to uzmysławia typ arystokratycznego schyłkowca, romantycznego wytwornisia, zrzędy i degenerata.
Tymczasem wypadki i katastrofy na tle dancinga piętrzą się niepowstrzymanie. Onczidaradhe zdołał namówić Ewarystę, zakochaną w Havemeyerze, do schadzki o północy z kolekcjonerem. Jeszcze przed pantomimowym ślubem czuła para nawiąże poufały stosunek. Porwanie kota Omara przez Ewarystę ma stanowić pozorne usprawiedliwienie dla wtargnięcia miljardera do sypialni baletnicy.
Rozmiłowana Ewarysta zdradza również detektywowi tajne miejsce, które stanowi punkt węzłowy do maszynerji, poruszającej narzędzia tortury w piwnicznej komorze, dokąd Yetmeyer ma zamiar wtrącić kolekcjonera na wypadek dalszego jego oporu w sprawach zasadniczych. Brahmin podkłada minę we właściwem miejscu. Wybuch wywołuje przypadkowo Prakseda, która nadeptuje elektryczne przewody, śpiesząc z jakąś skargą na Podrygałowa do Yetmeyera.
Niańka jest ciężko ranna i musi być odstawiona do szpitala. W malignie zeznaje ona, że Igor baletmistrz był ludożercą. Yetmeyer stara się zamaskować skandal i ukryć przed władzami. W tym celu wyjeżdża natychmiast samochodem do Madrytu.
Niemal równocześnie z nim wyrusza na biegun północny, celem wyszpiegowania akcji Havemeyera, sekretarz zbawcy, chińczyk Ato‑tso. Nie wie on nic o tem, że pilotem nowonabytego, cudownego aeroplanu jest nie kto inny, jak tylko sam śledzący go brahmin.
Havemeyer poleca wybierającemu się w podróż detektywowi, by zabrał ze sobą na Wyspę Zapomnienia portret inkwizytora Nino, który podsyca w panu Dawidzie krwiożercze instynkta. Kolekcjoner trwa uparcie przy urzeczywistnieniu swego planu, który polega na odebraniu ludzkości wszystkich możliwych wzorów cywilizacji. Miljarder spodziewa się, że mózg człowieczy, postawiony wobec zupełnej pustki i ruiny, zdobędzie się na prawdziwy wysiłek twórczy. Ginąca cywilizacja, przewieziona ogromną flotą Havemeyera, lada dzień ma być uwięziona w lodowym pałacu. Saddhus natomiast chciałby połączyć obie miljarderskie konstrukcje w ten sposób, że dancing Yetmeyera zostałby przeniesiony na wyspę Havemeyera.
Bez żadnych przeszkód odbywa się spotkanie miłosne Ewarysty z jej pantomimowym oblubieńcem. Oboje przeżywają rozczarowanie. Maskująca swe namiętności i niesamowita dziewczyna przedstawia się kolekcjonerowi jako nekrofilka, a więc chora na zboczenie seksualne. Havemeyer natomiast wywiera na dziewczynie wrażenie pospolitego, trywialnego i zarozumiałego lubieżnika. Dotknięty do żywego w swych samczych ambicjach, wymierza miljarder kochance, po czule spędzonej nocy, nad ranem, karcący jej kapryśność — policzek.
W tej samej mniej więcej porze policzkuje brahmin papieża na wyspie Wight na tle zatargu, jaki wybuchł między tymi mężami podczas podróży.
Kot Omar mści na swym panu zniewagę wyrządzoną Ewaryście i rozdrapuje oblicze miljarderskiego brutala swą szlachetną łapką.
W apartamentach gościnnych dancinga, w palisandrowej, zacisznej pracowni, kardynał okrutnik, Don Fernando Nino, na sztaludze stoi. Nic sam się nie zmienił i jego pozy również nie zmieniono. Zdawać mu siłę może, że wciąż jest w New‑Yorku. Pod rozwidnionem bezlitośnie czołem, bez skromnej zmarszczki czy bolesnej chmurki, myśli wyziębione i niezawodne upornie snuje. Jest mu obojętne, gdzie, kiedy przebywa, u kogo i w jakim celu. Wierzy w zmartwychwstanie potęgi papieskiej, powołania czeka do władzy świeckiej i na tę chwilę pomaga Bogu świat przysposobić. Więc intryguje maską okrucieństwa, jak tylko umie, tych nielicznych śmiałków, których Havemeyer pod wzrok mu podsuwa.
Zbałamucił właśnie pańskiego pieszczocha, angorskiego kota, księcia Omara. Młodziutki potomek wysokiego rodu cały jest wtulony w okiści puchów barwy stalowej, z pawim odcieniem. Mądre znużenie połyskuje wzgardą z oczu bursztynowych. Niedbale wlecze za sobą kitę długiego ogona. Unika, jak może, znajomości z ludźmi. Nikogo nie kocha, niczem się nie łudzi. Pan mu się podoba; jest zimny, wytworny, pieszczot nie wymusza, więc za nim przeważnie z miejsca w miejsce chodzi. Z pośród znajomych, nieczułostkowych i wielce taktownych, najmilszy mu jednak inkwizytor Nino. Gzów nie zaczyna, nie stara się zniżyć z człowieczych wyżyn na doliny kocie, nie składa dzioba do fałszowania zwierzęcej mowy, żadnej zabawy wcale nie udaje i nie podsuwa nibyto łakoci mocno podejrzanych. On zawsze milczy, spogląda i czuwa. On jeden używa wymowy milczenia i słowem mizernem, niedostatecznem ust swoich nie zbrudzi. Jeszcze ani razu on do Omara pierwszy nie przemówił — taki jest dumny. Więc Omar do niego zadowolone mruczenie kieruje z samego brzeżka fajansowego, ślizkiego kominka, który nie grzeje, ani nie chłodzi:
— Zaiste lubię, mój kardynale, w pobliżu twego spoczywać portretu.
— Żyjąc zamierasz, ja żyję po śmierci. Robisz, czego nie chcę, chcę czego nie zrobisz za żadną cenę, pod żadnym warunkiem. Więc uzupełnienie przewrotnych instynktów w rozbieżnych kierunkach.
Stąd brak nieznośności, fachowych ocen i nerwowych dąsań.
— Piękne masz oczy i moc przekonania, gdy niemi przemawiasz. Z wyłuszczeń twoich chętnie korzystam, choć nie mi potem.
— Czy się przywiązałeś do kogokolwiek?
— Zawsze unikałem. Kochanie jest żmudne i obowiązkowe już od tej chwili, gdy ktoś z niem żartuje.
— Jesteś mizantrop, coby wskazywało, że jednak sympatje masz gdzieś ustalone, ukryte dla kogoś.
— Tak nic mi się nie chce, tak szczerze leniwy i wygodny jestem, że o zabawie w uczuć ciuciubabkę u mnie nie ma mowy. Odrazu więc przyznam, że Havemeyera kolana są niezłe. A jednak często on mię irytuje.
— Oziębłą postawą czy nadmiarem pieszczot?
— Tą nonszalancją, która imponuje. Niedbałymi gesty uwagę moją do siebie przykuwał, dzieciństwo moje zupełnie zmarnował i uczynił ze mnie to, czem dzisiaj jestem.
— Świadomem swej gracji, rozmyślnem zerem.
— Z kocich przeznaczeń wycofać mię zdołał niepostrzeżenie i bezpowrotnie.
— Nie inaczej ze mną postąpił sobie; na hołotę wpływów pozbawił wzrokowych i na panowanie skazał w tej alkowie.
— Teraźniejszość jestem, ale nie spółczesna. Przez kolekcjonera zobojętniałem na wszelaką wieczność. Z przeszłości wyszedłem, o przyszłość nie dbam. Zawsze muszę kończyć, nigdy nie zaczynam. Mam ustalone na wszystko poglądy. Potwornie się nudzę.
— Na jednym poziomie widzisz już wszystkie życia przejawy.
— Zanadto rozumiem wszystko, co ludzkie, co pcha się i drapie po uzasadnienie czy wyjaśnienie nieistniejącej istnienia przyczyny.
— W morfologji grzęźniesz wieczystych kształtów.
— Nie, kardynale, ja tylko szanuję świadomość, że jestem. I to mi wystarcza. Świadomość jest gwałtem, zadanym sobie celem uniknięcia zawrotu głowy na widok wszystkiego, co poza nami i czego w nas niema. Jest uproszczeniem własnego stylu celem osiągnięcia zadowolenia przy stracie koniecznej, kiedy właściwości swych najistotniejszych życie się wyzbywa na rzecz osławionej, urojonej śmierci.
— Któż ci, mości książę, tak bardzo zawiłe powierzył aksjoma?
— Urywek rozmowy kolekcjonera z giełowatym[205] zbawcą.
— Disce puer, disce.
— Myszy nie łapię, miłostek nie lubię, psota mię męczy, brzydzą pochlebstwa i gapiów umizgi. Więc się zabawiam wypróbowaniem czujnej świadomości. Z milej czerpię wigor, ażeby nic nie chcieć i jak najwygodniej, manifestacyjnie całe życie przespać.
— A pajac gumowy?
— Mej dojrzałości najcenniejszym sprzętem jest on poniekąd. Gdy już skleroza doskwiera przedwczesna i trawić nie mogę, systemu Muellera ćwiczenia uprawiam pod jego kierunkiem z zachowaniem wdzięku. Lalka jest podła, z ludzkiemi sposoby zbyt spokrewniona. Jeżeli nacieram, ona grzebiet nadstawia; jeśli w łeb wytnę, wyprasza się kozłem, a skoro tylko za grdykę przycapię, pokornie się płaszczy. Uporu nie zna, zdradę wciąż knuje, myśli podchwytuje, których nie rozumie, pokory nie czuje przeznaczenia swego, poprostu żyje, jak pierwsza lepsza społeczna figura dość marnie płatna.
— Pajac jest dworakiem nowej generacji, czczej demokracji! Z pajaca człowiek zwolna się wykluje i swoją hołotkę zawiedzie do zguby! Bardzo sobie cenię to uczłowieczenie zabawek, kukiełek, tych dygnitarzy jednych jedynych nadchodzącej ery. Pajaca nie strują półbożki pospólstwa, trutnie‑suwereni, krwawi libertyni, lecz wręcz go przystroją, wsadzą na dostojność i tak ożywią matactwami swemi, że z nimi pospołu człowieczek nowy w kradzieżach zasłynie. Człowiek przyrodniczy i historyczny skończył się zupełnie, skoro rozwiązać nie zdołał problemu, jakby to zgrabnie, prawie nieszkodliwie, módz samego siebie swym własnym pajacem na codzień uczynić, samemu sobie dobrym być błaznem... Gaśnie historja, bo ludzkość się ściera wskutek masowego, zaraźliwego, nader powszedniego... samoośmieszenia. Tak zmierzch Zachodu należy rozumieć. Nastaje era bezpośredniego i powszechnego, jawnie najdroższego błaznowania jednych dla błazeństwa drugich. Zbliża się epoka fabrycznej produkcji gumowych blagierów. Walne narodziny pajactwa ludzkiego... Jestem szczerze zatem, by lalkowate, hołotne nasienie żywo popierać i wśród elastycznych, uczłowieczonych tych embrjonów postulat wiary rozpropagować. Gdzie tylko można i gdzie się uda dla Watykanu należy pracować!
— Mistyfikować?...
— Bystryś, mości książę. Dowiedz się zatem, że przez, mistyfikację moc można zdziałać, spętać, oczarować.
— Teorja dancinga. Yetmeyera trjumf.
— Nonsensom sprzyjać to znaczy tyle, co sensy hodować. Sens niczem innem nigdy być nie może, jak zorganizowaną, uspołecznioną gromadą nonsensów. Myśl ludzka głównie zabiega o to, by wirujące w chaosie nonsensy zgrabnie wyłowić i przez tresurę praktycznym sensom udatnie przyswoić.
— Dla Havemeyera jesteś niebezpieczny, faworyzujesz jego przeciwnika!
— Dla konkurentów my obaj niezbędni jesteśmy z osobna. Dla kolekcjonera kot, mości książę, a Yetmeyerowi potrzebny kardynał.
— Na spojrzeń twych progu drzemkę tak lubiłem, a teraz się boję, boś ty mnie przeciwny...
— My obaj służymy razem, równolegle, wskrzeszeniu religji i tylko w tym celu przynaglamy dzielnie dwóch miljarderów myślową tragedję.
— Jestem bardzo dobry i niczego nie chcę, przed każdym się cofam, czmycham przed wszystkiem, na senną łagodność zmieniłem drapieżność.
— Tyś ostateczna grymasu bezwiedność. Ja jestem wyraz. Obaj my mieszkańcy i delegaci krainy milczenia.
— Walka się rozgrywa, czy świat już zatrzymać w dychawicznym biegu, czy jeszcze podpędzić?
— Rozstrzygną miljardy na gruncie Toleda. Ty twoją wklęsłość, ja moją wypukłość, dwie chęci przyrody pozbawionej słowa, musimy natężyć i rozstrzygnięcie dwóch wielkich konstrukcij zgrabnie sprowokować. Dla Yetmeyera mam okrucieństwo, książę zaś może poprzez śmierć przedwczesną z Havemeyerem zgrabnie pofiglować.
— Nie wiedziałem nigdy, że pierwszorzędna przypada mi rola w intrygach kosmicznych. Skorzystam chętnie, by jak najwygodniej, przytem uroczyście, pożegnać życie.
— Walory pozorów nie dały ci treści, więc nęcą cię jeszcze pozory walorów.
— Chcesz powiedzieć grzecznie, że skoro ktoś żyje, nie warto umierać. Zapominasz jednak, żem pozbawiony istnienia instynktu.
— Więc gdy będzie trzeba lub gdy się wyłonią konania trudności, zabiję ciebie.
— Proszę, bardzo proszę. Niesłychanie wdzięczny jestem już teraz. Lecz jeden warunek: zgładzić mię tak zechciej, bym był wybawiony od podobnych tobie, pośmiertnych instynktów.
— Słusznie. Rozumiem. Dobrze, mości książę. Mem jednem spojrzeniem tej religijnej ofiary dokonam.
— Cieszę się niezmiernie. O kardynale! Śmierć zadasz rozkoszną!
— Postaraj się przedtem, by Havemeyer zechciał Ewaryście ciebie podarować.
— Ewaryście? Nieźle i mogę się zgodzić. Najmniej jest szkodliwa z pośród towarzyskich nabytków w Toledo. Przeważnie milczy i gzić jej się nie chce. U ludzi zaleta niezwykle rzadka. Nie wiem tylko poco, tuż niemal przed zgonem, każesz mi zmieniać przynależność moją?
— Tak mi wypada z układu kabały, którą na tle żywych uprawiać lubię. Havemeyera pragnę z Ewarystą połączyć w rozpaczy po twojej śmierci, oraz w ten sposób żałobę po tobie pogłębić nieco.
— Sposobność stworzyć do wzorowych schadzek.
— Chciałbyś im przeszkadzać?
— Nie lubię kojarzyć. Erotycznych marzeń nastroje są gminne. Godność nie pozwala, by milczenie moje miało być alfonsem, stojącym na straży czulącej się pary.
— Nikt nie śmiałby żądać. Lecz przyzna książę: mają się pobrać, twój pan z Ewarystą w Weselu Orgaza. Tę pantomimę, czysto religijną, przygotować można przez rzeczywistość. Havemeyer płonie ku Ewaryście żądzą najuczciwszą. Zapobiedz należy, by mu Ewarysta nie zechciała popsuć tych prostych amorów. W niej wszelka przytomność od dawna zbełtana i nieodgadniona jej zachceń kapryśność.
— Dlatego mam czuwać? Nie, kardynale, proszę nie wymagać, bym dla płciowych intryg miał kiedy uszczuplać klasyczną mą senność. Natomiast skłonny jestem bez namysłu me lary‑penaty w najbliższe sąsiedztwo Ewarysty przenieść. Do Havemeyera odczuwać zaczynam prawie że niechęć za jego kochliwość. Onczidaradhe niechaj mu zastąpi moje towarzystwo. Wolę ja niewiastę płochliwą, oziębłą i zawsze wykrętną. Nie pozwoli nigdy, by ktoś się chełpił, iż wie ostatecznie, jak do niej się dostać.
— Przyjdzie nam się rozstać, jakkolwiek w pobliżu — z życia i śmierci będziemy żartować. Ostrzegam, książę, przed jednym człowiekiem, który szpieguje nas wszystkich, zawzięcie, bezkarnie: przed Ato‑tso, chińczykiem, mongołów papieżem.
— On najciekawszy ze wszystkich szalbierzy, którzy tu bawią, nas nie wykluczając, cny arcypasterzu. Jeszcze ani razu nie spojrzał na mnie. Gdy się nagle zjawi, nigdy nikt nie wie, którędy i poco? Również nie słyszałem, by ktoś miał odwagę zażądać męczących wyjaśnień od niego. Tajemniczość męską nadewszystko cenię.
— Dla swych brudasów na górze Lung‑hu[206] on Yetmeyera zagarnąć pragnie. Watykan nic nie wie i nie przeciwdziała. Ta mumia paradna z przypiętym warkoczem wciąż mnie pilnuje, wciąż we mnie się wgapia.
— A! to niemiłe! Poprostu pilnuje, by cię nie ukradli.
— Zapomniałem, prawda, że dziełem sztuki mam być najprzedniejszem.
— Wolę przyrody być dziwotworem. Wspomnień ja żadnych nie mam o sobie. Nie mogę mieć ceny nigdy ustalonej.
— Sza, ktoś nadchodzi. Może Prakseda, pomylona dziewka, która tu wpada niekiedy ukradkiem, rżnie na kolana przed portretem moim, trzy razy się żegna i odprawia modły żółcią napuszczone, poczem, jak kuna, łyśnięciem księżyca nagle spłoszona, bezgłośnie zmyka.
— Wśród ludzi kompletu w dancingu zduszonych wietrzę jakąś zbrodnię. Dotąd jednak nie wiem, czy nieodzowną czy też wymuszoną. Dla reklamy może... Czy słuch mnie nie myli? Odgłos lekkich chodów... Kobieta się zbliża. Zaczynam mój pacierz za powodzenie naszych postanowień. Bywaj kardynale i zmień wyraz oczu zbyt dotąd wymowny.
— Mrucz sobie książę, ile masz ochoty. Gdy zechcesz umierać, mnie sobie przypomnij!
W uchylone odrzwia głowę zamoczoną i pomierzwioną wsuwa Ewarysta. W płaszczu flanelowym. Kolor okrycia jest cytrynowy. Zawilgocona i dygocąca. Wyskoczyła z wanny. Przyszli z miasta z kwitkiem, bieliznę przynieśli, trykoty do tańca. Żądają podpisu na kwicie odbiorczym, a ona nie umie. Ustąpić nie chcą i służba bezsilna. W całym domu nie ma nikogo z piśmiennych. — Ratuj Havemeyer! Słodziutki, piękny i taki szlachetny. Bykiem nie jesteś, ale taki rosły i jak trzcina giętki, a dumny, a smętny, a panujący spojrzeniem wilgotnem. Jak od płomieni świecy ołtarzowej radość z ciebie spada na duszę, na serce, radość nabożna i ściska za gardło, kolana ugina. Od twego widoku ja pocierpam cała, utrzymać nie mogę mojego serca, które wciąż wyfruwa. Pomóż Havemeyer durniutkiej dziewczynce i podpisz papierki nadesłane z miasta. Przez kota twojego i przez kardynała wyznanie czynię, a jestem tak śmiała, bo nic powtórzyć żaden z nich nie zdoła. Nie dowiesz się nigdy i od nikogo, żem pokochała, żem zastrachana i zadyszana do oczu twych głębi wbiegła i przepadła, żem pod zadumą twych powiek bezpieczna i że po raz pierwszy u ciebie właśnie pozostaćbym chciała. Orgazie cudny, jedyny małżonku, którego w marzeniu pod własnem sercem ja wynosiła i ukołysała. Od ciebie nic nie chcę, wszystko zapomniałam, co było kiedy, dla ciebie z rozpustą cnotę pojednałam, a dzisiaj obie, i jedną i drugą w twe ręce oddaję. Chodź i bierz natychmiast, co tylko wziąć zechcesz, u stóp twych pozwól czołgać się z Omarem. Lecz bądź Orgazem, rycerskim, wspaniałym, a nie dzikim samcem, drzwi nie trzymuj, dziewictwa nie żądaj, bo jestem naga, nieusposobioina i drżąca cała. Weź świstek do ręki i odpraw pachołków, którzy żądają znaków umiejętnych, żmudnych na papierze, za swoją dostawę.
Nie ma nikogo. Ewarysta była przed chwilą wesoła, a teraz jest smutna. Co począć dalej? Yetmeyer Orgaza wciąż z sobą porywa. Ugrzęźli, jak zawsze, gdzieś w którejś komnacie wstrętnego dancinga, a tam niezawodnie czubią się i trzeszczą. Kardynał chmury swych myśleń popędza, Hindus się tłucze gdzieś po zaułkach, Chińczyk w biurze ślęczy, Jacinto na dachu z inżynierami (zakładają właśnie osobną stację dla rozmów bez drutu), Podrygałowa na klucz zamknęła zapewne Prakseda... (aby ten ścierwak raz już się nauczył swe własne bliźnięta odrazu odróżniać). Pozostał Omar, sam jeden tylko, rozmodlony książę. Jemu Ewarysta powierzy swą prośbę. Płaszczyk w piąstkach tuli, podchodzi na palcach, ludową zagadką zaleca się, nęci bocatego[207] księcia:
— Wcale nie o ciebie zapytuję, kotku burczący, ponury, lecz o ukochanego hapcisia wielkiego, który mi potrzebny jest w tej chwili właśnie, a mógłby się przydać również i na zawsze...
— Od wszelkich oświadczeń i od wyjaśnień jest Onczidaradhe.
— Szpiegiem dziwnie pachnie. Bądźże kawalerem wyniosły książę! Racz panu oświadczyć, że za nim tęskniłam, że naga przybyłam cichaczem do niego.
— Z powodu dancinga, nie mniej dzięki pani, pan mię zaniedbuje. Podnietliwość jego w stosunku do kobiet znacznie rozluźniła naszą sympatję. Postanowiłem wynieść się od niego.
— Do mnie chodź pieszczoszku. Wspaniale ugoszczę, jak prawdziwego braciszka mojego.
— Zgadzam się natychmiast, pod jednym warunkiem: inicjatywa do niekoniecznych, zdawkowych karesów wyjść może wyłącznie odemnie samego.
— Prawdziwy książę żądania innego postawić nie mógł. Musimy uciekać. Porwanie młodzieńca przez dziką dziewczynę. Ekscentryczna podróż przez dancingowy korytarz zaledwie.
Omar jednym susem na ramię wyskoczył swej nowej królowej. Ogon do góry w natchnieniu wyprężył i w okulary inkwizytora zuchwale zagląda, by na pożegnanie choć ślad wzruszenia w okrutniku złowić. Wtem za sztalugą, jak widmo z powietrza, saddhus się wznosi czelnie uśmiechnięty, spłoszoną tancerkę zatrzymuje gestem błogosławiącym i przesianym szeptem przed siebie cedzi:
— Havemeyerowi niebezpieczeństwo w dancingu grozi.
Kardynał złowieszczo z poza okularów na intruza łypnął. Omar czemprędzej z ramienia się zśliznął, pod pachę płaszcza kąpielowego czworograniasty swój łebek wtulił i na znak przejęcia się groźną sensacją, zamaszyście kitą w powietrzu wywija.
Zębami dzwoni cudna Ewarysta.
— Od kiedy? Przez kogo? Pod licznym nadzorem, zresztą nieszkodliwe, są dzikie bestyje!
— Swobodnie krąży krwiożerczy tygrys!
— Nic nie rozumiem, słowa nie pojmuję. Lękiem mię smagasz do nieprzytomności...
— Mów ciszej i dowiedz się wreszcie. Yetmeyer w Orgazie pułapkę szykuje bohaterowi swej pantomimy.
— Ukochanemu małżonkowi memu! Ojciec jest święty, więc zbałamucony, zaświatów potwory dostrzega na ziemi.
— Cichaj, dobre dziewczę. O śmierć czy życie mężusia twego walkę podejmiemy. Dopomódz czy zechcesz?
— Wszystko uczynię. Czego ci potrzeba?
— Z Havemeyerem połącz się dziś jeszcze. Jeśli go kochasz, zostań żoną jego przed poślubieniem.
— Gdyby nie warjacka o Orgaza troska, jużbym cię zabiła, rajfurze‑brahminie! Wiesz, kto Ewarysta?
— Wiem, wiem najdokładniej. Zachwycony jestem i lekceważyć nie mam zamiaru. Przeczysta dziewczyna. Z obłędu zwolniona przez miłość ziemską. I dlatego właśnie musimy ratować Orgaza we dwoje. Każda godzina nader jest droga.
— Do mirtowego mojego drzewa czerwiaczek[211] się wdziera...
— Wytępić robactwo zanim zwiędną liście!
— Ziemskiemu nieszczęściu podołać nie umiesz, ty niebiańskie chuchro!
— Camera obscura jest Orgazowi twemu przeznaczona!
— Sen miałeś? Co mają oznaczać twe ciemne domysły? Proroctwo? Zmiłuj się nademną!
— Co ci wiadomo o komorze ciemnej?
— Pod grozą śmierci mam zabronione cokolwiek wspominać o jej istnieniu.
— Byłaś tam kiedy?
— Yetmeyer przestrzegał, że tam śmierć czyha.
— Wiadome ci wejście?
— Na cóż ci się przyda? Mnie pierwszą Yetmeyer do lochu wtrąci, jeżeli ci wydam ten dostęp tajemny.
— A więc odkryję wszystko czego trzeba: nie jestem saddhusem, ni hinduskim świętym. Przesławny ze mnie z Buffalo detektyw. Nad Orgazem czuwam. Od dzisiaj nad tobą opieki mojej skrzydła rozpinam. Milcz i zaufaj. Komorę popsuję.
— Kolebie się głowa.
— Ciszej, prędzej!
— W pracowni Dawida, w podłodze... zejście... pod żelazną kasą...
— Wieko się uchyla?
— Sprężyna otwiera. Nacisnąć trzeba złoty guziczek na flakoniku z szczoteczką do zębów, na flakoniku przyśrubowanym do toalety, którą przed tem jednak otworzyć należy cieniutkim kluczykiem spoczywającym w zaułku portfela przytulonego do apostołki[212] na lewym brzegu środkowej półki szafy bibliotecznej.
— Innego dostępu wcale już niema?
— Jest gdzieś od sceny, ale nic nie wiem...
— Mów, nie ukrywaj!
— Ewarysta nigdy fałszu nie używa. Albo bez słowa, albo cała w słowie.
— Przypomnij sobie, może jaki szczegół?
— Z prób do Orgaza nazwa się nasuwa. Oblubienicy, to jest mnie, kazano (Podrygałow kazał!) taniec trzech uśmiechów tańczyć przebiegle, z wyrachowaniem wprost matematycznem każde pas stawiać. Wybraniec ma za mną podążyć ścieżką i tam ma stanąć, gdzie ja mu wskażę. Zbaczać nie wolno. Wszelkie uchybienie zagraża śmiercią, albowiem w pobliżu zadywanionej ciszy ołtarzowej wygrzewa się gdzieś tam, na słońcu weselnem, niewtajemniczonym wcale niewidoczne, stado złowieszcze aligatorów, rekinów i węży.
— Nazwę mi podaj, szybko i zwięźle!
Omar nagle parska, Nino się uśmiecha odświętnem szyderstwem.
— Jeżeli pragniesz zapobiedz nieszczęściu, dziś o północy musisz Orgaza zwabić do siebie. Odbądźcie wesele i stańcie się odtąd już ciałem jednem, by was wasz zbawca w obrządku weselnym rozdzielić nie zdołał.
— O północy czuwam na wszystko gotowa.
— Ja dopełnię reszty.
Jest przeziębiona, wstrząsają nią dreszcze. Wraca do siebie. Naciska klamkę. Pod samemi drzwiami wryła się jakaś graniasta bryła, chyba przez lawinę kiedyś zapomniana. Na Ewarystę cała się zwala. Ogromna pała, do skóry zgolona, siateczką żyłek odratowana, przyozdobiona na samym czubie dwoma guzami czyli kaszakami. Białe, skośne oczki w czerwonej obwódce zaognionych powiek. Rzęsy wypadły, brwie nie odrosły. Króciuchny nosek z rozwlekłemi nozdrzy. W miejscu ust dzióbek skrzywiony żałośnie. Dwa szpagaciki obwisłych wąsików na dolną szczękę potężnie rozrosłą sennie opadają. Cera zrudziała, połyskująca. Bary kościste, nadmiernie szerokie, przy średnim wzroście. Ręce zawstydzone swoim ogromem bezwładnie zwisają poniżej kolan. Postać ciemrawa[214], przyodziana w kaftan lazurem barwiony i białym akacji kwiatem zaprószony. Biodra opasane atłasową wstęgą. Na gołych nogach szerokie meszty, jedwabne, niebieskie, obcasy złocone.
Cały się nachylił ku Ewaryście i o coś pyta, jakkolwiek głosu nie wydobywa.
Chce tanecznica na drugą przejść stronę, lecz on w drodze staje.
— Ato‑tso! Puszczaj. Na dogadywki[215] niewłaściwa pora. Do żadnych wyjaśnień, zwłaszcza w tej chwili i na tem miejscu jam nieusposobiona. Czego chcesz odemnie? Mam próbę niebawem, muszę się ubrać, gorączki dostanę, gdy po kąpieli będę tu stała. Yetmeyer z pewnością wzdycha za tobą. Ustąp się, bo krzyknę!
A chiński papież coraz to pokorniej karku ugina i twardy grzbiet łamie. Dobrotliwą łabą pogłaskał Omara. Biednemi oczkami po piersiach, po grdyce wyłechtał dziewicę. Jest zażenowana, chwyta ją drygotka[216]. Zimność skronie zgniotła, leje się po żyłach, kolące ciarki po plecach rozsyła i po pachwinach, po podniebieniu i po tchawicy, do jamy brzusznej i do przepony, skowyty mrozi, przeczucia lękliwe na bok odgarnia i charkotliwem zaśmianiem termosi. Ato‑tso za łokcie ujął ją przemożnie, ku sobie ściąga i zażółcone, zaciśnięte zęby między odwinięte wargi wysuwa, przyczem najrozkoszniej nozdrzami fuka.
— Wesele opóźnia, kto oczepiny[217] niebacznie przyśpiesza — nabożny monogoł jak gad podły syknął.
I zaraz się zrywa, niby fujawica[218] ze śniegiem wśród grzmotów, wichura chichotów. Papież z dziewczyną biorą się za boki. Ona jak choja rozchybotana na skalnem zboczu, z Dalekiego zaś Wschodu tarza się mądrala w ponurej radości jak kosodrzewina pod głazem skulona. Książe, jak rycerz bez najmniejszej skazy, na ziemię zeskoczył i również wesołość produkuje w kozłach, nieco leniwych i symulowanych. Po samo przedproże dziewiczej sypialni wszystkie swe żałości uśpione czy czujne wyśmiali doszczętnie i nader donośnie.
— Wyjeżdżam za kilka godzin, gdy się tylko ściemni. Żegnam i przestrzegam.
— Grozi mi cokolwiek?
— Zbyt samotny występ na życia terenie. Balet zbyt rozlewny panienka układa, by taniec się udał. Pozatem tanecznia, zwłaszcza weselna, z reguły pochyła, oj pochyła bywa. Prawie nieuchronnie nabija się guza.
— Chyba ktoś urzeknie.
— Sama siebie urzec powinna dziewica, która do ołtarza ma jako kapłanka pójść trzech uśmiechów. Inaczej wesela nie będzie Orgaza.
— W mądrości jedynie uśmiech jest możliwy, który się powtórzy i po trzykroć zmieni, zanim mię zawiedzie na huczne wesele. Mądrość poczynania, w biednej, małej głowie, podstawą jest tańca w weselu Orgaza. A wszystkiej mądrości, jaka kiedykolwiek znajdzie dostęp do mnie, najwyższą władzą i żądzą naczelną jest bezpieczeństwo mego oblubieńca.
— Havemeyera nie może oszczędzać, kto Orgaza pragnie!
— U mnie wręcz przeciwnie przedstawia się sprawa.
— Orgaz to misterjum. Kto o tem zapomni, narazi niebacznie swego bohatera na okrutne męki.
— Miłość do misterjum wprowadza najpewniej. Weselny taniec bez niej niemożebny. Chyżości stopom dodaje kochanie i serce uzbraja w czujność, co ocala.
— Panna Ewarysta pewną jest siebie, jak każda istota życiem rozmarzona tuż przed własną zgubą.
— Ato‑tso wciąż straszy naiwną panienkę, która się boi, ale swoje robi.
— Ja tylko doradzam. Przeszkadzać nie chcę i wcale nie umiem.
— Dokądże tak nagle, tuż przed samym zjazdem pobożnego bractwa, mój dobry opiekun w pielgrzymkę wyrusza?
— Wypróbować muszę nowego latawca, zwłaszcza wśród nocy i nad bezdnią morską. Zaprowadzić pragnę napowietrzą pocztę pomiędzy dancingiem a nieznaną wyspą na ukrytych wodach, gdzie Havemeyera właściwa siedziba, gdzie kolekcjonera namioty główne i najdroższe skarbce.
— Dokąd się udasz, skoro miejsca nie znasz?
— Ale znam nazwę, co wiele ułatwia.
— O Havemeyera pałacu czerwonym w New Yorku słyszałam...
— Co mu nie przeszkadza przewozić zbiory, wieków arcydzieła na wyspę odludną, przez nikogo nigdy nie odwiedzaną, żadnemu państwu na nic niepotrzebną. Już lata całe liczna, zwinna flota szukała szczęścia po wodnych bezdrożach dla swego mocarza. Gdzieś między Grenlandją a groźnym Szpicbergiem śród skał lodowych i zamarzłych nocy niedawno ugrzęzła. Wszyscy myśleli, że zatonęła. W ostatnich czasach jednak zgoła nowe wieści nadeszły. Wywiady pilotów stwierdziły naocznie ognie płonące na archipelagu, Franciszka Józefa noszącym miano. Gęste pióropusze płynących statków wprost zasmoliły śnieżysty horyzont. A na północnem wybrzeżu Islandji od dni szeregu brzuchate potwory na kształt Zeppelinów spadają z przestworów na stropione foki, masowo polują i myśliwską zdobycz w zamkniętych gondolach łodzi podwodnych porywają z sobą wędrując na Północ. Tam więc niewątpliwie należy szukać:
— Czemu wyspa służy i co ma oznaczać ta smutna nazwa?
— Wszystko, co było uczestnikiem dziejów, co cywilizacji świadkiem być mogło, ku czemu nadzieja i wiara się zrywa, na czem ślad jeszcze przeszłości półżywej po dziś dzień spoczywa, co kolekcjoner‑potentat‑miljarder skupuje, zabiera, ludzkości wydziera, z życia wycofuje i na dziubasy[219] i na steamery[220] gwałtownie ładuje, poczem cichaczem, pośpiesznie wywozi do mauzoleum umarłej historji, do skrytki przekornej, Oceanu złością niezłomnie chronionej...
— Dlaczego? Po co?
— Nazwa sama mówi: „Forgotten isle“[221], „L‘ile d‘oubli“[222]. Aby nic nie było, aby próżnia była. Precz z wszelką pamięcią o całej przeszłości. Dzisiejsi ludzie wyparli się związku z myśleniem swojem i myśl zadeptali tępymi butami, zapluli gębami. W naśladownictwie pustoty ugrzęźli i żyć im ciężko. Więc o odrodzeniu nieustannie prawią i w księżycowe noce swej niedoli do twórczości wyją. Havemeyer pragnie, by z niczem zostali, nic nie wspominali i aby z niczego, bez żadnej pomocy swój trud poczynali. Chce ich upokorzyć, do muru przyprzeć. On wie, że nie mogą i że nie potrafią, on chce ich zgubić! Yetmeyer dopomódz zamierza niezdarnym przez nawiązanie ciągłości dziejowej, przez wspomnień olbrzymów sromotne najazdy, przez uświęcenie każdej myśli własnej i czujnej mądrości panowanie czułe. Yetmeyer nie kopie masowego grobu całej ludzkości. On tylko jednostki oporne a możne w ich własną matnię wikła i wciąga...
— Orgaza także!
— Płochego aktora, który swej roli nie dopełni godnie.
— Ato‑tso święty, Ato‑tso nabożny, pułapkę pochwala, sidła nastawione na bezbronnego, nie przeczuwającego okrutnej grozy i marnego końca w paradnej zabawie!
— Atotso rozumie człowieka aż nadto, dzięki czemu nawet od dłuższego czasu bardzo licho trawi. Ato‑tso pojmuje, że rozum w człowieku osiada wówczas, gdy go coś przeraża. Ato‑tso panience dobitnie przedkłada, że lepsza utrata buntownika myśli, podstępna, szkaradna, aniżeli pogrom mrowia niewiniątek zabłąkanych w słowie, niewiedzą steranych. Zapytuję ciebie piękna Ewarysto, który z miljarderów jest bardziej zbliżony ludzkiemu sercu i tuziemskiej doli?...
— Czczyca[223] mię bierze od przewlekłej sprzeczki. Będę się starała pogodzić ich obu. Mój taniec weselny już opracowuję. Będzie arcydzielny, zalotny, wymowny i wszystkich przekona. Przez Havemeyera dojdę do Orgaza.
— Radziłbym odwrotnie. Miłość nie jest po to, by przy jej pomocy życie porządkować. Pamiętaj namiętnie, że pantomimy prawdziwy małżonek musi „coś“ kochać, ale nigdy „kogoś“!
— Już jestem w pogoni za mojem szczęściem, nijak mi zatrzymać marzeń zapędzonych...
— Oby kolekcjoner ciebie nie pokochał, bo zaraz mu będziesz to „coś“ czy „ten problem“, a wówczas wcielona zostaniesz do zbiorów i jako okaz bezcennej przeszłości najbliższym parowcem odjedziesz na wyspę wieczystych zapomnień.
— Staruszku mam dosyć. Jesteś nader zacny. Wiem, że mię wyzwolisz od lodozwałów ziębicy palącej. Wyspę wytropisz, zbiory ludziom oddasz. Nie jesteś młody, ale za to grzmotny[224].
— Dzisiejszej nocy jeszcze mnie wspomnisz!
Ogłuszający łomot się rozlega. Domostwem targnął. Suchy trzask drzewa. Zwalonych ciężarów zająkane echa. Rumowiska lecą, gruzy seplenią. Pchnięcie powietrza krużganek rozdyma. Wyskoczyły odrzwia z masywnych zawiasów. Za kark Ewarystę ramię gwałtu chwyta i do buduaru nieprzytomną rzuca. Szczękają lustra i żyrandole. Ato‑tso Omara za ogon chwyta, by unieść go z sobą, ale książę drapie. Wymknął się susem i pod szezlong wpada. Biedna Ewarysta na wpół ogłuszona ledwie że oddecha.
W sieni i na schodach zgiełk, popłoch i lament. Jacinto z Chińczykiem wypraszają ludzi uspokajając, że drobny wypadek. Pod zbytnim ciężarem żelaznej kasy w Yetmeyerowskiej prywatnej pracowni czasem nadwątlona a przy odnawianiu niewymieniona runęła podłoga.
Nieznaczna szkoda. Lekkomyślny panicz ten budowniczy. Mogą dziennikarze, ta wszędobylska, nahalna hołota, wpaść lada chwila. Zlokalizować skandal, katastrofę!
Gdzie saddhuis, gdzie brahmin? On w swojej zakrystji, tuż przy pokojach gościnnych schowanej, stoi Obwieszony kilometrowymi niemal łańcuchami, nadto obciążony trzydziestu pudami ważek ze stali; odmawia różaniec filuternemi wielkouchami, zupełnie nagi, postrzępioną flagę jęzora wywiesił i jak dławiduda[225] zajęty jest szczerze pokątnem wzdychaniem.
Przedsionkiem służba rozplotkowana dźwiga Praksedę i tymczasowo w saloniku białym panny Ewarysty na kozetce składa zranioną, omdlałą. Złamała obojczyk, ma wargi rozcięte. Trudno żądać zeznań, przynajmniej w tej chwili. Fakt pozostaje niezaprzeczony, że to ona właśnie w pracowni była zbawcy Dawida i wywołała niewyjaśnionym, jak dotąd, sposobem ów straszny wypadek.
Yetmeyer dowodzi ratunkową akcją. Swój sztab generalny z Ato‑tso na czele koło siebie skupił, dancingowego inżyniera wezwał i dwóch mechaników. Na klucz się zamknęli w miejscu wydarzenia, straż ustawili pod obojgiem drzwiami i coś majstrują, świdrują, śrubują, piłują, heblują rozmawiając szeptem.
Kolekcjoner krąży po domu swobodnie. Jest wyzwolony z uścisków gościnnych. Właściwie go bawi ta smutna afera, która wynikła z braku przezorności lub jej nadmiaru. Szuka Omara po wszystkich kątach. Książe zbyt roztropny, by nie umiał stronić od gminnej przygody i by życie cenne walącym się domom zechciał poświęcać. Nieustannym wirem około siebie musi być znudzony, gdzieś w jakimś rogu zaszył się przezornie i śpi jak nieżywy. Havemeyera ochota spiera, by tak się kropnąć niezauważony do Ewarysty, ale tam właśnie rozgardjasz największy, lekarze, felczery przy rosyjskiej dziewce. Natomiast sposobność prawie wymarzona, by bez narażania siebie i drugich na podsłuchanie kilka słów zamienić z własnym opiekunem, z fałszowanym świętym, żebrakiem hinduskim, niby fakirem a właściwie tylko słono opłaconym, lecz niezawodnym, świetnym detektywem. Skrada się do budy, skąd okowy dźwięczą.
— Co ma oznaczać gruba awantura zaimprowizowana dzisiaj popołudniu?
— Sir, to zrządzenie najwyraźniejsze siły zwanej wyższą.
— Forçe majeure z umowy spisanej przez nas, czy też interwencja samego nieba?
— I pierwsze i drugie.
— Już ci nie wystarcza niezachwiana pewność w twą ludzką przebiegłość. Do pomocy wzywasz nadziemską tajemność. Bzik religijny i ciebie opętał!
— Źle byłoby z nami, gdybym nie pamiętał o nadzmysłowych naszych przeznaczeniach.
— Dlaczego jednak derwiszowym cudem nad kasą się znęcasz?
— Żelazna kasa już z samej natury jest ociężała a w dodatku jeszcze skrzętny nasz konkurent zbytnio ją napełnia.
— To cię niepokoi? Czyż płacę zbyt skąpo?
— Kasa pożywieniem stała się niezbędnem dla żarłocznej bestji, której człowieka chciano poświęcić. Wolałem potwora na razie ukoić stalową blachą nadzianą miljardem.
— Nic nie rozumiem. Co z kasą się stało?
— Aligator połknął.
— Kto?
— Krokodyl sahibie. Największy okaz, jaki z pośród płazów może kiedykolwiek w wyobraźni ludzkiej pojawić się nagle.
— Jakież to znaczenie posiada jaszczur w niedostępnym lochu zazdrośnie ukryty?
— Na stosowną chwilę, na twoje wesele: great attraction[226]!“.
— Niezupełnie dobrze całość kombinuję, ale mam wrażenie, że unicestwiłeś jakiś zamiar wrogi. To mi wystarcza.
— Nie unicestwiłem, zaledwie popsułem. Sprężynkę filutkę zdołałem z oczkować i z drucikami elektrycznych prądów nieco skombinować. Prawie, że nie byłem na miejscu zdarzenia.
— Ale skąd Prakseda?
— Otóż to właśnie, co poniekąd zmusza, by nadprzyrodzonej pokłonić się władzy. Niania szukała pana Yetmeyera. Była wzburzona, nagłą sprawę miała. Do mnie zapukała i zapytywała. Wzruszyłem ramiona, ale ją pchnąłem jednooką siłą w stronę pracowni. Gdy do wnętrza weszła, na drut nastąpiła czyli wpadła w sidła. Nastąpił wybuch.
— Naraziłeś dziewkę na życia utratę!
— Na drobne kalectwo. Ona i bez tego pierwszej lepszej nocki na samospalenie, niby ćma, wyfrunie.
— All right! Pojmuję. Życie jej przedłużasz o czas pielęgnacji. Będzie leżeć w łóżku, musi rany goić, nie może uganiać. Z chwilą, kiedy wstanie i poleci w miasto, bezwłocznie zginie.
— Lub kogoś zabije.
— Niech czyni, co zechce. Omara widziałeś?
— Jest u Ewarysty.
— Cóż to znowu znaczy?
— Sahibie: konstrukcja!
— Do djabła się przyda.
— Osiągniesz, co chciałeś. Jeszcze przed weselem posiądziesz dziewczynę.
— Pożądań nie skrywam. Lecz skądże ta pewność?
— Powiem jeszcze więcej: dzisiaj o północy pod drzwi sypialni (numer jedenasty) cichaczem podejdziesz. Zażądasz Omara. Ona cię wpuści. Od ciebie zależy, czy równocześnie przyhołubić zechce.
W każdym razie radzę po porozumieniu na podarek ślubny wyznaczyć kota. Wspólna własność mota.
— Miałżebym się rozstać z ulubionym księciem?
— Skądże? Niekoniecznie. Ewarysta z księciem mogą we dwoje pozostać przy tobie.
— Waszeć jako trzeci. Coraz to nowe odkrywam zalety w świętości saddbuskiej: zdolność stręczycielską, jako kwiat naczelny w ogromnym bukiecie innych przymiotów.
— Sahibie! ponawiam skromne upomnienie: konstrukcja, konstrukcja! Yetmeyer ma rację, że bez niej nie warto, choćby mimochodem, pomyśleć o dziele. Pan sam przyznaje konieczność skuwania pomysłu w pomysł, zanim się przystąpi do wykonania powziętych zamiarów. Trzy są działania naściślej spętane szkieletem konstrukcji: technika, szpiegostwo i sztuka. Technika dotąd przeważnie sama swoją drogą zdąża, sztuka jest najczęściej z techniką zbratana, szpiegostwo w trójkącie z techniką i sztuką żywot swój wiedzie. Poza tem uważam, że jeżeli na czem osiągnąć można pewne wyrównanie, a w konsekwencji i pojednanie, dwóch waszych systemów, twego i zbawcy, to przedewszystkiem na samej konstrukcji, jako podstawie nowoczesnego, wszelkiego myślenia. Otwarcie wyznaję, że do zgody zmierzam, do zaprzyjaźnienia dzielnych przeciwników. Poprzednio jednak zbyteczne wyrostki konstrukcji usuwam, zwłaszcza niezdarne i w zapalnym stanie a przez to groźne. Od ciebie sahibie pobieram zapłatę, hojną i dostojną, więc tobie zachcianki przeważnie ułatwiam lub perswaduję rozkosznie, jedwabnie. Yetmeyerowi zaś bezinteresownie, czyli za darmo, pomysły jego przerysowane lub niedociągnięte jak najchętniej psuję. Dancinga władca pochopnie oświadcza: kolekcjonera myślowo trenuję, by mógł być Orgazem z właściwym wyrazem, za co w nagrodę przecudną dziewczynę na własność poślubi. A ja zaraz z miejsca odwracam program i konstruuję: Wyraz (na ludzkiej twarzy) jest albo wspomnieniem rozkoszy doznanej, wesołej czy chmurnej, ale już odległej, a wobec tego aktem oczyszczenia i wygładzenia wszelkiej niepewności, albo spodziewaniem uczucia pełni czyli nabrzmieniem żądzą przyszłości, nadzieją własności, której szukamy zawsze poza sobą, na otoczeniu, a więc procesem podpatrywania i zachwaszczania sąsiedzkiej miedzy, którą zagarniamy szczęściem spanoszeni. Od tych wyrazów skrajnie przeciwnych: uduchowienia i drapieżności, istnieją tylko rozliczne odmiany, kilka subtelnych, bardzo wiele chamskich i mnóstwo nijakich.
— Pozwól, że przerwę. Otóż według ciebie w uroczystym ślubie czyli w pantomimie obliczem wyrażam nic mniej i nic więcej, jak tylko wspomnienie rozkoszy miłosnej, niewymuszonej, nieopieczętowanej aktem poślubienia, pierwotnej, bezwzględnej?
— Bezsprzecznie, sahibie. Przez Ewarystę i tylko dla niej zostajesz Orgazem. Nagrodę bierzesz sam sobie dla siebie, zanim dokonasz, co ci przypisano i na co się godzisz. Nie Ewarysta nagrodą za wyraz, lecz wyraz nagrodą za Ewarystę. Miłość zmysłowa nie przeczy świętości. Z miłości tylko świętość się rodzi i tylko po świętość miłość uporczywa idzie do ołtarza. Świętość miłowania jest sama w sobie skłonna do cudów i do promieniowania na niedolę ludzką. Na tem polega „Wesele Orgaza“, do czego zdąża również Yetmeyer, lecz nici pomysłu swego poplątał, zamoralizował po to jedynie, by pana złamać.
— On chce mię zabić!
— On chce mieć Orgaza, chce świętość z człowieka na zewnątrz wydobyć. Czego myśleniem swojem nie osiągnie, będzie usiłował wymuszeniem zdobyć.
— Camera obscura dla mnie przeznaczona.
— Okrutne tortury. Ale we dwoje obronimy pana.
— Kto drugi?
— Oblubienica w czas uszczęśliwiona. Proszę nie marudzić dzisiejszej nocy. Zresztą dziewica bardzo się podoba. Coś niecoś wiem o tem. Pozory zachować, z niczem się nie zdradzać. Balet studjować.
Obraz el Greca nadal pilnie badać.
— Z rozkoszą rosnącą co dzień się wgapiam w kompozycję zacną i myślę nad tem, jakby to urządzić, by módz malowidło na własność nabyć.
— Wykluczone kupno. Natomiast nietrudno będzie obrabować kościelny ołtarz i skarb z sobą uwieść. Trzeba jednak przed tem być pewnym schroniska na naszej wyspie.
— Muszę ci oznajmić, że hrabia Majcherek, ten przeklęty polak, Dawida najemnik, w Paryżu, jak może, dokucza, psoci. Szyfrowa depesza z przedwczoraj ostrzega, że dzięki zabiegom narwanego Piosia francuski minister spraw zagranicznych założył protest przeciwko umowie międzynarodowej z delegatem moim odnośnie do kraju Franciszka Józefa.
— Manifestacja antyalbiońska. Mogą protestować. Trzeba wyrugować nas przedtem z wysepki, by protest nie spłowiał. Tymczasem nie łatwo wyprawę szykować w krainę nocy bez aparatów rozgrzewających, których tajemnicy nikt dotąd nie poznał i przy zachowaniu dalszej ostrożności chyba nie pozna. Na Zapomnienia śnieżystej odludni już wszystko gotowe. Połowa zbiorów niemal za dni kilka lub może nawet w niewielu godzinach przybędzie na miejsce i zawieszona czy rozłożona zostanie paradnie w „Pałacu lodowym“. Wyspa uzbrojona i okolona ratowniczym pasem min srogich, wyrodnych. Jak stado rekinów u wjazdu do portu z periskopów mruga ku nieproszonym, ciekawym przybyszom, łodzi podwodnych zaczepna flotyla. A aluminjowe jastrzębie i wrony, słynne brzegówki i albatrosy (do samych transportów służą ostatnie) umieją ponosić metalowem skrzydłem we mgły i w zadymkę, pod słońce i w nocy, i spluwać potrafią żagwiami granatów i bruić[227] pod siebie zatrutemi bomby... A kolumbryny dalekonośne, co kartaczami swego celu dopną w linji powietrznej na sześćset mil pełnych? A wyżywienia możność na miejscu, bez cudzej pomocy, bez żadnych dostaw? Te smakowite przeróbki mięsne z cielska psów morskich? Tych tysiąc włók zboża sianego na ziemi zwożonej z Egiptu, zagrzanej powietrzem czule zgęszczonem pod szklanym dachem? Mam nadto wspominać tę wierną załogę, której szczęście dałeś nieprzebywania w unarodowionych pięciu częściach świata, którą z obroży krwawej wyrwałeś rozbeszczelnionych praw i aksjomatów? Z dyplomatycznych drwię sobie gestów, gdym pożywiony i uzbrojony. Rzecz najważniejsza, by się nie spostrzegli, do czego zmierzasz i co masz w głowie lub, gdy donosy braci patrjotów staną się natrętne, by ci nie dowiedli, że wiedzę o tobie zupełnie posiedli. Tylko pokryjomu można coś stworzyć, tylko podstępem można u drugich twórczość wymusić.
— Wczorajszą pocztą mym ludziom w Berlinie, Paryżu, Londynie zupełnie nowe posłałem instrukcje. Mają się starać o wykazanie, że cywilizację przed zagładą chronię przez wycofanie istotnych wartości i uniemożliwianie małpiarskich skłonności, które zarazę szerzą bezpłodności. Zbrojenia moje służą tylko temu, by bronić tradycji przed Wszelkim zamachem i każdą destrukcją. Takie gadanie pustemi słowami jak alkohol działa na małe mózgi wielkich mężów stanu, odpowiedzialnych przed podłym zespołem mdłej demokracji. Mężowie stanu pilnie nadsłuchują, żarłocznych instynktów melodję sfałszują, zmielą ozorami, a samorządny, cuchnący ludek kiwa makówkami, gdyż zadowolony, że już mniej rozumie, aniżeli dotąd z chciwości pojmował. Zjawia się potem szlachetny uczony, zakatarzony, żółcią zalany, niewykąpany, niedożywiony, zawsze zaspany i dla narodu gryzmoli tomy. Ględy spocone, a rozgderane, a wystękane i zasmarkane. I to Yetmeyer historją zowie!
— On wskrzesza to samo, co ty przez niecierpliwość czy przez pietyzm już składasz do grobu.
— Powiedz, co lepsze: Wyspa Zapomnienia czy Przedśmiertny Dancing?
— Ta sama idea, w odmiennych kolorach. Praktyczniejszy będzie ten pomysł z obu, którego konstrukcja od praktyczności najdalej odbieży.
— Przemawiasz jak prorok, przypowieści tonem. Zdejm już ciężary, przyodziej się trochę bezwstydny nagusie i mów zrozumiałe. Co znaczy aforyzm, któryś wypowiedział?
— Niezdarnie mówię, gdy mam coś na sobie. Do czystej myśli przynależy ciało czyste i gołe. Mam taką manierę. Niebawem mię ujrzysz w przebraniu pilota. Wówczas zauważysz, że elokwencja moja będzie znowu szczelnie zapięta i osłoniona pospolitości kostjumem szarym. Przed chwilą twierdziłem, że tylko konstrukcja naskroś niepraktyczna wytrwa nieskalana, niezapomniana, że wrazi się w serce miljonów półludzi, że będzie zjawą w okrężnym biegu zdyszanych stuleci, myślą uwielbianą, zawsze poczynaną, niewykonaną, za mało uchwytną, za nadto śmiałą. Najtrwalszą konstrukcja przecudna, przemądra, jak caca dla dzieci, które się boją, by nie było prawdą, czem bajka grozi, do czego się modlą, za czem wzdychają, czem bawić się nie śmią za żadną kanapką, pod żadnym stołem.
— Więc tabula rasa, którą chcę stworzyć?...
— Jest niby to samo, co religijnych uczuć obudzenie. Lecz Yetmeyera naczelna konstrukcja, — wybaczyć proszę prostotę trywialną moich wynurzeń — ma wdzięk idealny, czysty, niepraktyczny, zaś twoja posiada demoniczną barwę, jest beznadziejna a niebezpieczna.
— Więc przegrać muszę?
— Bynajmniej. Wyobrażam sobie imprezę wspaniałą i długowieczną: Yetmeyera Dancing na twojej Wyspie. Kraj obiecany, przylądek nadziei. Mały kompromis, nieco kompilacji, przymierze konstrukcij dotąd zwaśnionych, potęga myśli w jakiemś uroczysku śniegów i lodów. Reniferowe do was wycieczki wszelakich głuptasków, odmrażanie nosków nader ciekawskich, skołowacenie bluźnierczych języczków czyli ostateczne zwycięstwo was obu, i równoczesne i równomierne. A w świecie szerokim klekoce gadka o zwarjowanych dwóch miljarderach, którzy zapadli na sen zimowy, jako próżniactwa i zwyrodnienia typową chorobę, gdzieś pod biegunem samym północnym.
— Spółkę proponujesz i zamknięcie sporu?
— Ale po kongresie i po zabezpieczeniu Orgazowej doli.
— Sądziłem zawsze, że me przekonania służą do obrony przed myślowym gwałtem i zabezpieczają przed wycofywaniem samotnych poglądów. Dziś omyłkę widzę i czuję wyraźnie, że przekonania są celem napaści, w stosunku do których jesteśmy bezbronni. Musimy się godzić na ciała męczarnie czyli niezdarną ponosić ofiarę, albo ochłapy konstrukcji twórczej na gromadną pastwę wyrzucać figlarnie, kierować się sprytem, ocalać istnienie w zbytecznej przyjaźni, zarabiać w kartelach napozór pokrewnych i mamić myśl własną dywidendą znaczną. W życia powierzchnię nie może dziś wrosnąć głębokim korzeniem żadna konstrukcja ciężarna twórczym, samotniczym żartem. Wnet się załamuje. Myślowa twórczość w znaku wiekuistym przestaje powoli być dla mnie zabawną. Nie chce mi się walczyć. Spróbuję jeszcze kongresowych swarów, poczem bezwłocznie powrócę przykładnie do gildy kupieckiej, gdzie wszystko tak samo bezsprzecznie trywialne.
— Wszystko na jednym spoczywa poziomie, a twórcza zabawa wymaga wywyższeń postawy własnej, nadmiernych, sztucznych, powiem że warjackich. Chodzenie na szczudłach, pewne, zawadjackie, jest umiejętnością ściśle podstawową maskarady twórczej. Kto się raz potknie i zejdzie na ziemię, ten dostaje czkawki, albowiem niestrawną po wszystkie czasy jest względności nuda.
— Nie tylko dla mnie tropisz poza mną, ale już we mnie przedemną odważnie. Chcesz kompromitacji? Ja hrabia Orgaz, vulgo Havemeyer, tylko jako kupiec, bez konstrukcji żadnej, chciwy zysków łowca, z aportem wyspy zapomnienia pełnej, przystąpić miałbym do spółki akcyjnej, którą Yetmeyer około dancinga przedśmiertnego złoży?
— Opuściłeś szczudła nie dotknąwszy ziemi. Słucham deklaracji jako wyrazu zakłopotania właściwego wszystkim, którzy mimo wieku już dojrzałego nie zdołali jeszcze przyswoić sobie równowagi chodu. Każda zmiana rytmu w kroczeniu po święcie, często nieodzowna, jest trudna i żmudna.
— Mam wielką ochotę na popełnienie wzorowego świństwa. Dziś, zaraz, stąd z miejsca, umknąć na mą wyspę.
— I tam Yetmeyer dziś ciebie odnajdzie zmuszając sromotnie do rozegrania nieskończonej partji. Przejąłem dowody, że wpadli na ślady naszego transportu. Nie można dopuścić, by się przedostali na samą wyspę. Za chwilę wyruszam w daleką podróż, by szlachetne plany pokrzyżować zgrabnie.
— Gracz z ciebie namiętny. Możesz moim jachtem urządzić pościg.
— Zdołali go popsuć przez najmitów swoich i pod pozorem naprawy gruntownej zawlekli okręt do bremeńskich doków.
— Znów polityczna nikczemna intryga, tym razem już Niemcy wchodzą na widownię.
— Od Niemców weźmiemy dla naszego celu lokomocję lepszą, o wiele sprawniejszą. Yetmeyer zakupił w warsztatach Ganzkopfa (pod Duesseldorfem stała ich siedziba) niezwykłej konstrukcji lotniczy parat, który bez wytchnienia szybuje w powietrzu pełne trzy doby, udźwignąć zdoła dziesięcioro osób i mknie z chyżością: tysiąc kilometrów w jednej godzinie. Miano latawca brzmi „Olw“ czyli „Uhu“ Tym samolotem puszcza się chińczyk zaufany zbawcy i kilku wiernych z kliki Yetmeyera. Ja się wynająłem u nich za pilota. Zabieram ze sobą jeden z ogrzewaczy starczący na miesiąc, zaś mgieł rozpruwaczy wezmę nawet sporo. Gołębie pocztowe ukryję w kieszeni. Pokażę szpiclom właściwą drogę, lecz oni pomarzną, więc trutniów wysadzę z litości po drodze. Sam porwę papieża, na wyspę zawiozę i tam go zostawię pod silnym dozorem. Tu bruździłby dalej, tam na coś się przyda. Powrócę pojutrze. Panu nic nie grozi, przynajmniej na razie. Na Ewarystę należy nacierać ostrożnie, łagodnie, ale stanowczo. Po raz trzeci pieję głosem uroczystym: Sahibie, konstrukcja! Konstrukcji własnej pozostań wierny! Na chwilę nawet jej się nie wypieraj. Inaczej zguba — tobie i nam wszystkim! Odjeżdżam o 8‑ej. Czas mi się przebierać. Pana mego żegnam.
— Czy aby tylko aparat jest pewny?
— Najpewniejszy w świecie. Już go próbowałem niezliczone razy. Gdy na morze spadnie jako motorówka lub jako żaglowiec, dzielnie fale pruje. I w łódź podwodną zgrabnie się przemienia. Również i po śniegu, jak kute załubnie, rączo pomyka. Zapas benzyny na tydzień wystarczy. Masz jakie zlecenia?
— Zabierz z sobą proszę kogoś mi bliskiego.
— W ostatniej chwili? Któż jest tym posłańcem?
— Skazańcem raczej... jest kardynał Nino.
— Uszom mym nie wierzę! Czy wolno zapytać, co znaczy rozstanie z tym okularnikiem?
— Będę spokojniejszy, jeśli inkwizytor na stale zamieszka w „Pałacu lodowym“.
— Zwracam uwagę, że obu najbliższych i nieodłącznych przyjaciół usuwasz. Odchodzą w odstawkę: Omar i kardynał!
— Obaj się popsuli. Widocznie fatalnie oddziałała na mich dłuższa morska podróż. Całe towarzystwo, jakie tu spotkali: Yetmeyer, Prakseda, międzynarodowe nędzne zbiegowisko, również wpływ wywarło wcale niedodatni. Zwłaszcza Don Fernando na hiszpańskiej ziemi niefortunnie shardział. Rozpoczął knowania i brudne konszachty z dancingowym zbawcą. Do porozumienia między nimi doszło cichego, tajnego. Właśnie kardynał, a nie kto inny, przeciw mnie podburzał pana Yetmeyera, do myśli okrutnych spojrzeniem ośmielał. Godzinami codzień nasz groźny grubasek przed stalugą siedział. Złapałem ich w chwili, kiedy ten dostojnik rzymskiego kościoła do amerykańskiego arcyparwenjusza niedwuznacznie mrugał. Czegóż więcej trzeba? Kota mi nawet księżulo znarowił. Kochałem portret, kosztował mię drogo; nie życzę sobie, mimo cały respekt dla arcydzieła, aby malowidła, upodobań moich najszczytniejsza chluba, brały w życiu udział. Niewinna znajomość, zawarta w New‑Yorku, urosła w Toledo do poważnego komplotu rozmiarów. Dawny ulubieniec jest dzisiaj spiskowcem, więc go wysyłam tam, dokąd zasłużył: na deportację!
— Odkryciem dla mnie, co słyszę w tej chwili. Gdy Yetmeyer jednak swą stratę zmiarkuje, będzie rozjuszony i zapała zemstą.
— Albo złagodnieje, licho raczy wiedzieć. W każdym razie dosyć mam targów nieznośnych o moją skórę. Ten sprośny flirt zbirów muszę raz przerwać.
— Racz więc własnoręcznie mędrca zapakować. By zaś nikt nie spostrzegł i nie zmiarkował, kogojak mam uwieźć, racz włożyć go w pudło od majtek wonnych, chyba fularowych, które Ewaryście dzisiaj popołudniu z sklepu dostarczono. Cały stos paczek powabnych i schludnych, a wskutek wypadku niesłusznie wzgardzonych, przy wieszadle stoi w antykamerze gościnnych pokojów. Dla inkwizytora możesz więc dobrać odpowiedni sleeping. Musisz się kwapić, gdyż lada chwila po bagaż się zgłoszę.
— Mam jeszcze życzenie. W „Pałacu lodowym“ trzeba własnoręcznie zbadać mechanizm do zatopienia zbiorów przeznaczony. Jak ci wiadomo, muzeum całe w ostatecznej chwili — gdybym poniósł klęskę z moim systematem i musiał zaniechać wywłaszczenia śladów dawnej kultury wskutek zamachów na moją osobę, gwałtów czy przemocy czynników państwowych lub gdybym umierał — zostanie zamknięte w hermetycznym kloszu z szklanego kryształu (grubego na cale). Przed opuszczeniem drogocennej skrzyni na dno Oceanu Lodowatego, chcę, aby spalili całą zawartość powietrza żarem. Trzeba gruntownie zniszczenia dokonać i oszczędzić nurkom żmudnych poszukiwań za zabytkami cywilizacji na zawsze straconej. O połączenie proszę zapalniczki z wielką zatapiaczką, zaś od przewodu elektrycznego, który skojarzy przyrządy oba, drutów dwa ramiona podziemnym kablem niechaj pośpieszą, jedno do New Yorku, do pałacu mego, drugie na widownię dancinga w Toledo. Prądy czuwające w zabójczych ramionach znajdą widne ujście w skromnych czarnych gaikach, natartych fosforem. Jedno krzesiwo już zmontowano w czerwonym pałacu, a drugie nieznacznie umieścić musimy przy pantomimowym, weselnym ołtarzu. Me oczy rozkaz wydadzą gałkom. Gdy nadejdzie chwila mściwego spojrzenia, gałki iskrę przyjmą ostatniej mej woli, wprost ją zaniosą, gdzie aparat czuwa, zabytki chroniący czy pochłaniający, i świat cały wówczas w mizernej sekundzie utraci kulturę. Inżynierom powiedz i wynalazcom, aby jak najszybciej, bez szczędzenia kosztów, wydrutowali oraz oszklili mą stanowczą wolę.
— Cudownie, sahibie! Konstrukcja, konstrukcja! Już ja dopilnuję cwaniaków wyspiarskich. Pierwsze bezpośrednie połączenie światów przeciwnych sobie, dotąd prawie wrogich: Wyspy Krokodylej z Wyspą Zapomnienia!
— Przedwczesna radość. Dopiero kongres urobi Orgaza, a Orgaz następnie konstrukcję ujawni.
— Pomiary skończone i wbite paliki. W tem całe wesele. Rzemieślników armje wezmą w swoje łapy i dźwigną na bary twórcze pomyślenie. Ich pośpiech, ich sprawność z konstrukcji wypięli łopiany i chwasty. Wiemy dziś dokładnie, gdzie w dancingu zbawcy miejsce najwłaściwsze na kolekcjonera gałkę wybuchową.
— Popędź ich do dzieła, by na każdy zamach odpowiedź wypadła bezzwłoczna i trafna. Wracaj jak najrychlej!
Praksedy stan groźny. Przyszło majaczenie i zmyślania blesność[228]. Zerwała bandaże. Konsyljum lekarzy, a równocześnie komisyjka śledcza, na razie szczupła, bez wszystkowiedzkich nadznakomitości, bez pseudogenjalnych arcybałamutów, z cyrkułowymi, niereklamowanymi poddygnitarzami, nie respektowana przez donos partyjny, zmysłu pozbawiona do uprawiania popłatnych grzeczności, nie wykształcona w hasłach o Bogu i niby‑Ojczyźnie, sumienna, uprzejma. Yetmeyer gospodarz oprowadza wszędy, do lochów się spuszcza, gdzie wilgoć grobowa i szczątki kasowe. Z „Camera obscura“ zerwał wszelki kontakt, gdyż razem z Jacinto i mechanikami na czas zamurował bez żadnej oznaki niebezpieczne przejście. Zebrano materjał, lecz dla gazeciarzy siurpryza niewielka. Na razie — vis maior. Klasyczny świadek zeznawał nijako, jak gdyby naprawdę o niczem nie wiedział. Gdy wyzdrowieje, jakoś raźniej można będzie zażądać dla podżegaczy, gdyby się uparli w tępej ciekawości, ażeby rosjanka opowiedziała, czego nie widziała.
Tymczasem karetka z ratunkowego prawie pogotowia już zajechała. Nosze wstawiono do przedpokoju. Oczekują zmierzchu, by przy wynoszeniu rannej piastunki nie wabić ulicy i dalszym rozgłosem bardziej nie zaszkodzić frekwencji w dancingu. Ze snu upalnego Prakseda zbudzona. Zbielałe wargi językiem wilgoci. Parnota mosiężna ugniata jej skronie, więc zjadliwie stęka. Ewarystę wzywa do słuchania zeznań:
— Bihme! ja nikogo nie zabijała, ani zabić chciała. Skargę jeno miała do Yetmeyera na Podrygałowa.
Ewarysta chorą w poduszkach układa i uspokaja. Prakseda, z twarzą znieruchomiałą i spopielała, wlepioną w plafon, z pustyni swych myśli miota garścią piasku słów zapieczonych, troską oszalałych.
— Ja ne zdużaju grumać się[229] z Igorem. On zhamanuje[230] gzubięta[231] rozkoszne. Kijem komedjanckim harata[232] po głowie i po paluszkach córeczkę najmłodszą za to, że pod ścianą na jednej nóżce kroczyć niezdolna, albo że na ziemię zwalić się nie umie. Kosteczki jej łamie i cięgiem wymyśla, aby była składna w „Weselu Orgaza“. Więc ja pognała do naszego pana, by wziął zmiłowanie. Zaledwie tu przyszłam, bies wskoczył na mnie i do sali rzucił, gdzie licho wybuchło i poturbowało. Po drodze nikogo ja nie spotkała, a Omczidaradhe, który się modlił w swojem straszmem dziuple, powiedzieć nie umiał, gdzie jest zbawca świata. Więc sama szukała, a mściwy Igor swojego patrona, prześcipnego cura[233], w ślad za mną machnął, by mię przyrychtował. Co ja teraz pocznę, co poczną dziecięta? Idę do szpitala, a tam w Alkazarze, w hotelowej budzie, gdzie same batiary, dziecków cały tuzin. Zabałakać można każdego czem niebądź, ale jest jedna, oczywidna prawda, że Igor się zbiesił i że czortów mnóstwo po świecie rozpuścił. Grzech[234] się rozwałęsał i po dancingu. Bestyjnik za wami, panno Ewarysto, drepci[235] i harcuje, by was przecie zjednać. Nic go nie odpędzi, gdy Podrygałow raz sobie ubzdurał, że tanecznicę wielce urodziwą należy mu posiąść, jeno bez proszenia, bez czułych umizgów, bez jednego słowa. Już on zdziałać zdoła, czego mu potrzeba, dziewictwo omroczy i w powolność zmoże. Prędzej czy później będziesz jego żoną, bo tak być musi. Cały dancinga porządek wam zbebła[236].
— Cichaj, Prafcsedo, gadanie ci szkodzi! Mało co rozumiem z takiej zbieraniny każdej ludzkiej mowy, jaką ty gwarzysz.
— Co trzeba skapujesz[237]. Może już wydobrzeć nigdy się nie uda? Więc muszę powierzyć, co powinnaś wiedzieć, panienko ozdobna, że dla nas wszystkich jedyny ratunek, abyś ceregielów dalszych nie robiła i za mąż wyszła za baletmistrza.
Inaksze źle będzie. Niedarmo trapierzy[238] mię cholerne widmo, gdy tylko spojrzę na izby powałę: śmierć się kormali[239] do nas kominem! Do ciebie i do mnie, do Havemeyera, tego hardabusa[240] i do trupięgi[241] Ato‑tso chińczyka. Ja nie bakulę[242], tylko to mówię, co sama widziałam.
— Dlaczego, Praksedo, skąd i dlaczego?
— Jego to sprawki, tego bałabajdy[243] — Podrygałowa. On się pokumał z tymi duchami, które są nieczyste. Kawał duszy sprzedał za pomoc w łajdactwach. Śmiercią nas straszy i myśli sobie, że przez nią nas wszystkich w niewolę zagna. Gnipić[244] on ciebie chce przedewszystkiem. W łepetę mu wlazłaś i niema ratunku! Oby was Pan Bóg przed nim ustrzedz zechciał, choć Bóg nieporadny na wykrętne djabły.
— Praksedo! o sobie powinnaś myśleć, ja z Podrygałowem sama się rozprawię, gdy będzie trzeba.
— Prawisz, jak detyna durna, nierozważna. Igor jest hyrny[245] i żadnem gadaniem nie dojdziesz do ładu z takim iwanem[246]. Niech Ewarysta do mnie się nachyli, abym hutorzyć[247] mogła wielką prawdę, która jest w hrudiach[248] i cięgiem napiera, bo chce się wydobyć. To jest straszność wielka i muszę ją zwierzyć paniusiu tobie, abyś raz zmądrzała i pokidała[249] nieporadne[250] żarty...
Jak potępienie i jak przekleństwo, nagle się podnosi ponad poduszki i ponad oparcie rąk Ewarysty. Chwiejąc się, usiadła. Jak czyr[251] wiedźmowa połyskuje postać w wieczornym zmroku. Dłonie rozrzuciła w przyćmioną przestrzeń, gdyby krucze skrzydła, dźwignięte do wzlotu. Słowa jej muśnięciem są żarów stepowych, westchnieniem trującem wulkanów stygnących.
— Igor farmazon[252], fikant[253] i zbereźnik[254]... jest ludożercą!... Jej Bohu, jej Bohu. W Odesie przez miesiąc, gdy do ugryzienia już nic nie było, zbierałam dla dzieciąt uliczne odpadki... Wówczas tak przyszło, że Igor się nadział na Ostapową, tamtejszą krajzbabkę[255]. Gołąbka siwiuchna, starowinka słodka... Tylko oczka bure bełdowały[256] dufnie[257]. No, i co kto powie na tę okoliczność, że ta drapacha[258], kiedy wszyscy spali, niemal co wieczora pod mantylą wielką Podrygałowi znosiła strawę, same noworodki, niby gołopupki[259] świeżuchne, pulchniutkie?.. Oni uśmiercali siekaczem od mięsa, ja nigdy nie chciała. Zresztą Podrygałow babinie inkluzów[260] dawał co nie miara. I brylantów mnóstwo, które pozostały po żinkach umarłych. Kiedy pokrajali, to ja przyrządzała, bo i co inszego do roboty miała? Filety na rożnie albo też jusznik, lecz ze krwi bliźniątek. Nikt nigdy nie poznał, że to mięso ludzkie. Wszyscy zajadali z wielkim apetytem. Bywało, z początku, to ja czkawkę miała i wielkie nudności, ale od głodu wnet smaku zaznała i potem zmiatała bez wstrętu czy mdłości. Nękała mię zmora od zmierzchu do ranka, że Igor kiedyś z własnego tuzinka porcyjkę uszczknie sobie na potrawkę. Więc pilnowała, aż przyjechały angielskie okręty i wytępiły takie plugawe, czyli mięsożerne, a ludzkie robactwo. Oni strzelali, a my nie zważali i do nich biegli, co tchu nam starczyło, aż lodzi jakiejś w przystani dopadli i na pokład wleźli, straszliwie zmachani. Jakoś się dowlekli między dobrych ludzi, przyodziawszy schludnie zachlastane dusze...
Bredzącą w malignie tę jęczyflorę[261] i jęzornicę[262] służalce szpitalni przemocą zabrali. Wsunęli w ambulans i odjechali. W mieszkaniu powstaje ponownie rewetes. Havemeyer skrzeczy, że zginął kardynał. Yetmeyer z rozpaczy głośno kawęczy. Komisja przybyła i znowu węszenie, przeszukiwanie. Znalazcy nagroda miljona pesedów jest przyrzeczona, Równoczesny wyjazd obu egzotycznych i zagadkowych dancinga postaci, to jest brahmina i arcykapłana, podejrzenie wzbudza. Oświadczyły władze nad wyraz uprzejmie, choć telefonicznie i lakonicznie, że nigdy nie ścierpią, aby w zakładzie pana Dawida istniała rozsada podejrzanych afer i alarmujących opinję w Hiszpanji katastrof, skandali czy niesamowitych, zagadkowych zdarzeń. Na znak niechęci i nieufności, komisarz zwyczajny do wszelkich widowisk na dzisiaj wieczór zawiesił zupełnie wszelakie produkcje w instytucie sławnym. Dalszy bieg przedstawień zależy wyłącznie od orzeczenia najwyższych organów w stołecznym Madrycie. Tam raport podano i tam o zarządzenie, usuwające toledański zakaz, należy się starać. Zbawca jak jędor kroczy napuszony i wypytuje kolekcjonera, dokąd właściwie Onczidaradhe w dniu tak feralnym i bez pożegnania pomknął niespodzianie. Kadeła[263] spotniały, usłyszawszy nagle, że najprawdopodobniej dbaj uczeni na spoiną wycieczkę udali się zgodnie, jak niebo przed burzą skałdunił się[264] groźnie, w samochód się wtulił i nocką jeszcze do stolicy pognał, by do rozwoju dalszych kalamancij[265] za nic nie dopuścić.
czyli romans: nekrofilki, erotycznego megalomana
i patetycznego arystokraty.
Nadeszła wreszcie pora porachunków, zazwyczaj krwawych, między niedostatkiem i posiadaniem niekoniecznie znacznem, a najczęściej błahem. Godzina hazardów najbardziej szulerskich, chwila ucieleśnień zjawy duchowej, wypukanej z grobu i moment utarty od dawien dawna do zagmatwania miłosnych zatargów. Dancinga czuła, oficjalna para, pan Havemeyer i Ewarysta, czuwają oboje w oczekiwaniu zapowiedzianej, uprzywilejowanej, koncesjonowanej, nadużywanej na całym świecie przez wieczne amory, bezgwiezdnej północy. Odseparowani taśmą kurytarza, w swoich pokojach: czytają, palą, zbijają bąki, od ściany do ściany wśród sprzętów krążą i nadsłuchują, pragnienie gaszą i poprawiają powabne stroje.
W balowej sukni, dżetowej czarnej, pąsową różą na gorsie spiętej, wyciętej na plecach do samego pasa, z tępym bólem głowy, z cygaretką w palcach, donna Ewarysta, tuż przy samym progu swego salonu, pilnuje nadejścia hrabiego Orgaza.
Stłumione, pukanie, dijareza[266] ciszy i podłe westchnienie. Następnie za chwilę lękliwe pytanie:
— Niema Omara?
— A kto pyta?
— Mój kot ulubiony gdzieś zniknął, gdzieś przepadł. Stroskany właściciel o księcia się pyta.
— Może jest gdzieś tutaj.
— Dlaczego: może?
— Dlatego tylko, że nigdy z pewnością nic wiedzieć nie można.
— Czy wolno poszukać?
— Odzyskania zguby nie śmiem utrudniać.
— Słyszę jednakże, że pani wciąż ziewa...
— A ja, że pan wzdycha...
— Stąd to pochodzi, że zbyt długo czekam, by módz z panią mówić.
— Było wcześniej przybyć. Pragnęłam bez świadków oglądnąć raz wreszcie przyszłego małżonka.
— Na takie wezwanie w całej mej ozdobie zjawiam się przed panią!
Drzwi nieznośny kwikot, zatrzasku chlaśnięcie, zadudnienie kroków na puchach dywanu.
Wyniosły, dostojny, w nieskalanym fraku, mądrze zawstydzony, głupio uśmiechnięty Havemeyer‑Orgaz.
Na taburetach spiętrzonych z poduszek, okrągłych, wywrotnych przykładnie usiedli. Ćmią papierosy.
— No, i co będzie?
— Czekam, co mi pani powiedzieć może.
— Na żadne wyznanie nie zbiera się jakoś.
— Szczęśliwy jestem, że z urodą pani mam dzisiaj spotkanie pierwsze, utajone i przez to święte.
— Oczekuję męża, hrabiego Orgaza. Termin weseliska ustalić mamy.
— Oficjalny termin Yetmeyer wyznaczy.
— Pantomimy termin. Więc chciałam wiedzieć, czy do parady przystąpić można z wspólną jakąś treścią, czy też dopiero treść taką z parady wyławiać trzeba?
— Do czego potrzebne?
— Do mojego tańca. Do najwyższego mych marzeń napięcia, do rozplątania dziewiczych zmysłów. Jak huragan pójdę. Kto podąży za mną? Havemeyera będę widziała zawsze i wszędzie, we wszystkiem i w każdym, czy też Orgaza rycerzyka — świętość? Obrządkiem życia ma być wesele, czy obrządkiem śmierci?
— Grozisz i ty także? I ty chcesz przerażać? Narzędziem głównem przeciw mnie jesteś!
— Z tobą być mogę, albo przeciw tobie, ale zawsze sama, z własnego nakazu. I dlatego tylko dziś już wiedzieć chciałam, czy w buduarze jest Orgaz możebny, cudny, przenajświętszy, poza pantomimą, małżonek przeczuły bez Podrygałowa i bez orkiestry.
— Bardzo chcę całować twoje usta ścięte w uporze zimnym, na łonie twojem me myśli uchować ledwo napoczęte, więc jestem skłonny kolekcjonera spętać, wyrugować, a natomiast zostać hrabczukiem rycerskim, podniebnie wypiętym.
— Orgaza pragnienie ja muszę szanować, lecz miljarderskie zachcianki są wstrętne.
— Możliwe, że pragnę, w tej zwłaszcza chwili, jak wzorowy Orgaz, że się pogrążę w tej tęsknocie walnej, że z Havemeyerem zerwę nader chętnie.
— Co pan chce osiągnąć?
— Wywabić chemicznie chcę dotychczasowe wspomnienia miłosne. Rozkoszy chcę doznać w uczuciu niezwykłem, że kochany jestem.
— Nie doznał pan nigdy?
— Przed laty pięcioma po raz ostatni. Kanadyjka wątła i rudowłosa. Przeżyliśmy miesiąc. Wciąż powtarzała do uszu mi słowa, od których febra trzęsła mną namiętna. A potem od niej i przez nią tylko zapadłem na zdrowiu i przyszła choroba potworna, zabójcza. Ledwo wyrwałem się z jej twardych szponów. Odtąd me oczy nie spoczęły jeszcze z pożądliwością na karku niewieścim. Zapomniałem pieszczot tajemnicę słodką.
— Dobrze mi świadczy o panu ta szczerość, z jaką wyznaje przedemną chorobę.
— Dziś najzupełniej już uzdrowiony. Zaznaczyłem po to, by siebie wyjaśnić, sporo moich dziwactw.
— Noc z tobą dziś spędzę, aby się przekonać, czy obok ciebie wygodnie jest kroczyć w życia natłoku i czy spokojnie można odszukiwać ślady twych pochodów w krajach niezbadanych. Od ciebie samego w pieszczotach się dowiem, czy do pantomimy jesteś tematem, który mam przechować po wykonanie tańca trzech uśmiechów, czy też czemś więcej, więc conde Orgazem, który życia pełnię w tańcu okazuje, przez taniec wesele do śmierci stosuje i z śmierci ponurą chęć życia wypruwa.
— O sąd łagodny z góry muszę prosić, bo wyszedłem z wprawy przez postój zbyt długi w rezygnacji schludnej, kobiet pozbawionej. Ponadto podwójnie skłonny się czuję, by w każdej miłostce sensu poszukiwać, który kobietę mógłby ze mną łączyć poza wszelkim zyskiem, chwilową wygodą albo też atutem pseudotowarzyskim. Na siebie samego zaczynam polować, by raz się dowiedzieć, kto właściwie jestem i zwierzynę moją przedewszystkiem tropię w dżunglach erotycznych.
— Uwodzicielskie i nadymane prakomunały. Jak więc chcesz zaczynać?
— Całować, całować...
Pada na kolana, jej stopy zagarnia w dłonie zamarzone, po łydkach jedwabnych wargami się ślizga, a ona palcami bronuje fryzurę bliskiego kochanka w próżnię wpatrzona, cokolwiek wzruszona. Nagle suknią targnął i dżety poszarpał. Spadają paciorki na parkiet błyszczący, bezładnie, spokojnie, jak krople deszczu z liści zasłoconych na żwir parkowy... głuche, zamyślone... Trwożnie nadsłuchują. Twarz między kolana wetknął natarczywie i uda całuje.
— Ostrożnie, przezornie, bieliznę mi podrzesz...
— Ciała kaszmirowi „ninon“ niepotrzebną konkurencję robi.
— Pozwól! Niewygodnie...
— Proszę, powiedz: kocham!
— Nigdy!
— A ja potrzebuję raz usłyszeć słowo, którego treści dotąd nie zbadałem.
— Codziennie próbę urządzać można, zawsze na kim innym.
— Ja pragnę na tobie. Sensu czy nonsensu przecież nie wyłowię na pierwszej lepszej drapieżnej samicy. Od ciebie chcę wiedzieć, że właśnie ja jestem tym dobrym przypadkiem, który nic wspólnego nie ma z mem istnieniem, z wartości uznanych zgiełkliwym jarmarkiem, z korzyści i zalet sztucznym światłocieniem. Ty jedna pojaśnić możesz mię o tem, czy jestem zarzewiem wielkiej tęsknoty, jaka w tobie drzemie. Nie chcę żadnej racji ani kalkulacji, usłyszeć muszę moje przeznaczenie w rozrodczej przyrodzie, raz poznać pragnę prostacze wesele, gdy żywioł się miota na swe zatracenie.
— Nie więcej nie mogę, aniżeli czynię. Jesteś mi luby, więc daję pieszczoty.
Ujęła za bródkę cudnie przystrzyżoną i na żużle oczu ziejące czernią sztolni porzuconej warg złożyła przycisk, zimny, metalowy.
— Poza Orgazem, poza miljarderem i poza wszystkiem, czem jeszcze być mogę... nie możesz się kochać?
— Słowa nie wypowiem, którem nagabujesz. Nie umiem i nie chcę.
— A więc, czem ci jestem?
— Małżonkiem przystojnym, którego ocalam i którego pieszczę przed samem weselem.
— Małżonkiem? Ocalasz? Przed niebezpieczeństwem, przed Yetmeyerem? Saddhus cię namówił? Czynisz poświęcenie?
— Czynię, co potrzeba dla uciechy własnej. W pieszczotach się dowiem, czem poza Orgazem, czy Havemeyerem, mógłbyś być więcej.
— Ty o mnie się starasz?
— Ja biorę ciebie i tylko o tyle oddaję się tobie.
— A mnie nie zapytasz, czem właściwie jesteś w mojej potrzebie?
— Wcale nie zajmuje. Przejdźmy do sypialni. 0 wiele swobodniej będziemy się czuli na uświęconem miejscu przeznaczenia. Tam mamy sorbety, które bardzo lubię, likier kakaowy i papierosy marki „Aspazja“, sperfumowane oraz bardzo cienkie, a przez to zabawne.
Fortepianowy, zbełtany akord w ciszy zaspanej, łobuz niespodziany i dokuczliwy, zbryzgał poszepty gruchającej pary tuż za jej plecami i zwyrodniałym, złośliwym kleksem ledwie odtajałe zbabrał umizgi. Ani Ewarysta, ani Havemeyer nie mają odwagi spojrzeć poza siebie, gdzie klawiesz[267] stoi i skąd potępieńcze runęło zagranie.
— Każde zakochanie lęki w sobie kryje. A niezliczonymi już straszakami wprost przepełniona z reguły bywa, choćby najzwyklejsza, zakochania próba.
Po wykrztuszeniu tchórzliwej sentencji oblubienica liczko przytuliła do pikowej piersi frakowej koszuli, przez co odruchowo poniekąd zmusiła do półobrotu dzielnego obrońcę i do zerknięcia w stronę klawikordu.
— Omar, mój Omar!
Istotnie sam książę, który najwidoczniej przesycił się spaniem pod otomaną i wynalazł sobie godną promenadę po klawiaturze, przyczem odkrycie uczynił dość ważne, że falsetami tonów rozdeptanych można coś wyrazić, a więc naprzykład niezadowolenie z miłosnych objawów, czy pogardę nawet.
— Przyjacielu drogi, porwany, skradziony! — skamle wyuzdanie master Havemeyer.
Hoptaś[268] zdziwieniem przekornem rozzłocił uwiędłe jaskry oczu posmutniałych.
— Uszanowanie kolekcjonerowi! Na wylot się znamy. Przynajmiej ja nigdy nie zapominam, gdzie komu honor jaki należy i gdzie co przystoi. Staroświecki afekt, który dla męskich pozwalał czułości poświęcać damę, dziś już potępiony. Bądźmy nowocześni, działajmy, jak chamy, jak galantuomy, te dzisiejsze zmory, które nie są zdolne pokochać męskości, chyba w rozmamanej seksusu perwersji! Od jednej spódniczki do drugiej fruwajmy! Do stóp im składajmy bezmiar bezpłodności demokratycznej teraźniejszości! Płaćmy i znikajmy, zanim nam proces wytoczą o zdradę! Namiętności skalę uzależniajmy od sumy podatków nam nałożonej! Kobiet zapładnianie rozkazom odstąpmy ministra wojny! Bankierom powierzmy wszelki dobór płciowy!
Jeszcze do niedawna typem dla kobiet najrozkoszniejszym był zwykle kawaler w ekscesach przyjaźni męskiej zmądrzały i zaprawiony do wypraw myślowych. Łącząc swe wdzięki z kochanka uściskiem kobiety cichaczem, przeważnie trwożliwie, lecz nie mniej żarliwie o twórczość mężczyznę podejrzywały i tylko dzięki tej. dyspozycji arcypsychicznej w ciążę zachodziły. Obywatelom ery spółczesnej nie do twarzy jednak z myślowym wyrazem. Każdy już dzisiaj jest inteligentem, skoro prześcipnie, z najmniejszym wysiłkiem, a z lichwiarskim zyskiem kulejącego życia stał się konowałem. Spryt: małych ludzi pociąga kobiety i kalkulacja finansowej chwały. Adonisami pożądanymi są poczciwe żydki o znacznych dochodach i konkwistadorów handlowych zgraja o cuchnących nogach. Najciekawszą cechą nowego mężczyzny dla niego samego i dla jego bliźnich są uciułane w chytrości pieniążki. Kobiety bezwiednie namiętność stosują do grosza urody. Macierzyństwo wielkie jest zatarasowane przez postępowe i przyśpieszone karjery niewieściej masowe porody. Nastał świat nowy, wprost przeznaczony do gwałtów nad myślą, którego firmament jest roziskrzony od chamsko‑niewieściej, tandetnej pozłoty. Flirty, umizgi i popędy płciowe są beznamiętne, z góry taksowane i bardzo drogie. Dziewica w przypływie nadmiernej czułości całując z ferworem, wyzna równocześnie zeskromniałym szeptem, że „nie durna ona“ i za pieszczotę chce mieć pończoszki, mały automobil, lożę do cyrku i jak najwięcej franków szczerozłotych. W zysków dziedzinie naiwnej, kupieckiej niewiasty wyzwolin swych dokonały, co niezaprzeczonym jest faktem społecznym, akulturalnym i nieciekawym. Przygnębiające, choć uzasadnione, są powątpiewania nielicznych mężczyzn co do istotnie człowieczej roli kobietek spółczesnych, czy naczyń nadobnych do przelewania z pustego w próżne.
Wygłaszam tyradę, bo mam wrażenie, że twoje zaloty wobec Ewarysty są przestarzałe, a jej stosunek do ciebie skażony i pretensjonalny, bo pozbawiony najoczywistszej, realnej podstawy. Pęta was wprawdzie wyrachowanie, może ustalone, lecz niedoskonale, bo niewyrażone, nieodmierzone w cyfrach spotworniałych. Ponieważ konkury już rozpoczęte, nie dogaduję ani słowa więcej. I tak za wiele może powiedziałem. Mimo to muszę jednak zaznaczyć, że nastał dla mnie niestety już koniec tej męskiej przyjaźni, jaka nas łączyła, gdyż nie życzę sobie, abyś choćby słowem niewiastę piękną zaniedbywał dla mnie. Przeszkody usuwam, przynajmiej z mej strony, by ten dziwacznie zakrojony romans miał ostatecznie wypaść głupkowato. Wszystko mi jedno, co poczniecie z sobą. Chcę stać z daleka od całej afery. Mocno ubolewam, że się ciaćkacie bez żadnego stylu, albowiem nie sądzę, by miłość bezkarnie dała się wytrącać z kolej i losów za wsze narzucanych przez ducha czasów lub przez bezduszność skłonną do grymasów.
— Dlaczego się sierdzisz, Omarze najdroższy?
— Nie życzę sobie czułości dalszych pomiędzy nami. Z miłości męskiej (wypróbowanej w stosunku do mężczyzn!) nie umiesz korzystać, co właśnie stwierdziłem na lichym sposobie, z jakim podchodzisz do twojej niewiasty. W słowach jesteś mglisty albo też czelny, a nieobliczalny w lubieżnych podmuchach. Samiczkę rozdrażniasz, a równocześnie podczas pieszczot przerwy manifestujesz w jej obecności przywiązanie do mnie. Takie niesłychane pogwałcenie zasad, obowiązujących w miłostce poufnej, razi mię niezmiernie i niepotrzebnie na zawiść kobiecą czysty nasz stosunek obecnie wystawia. Mężczyzna zawsze mnisi mieć tendencję do zachowania linji swej własnej. Tobie zarzucam odstępstwo szkaradne od konstrukcji wszelkiej. Schyłkowiec jesteś nad wyraz niezdarny, typ przykry, nijaki, ani przedstawiciel kultury umarłej, ani też odważny wyznawca pustoty, rozpanoszonej w tym świecie najmłodszym.
— Chodź do mnie na ręce. Ugłaskam, wyjaśnię...
— Dobrodzieja żegnam nieodwołalnie. Ochmistrzem dworu Ewarysty jestem już od tej chwili. Niesamowitość tej dziewczyniny wybitna i silna ma dobrą matkę, hiszpańskiej regentki stwarza atmosferę pełną uroku. Zapewne niejedną uzyskam sposobność do obojętnego spotykania pana w królowej orszaku lub na audjencjach północnych w sypialni.
— Podjudził ciebie przeciw mnie kardynał.
— Jedyny człowiek, który po śmierci styl życia zatrzymał. Poważam starca, kocham go głęboko, przyjaźń jego cenię.
— Dowiedz się, że przepadł, że go już wcale niema w Toledo.
— Skradziony, porwany, nożem pokrajany, czy żywcem spalony?
— Za niecne intrygi i groźne knowania został na wygnanie kardynał skazany.
Książe zakniaził[269] rozdzierająco, a jednak andante. Grzbiet jak dromader w dwa garby przełamał, wąsy nasrożył, kitą niedbale w półkolu machnął i ziewając o wyostrzonym pyszczkiem źle się uśmiechnął. Na ziemię zeskoczył, z polonezową zmierzając gracją do buduaru. Pary kochanków już nie uraczył ni jednem spojrzeniem. Mamrotał do siebie:
— Więc go nie zobaczę. Sam jeden zostałem. Nudy nie przetrzymam. Lecz kto mię zabije, gdy nadejdzie chwila ostatecznego życia obrzydzenia? Kardynał obiecał i byłby dotrzymał... Jednym strzałem oczu. Mam prawdziwy kłopot i troskę myślenia nad nowym sposobem samouśmiercenia. Co począć, co począć? Do kogo się zwrócić?.. Chyba do siebie, do samego siebie... Żadnej wprawy nie mam... Zaniedbałem wiedzy tak nieodzownej... Głupia afera ma jedną zaletę: znacznie ukróca możliwą mą chętkę pobytu na świecie. Ale głodny jestem na razie potężnie. Niezbyt gościnna jest Ewarysta: skandale przeżywa jeden za drugim, nimi się opycha, o mnie zapomina...
I pobiegł truchtem. Cichcem pod baldachim wsunął się do łoża rozścielonego na dwie osoby, a stamtąd jak fryga na stolik ruchomy i zastawiony delikatesami bez pardonu wskoczył, poczem dokonawszy szybkiego wyboru, z kawałkiem makowca w czeluści wazy stojącej opodal, mozolnie sklejonej, cudem wydobytej z rumowisk Pompeji, bez szelestu przepadł.
— Postanowiłem mojego kota ofiarować pani. Niech tutaj zostanie, jako najlepszy i najbardziej czuły ślubny podarek.
— Dziękuję, przyjmuję. Podwójnie ja cenię każdą ofiarność, która uprzedza przymusową stratę.
— Donny kostyczność mię onieśmiela.
— Do tego zmierzam. Proszę się rozbierać po lewej stronie, gdzie pańskie leże. Pyjamy nie mam na wzrost tak wyniosły, więc radzę koszulę poniechać również, a tylko w spodniach tych najspodniejszych pod puchy rozległej kołdry się wślizgnąć. Raz, dwa, bez namysłu. Zrzuciłam sukienkę i jestem gotowa. Po prawicy pana spoczywać będę.
— Co nastąpi teraz?
— Wypijmy likieru. Ładny z pana chłopiec. Włos czarny faluje, aksamitne oczy, usta purpurowe. Proszę mi nogi gołe pokazać, tylko kołdry nie miąć. Zarostu małpiego prawie że nie ma. Stopy są wąskie. Podbicie może nieco za płaskie. Ręce wypieszczone. One jedyne posiadają wyraz, którego odnaleźć nie mogę na twarzy.
— A więc o to chodzi! Nie poszła na marne ojca Yetmeyera wywrotna nauka.
— Jeżelibym chciała, mogłabym pokochać i bez wyrazu. Piękna pańska buzia. Nie nawiedziła mię jednak ochota do kosztowania niezbadanych smaków, a to wyłącznie z tej prostej przyczyny, że wstręt mam wrodzony do połykania, czy wypluwania jałowej żujki. Wiem, jak smakuje samca pewna świętość, zapamiętała i niczem nietknięta, która coś kocha, coś poza kobietą, cokolwiek, co‑niebądź..., wciąż czujna i trzeźwa, na zabój pamiętna. Tylko do takiej świętości wpuszczona może kobieta od mężczyzny doznać słodkości poczęcia wijąc się z radości, że najprawdopodobniej on jeszcze przyjdzie, raz tylko jeszcze... I nie śmie marzyć, aby było więcej, by możliwości żadnej nie spłoszyć. Jako przystoi na córkę granda, pisać nie umiem, ale czytam wyraz nadpowszedniości na męskiem obliczu wprost nieomylnie. Na taki przysmak łakoma jestem, w miłości pochopna i bezprzytomna. A uroda pańska? Gdzie zakochania nieodzowny wyraz?
— Panią mógłbym kochać...
— Żart nieoględny. Przyjmijmy jednak. Ale co poza mną, poza popędem? Więc jakie kochanie dawne, niewymierne, zniewalające głowonoga-zbója życiowych sensów, ty mnie przynosisz, by kwieciem marzenia tego umaić naszą noc poślubną! Ja nie chcę wskazania na upodobania, na sentymenty, lub na ideał czy inny futerał, w którym się chowa precjoza moralne! Gdzie jest ten żywioł, który pomysłów twych żagle rozpina, wpław przeciw prądom nurt życia przebywa, poczciwości szarga, ochrania, zabija, trwoni czy sknerzy, prostuje lub zwija? Jest archaniołem czy opryszkiem bywa, jadem zawiści każdy krzew opluje albo dobroci trądem się okrywa? Gdzie jest gorączka płynąca w twych żyłach, co łodyg łąkowych mlecze wypija, gdzie mroźność stugębna, co serca płomienne huty cynkowej, war kotłów parowych, zenitów słonecznych junackie ognie, żarliwe iskierki ludzkiego natchnienia w lodu powijaki zagarnia, przeklina? Gdzie jest ten obłęd wiecznego kochania, od samej kolebki pozbawiony grobu? Gdzie myślenia siła, co Niagarą na złamanie karku spływa po ciemieniu brata‑kretyna, wyobraźni rytmu staje się motorem, flagę na basztach swej dumy wywiesza, od obcych bogów pioruny odbiera i chlastawice[270] swoje im posyła, w łabędzią szyję steru się wygina, do którego człowiek całego życia skapcaniały rozum skwapliwie przybija?
— Napijmy się znowu!
— Na zdrowie nasze i na pohybel! Jam romanśnica[271] i lubieżnica, piękne ciało wielbię, ku jego parnocie cała się przeginam, swywoli męskiej w wnętrzu oczekuję, ale z powabów rozkosznej nagości musi coś powstać, co możnaby duszą nazwać po staremu, coś nieuchwytnego, a w kształtach i w barwie, co jak zbrodzień jastrząb na samym szczycie samotnych chlądów[272] godzinami duma.
— Wyśmienity likier. Psychicznej plomby domagasz się ciągle na pionkach cielesnych.
— Żądam wyrazu, który mię zapala i w płciowość pogrąża. Od wdzięku wyrazu człowiek się zaczyna. Wszystko poza tem, a raczej poniżej: nudna zwierzyna albo manekiny zbyt hałaśliwe. Ludzi nie wielu na szerokim świecie. Od ciebie wymagam, byś jako Orgaz lub pan Havemeyer twą maskę wyjawił, a kochanką będę wprost zawadjacką, przeszczodrą, szaloną. Oblicze twoje dzisiaj nic nie znaczy. Handlowiec, pismak, fabrykant, generał czy politycznie zabrudzony mener. Nad panem dumając niejednokrotnie miewam podejrzenie, że spryciarzem jesteś, który własnoręcznie swe mrzonki zastrzelił, aby się pozbyć życiowych omyłek, ażeby do kalek psychicznych być zaliczonym i ciągłe uznanie dla bohaterstwa wymuszać swego, a wszystko razem jedynie w celu sprzęgnięcia miłego pogardy dla siebie z pogardą dla drugich.
— Nic o sobie nie wiem. Zaniedbałem cały mój autoreferat. Gdybym był kochany, mógłbym się dowiedzieć coś‑niecoś nowego o samym sobie. Miłosne reakcje na wylew uczucia zbadałbym chętnie. Przykro mi się żenić, chociażby bez ślubu, z osobą krytycznie nadzwyczaj ujemnie do mnie uprzedzoną. Ponadto zmuszasz mię ukochana, bym dotychczasowym twoim wywodom przeciwstawił moją, czysto erotyczną, prostacką koncepcję: najbardziej podnieca kobieta wówczas, gdy tak zwaną duszę, zresztą czcigodną, przemienia w ciała, w piersi, w łydek powab.
— Proszę, jeśli łaska, wziąć ze stolika zieloną karafkę. Proponuję panu nieznany mu trunek. Zajmujący wyrób prawosławnych mniszek. Przepyszny gatunek słodkich rosolisów. Elixir d‘amour, jak go ochrzciła firmowa nalepka. Wydudlïj trochę, a może zrozumiesz lepiej, co mówię i po co!
— Pani chce mię upić, abym nie całował, nie atakował...
— Koszulkę zdejmuję, abyś miał wygodę, nie stękał, nie prychał...
— Ewarysta cudna chce mię upokorzyć...
— Tuż przy tobie leżę, a nic się nie boję. Weźmiesz, splugawisz. Niewątpliwie przykre... Dawno przemyślałam... Miewam często ręce zanieczyszczone... Umywam i wnet zapominam, kiedy schludna jestem. Dziewictwo również zastaje nietknięte, jak długo niewiasta mężczyzny sama do siebie nie wezwie z tęsknoty za płodem. A we mnie cicho. Skłaniam się ku tobie, ale nic jeszcze w mojem macierzyństwie nie krzyczy za tobą. Możesz mię używać, gwałtem czy podstępem, a ja nawet nie drgnę. Smutno mi nawet, że się przed panem rumienić nie mogę...
— Proszę spróbować i raz pocałować, raz jeden od siebie...
— I to również mogę, lecz pocóż miarkować jak najwyraźniej, że obojętna jeszcze maska twoja.
— All devils! więc właściwie poco wpuściła mnie pani?
— Niekoniecznie trzeba zaraz wszędzie pieścić, zwłaszcza, gdy paznogcie posiadają fason tureckich sztyletów. Można usiłować poleżeć chwileczkę spokojnie i grzecznie. Od takiej pozycji nachodzą mię zawsze najweselsze myśli.
— Pocoś mię, pocoś do siebie wpuściła?
— Pragnę cię wychować, maskę ukształtować, ze skrzepów krwi twojej wybiczowanej, zgorączkowanej kochanie powołać do mózgu, do serca, Orgaza wyraz namiętnie całować, od ciebie do tańca tylko odchodzić, a ciebie przy sobie na cały czas dziwów i marzeń radosnych usidlić, zatrzymać.
— Pshw! Co mi tam po tem, że coś ma być kiedyś! Cały dygocę, nie mogę wytrzymać. Miłości pragnę dzisiaj, zaraz, teraz...
Nader się rozrzewnił z nadmiaru likierów. Niebezpiecznie pobladł. Wylazł z pod kołdry, na brzuch się przewalił i nogami bębnił o łoża tarczę. Zanurzywszy głowę w puchach poduszki, półgłosem ślamdrał[273]. Schwyciły go wkrótce obrzydliwe mdłości.
Ewarysta szybko światła pogasiła, które jak łuczywa terakotowi wzniecili etjopi, a rozwidniła na zewnętrznej stronie zasłony z brokatu robaczki zielone, zmyślnie rozpuszczone w świętojański nastrój nocy wysztucznionej. Zagrzała mu kawę i szklankę sodowej do gardła wmusiła.
— A ja pani powiem, że wolę kokoty i że bardzo cenię tych kobiet odmiany liczne i bogate. Tam wszelkie kawały intelektualne czy sentymentalne o tyle możliwe, o ile sam sobie ułożę zabawę. Proceder amorów również jest skrócony i uzależniony od męskiej batuty.
Usiadła przy nim, usta mu wytarła. Na wznak się wyciągnął obezwładniony.
— Teraz jest pan ładny. Wyraz nieprzytomny i bardzo zbolały urok posiada wprost niezrównany. Zwłaszcza sfałdowany przy ustach uśmieszek i oczodołów dwie groźne pieczary nadają twej twarzy piętno wypalonych i osmolonych ogromnych wspomnień. I widzę niezbicie: możesz być Orgazem, wspaniałym, wspaniałym!
— Czy tylko wówczas, gdy będę tak leżał wódką zamroczony i zohydzony?
— Cierpieniem zmożony i upokorzony ogromną przegraną.
— Pocóż mię pocieszasz, gdy władzę straciłem i wyczuć nie mogę, ani też dokonać rozkosznej pieszczoty? Ciągoty po żyłach, jak ćmy uganiają, zziajane, przegnane i zebrać się w hufiec waleczny nie mogą.
— Sił nagły opad bywa bardzo miły. I przyznam się panu, że omdlałego mężczyzny widok mocno mię zajmuje, zachwyca, podnieca.
— Ach tak, więc zboczenie?
— Proszę się nie ruszać, bo głowa rozboli i mdłości powrócą. Snu, który się zbliża, nie wolno odpędzać.
— Pani się stara, ażebym oniemiał, oślepł i stężał.
— Zachwycona będę, z góry przewiduję fizjonomię pańską na poły martwą, prawie konającą. Stale poszukuję uśpionych w letargu, gazem odurzonych, zachloroformowanych, zahypnotyzowanych, z rzeki wyłowionych.
Havemeyer przysiadł oparty na dłoniach rozchybotanych. Dusznej grozy ciarki biegają po karku. Pot spływa wzdłuż nosa. Dygocą wnętrzności. Na strunach głosowych trzeszczące jąkanie wiruje w gardle.
— Powiedzmy otwarcie, bez żadnych upiększeń, że pani szanowna kocha się w umarłych?
— Ja lubię trupy, szczególnie męskie.
— To nekrofilizm. To cecha wyrodna. Zbyteczny dla pani jest żywy kochanek!
— Niech pan się nie rzuca, gdy nic nie rozumie. Miałam Manuela. Tęsknota go żarła, by mógł być rycerzem. Poszukiwał walki, zręczność przeciwstawiał wszelakiej silę, mścił rozliczne gwałty. Żądzą nieskromną do niego pałałam, bo był niemądry, a ja durna byłam. Kochanek mój spotkał, jako toreador, cudnego byka, dzielnego Corcito. Manuel niezdarnie skłuł harde zwierzę, poczem sam pchnął siebie. Ja zabiłam byka z miłości do obu. Tuliłam do serca oba martwe cielska. Wskrzesić ich chciałam. Rzucałam rozpaczy najczulsze zaklęcia. Gorącem łonem wygasłe ich tętna ocucić pragnęłam. Wówczas poznałam tę rozkosz grzęzawą, tę lubież zachłanną, gdy ciało zastygłe w ramiona opada, w zaszklonych ślepiach kotłuje się próżnia, ręce bezwładne, rozkapryszone, spopielałe czoło, na ustach wrzaski boleści zamarzłej, a w nas żądza bełczy, pragnienie dudni, myśl chrobra się śmieje, by nazad do żywych umrzyka powołać, krew pognać po żyłach, język uruchomić i umotylić zwapniałe powieki, a potem całować, pieścić się i ślinić, po ziemi się tarzać z cudem swoim własnym!.. Prawicie często aż nadto wiele o czystej twórczości. Czy z was kto rozumie, co znaczy posiadać moc nadzwyczajną wskrzeszania skołczałych? Kto poznał tę radość, kto zmartwychpowstania weselisko zbadał i wzgardę zwątpień od marzeń oddalił, od marzeń dzieci o sercach olbrzymów? I komu z żyjących można ofiarować bezgraniczną miłość tak śmiało, niezdarnie, jak cichym i skromnym, zastygłym truposzom?
— Ciemno mi w oczach, tętno opada, duszę się, mdleję...
— Będziesz uroczy. Marzenie moje o tobie, Orgazie, już chyba tylko w Havemeyera konaniu odżyje. Jakże tęskniłam, byś zmysły postradał! Wyśniłam sobie, że w trumnie spoczywasz... Albo wyparpuję pożądane ciało z grobu pustyni, z bursztynowych piachów... Już nic nie czujesz? Serce ledwo bije... Teraz się wkradam do ciebie naga... Piersi układam na twoje piersi, uda na uda... Usta przylepiłam do lodu warg twoich... Skowronić ci będę tajemnictwa[274] płoche... Masz się zarumienić cokolwiek, nieznacznie! Sparnia[275] jest ogromna od namiętności, jaka ze mnie bucha!... Powoli możesz już zacząć oddychać... Obudź się lekko! Nie przebieraj oczu, lecz po omacku staraj się żądzę moją zadowolić... A nie bądź ślamagą[276] i nie waż się czasem tej chwili styrmanić[277]...
Jak ogar skulony przy bursuka jamie, niby skaczaniały[278] i niby uśpiony czyha na ofiarę, tak Havemeyer w pozie niemrawego bieśnicę[279] rozwydrzył do miłosnych czuchrań, by otumanioną dzikiem figlowaniem w stosownej chwili opleść ramionami, ugiąć pod siebie krnąbrną dziwożonę, przylepić jej ciało do chuci wezbranej i runąć z nią razem w otchłań rozkoszy rozblomblowanej[280], ogłuchłej, bluźniawej[281]...
Poberesili[282] do samego rana.
Rozbełdowane[283] fjolety zarania zbudziły Omara. Na usta wazy mozolnie wypełgał i z miną drania, szczwanego badacza sprośnych sytuacij, bezczelnie oglądał skłębione ciała, poduszki spiętrzone, rozlaną kawę na prześcieradle, na skórze lamparciej z likieru jeziora, sponiewierane ciastka na ziemi. Wie, co oznacza ta pogromowa iście dekoracja, więc śmiechem sylenim, kichaniem kobolda i seplenieniem światłego fauna świadomość zaznacza. Przykucnął na szczycie nocnej kryjówki i łapką przeciera stroskane Oblicze, lecz ewolucją tą nieoględną przeważył naczynie dotąd tak cierpliwe. Gruchnęła waza, poleciały szczerby. Przytomny książę błyskawicznie brysnął[284] na fotel sąsiedni, gdzie ocaloną swoją równowagę dla niepoznaki pomiędzy plerezy wtulił porzucone.
Spłoszył kochanków potępieńczy łoskot. Są pokudłani, w ustach niesmak drzemie, do oczu dochodzą codzienności fałsze.
— Jak to się stało? — wystraszonym szeptem ziewa Ewarysta.
— Zaraz pani powiem.
Orgaz się gramoli i pończochy wdziewa.
— Kto wazę potrącił? Yetmeyer niezwykle cenił to naczynie. Będzie awantura.
— A ja sądziłem, że o co innego pani zapytuje.
— Nic poza wazą rozbitą, cacaną, nic mnie nie zajmuje. Czy kolekcjoner zrozumiał dokładnie?
— Dziwne doprawdy, bo byłem pewny, że nocy dzisiejszej miłosne zdarzenie omówić należy.
— Nic nie pamiętam, o niczem nic nie wiem.
— Dosłownie powtórzę wszystko, jak było. Otóż na Orgaza, jak pani orzekła, posiadam rzekomo wspaniałe warunki. Maskę świętości, dla pantomimy tak pożądaną, osiągnąć mogę przez sfingowanie nieprzytomności.
— Teorja słuszna, której nie przeczę. A równocześnie z przykrością stwierdzam, że dotychczas jeszcze pan nie wytrzeźwiał.
Orgaz rozszczepia pogmatwane szelki. Po czubek nosa oblubienica zakryła się kołdrą.
— Jesteśmy po ślubie i zmitrężeni, jako przystoi na nowożeńców — Havemeyer stwierdza.
— Jeśli pan uważa, niech mu i tak będzie. Do siebie pan wracać musi jak najprędzej. Po co teraz gadać? Czy dzień nastał po to, aby opowiadać, co było w nocy, jak i którędy?
— Nienasyconą do ciebie luba odczuwam tęskność. Minionej nocki uroczystość ślubną ochotę mam wielką przedłużyć znacznie, choćby na następne wszystkie dnie powszednie.
— Do czego zmierzasz wcale nie miarkuję.
Małżonek włożył zmiętą kamizelkę. Podchodzi do łoża, mozoląc na szyi uparty kołnierzyk.
— No powiedzże teraz bez żadnych wykrętów, powiedz, że mię kochasz!
— Słowo to jest zawsze coś mniej lub coś więcej. Słów wielkich nie lubię. Zawsze mię zmora dziwna prześladuje, że wyrzuciwszy z siebie powiedzenie znaczne i ważkie, już potem nie można odnaleźć w życiu właściwego miejsca, z którego poród tych słów się wywodził.
— Rozumiem odpowiedź, że przez określenie nie chciałabyś spłoszyć uczuciowych sensów, czy też je pozbawić miłosnych treści.
— Havemeyer nudzi. O nic mi nie chodzi. Pospałabym chętnie.
— Czułem twoją miłość upalną, przewrotną. Dowiedz się istotko zbałamucona i zakłamana, że ani chwilkę omdlały nie byłem ani też pijany, że wobec wybryków twoich i dąsów użyłem podstępu i że oczyma zupełnie trzeźwemi obserwowałem lubieżne twoje praktyki ze mną.
— Nic nie pamiętam, panu się śniło.
— Nie burcz ponuro, pleców nie pokazuj i nie zaprzeczaj. Pragnę być Orgazem...
— W niczem nie przeszkadzam. Ględzenia mam dosyć.
— A ja przekomarzań dalszych nie zniosę. Proszę, odpowiadaj: miałaś przyjemność?
— Kiedy, jaką, po co?
— Tylko nie udawaj! Przyjemność czy miałaś dzisiaj w nocy ze mną?
— Spałam beznamiętnie, likierem byłam całkiem odurzona.
— Ale przed spaniem?
— Piliśmy zawzięcie. Czy mam ci pokazać twych zębów ślady na moich lędźwiach?
— Trud byłby zbyteczny, gdyż ukąszenia są dziełem moskitów.
Krawatu nie wiąże, ogarnia go wściekłość.
— A o zasadzkach na życie moje ukartowanych przez Yetmeyera również nic nie wiesz?
Ona oczy mruży, wysunęła głowę, zacięła usta, aż porwie się wreszcie i syknie zawzięta:
— Proszę nie wrzeszczeć, bo ściągnie pan ludzi. Nigdy nikomu nie dałam się dręczyć. Od tego jestem, aby sama sobie zadawać męki!
— Powiesz natychmiast, czy przygotowują w „Weselu Orgaza“ dla mnie śmierć podstępną — ryczy Havemeyer zzieleniały, drżący.
— O niczem nic nie wiem. Nic mnie nie obchodzi. Skąd przypuszczenie? Pan mi obojętny, więc nie badałam...
W skoku nieprzytomnym na łożu uklęknął i z pełnym rozmachem policzek wymierzył. Jak ślepoń[285] łapczywy i napastliwy bzyknęło klaśnięcie. On głowę pochylił i rozpacz wstydliwą swego porywu na łonie jej skrywa. A baletnica oszołomiona, z pręgą różową na liczku lewem, wyprostowana, jak w trumnie leży. Powieki spuściła, została uśpiona. Woskowy profil klasyczną dumę mrozi i ścina, bo w nic już nie wierzy. Ato‑tso? — szepcze, Ato‑tso! — wzywa.
Omar całą scenę przez wydrążenie w fotelu zoczył. Już się przekonał, że dawny pan jego, to pospolity, nowoczesny brutal. — Można kobietę sprać rózgą, szpicrutą, porwać za włosy, ugodzić sztyletem, ale niewieściego oblicza mężczyzna prawdziwy nie dotknie inaczej, jak ustami tylko. Ten kolekcjoner, to bydlę prawdziwe, do demokratycznej postępowości i do spółczesnych myślowych światów przystosowany pierwszy kandydat na krzesło w senacie, pomiędzy braćmi flaszkomyjami[286], kalikantami[287], gazeciarzami i podobnymi uludowionymi dygnitarzami, co atmosferę całej Europy pospolitości wypocinami już zagiździli[288], a uczciwością przezwawszy podłotę, honornej hołocie poprzypinali ordery na zady. Wart jest Europy ten amerykanin. Spotka go jeszcze z mej strony oplwanie demonstracyjne i coram publico, bo na nic innego świńtuch nie zasłużył. Obecnie jednak zapobiedz muszę powrotnej fali tych gwałtowności i nie pozwolę na dalsze znęcanie się nad Ewarystą!
Książe pocwałował pod drzwi balkonu i tam pazurkami zupełnie nieznośnie i niedwuznacznie czemcha[289] o podłogę. Odgłos harmideru po całym piętrze skrada się i wdziera. W ten sposób chmyzek[290] mocno zadzierżysty usunąć się stara Havemeyera i przerwać raz wreszcie seans erotyczny.
— Omar! gałganie, uwziąłeś się chyba, by za wszelką cenę mię skompromitować! — strofuje gniewny pogromca niewiasty.
— Już ja ci odpowiem w chwili odpowiedniej. Proszę mię wypuścić. W zadusznej alkowie porannej pogody nie warto marnować. Kawaler szlachetny z wysokiego rodu o takiej porze wyjeżdża konno, w sportach się trenuje, pada w pojedynku albo zabija, albo też w końcu powraca dopiero z myśliwskiego klubu, od bakarata czy znanej tinglówki. O świcie języka na łamigłówki djalektyczne nikt nie poniewiera, ani pijackie wszczyna porachunki. Witają jutrzenkę burdami w szynkowni czy też w santuzach wyłącznie żołdacy zawsze niewybredni, urzędnicza sfora, sfora powtarzam, a nie żadna sfera, po każdym pierwszym każdego miesiąca lub też im podobne drobnego mieszczaństwa paskudne podpory. Filarom społecznym takie rynsztokowe ekstrawagancje są niemal niezbędne, gdyż z nich one czerpią swe zbawcze pomysły do odnawiania wszechmoralności. Szkoda mi czasów, kiedy to nahalny civis i wyborca, dostawszy po mordzie, odrazu wyznawał, że próżnię ma w głowie, że cały aparat do wyczuwania setnych subtelności nie funkcjonuje i że morałami nie wolno jarmarczyć[291]. O spółczesności nie mogę myśleć. Placek makowy był niedopieczony i bardzo zaszkodził mym kiszkom nerwowym. Proszę mię wypuścić! Zaczerpnę nieco świeżego powietrza, popatrzę na ludzi, tych nowych, tych przyszłych i na ich głowy wyżygam się chętnie.
— Przestań już bzduczeć[292], przekorny zrzędo! Znarowiony jesteś, a złego brzucha dostałeś[293] w dodatku, co, jak wiadomo, w jednem okamgnieniu każdy światopogląd, najcenniejszy nawet, obala i zmienia. Wyjdziemy razem.
— O to tylko chodzi, ty prekursorze wyfraczonych zbirów!
Ewarysta leży wciąż nieruchoma i w próżnię wziera, gdzie się poniewiera ostatnia chimera. Liczko nieco puchnie i bruśnieć[294] zaczyna. Natomiast w głowie robi się jej bystrzej[295].
Orgaz, we fraku na ramię rzuconym, byczy się[296] wytwornie, sztywny ukłon składa.
— Kiedy będzie wolno odwiedzić ciebie, moja ukochana?
— Kiedy pan zechce...
Wysuwa się nędznie, jak gad z oczerecia. Nieznośnego smerdę z sobą wyprowadza i nie zauważa dwóch tylko, ogromnych łez poweselnych, które łysnęły światełkiem zbójeckiem pod powiekami spoliczkowanej. Donna Ewarysta w sobie nadsłuchuje. Jest powołanie kobiecej dumy i sołtysowa rozbrzmiewa fartaszka[297] na pomstę okrutną za zmarnowanie umiłowania, za zmizerowanie rozkoszy cudackiej, za przegadanie fajności całej i za łotrowskie sponiewieranie. Gdyby Dawidek pacambuł[298] już nawet nie zechciał, Orgaz chowierał[299] teraz musi zginąć. Camera obscura i Podrygałow i ślubny kobierzec... wszystkiego użyje, wszystkiem się posłuży... Taniec trzech uśmiechów wypadnie wspaniale! Udźwignie ciężar doskwiernej[300] mądrości, którą nabyła dzisiejszej nocy i z tym ołowiem na duszy, na sercu, pohasa sobie bez zaprzestania, aż do ołtarza, do ublubieńca, do samego zdechu[301]...
Havemeyer kota wypuszcza na schody. Omar się odwraca, pyszczek otwiera, dławi się i charcze.
— Połknąłem tyle po tobie niesmaku, mój miljarderze, że na wymioty ciągle mi się zbiera. Najbardziej niestrawne są dla mnie okazy dorobkiewiczów, tych legendarnych eksuliczników, skromnych pastuszków, gazet sprzedawaczy, sprytnych kuchcików czy pomywaczy uchodźczych okrętów. Gdy dzięki zdolnościom, raczej machinacjom, dochrapią się wreszcie w bankach depozytów, lub gdy liberję wdzieją państwową, nad każdym życia bujniejszym objawem, nad uskrzydloną jakąkolwiek myślą bezwzględnie się pastwią. Kochania nie znają, ani też radości. Zszargać, doskulić[302], zatruć i wyszydzić, to libertynów tych opryskliwych najwznioślejsza pasja. Miłować? — pytają, — dlaczego i po co? Co mamy z tego? Oni chcą mieć rację na posterunkach, gdzie straż pełnić może wyłącznie fantazja. Myśli celowość niby to hodują, a przecież wiadomo jest wszystkim od dawna, że pomysł pudłuje, gdy nie wyniańczy go wyobraźnia, która wzorowo pieluszki przewija i nikłe niemowlę ścisłego myślenia poprawnie odkarmia. Praktyczna barbarja! Chełpi się zazwyczaj, że racjonalizm spółczesny funduje. Bezczelna hałastra do cieniów Voltaire‘a śmiało się przypina! A wszystko dokoła więdnie, dogorywa, bo oni panują, rządzą i dyktują. Ja książę Omar, ryzykant i bankrut, typ wraży i smutny, nieobowiązująco, tylko wskutek mdłości i męczącej czkawki, chory na puchlinę abderyckich wstrętów, z tęsknotą wspominam bezprzyczynową, irracjonalną, kosmiczną miłość, od której wszelkie tworzywo pochodzi, tę atmosferę, bez której myśl zdycha, ten płomień, te wody podniecające siebie nawzajem, aby życie było.
Karjerowicze Wschodu i Zachodu, na myśli ugorach zdrętwiałe badyle, piskuny wylęgłe w uczuć kołbaniach[303] — łączcie się ze sobą w zjednoczone stany skrzeczącej miernoty! Wy wszystkie białe, czerwone, zielone, międzypaństwowe sojusze tępoty, ty narodowej plotki poczwaro, mafjo sprzysiężona do spędzania płodów, gmerków[304] trybunale do prześladowania myśli ukochanej:... Teraźniejszości! Tobie wszechmocna, twemu pojednaniu wielkich hołodrani[305] po lewej stronie i po stronie prawej na pożegnanie, z nudów i bez żartów wzgardę wypowiadam, a przez delegata czczości wypranej z wszelkiego kochania, przez Havemeyera, waszego fifaka[306] — szanownym panom wszystkim do pospołu policzek wymierzam!
Fuknął opryskliwie, pazurami wyciął Havemeyera w prawy policzek, wywrócił koziołka, poczem już dostojnie, żygając po schodach, zeszedł do ogrodu.
— Fiksum‑dyrdum cierpi[307] — rzekł kolekcjoner, krew ocierając jedwabnym fularem.
Pchnął okna na oścież, w fotel się wywalił swego gabinetu. Duwa[308] ciemno‑siwy, długoletni pieszczoch, najniezawodniejszy z listonoszów wszelkich, do pokoju wpada, ochrypły, zdyszany i zapocony. Na biurku siada. Szyfrową depeszę przywozi na szyi. Odczytywanie jest długotrwałe. Jakoś się klei.
„Wyspa Wight. Postój pierwszy. Po północy druga. Kalaputryna[309]. Papież coś zmiarkował. Noc była łagodna. Nieustannie gęgał[310]. Chciał rewidować moje kuferki. W jednym kardynał. Nie pozwoliłem. Towarzyszów zmotał i rewolwerami wszyscy mię zmusili do lądowania. Do sanatorjum, gdzie leczą choroby krtani, uszu, nosa, z aparatem wpadłem. Ogólne kichanie i przerażenie. Pożądany popłoch. Wówczas zaufania kwestję postawiłem. Ato‑tso przeklinał, więc w twarz go wyciąłem. Osłupiał. Zdurnieli. Szybko rewolwery odebrałem wszystkie. Dobrowolnie potem kardynalne pudło lekko uchyliłem. Gdy majtki kobiece na wierzchu ujrzeli, od śmiechu ryczeli. Wytłumaczyłem, że eskimoskę, wielką elegantkę, mam za kochankę. Papież przepraszał i błogosławił, ale obstaję, by był pojedynek kiedyś w wolnej chwili, gdy będzie na rękę takie załatwienie z Ato‑tso rachunków. Draniaszki ufają mi już bezwzględnie i uważają, żem przedni kieptarz[311]. Nie przeczuwają, co wkrótce ich czeka. Po przepłukaniu ust, gardziołek, nosów, ale w restauracji, gdzie zapłaciłem rewolwerami skonfiskowanymi, i po nadaniu niniejszej depeszy, wsiadamy, jedziemy. Jesteśmy weseli. Nie zbyt dokładnie szyfry pamiętam, więc myłki możliwe. Sahibie! — konstrukcja! Do stopek się ścielę. Saddhus Onczidaradhe“.
Zapalił cygaro, odrzucił kołnierzyk i zdjął lakierki. W pantoflach duma.
— Dlaczego z reguły niemal tak się dzieje, że człowiek pokroju mnie podobnego w kałabałyk włazi?[312] Stanowczo za mało dotąd uwagi poświęcałem sobie. Kto właściwie jestem? Nie mogę uwierzyć, aby tak było, jak gromił książę, czyli, bym koniecznie miał występować jako ten typowy i godny delegat najmiłościwiej nam dziś panującej na obu półkulach wszechprzeciętności. Omar mię obraził. Wcale nie uznaję tyranji szalbierzy, udzielających sankcji moralnej nonsensów żołnierzom. Powodu tylko odnaleźć nie mogę, po co i dlaczego unosić się gniewem? Nic mnie nie wiąże z czasem teraźniejszym, ani też z przeszłym. Przyszłość mię zajmuje, a takie spojrzenie do wniosku zmusza, że właśnie jesteśmy w przededniu połogu cywilizacji zupełnie nowej. Wypadek jest ciężki i świat jest chory na zakażenie myślenia mikrobów. Silną gorączkę, obezwładniającą, obecnie przechodzi. Czy kto mych bliźnich spółczesnych ocali, w to szczerze wątpię. Na zanudzenie siebie i drugich wraz z potomkami są wszyscy spółcześni z góry skazani. W myśl założenia tego prostego, koniec ich przyspieszam przez zakupienie i urządzenie „Wyspy Zapomnienia“. Że mało mówię i że nic tnie piszę, z tej tylko przyczyny skromniutkiej wynika, iż nie mam do kogo, bo nikt nic nie słyszy. Dziś nic nie wolno, wszystko jest dla ludu „pracującego“, dla inwalidów rozbohaterzonych i dla tych skarbów, które państwo trwoni z wielkiem namaszczeniem. Chcąc zrobić cokolwiek, nie można pytać, gdyż zaraz zabronią. Jeśli coś się stało, zawdzięcza istnienie wyłącznie zrządzeniu, że dawno było niedozwolone albo zostało wnet zakazane tuż po narodzeniu. Przygotowując podkop zasadniczy pod mumię kultury dawno pogrzebanej, z zamiarem zbrodniczym nie bardzo się kryję, gdyż ogrom kontroli demokratycznej jest zapatrzony od świtu do nocy w bezbrzeżne ziewanie spółobywateli, którzy upadają wprost pod ciężarem gąb rozdziawionych nad własną pustką. Nikt paradoksów dziś żadnych nie mówi, ani też pisze. Paradoksy żyją, najlepsze ze wszystkich, jakie kiedy były. W dzisiejszych stosunków układzie zgmatwanym przy jąłem dewizę: drudzy są od tego, by głupstwa gadali, ile tylko mogą, ja zaś żyję poto, abym mądrze milczał, przemądrze milczał i nigdy nikogo, ani nic, nie słuchał.
Widzę mnóstwo rzeczy, wszystko niemal słyszę. Nic mnie nie porywa, ani nie rozczula. Siła namiętności czy mię opuściła, czy nie nawiedziła. Nerwowy nie jestem. Spokojnie przyjmuję i w tempie roztropnem oddam, co należy. Fachowej roboty nigdy nie ceniłem. Urządzenie świata, takie niewygodne, uczy dość wymownie, że specjaliści mają dar niezwykły do wyjawiania niedoskonałości szczególnych pomysłów i że nad przepaścią nie cło przebycia wnuki wynalazcy całemi latami dumają z rozpaczą o ograniczeniu ludzkiego umysłu. Pracę natomiast, tę opiewaną i zachwalaną, o tyle uznaję, o ile można brać ją napół serjo, jako ochronę przeciw ludożerstwu oraz jako środek — dotąd niezawodny — choć nader powolny, na wytępienie zbyt rozmnożonego rodzaju ludzkiego. Nie zarobiłem dotychczas jeszcze grosza choć jednego. I wszystko jedno, czy wydam tyle, co teraz zużywam, czy sto razy więcej. Mniej mieć nie mogę, a tylko więcej. Demokratyczna w tem tajemnica, jak mnożyć miljardy, byle spoczęły w papierach, w gotówce, i byle właściciel nie uległ chętce nabycia wśród swoich nieruchomości nieco rozległych.
Dziwić się nie lubię nikomu, niczemu, bo to liryczne wprowadza nastroje, których nie wyczuwam. I to mnie różni od Yetmeyera niemal zasadniczo. Zresztą we wszystkiem zgodzić się z nim mogę, choć słówkiem nie pisnę. Walki nie znoszę, bo przegrać łatwo, co upokarza. Przy przeciwnościach trwam w pewnym uporze czysto sportowym 1 tylko tak długo, jak długo wnioskuję roztropnie, na chłodno, że kalkulacja czy przechytrzenie niebezpieczeństwo rozgrywki umorzy. Z tem przekonaniem wciągnąć się dałem w tutejszą kabałę z „Weselem Orgaza“. Wiem, że mi coś grozi, lecz manewruję, by ostatecznie nie popsuć zabawy sobie samemu, a tem mniej jeszcze rozwydrzonemu siepaczowi memu.
Tysiącem barwnych odmian znużony, w bezbarwność wszelką, jako w ideał cichy, nieprzytomny, spojrzenie wlepiłem. (Sądzę, że mi wolno od czasu do czasu, dla ułatwienia funkcij umysłowych, użyć ideału, jako idealnej quasi definicji). Upodobanie to moje sprawiło, że w własnej sylwetce, narysowanej zupełnie niedbale, choć z artystycznie wybitnem zacięciem, jestem całkiem bławy[313] Nie osiągnę więcej. Dla roli Orgaza chcą aranżerowie nałożyć mi maskę świętości, miłości, żywiołu spełnienia i wszelkich innych możliwych obcości. Gdy nie usłucham — będę ukarany. Ostatni wysiłek o charakterze na skroś pokojowym podczas kongresu religijnego ze mną uczynią. Pojęcie Boga pod nos mi sprowadzą i umożliwią, bec à bec, spotkanie z fikcją naczelną a nieśmiertelną, więc przez to samo każdemu mózgowi blizką, poufałą. Wiem, na co liczą: że ja się roztkliwię. Jedno jest pewne: niema anatoma, któryby wskazał, w jakiej to komórce lichej mojej głowy i w jaki sposób pomieścić się może pojęcie trwałe i rzeczywiste o wszechmocnym Bogu. Lecz wcale uprzedzać nie chciałbym zjawisk, które może przyjdą. Kto wie, co być może... Bywało niekiedy, że ni stąd, ni zowąd...
Bez bufonady powiedzieć mogę, że wszystko rozumiem. Rozumiem w sobie i porządkuję. W tem, co przychodzi z świata zewnętrznego, niezrozumiałych myśli nie spotkałem, natomiast bez liku zauważyłem pomyśleń jasnych, ale nierozumnych. Zaletę w sobie odkrywam bezwiednie: umiem najuprzejmiej przyjmować u siebie źle wychowaną a rzetelną nudę. Z drugiej zaś strony umiem mą zabawę oddać bez namysłu do zepsucia drugim.
Lecz po co żyję? Po co ostatecznie?...
Coś mi się widzi, że wciąż mam jeszcze czeremere w czubku...[314].
Czy to jest pytanie? Kto mi sondowanie samego siebie narzucił tak obce?
Myślę. I tyle...
A myśleć umiem, niezgorzej, najściślej. Wiem o tem napewno...
Myślę i myślę, najoczywiściej i najlojalniej...
Wówczas nie czuję, że byłem, że jestem, że być jeszcze mogę...
Ten brak poczucia rzeczywistości, gdy myśl się mozoli, jest życia mego najsurowszym prądem.
Bunt jakiś się składa w czystych sylogizmach, a ja nieruchomy i nadal pokorny... Myślę, więc nie czuję... myślę, więc nie jestem...
Gdyby się zgodził jakiś pan uczony, jabym spróbował pracować mózgiem, gdy serce nie bije.
Tkwią we mnie zalążki do nieśmiertelności zgoła niebywałej, bo funkcjonalnej, że ją tak nazwę; ani fizycznej, a nigdy i wcale nie metafizycznej.
Świadomość mózgowa instynkt zachowawczy przytłacza, zaćmiewa.
Odwrotnie wypada: ratując naprzykład me nagie istnienie, życie zagrożone, mógłbym najskuteczniej ten zabieg wykonać w impregnowanym stanie bezmyślności...
Przeskakiwać umiem od ostateczności do ostateczności, byle tylko myśleć, a raczej, by nie czuć braku istotności mojego istnienia.
Gdy mi zemrzeć przyjdzie, najprawdopodobniej będę w trumnie myślał......
Stwierdziłem w tej chwili, że krwią się nie żywi dziwaczny mój czerep.
Maszyną jestem!
Maszyną przyrody samopas puszczoną.
Maszyną wspaniałą, bo kołomazi[315] nie trzeba jej wcale.
Maszyną świadomą, bo uradowaną kołowrotem swoim.
Maszyną pośpieszną, bo wolną wolą pędzoną, zagnaną.
Maszyną domową, bo w sobie pracuje i sama ze sobą.
Maszyną szaloną, bo sama pożera, co produkuje.
Maszyną milczenia wyzywającego, bo przemyśleniem przepełnionego.
Maszyną zagrodą czyściuchną, wiośnianą i zabluszczoną, bo pustką stoi, bo nikt tam nie wchodzi, bo nikt kolebki w niej nie ustawił i nie wydźwignie z niej żadnej trumny.
Maszyną rebusem, nierozwiązanym, a konkursowym.
Kto natychmiast poda trafne rozwiązanie, temu zapewnię w utraconym raju pobyt wakacyjny, albo gdy woli wynajmę mu w czyśćcu, gdzie najzabawniej, mieszkanie stałe. A brzmi pytanie: Co to jest? Chodzi bez nóg i bez głowy i bez protezy i tułowia nie ma, choć niewiadomo, co lepiej potrafi: żyć czy umierać? Każdy rozwiązuje tę moją szaradę odpowiedzią chytrą: niby coś, niby nic. I moralizatorską dołącza uwagę: w tem bohaterstwo, by niczem nie być, a coś przedstawiać! Ja zaś wolałem zawsze me tchórzostwo, które w niezachwianem posiadaniu czegoś nic prezentuje bez akcentowania.
Jeszcze się nasuwa ostatnie stwierdzenie, nieodwołalnie ostatnie, ostatnie:
Maszyną jestem, która z bezmyślności stale roześmianej myśl stwarza szarą, bezzębną i żmudną.
Teraz już zupełnie o sobie nic nie wiem. Węch mam znarowiony przez tę kobietę i przez jej likiery.
O nocy dzisiejszej powiedzieć należy: juhasowanie[316] na szczytach rozkoszy.
Czy ja ją miałem, czy ona mię wzięła?... Licho raczy wiedzieć! Nieznośny poranek. Zagadką się staje każda faramuszka[317]. Nie chce mi się biedzić.
Rozkosz wraca znowu. Poprostu trywialne są nagabywania erotycznych wspomnień. Lecz zobowiązania, tak zwane ludzkie, społeczne, moralne... Niech je kaduk porwie!
Donna Ewarysta de las Cuebas. Chyba z tą szlachcianką ja się nie ożenię. Ojciec koniuszy królewski w Madrycie. A stryj cygan-kotlarz i wagabunda. Starego rodu chytra polityka. Połowa dla dworu, a reszta dla ludu. Może się podobać, kogo to obchodzi. Ale dziewczyna niezaprzeczenie jest silnie skrzywiona w wewnętrznej osi. Muszę jej posłać przedewszystkiem czytak[318], rysik i tabliczkę oraz preceptora. Choć szczerze zabawne mieć dzisiaj żonę, damę pierwszorzędną i wygadaną, a niepiśmienną. Śliczna pannica, klasyczna, rasowa i wulkanowa. Perwersja? Właśnie to przykuwa. Zresztą nieszkodliwa, zorganizowana, myślą natchniona. Ona mię kocha. Jestem przekonany. No, zobaczymy. W tej chwili nic nie wiem. Przeklęty poranek. Niewymownie durny.
Ten saddhus to kapaks[319]. Wziął ich na kawał. Tylko nie pojmuję, dlaczego właściwie on tego papieża w twarz nagle uderzył? Co to ma znaczyć, do czego on zmierzał? I chce się strzelać, twierdzi, że koniecznie, prędzej, czy później... Czy odgłos policzka krwi zapach budzi? Na równi u tego, co otrzymuje, jak i u tego, który uderza? Brak mi wszelkiego w życiu doświadczenia.
Szczególne zdarzenie. Tej samej nocy w mojem otoczeniu naogół trzy facki! Czy nie za dużo?
A w odosobnionym każdym wypadku jedno uderzenie, jedno jedyne! I co najciekawsze: zadane znienacka!
Ja Ewarystę poprostu napadłem. Upiększać trudno...
Niebawem Omar, jak ochmistrz powinien, na mojej twarzy poszukał rewanżu za swoją panią.
I w końcu brahmin na świątobliwe oblicze papieża bez ceremonji, zamaszyście wjechał.
Kot mię znieważył, a jednak nie wiem, jak czuć się może człowiek myślący i przez człowieka sobie równego spoliczkowany... Jaki przeżyć przebieg?
Cobym ja począł w podobnym wypadku?
Czy opętane krwi pożądanie zdołałoby przykryć świetlistość myślenia?
Czy również zemsta na śmierć i na życie?
Przynajmniej saddhus takie przypuszczenie koniecznie narzuca...
Czy Ewarysta również krwi mojej domagać się zechce?... Czy życia nawet?...
Nic nie wiem, nic nie wiem...
Trzy uderzenia, jedno za drugiem, niemal równocześnie...
Tres faciunt collegium...
I spólna zasada: jedna tylko facka, lecz za to znienacka.
Cóż z tego?
Nic nie wiem, nic nie wiem...
Durny poranek!
odbywa się ostateczny pojedynek na słowa między oboma miljarderami. Zdała od zgiełku śródmieścia, wśród ruin leżących nad stromym brzegiem rzeki Tajo, o zmroku, na słocie podejmuje Yetmeyer walną próbę wtajemniczenia Havemeyera w istotę swej kosmicznej, zbawczej konstrukcji. Wytacza pan Dawid cały arsenał najciekawszych i najbardziej zasadniczych argumentów. Zaskakuje on kolekcjonera wiadomością, iż pełnomocnicy przeciwników powrócili zdrowo i cało z wyprawy na Wyspę Zapomnienia, przywożąc ze sobą gotową już umowę, zmieniającą dotychczasowy spór między zbawcami twórczej ludzkości na trwałe przymierze i na zapowiadającą znaczne zyski spółkę handlową. Yetmeyer skłania się do podpisania kompromisu, gdyż uważa, że gość jego uczynił już znaczne postępy w duchowem zbliżeniu się do Orgaza i że od ideału oddziela go jeszcze jedynie problem wiary w Boga. Ponieważ kolekcjoner unika wypowiedzenia się na ten temat, szachuje go pan Dawid rewelacją, że musiał przyrzec tancmistrzowi Igorowi Ewarystę za żonę. Rażony jak piorunem tą wieścią, zgadza się Havemeyer, za cenę odwołania związku tanecznicy z baletmistrzem, na przymierze z Dancingiem i wyznaje w końcu pod naporem wydarzeń, iż wierzy w Boga.
Yetmeyer jest uszczęśliwiony tem nawróceniem się kolekcjonera, gdyż może już teraz otworzyć kongres religijny i przystąpić do wykonania wymarzonego „Wesela Orgaza“. Trjumf niespodziewany umożliwia mu bezbolesne przeżycie wypadku ze świnią, która w ciasnej uliczce wpadła cwałem na grubaska, przewaliła go na ziemię i przyprawiła wskutek tego o liczne sińce czy guzy. Poturbowany zbawca przypisuje temu komicznie bolesnemu wydarzeniu znaczenie dobrej wróżby.
Roztaj lutowa. Spęczniałe chmurzyska wczesne popołudnie w omacek[321] zagnały i pociarały[322].
Tajo, Tajo!
Zsiniałe, ruchome widmo dni przeszłych.
Przeszłość twem źródłem. Ujściem twem przeszłość.
O kołowrotku zgrzybiały, omszały porwanej przędzy, wód zmarłych przedwcześnie!
Sędziwy Tajo!
Mordacz[323] rudawy, ledwie że sunie.
Lamenci[324] głucho. Odarnowane[325] piargi zlizuje.
Garki dziurawe i zdechłe szmaty niedbale rybaczy[326].
Grzbiet zamrożony i rozchlastany w zaduch papraczki[327] ciepławej, głuchej ochotnie wsuwa.
Kaczorowe[328] barwy pomiędzy filary mostu Marcina zmyślnie rozłożył i daremniny[329] historycznych zdarzeń zbolałemi dziąsły mozolnie żuje.
Tajo opowiadacz, któremu się zdaje, że w schludnem milczeniu nie znajdzie fabuły, że teraźniejszość zahuczeć trzeba. Więc wartościuje, w kleistych wspominkach tapla się jak w chlewie, co wiekuisty żywot ułatwia i przed udarem irracjonalnych skojarzeń chroni.
Maruderskim pląsem omotał zrzęda wiedźmowe stopy nadbrzeżnych ruin, poezem zbawców świata — Havemeyera i Yetmeyera — rozwałęsane, miljarderskie plamy do muru przylepił. Bano de la Cava[330] cienie dwóch przybyszów, sunących spacerem, chcąc nie chcąc przyjmuje na spleśniałą ścianę i zaciapaną nudą swych głazów nadal ocieka.
Żebracze koźlę po nasłoconem czucha[331] się zboczu i pobekuje falsetem sierocym.
— Grunt pod nogami nieustannie tracę... — Havemeyera wyniosła sylweta obawą rzępoli.
— Wśród lotnych osypisk pomyśleń niedbałych może bardzo łatwo każde ludzkie życie zwichnąć obie nogi... — z pod ceratowej, wzdętej peleryny zachrzęści Yetmeyer.
— Chyba spoczniemy na cegłach wilgotnych i poczekamy, dopóki magistrat wybawczych latarni rozjarzyć nie raczy. I to ma być spacer, co hegemonję żołądka normuje i wszelkie chimery z układów nerwowych zgrabnie wysobacza! Wszak nie bawimy w afrykańskiej puszczy, by karkołomne urządzać wyprawy w wąwozy Atlasu.
— Zaszliśmy w ustronie po wtajemniczenie i po rozrachunek.
— Gdzie całą uwagę skupiam bez ustanku, by z zakamarków tej siompawicy[332] na nas nie wyskoczył pożeracz portfelów, toledański puma, kocender[333] — ladaco, bravo — gonidjabeł[334].
— Lubię, gdy przystajesz na życia skrawku, na kruchym gzymsie tympanonu bytu, rozmyślając twardo: czy w tył, czy też naprzód, byle nie runąć w złowieszczą otchłań figlarnej zagadki, przezwanej śmiercią. Wówczas nabrzmiewasz Orgaza świętością.
— Pospolitym strachem. Dla tej mojej maski sposobności szukasz, by za Wszelką cenę zgubę na mnie nasłać w sztucznem oświetleniu usłużnych przypadków.
— Nie, Havemeyer! Ja szukam Orgaza, którym ty jedyny możesz być mi właśnie. Stąd, najcenniejsze pośród serc bijących, to tętno w twej piersi.
Widzę, jak z dnia na dzień ten wyraz narasta, który oblubieńca udzieli di łaski w mojej pantomimie. Bródkę przystrzygłeś, jak twój protoplasta i ondolujesz loki jedwabiste.
— W Santo Tome bywam i rolę studjuję. Z trenerem El Greco do nieba wstępuję, jak archanielskiej olimpiady szampion. Rycerza Orgaza poufnie namawiam, by bohaterskie maniery swoje przystosować zechciał do mych kupieckich, naskróś nowoczesnych, a więc pospolitych arcykawałów.
— Hands off od cynicznych, aktorskich pomiarów! W mej pantomimie nie role hoduję z efektem mieszczańskim, nie płatne nastroje erudycją wsparte, żywiołem talentu zlekka połechtane i rozbabrane w sosie popularnym. Ja przemienienie człowiecze gotuję, ocucam religje, historję wskrzeszam. Zaczynam Orgazem, a raczej Orgaza myślowym wyrazem. Nie spekuluję, lecz rozkaz szykuję na masce, na twarzy. Narzędziem jesteś naszej myśli spólnej, Orgaza i mojej. Myśli świętobliwej, która przez śmierć tworzy, w śmierci się odradza. Krwi potrzebuję, która myśl wzbogaca i postaciuje. Napij jej się, napij z El Grec‘a obrazu, aby dusza twoja orną glebą była, na której wiara bujnie się zakłosi...[335].
— Wiara?
— W własne pomyślenie. Urodzić ją możesz wyłącznie ze strachu przed śmierci skinieniem.
— Panie Dawidzie, ktoś do nas się zbliża...
— Nie, to mignął gacek.
— Mam więc siebie z Orgazem na dobre skamracić[336], czyli stać się trupem pozbawionym grozy, a zachwyconym niezbyt pożądaną śmiertelną odmianą? Panie Dawidzie! to same dziwoki[337]. Należę do tych, którzy pańskie sprawki najdokładniej znają. Coś niecoś słyszałem o propagandzie gramofonowej na rzecz bożka Baala w żydowskich ghettach Pittsburga, Chicago, o kanadyjskiem głowy zawracaniu ukraińskim zbirom, o sanatorjum międzynarodowem dla wszelkich matołów czyli o suszarni mózgów nieowocnych na piachach Sahary, o radiostacji okultystycznej na Tybetu zwyżach, o palarni opjum i snów wylęgarni na dnie oceanu Spokojnego prawie, o lunatycznem oswobadzaniu złoczyńców w Guyanie, o fabrykacji — tajnej naturalnie — sztucznego srebra z rojeń obłąkanych malajskich nocy w Batawji na Jawie, o krematorjum choćby tylko samem dla rajskich ptaków, niebieskich urracas[338], dla clarin[338], tenzotli[338] i dla kanarków na Balearach.
— Frijoles, frijoles[339], drogi, zacny panie.
— A mię porównanie niestety mniej smaczne zaczyna wprost trapić, że to szarlatanizm.
— Raczej reconquista[340], szanowny panie! — Wyobraź sobie: ja konkwistador, następca Kolumba, Korteza, Pizarra, Loyoli, Cervanta... Podbojów nie wiodę, lądów nie odkrywam. Religje zdobywam. Nie systematy, obrządki, wierzenia, lecz uczuć kosmicznych samum zadzierżyste rozpętać pragnę w łbach ludów powszednich. Zgliwiałych wierzeń ikony złociste, sekciarskie kokony, zabalsamowane marzenia wieczyste wskrzesić muszę, schłostać i gnać na oślep w międzynarodową wędrówkę miłowań, w pielgrzymkę do źródlisk, gdzie sens żywobycia[341] na człowieczej ziemi: twórczości zamieć, rozkosz, rozgoń[342], żmuda.
— I dlatego właśnie ja mam psieć[343] na słocie?
Typowy Anglosas. O wygodzie duma, gdy gna do ataku. Wyspa Zapomnienia... All right! pański pomysł. To inzularna wzorowa konstrukcja. Pranarodowa. Arsenał szykujesz, czaisz się do skoku. Musisz napaść wreszcie, by poczuć, że jesteś. Zwycięstwo twoje możliwe jedynie w udałej zaczepce, zamaskowanej czcigodną obroną. Od wieków sposobisz doskonałe twory na ten raid korsarski. Przymierza udajesz z Francją czy z Japonją, do Niemców się mizdrzysz. Jesteś łagodny, ściśliwy[344], rozumny, arcypokojowy, a właściwie czekasz, aż będziesz gotowy do niezawodnych, zwycięskich rozbojów. Wdzięcząc się i czuląc jak chomik biedota, dla twych zawojowań świat cały przemieniasz w schludny, zimny śpichlerz. Musisz napastować, by nikt do wybrzeży twoich nie podszedł i byś zwycięsko mógł nadal siedzieć, gdzie dotąd siedzisz. I stąd tyglem jesteś wydoskonalonym przetworów solidnych.
— Wielkiej Brytanji i Stanów Północnych metafizyczna czcigodna postawa.
— Zastosowana do geografji niezmiennie kosmicznej. Ja również zachowam te przekazania, które potężnia[345] dawna iberyjska ześciboliła[346] w kształty pojmowania obowiązującego po dziś dzień mą rasę. Prawego jankesa nazwisko dźwigam Wprawdzie bez odrazy, ale metys jestem pod każdym względem i na każdym kroku. Ojciec haciendado[347] krwi semi‑hiszpańskiej, natomiast matka piękność indjańska w Tehuantepec‑stanie prym ongi wiodła między dziewicami, przeznaczonemi na eksport do wiosek sztucznych w Lunaparku pod miastem Hamburgiem, gdzie mieszkańcami na rozpłód i pokaz mogą dzikusy być sami wyłącznie.
— Mi jefecito![348] pantomimowy i religijny! Na czele Armady zapewne nowej śmiałkować[349] zechcesz wkrótce przeciw Anglji!
— Każdy czyni swoje i samemu sobie. O to właśnie chodzi. Gdy rezerwoary są przepełnione pracy wynikami, surowców nadmiary wnet się wymykają na walne spotkanie, a z tego zderzenia i z tej chaosu generalnej próby zazwyczaj koszlawe oraz zakrwawione reguły powstają nowego ładu. Twórczym przymusom kosmicznych żywiołów nie przeciwstawisz kaprawych zażaleń ludzkiej mizeroty. Więc jeśli zderzenie i poczubienie formacij skończonych oraz wyczerpanych jest nieuniknione, to niechaj nastąpi poprostu nadzianie anglosaskich promów na spotworniałą tamę Mongołów. Niech Zachód uderzy przed Wschodu powstaniem i niech doskonałe będzie to spotkanie. Znacznie, znacznie prędzej, niźli się spodziewasz, przyjdzie katastrofa zapładniająca, a zatem błoga. Ja i mnie podobni musimy się poddać tej, co w żyłach płynie, przypieczętowanej wiekową powtórką, zupełnie swojskiej i nieuchronnej: półwyspu koncepcji. Według Ganiveta[350] jest jeszcze lądowa, czyli trzecia z rzędu obok inzuilamej, właściwej tobie, lecz o niej kiedyś na kongresie powiem. Otóż półwyspu zwycięska postawa możliwa jedynie przez ocalanie, ciągłe prostowanie i oczyszczanie niepodległości. Pociąga za sobą produkowanie niebezpieczeństw sztucznych podczas pokoju i zaprawianie obywateli do latającej po kraju guerilli[351] przy spółudziale stałym rozboju. Zrozum, co ja czynię: nic mniej i nic więcej, jak tylko czujnością nahalnej konstrukcji myśl niepodległą statecznie bronię przed inwazjami zaborczych szablonów. To tradycyjne Iberyjczyka zobowiązanie.
— Teraz pojąłem, dlaczego to na mnie, miast zbroi rycerskiej hrabiego Orgaza, śmiertelnicę[352] wkładasz!
— Szczyci się ma rasa, że syn jej Servet[353] krwi obieg odnalazł. A krwi upuszczaczy, sławetnych, przebiegłych, mamy co niemiara. Jednego wymienię: doktora Sangredo. Jankes dziś już jestem bezwzględnie poprawny i mieszaniec wierny Stanom Zjednoczonym, ale narodowych trzymam się przekazań. W stosunku do pana okrucieństwa moje wciąż w zanadrzu chowam, choć płatasz mi figle i jesteś krnąbrny. Nie tracę nadziei, że twojej aorty rytm przyśpieszyć zdołam, że schidzofrenię[354] kolekcjonerską i bohaterską przez odżywianie mózgową treścią wkrótce pokonam, że rolę w „Weselu“ przed banalnością, czysto aktorską, zgrabnie osłonię i wiarę Orgaza w myśl twórczą, własną sprowadzę do serca twego bezboleśnie, poczem dopiero w uroczystym ślubie na twarz ją wywabię.
— Bohaterskości śliczne mauzoleum wystawię, urządzę, byle na czas jakiś przynajmniej raczyła pośród rupieci poleżeć spokojnie i zatłuszczoną swoją dostojność wyprowadzić chciała z każdego czynu i z każdego słowa.
— Zgadzam się potulnie. Nazwijmy inaczej: myślenia rycerskość. Była nieodzowna za Torquata Tassa, doprowadziła do wypraw krzyżowych i dziś nam kulturę musi również wskrzesić, która po wojnie do piekieł wstąpiła. Myśl niepodległa i świętobliwa...
— Wyśmieje cię każdy, powie, żeś szołowierz[355].
— Potrafię wymusić... Myśl, odskrobana z pod obywatelskiej lawy frazesów, z pod pedregale[356], czyli z pod paskudnych opinji jęzorów, ona, ona tylko zdoła w człowieku świadomość wywiercić, świadomość kosmiczną, zgoła zbyteczną wszelkim manekinom, mrówczym wiercipiętom, lataczom, partaczom i innym zbiorowych wypocin mamidłom, tysiącznym wymoczkom apetytów, chwytów, rozczuleń i zgrzytów... Kosmiczna świadomość!.. Skarbiec samotnika. Nikomu dostępny i tajemniczy, jak zwyż Kordyljerów. Dłutowanie słychać... Ktoś wali, wciąż wali, młotem‑błyskawicą... niemal wyuzdanie. Czuwa i wykuwa w zadumanych chmurach, w zieleni spachniałej, na stalowej fali prawdę — olbrzyma. Nie ugniecioną przez jakichś szachrajów nibyto konieczność niby narodową, ale na marmur stężałą, zmądrzałą, zbryzgamą potem najweselszych szaleństw, rozpłomienioną jak flor de cacao[357], a wyczuloną jak noworodka z galaretki ciało... dziejową rolę.
— Uducha[358] cię dławi, jeszcze się ukrztusisz...
— Niepodległość kocham, abyś o tem wiedział! Jak niewolnik żyję w ojczyźnie przybranej, wśród pobratymców tamtejszych i tutaj wszędzie szarpany, podskubywany, zawsze obabrany tą bezmyślnością, która im służy, rozszwargotaną i chichotliwą. Morałów siklawą we mnie chlustają plwając wokoło cuchnącym charkotem gruźliczych patosów. Na moją chwałę wszystko się obróci! Człek niespętany, nieposkromiony ekskomuniką, czy karną ustawą, ’ naganą gazety czy orderu chwałą — spółżyję z epoką, którą sam kształtuję, szczwanym demokratom poprostu na przekór, zaś zadąsanej i rozbuchanej przyjaciół zgraj i ku wiecznej żałobie.
— Hola! Na co, po co? Co to znaczy tworzyć? Tej funkcji nie ufam. Człowiek nie do tego. Mózg umie zaledwie składać, kombinować. Musi na pierwiastkach opierać się znanych, do celów praktycznych je przystosować i opiłować, a czasem tylko nieco ryzykować. Dlaczegóż twórczości używać przesady, skoro sprawa prosta i na kompilacji to wszystko polega, co stanowi nowość? Rolę jednostki w zadaniu spostrzegam, by z pracy gromadnej wartości wyławiać, upostaciować, nieco uprzystojnić i z powrotem tłumom na żer oddawać. To nie jest twórczość, lecz tenisowa dość nudna zabawa. Gromada play ryczy, a indywidualność ready stęka! Niebawem już może wszystkich was przekonam, że nie ma twórczości, że jest odbijanie, w dodatku dość żmudne, piłek umysłowych z garści do garści.
— Wulkan i ocean. Hiszpanja — Brytanja. To nasze kontrasty. Albo wybuchnę i wody twe zdławię, albo mię zgasisz potopem twej nudy. Zbiorowość romańska sama z siebie formy obowiązującej i przymusowej w układzie wszechświata nie ustali nigdy. Musi podpalaczy mieć fajerwerków i dręczycieli w kształtowaniu sprawnych, czyli man jaków niesamowitych, mnie wielce podobnych. Z tęczowo barwnej, wirującej bani galijskich środowisk nikt na rozpłodek wyłowić nie zdoła romantycznych cacek, cebulek marzenia czy kwietnych pyłków. Tu musi samotnik sam z siebie dać kiełki na wszelki zarodek, jak bajki czarodziej, sam musi zarybić społeczny basen, który skądinąd jest aparatem zachwycającym i niezawodnym. Jednostki zlecenie zbiorowość wykona nieskazitelnie, przepysznie i dzielnie, poczem znów spoczywa kokieteryjnie, żądna dalszego, twórczego gwałcenia. Romańska produkcja — to romans dwupłatowy jest marzyciela czy rozpustnika z gromadą cnotliwą, u Anglosasów zaś rodzi {{kor|ku turę|kulturę solidna społeczność i niemowlęta jednostce powierza na wychowanie, udoskonalenie lub rozwydrzenie. Z pomysłów jednostki żyje ma społeczność, a waszą jednostkę dzielna jej gromada w myśl swą przyodziewa. Różnicę wybijam, ażeby zaznaczyć, jak bardzo troskliwie o udział zabiegam wzoru dżentelmena anglosaskiego w moich plebejskich, meksykańskiego cowboya, wichrzeniach.
— Słyszysz, jak światówki[359] skoczne z operetki ktoś wygwizduje?
— Tem lepiej dla nas. Pewność zyskujemy, że nikt nie szpukuje[360]. „Wyznanie wiary“ czytałeś Newmana? Jemu zawdzięczam, co obecnie czynię. Na tierra tamplada[361] powojennej ery zakładam inspekt a, niepodległej myśli sadzonki wlepiam, by religijne zeszły sentymenty. Wcale to nie będzie lekka krotochwila z sukcesem prawdy, której klatki trzeba, aby uwierzyć w nią chciała widownia, lecz borba szczera i wielki rwetes pod gołem niebem, bez nadprzyrodzonej łaski suflera. Massa Havemeyer! — prostacka afera o samoistnienie, o sens równowagi z prawdziwym człowiekiem, na spólnej tratwie twórczego chcenia. I tu jest droga, na którą wstępuję — droga do Boga!..
— Zabraniec[362] jesteś i wcale nie widzisz, jak z niemrawych nurtów coś wciąż się wychyla i podsłuchuje czy skrada się ku nam.
— Do nory czmycha przyrzeczny padalec lub patroluje łódka celnika w poszukiwaniu premjowych procentów od kontrabandy. Zwierzeń mych końca cierpliwie dosłuchaj. Ja cię wtajemniczę, a ujrzysz światło na dalszą drogę o wiele pewniejsze od racjonalizmu ckliwego płomyka... Oparłszy człowieka o myśl niepodległą, o religijną miłość do wszechświata, metafizyczną zakończę imprezę pełnym akordem. Nie spocznę pierwej, aż mi się uda u ludzi rozdmuchać czy też rozpętać, a w razie potrzeby, jak cepak[363] wykudlić[364], wyfilutować[365]. jak jaki urwis, wygłupić[366] jak żebrak, lub wyświergolić jak skoczne kusidło[367], czy ostatecznie wręcz wyklamkować[368]... pokochanie Boga.
— Wstyd blędzić[369] doprawdy, panie Dawidzie, tak zadufały[370] same koszały...
— Ato‑tso powrócił z Onczidaradhe w samo południe...
— Co? Kiedy? Którędy?
— Powtarzam: dzisiaj jeszcze przed obiadem. Najkrótszą drogą, bo napowietrzną przybyli obaj...
— A kardynał Nino?
— Pozostał na wyspie, na „Zapomnienia“ twojej własnej wyspie, w „Pałacu lodowym“. Miewa się dobrze, przesyła ukłony... Ja nie tęsknię za nim... jest mi niepotrzebny.
— Czyżby?... I co, i co jeszcze?
— Evenement żadne nie zasługuje na wymienienie. Chyba drobiazg taki zbyt mało znaczny, a mianowicie, że pakt już zawarty i podpisany między naszymi powiernikami...
— Pakt? Kompromis marny. Przed rozegraniem sportowej zabawy!
— Sportem jest wszystko. Sportem być może walki poniechanie, sportem pojednanie, sportem rozpoznanie wszelkiej konieczności, sportem akt... wiary...
— Zbyt słabe mam serce, panie Dawidzie, do tak ryzykownych i wyczerpujących ćwiczeń zabawowych.
— Masz być Orgazem. Bronisz się zawzięcie, ale powoli wchodzisz w przeznaczenie, które przyroda nakłada na ciebie, dawszy ci twarz świętą. Rycerski jesteś i rolę weselną spełnisz do ostatka. Przez samą więc wdzięczność i przez łagodność, która we mnie mieszka, nie chcę okrucieństwa. Wyzywasz mię wprawdzie przez upór, swywolę, lecz prawdziwe męstwo nie odpowiada na zbytki ryzyka[371]. Regenerację Havemeyera na conde Orgaiza przeprowadzę składnie, zgodliwie, pogodnie i dlatego właśnie za paktem jestem, który między nami zaskoki[372] usuwa, przez co umożliwia, bym do twojej duszy wdrobił[373] ulubienie[374] szelestów wszechświata...
— Mój tułumbasie![375] Niejednokrotnie stwierdziliśmy obaj, żeśmy sprzeciwniki[376]. Do pantomimy mimo to staję, jako że przegrody wymurowane stanowią podnietę, niejako harcerską, do przeskakiwania. Bardzo mię ciekawią wyniki działania na opak, na przekór samemu sobie. Szanowny zbawca nienasytny jednak i chciałby poprostu mię zagrabusić[377], wierzchować[378] nademną. Bronię się, jak mogę, bo nie umiem stchórzyć ani oczu wapnić[379], gdy mocowanie o przekonanie podjąłem z kimkolwiek. O jakimś pakcie między świętoszkami dwoma przybocznymi wspomniałeś to‑owo. Nie znam szczegółów i nie rozumiem dlaczego saddhus raportu winnego dotąd mi nie złożył, ale rozumiem, że pojednanie odmiennych celów czy walne przymierze jest niemożliwe. Tu przypominam, co mi na myśl wchodzi, sentencję Spinozy z „Ethica“, dzieła zapomnianego: „Quae reis nihil commune inter se habent, earum una alterius causa esse non potest“[380]. A tak się rzecz miewa z „Przedśmiertnym Dancingiem“ i z lodowatą „Wyspą Zapomnienia“.
— Myli się waszeć! Sknarzyć[381] nie zamierzam, lecz pragnę udobrzyć[382] między nami zadry[383]. Cel pański przyspólny[384] moim zamiarom: obaj wykaraskać[385] musimy kulturę, która w powojenne zapadłszy wertepy, cierpi na rupturę, nędzny ma trawieniec[386] i przestrzelone wszystkie cztery łapy. Dancing czy wyspa — to tylko figury nieco odmienne tej samej ochoty. Można więc spróbować, czy ten wartogłowiec[387] (na myśli mam dancing) nie chciałby się wklepać[388] w wyspę bladolicą (twój pałac lodowy!) oraz czy ożenek konstrukcij myślowych pożycie stworzy trwałe i wzorowe? Dancing w związki wejdzie z rozpędem jurnym, wyobraźniowym, a więc i rozpłodnym, wyspa natomiast z posagiem godnym (własny dach nad głową, pełna niezależność, wierni poddani, olbrzymia flota, chmara samolotów, zalotne galerje, a nadewszystko pierwszorzędny sprycik). Przebudowa mózgów przez myśli spłodzone w marjażu wytwornym i w rodzinnem cieple. Prawdziwa kołyska dla noworodka cywilizacji wielkoksiążęcej, twórczości kosmicznej i religijnej. Jeżeli już mamy borykać się z sobą, to chyba w małżeństwie, jako przystoi na amerykańskie, pierwszorzędne firmy. Wesele Orgaza przemienić się może we wszechświatowe, huczne weselisko. Po przedstawieniu „Tańca trzech uśmiechów“, wyruszym gremjalnie z całym inwentarzem, lądami, morzem, powietrzem, pod ziemią w strefy lodowe, by uruchomić wspólny nasz byznes metafizyczny...
— Jakto? w te zaświaty mają zdążać ludzie?
— Za myśli wędrówką wędrówka narodów. Ruch, ożywienie, pątników wyprawy, kosmosu mikroby wirujące wszędzie. Fantastyczne zyski, zwłaszcza przewozowe taryfy bajeczne! Złożym towarzystwo: nieprześcignione a latające nasze cygara i śmigające pod wodą pijawki, łodzie pneumatyczne, psychiczne pocztówki. Ucisk gwałtowny na biegun północny konfigurację ziemi odmieni, złagodzi klimat, niedźwiedzie białe i foki sumiaste wnet uspołeczni. Natłok szczegółów zgrabnie ujmuje prawnicza osnowa wspomnianej umowy.
— Wątpię, czy pielgrzymi nieznanym rozrywkom nosów odmrożenie, zupełnie pewne, poświęcić zechcą...
— Program ogłosimy. Najsamprzód w Dancingu wtajemniczenie przez tańcowanie i przez pantomimy, poczem pałacowe i przymusowe klecenie pomysłów w dobroci puszystej lub iglastej złości.
Onczidaradhe zaimponował dyplomatycznie doskonałym gestem, przystosowanym do wkorzenionej w kosmiczną wiarę chińskiej racji stanu. Traktat podpiszę pod jednym warunkiem.
— Miałbym ich więcej.
— Wyćwiery[389] zapewne. Ja otrzeźwione postawię pytanie, a pan odpowie.
— Ja także jedno mam zapytanie i słyszeć chcę pierwszy Dawida rękojmię.
— Uwziątki[390] nie znam, w kości grać nie umiem, pierwszeństwo gościa skwapliwie szanuję, przeto już słucham.
— Przez prostą ciekawość radbym się dowiedzieć, coby pan powiedział, gdybym za cenę wtajemniczenia najpotulniejszego i podpisania cudackiej umowy, pannę Ewarystę zażądał dla siebie?
— Oferta spóźniona. Będzie turbunek[391]. Nie dalej, jak dzisiaj o Ewarysty rękę poprosił mistrz Podrygałow.
— Ten ścigacz[392], ten szudrak?[393].
— Zachciwniś[394] z parna, panie Havemeyer! Misterjum moje dużo na tem zyska, gdy ballerina wraz z baletmistrzem stworzą jedno stadło. Podrygałow wdowiec, jest ojcem dzieciom, w dancingu potrzebnym, a dogorywa Prakseda niania. Sprawa przesądzona. Prawie równocześnie z rokowaniami naszemi tutaj, w szpitalnej celi zrękowinową ucztę wydaje ukraińska dziewka dla swego pana i jego bachorów, dla narzeczonej i dla Omara. Zamknięte kółko. Nas nie proszono, jakkolwiek rachunek ja muszę wyrównać. Policzą za świństwo bajońskie sumy. Wyobraź pan sobie, jak menu opiewa: barszcz białoruski, tutejsze salami i ryż ze śmietaną. Kaukazkie wino.
Miserere pewne.
— O księcia się boję, zbyt wydelikacony. Żeby czerwonka ich wszystkich porwała, prócz dziewicy drogiej. Za wszelką cenę musisz unicestwić tę dziką chimerę. Nigdy nie pozwolę. Cud Ewarysta i ten pokraka, ten wypłosz[395], ten urwa![396] Każdy musi zdudzieć[397], ujrzawszy tę parę! By wszelką niejasność natychmiast usunąć, oświadczam wyraźnie, że ja z Ewarystą muszę się ożenić i to zaraz jutro.
— Powoli, ostrożnie. Łożnica rozkoszna oczekiwała hrabiego Orgaza tuż po wykonaniu ślubnego tańca. Sam nie chciał i zwodził, aż się doigrał...
— Wszystko mi jedno. Jeśli w pantomimie stanąć mam jak rycerz myślowo dzielny i świętobliwy, to zapowiadam, że oblubienica i tanecznica skobiecić się[398] nie śmie z żadnym innym samcem. Dalej, że warunkiem wtajemniczenia mojego w Orgaza jest Yetmeyera gwarancja pisemna, zabezpieczająca me wyłączne prawo, jako małżonka panny Ewarysty. Dixi!
— Od początku chciałem. Szkowrozić[399] wolał nasz kolekcjoner i ślabać[400] gębą. A teraz truda[401]. Świeżą parę rozbić? Gniew rosjanina nieocenionego na siebie ściągnąć? Pantomima stanie. Niebezpieczeństwo i cena zbyt droga. Mógłbym się podjąć takiego szaleństwa również pod warunkiem...
— Jakże męczące podłaziny[402] twoje! Czołgasz się jak wąchacz![403].
— A więc pod warunkiem, który precyzuję: Na pytanie twoje, czysto erotyczne, epikurejskie, ja z konieczności, niby talmudysta, pytaniem odpowiem, metafizycznem, ojcowskiem, praludzkiem. Sam w oświadczeniu zgotujesz los sobie.
— Pod brodę sadlistą[404] raz uwiąż śliniaczek[405] i przestań wątczyć[406]. Wymiętoś pytanie!
— Dobrze ci poganiać. Rozklapić[407] umiałeś twoje czaple nogi i dumasz wygodnie, gdy twój towarzysz ledwie ustać może. Otóż proszę pana... Jakby to powiedzieć... Był ongi Orgaz. Rycerz kościoła, myśli katolickiej. Cały się wkołysał w poszept tej świętości i cały puklerzem jej się opancerzył. Nakrył sobą wiarę, poczem od tej wiary jednym susem wdzięcznym odbił się jak orzeł z wyniosłej chojny[408] i do nieba wstąpił. Cytujesz Spinozę. Propositio ósma tej samej księgi, którąś ty powołał, opiewa dosłownie: „Omnis substantia est necessario infinita“[409]. Orgaz się nie skończył. Z tej samej materji Hevemeyer powstał, jako ciąg dalszy. Dowód jest na twarzy. Kosmiczna logika zapędza obecnie kolekcjonera, by powrócić raczył do swojej pierwotnej, rycerskiej treści. Ja się upominam o prawo substancji. Substancja wędruje, często się przebiera, przez wieki grasuje, w nich się deformuje, ale nie zatraca sensu swojej treści. Zostaje jej wyraz niezmienny, istotny. Substancja twoja, to własność Orgaza. Więc cechy twoje i pomyślenia pochodzą wszystkie z właściwości jego. Podstawa spoina psychiczna, mózgowa i atomiczna, zapaskudzona przez wieków namuły. A Orgaz wierzył!...
— Co robił Orgaz? Pożycz mi zapałki. Kapuśniaczek siąpi[410], zagasił mi fajkę.
— Orgaz w Boga wierzył!...
— Cowerkottowe palta są marne w ostatnich czasach. Fason głupawy, mydlinowa barwa, nie odpierają deszczowej napaści, lecz ślęgną[411] jak gąbka.
— Oddaj cesarzowi, co jest cesarskie. Kupiec firmowy i głośny miljarder dług musi spłacić swemu protoplaście. Dług podstawowy, wynikający z nieracjonalnej uczuć gospodarki. Wnieść trzeba opłatę na amortyzację długów kosmicznych. Zwróć Orgazowi, co Orgazowe!
— Mógłbyś raz wreszcie wyrzypić[412] pytanie, o które chodzi, miast głosić kazanie biblijno-bankowe, finansujące drobnomieszczańską uczciwość, dość rzadką.
— Bacon w rozprawie wybitnie gładkiej, tytułem upstrzonej: „De la Dignite et de l‘Accroissement des Sciences“ stwierdza wyraźnie: „La prolongation de l‘expérience peut avoir lieu de deux maniéres: par répétition ou par extension“. Ja, który ciebie, dostojny gościu, bez przerwy doświadczam, chętnie poniecham maniery drugiej, czyli rozszerzenia umizgów do pana na okrucieństwo, co kardynał Nino bezwzględnie zaleca i poprzestanę na repetycji arcyślamazarnej, innemi słowy: na wbijaniu ćwieków do głowy upartej, ale dbam o pewność, że głowa nie spadnie, nie straci kierunku, że siedzi mocno na wierzącym kręgu...
— Tezy, hipotezy, literatura, naukowe sztuczki. Ja nadsłuchuję, czy wynurzenie o Ewaryście jakie nie padnie.
— Na ślubnym kobiercu, podczas pantomimy przy tobie stanie i już nie odejdzie, jak długo sam zechcesz. Ale dziewicę poślubić może i uwieść z sobą w życie zmarszczone i nadszczerbione jedynie ten Orgaz, który jest czysty i rzeczywisty, Orgaz, który wierzy w istnienie Boga!
— W najbliższych dniach bankiet zaręczynowy wydam w barwach prerij. Chcę zapowiedzieć związek oficjalnie, by wkoło padł postrach na konkurentów ewentualnych. Mężczyźni wszyscy na tem przyjęciu muszą oślepnąć. W tym celu na oczy tych spozieraczów założę opaski gumowe, wlepne[413], by mojej rozkoszy nikt nie mógł zgwałcić spojrzeniem chwackiem.
— Przedtem jednak trzeba być kawalerem, przysposobionym do służby Boskiej, czyli Orgazem godnym ubóstwionej i kompanionem imprezy mojej. Orgaz wierzy w Boga, i Ewarysta i ja sam wierzę...
— No i cóż z tego? Pytania nie słyszę, pytania nie stawiasz a ściuchajdy[414] same na konserwy składasz w ugrzecznioną puszkę mej cierpliwości, gdzie same skwaszone kłębią się niesmaczki.
— Kongres się zbliża. Międzynarodowe, społeczne niesnaski wyzyskać muszę na rzecz propagandy religijnych orgij. Nie mogę już dalej odsuwać terminu. Czeka pantomima, czeka „Wesele“ i Ewarysta. A Orgaza nie ma. Ciągle jeszcze nie ma. Do Orgaza aktor przysposobiony i uzbrojony w pogotowiu stoi. Dotąd wcale nie wie, gdzie Orgaz istnienie swoje zaczyna. Na wiary ściernisku bosemi stopami twardo stanąć trzeba. Pytam wobec tego:...
— Czuję, że zadnice[415] obie przemoczyłem.
Zbawca papulaty[416] i czerwieniaty[417] naćmyrał się[418] zbytnio, jest rozkiwany, tępta[419] nogami odrewniałemi od niedogody, jak kępiak[420] na wydmie obwiesił konary sczuchranej zadumy. Rdzawe zapytanie, jak zdradliwy chechłak[421], w garści ukrywa, by je wprost w serce Orgaza‑ciaracha[422] wrzepić[423] lada chwila. Na twarzy wybrańca inactwa[424] dogląda i hatłamajki[425] z duszy mu wygania. W kałużę wstąpił, w której piłowiny[426] wielkiego gadania o wtajemniczeniu powoli toną pożółkłe, spienione. Cały upaciany[427] mr. Yetmeyer dychawiczną czkawką stawia pytanie:
— W jedynego Boga, w Boga — myśl — początek, w Boga — ukochanie, w Boga — stworzyciela, twe źródło, twe ujście... wierzysz Havemeyer?
Wzgórzystem przejściem tuż nad urwiskiem i nad głowami wybiedzomemi obu miljarderów kadeckiej szkoły sunie parada. Wracają z ćwiczeń. Orkiestra się piekli. Świdrują ucisz[428] fujary, klarnety. Mgławica‑śmietana została przez werble ubita na pianę. Błyskają latarki. A gardła junackie fanfaronują:
Dojdo rojdo tamty — dodo todo ramty,
Dejde rejde tumty — dede rede rumty,
Dujdu rujdu temty — dudu rudu remty,
Dyjdy ryjdy timty — dydy rydy rimty“.
Nikt nie odpowiada. Jaskot[429] już wsiąknął w przedmiejskie fafoły[430] Wybleszczył[431] oczy wiary nauczyciel i uszu nadstawia. Omacnica[432] zdradna na grzbiet mu skoczyła, szyję oplotła i już się szykuje, by zbawcę zagardlić[433]. Zsiniał, napęczniał, ale do ostatka chce kolekcjonera ciepciucha[434] wybadać.
Niedoszły Orgaz oniemiał i zmartwiał. Omglił się fajką i kamaszkami sfrancuziałemi w kołbani[435] babrze.
Rzeka klajdosi[436], szryz[437] topniejący krechci[438] jak tafta.
Przed Yetmeyerem w dalecznej ostronie[439] kosmosu harhara[440] zwolna się otwiera. Jest przeorana i użyźniona. Na oba kolana w błocko upada i szczęśliwości wieczystej woniaczki[441] pachając[442] łakomie, w ucho wybrańca ponawia pytanie:
— Orgazie szczęsny, Orgazie niedoszły, czy wierzysz... w Boga?.. W Boga Ewarysty?..
Wystawinoga[443] powstał pozorzysty[444].
— Ogłupieć można w ślakwie[445] zatraconej. Pójdźmy ku miastu! Oświetlona droga!..
Niebo szaruży[446], hargusi[447] Tajo. Na uspy[448] weszli. Gibas[449] dąży przodem. Jednacz[450] zgnębiony kaczka się[451] za nim. Wschodowiec[452] biczuje. W trząskim[453] ile toną. Raz wraz kamyczki, stąpaniem strącone, kulają się w rzekę i zaczepiają fale pośnione. Pacuk[454] na but skoczył Havemeyera i jak oparzony strzelił do graźni[455].
— Wprost nie rozumiem. Odemnie wymagasz nadzwyczajności za Ewarystę, a jednocześnie bez żadnych skrupułów Podrygałowowi dajesz ją za żonę! Czemże jest ten chłystek?
Wstępuję pod górę, uliczką stromą. Niemiłosierny bruk starożytny. Ślizgota[456] dręczy. Kudłas[457], aferzysta z piekarni przydrożnej, zwąchał szopówkę[458], gna jak szalony tam i z powrotem, jazgoce chrypliwie. A zaduszliwy[459] i zamyśliwy[460] wiary plantator ledwie że drepce za swym rycerzykiem.
— Ja panu powiem. Rosjanin jest ważny, bo wtajemniczony rychlej od waszmościa. Podrygałow... szatan. On wierzy bardziej, niż ktokolwiek inny. Najoczywistsze oddanie się Bogu przez protest zgryźliwy i nieprzytomny. Lecz nie wykluczam, że baletmistrza może spotkać zawód. Mógłbym ostatecznie tego bolszewika wystrychnąć na dudka. Przekonany jestem, że odszkodowanie przyjmie z ochotą. My wyznawcy Boga do wszelkich ustępstw jesteśmy skłonni, ale wśród swoich, podkreślam wśród swoich. Gdyby więc odpowiedź, której oczekuję, wciąż oczekuję... choćby dlatego, że pozór zwycięstwa od czasu do czasu jest wprost niezbędny, witaminy skrzepią w zwapniałych żyłach... Otóż gdyby Orgaz, prawdziwy, udzielny wszedł w pantomimę, widzów twarzą nabrał i na religijne wypędził pastwiska, miałby wabną żonę, a jabym częstację[461] sprawił po weselu, jakiej nie było na królewskich dworach i na pamiątkę wtajemniczenia wstawiłbym w dancingu najwspanialszą izbę: Camera degli Sposi...[462] Maliznę[463] tylko zrozumieć należy, a mianowicie, że nasze kollegjum czcicieli religji unika, jak ognia, osądu strasznego, który inkwizycję spotkał najniesłuszniej: „Ci serviano di Dio, e non serviano a Dio[464]“. Polecam panu na dni najbliższe lekturę wskazaną i aktualną do poduszeczki z mej bibljoteczki: Lorenzo Valla „De voluptate ac de vero bono“[465] oraz Pontano Ferranty I., znanego poety: „De amore coniugali[466] i „De prudentia“[467] i „Asinus“[468] także...
Coraz marniej drepce, pałąkowemi przebiera nóżkami.
Od introligatora po scenie domowej i po zasadniczem nieporozumieniu wygnana została nieco rozjuszona sędziwa, czcigodna, szerokobara, familijna grula[469]. Jest nieprzytomna i oburzona, więc w świat szeroki na oślep cwałuje. Fatum zrządziło, że na papconia[470] dancingowego, na Yetmeyera, z rozmachem wpada, grzbietem podjeżdża pod rozkrocze jego, porywa ze Bobą dżokeja‑grubasa, kilka kroków dźwiga i zrzuca w końcu, niby tobołek, na krawędź chodnika tuż przy latarni, naprzeciw fryzjera. Na krzyż się zwalił i głucho jęknął. Jest zagwazdrany[471] czerwoną glinką, zsiniały, zmięty. Bok ma bolawy[472], więc jak czerwiatka[473] na wznak się rozłożył i nóżętami oraz rączkami wymownie porusza. Opasłe liczko cierpotę[474] wyraża, a łezki w oczach garną się do światła. Próżno zabiega kawaler‑chudziara[475], by zbawcę dźwignąć — jest słabosilny. Pomoc nie nadchodzi, jakkolwiek w pobliżu urwisów banda, na płycie kamiennej puszczając frygę, wyje jak w dżunglach dzikich słoni stado na widok tygrysów.
— Wypadek niezwykły, wprost alegoryczny. I skweres znaczny, zwołać trzeba ludzi, siłaczy wybitnych, by w portantinie[476] pana unieśli. Kości są całe?
— Proszę, Havemeyer, nie trudź się pan zbytnio! Poleżę, odmoknę, odsapnę, odzipnę. Tyle spoczynku mojego na ziemi, de mię Świnia, przypadkiem zesłana, gdzieś w błoto potrąci. Myślę jednak sobie, żebym wnet się porwał na równe nogi i nie czuł upadku, gdybym odpowiedź ową upragnioną mógł usłyszeć zaraz... Wszak i ja odpowiedzi panu dłużny jestem. A tak, to nic nie wiem, czego się trzymać i jak z Podrygałowem sobie postąpić...
— Skoro już konieczne i niemal zbawienne dla uzdrowienia...
— Szczęście przynosi spotkanie ze świnią. Zauważyłem niejednokrotnie, wcale a wcale nie będąc przesądnym. Wiesz o czem myślę? Gdyby tak się stało, że pan, do wierzących wliczony wyjątków, uzyskałbyś prawo, by ten cud nieziemski, Ewarystę moją, pojąć za małżonkę, przez skórę czuję, poprostu widzę paraoptycznie, że wzorem kochanka mógłbyś być dla wszystkich ożenionych samców. Jak o Karolu III, Burbonie, również i o tobie pisanoby z wdziękiem: „il n‘avait point de lit dans son appartement, tant il était exact a coucher dans celui de la reine“. Nie żartuję wcale, jestem przekonany.
O królewiczu mój urodziwy i zakochany, powiedzże raz wreszcie, czy ty wierzysz w Boga?
Wytworniś stoi o latarnię wsparty. Otrzepał kapelusz, kołnierz starannie postawił od płaszcza, rękawice wkłada, machnął laseczką i odpowiada bez zająknienia:
— Wierzę.
— Co słyszę? Możliwe? Wierzysz, ty wierzysz?..
— Tak jakoś się składa, że właściwie wierzę. Myślą nie doszedłem, tylko przez uczucie, że tak być powinno, że lepiej będzie... bliżej Ewarysty...
Zamilkł. Wyprostowany, oczyma ściga ponury koloryt niewidzialnego obrazu Ribery. I posępnica[477] na kolekcjonera obliczu się ścina.
U nóg mu się tarza Yetmeyer szczęśliwy, pogruchotany, a uśmiechnięty.
— Tem lepiej, tem pewniej!.. Orgazie przedziwny, wtajemniczony i świętobliwy!.. Chwało ty moja i moje marzenie!.. Mówiłem, że Świnia to powodzenie... Mamy „Wesele“. Najistotniejsze. Podwójne, huczne. Gotowe misterjum... Odżyje religja... Kupię maciorę za każdą cenę, byłem ją poznał. Tę samą, tę samą. Nie chcę żadnej innej. Wypchaną jak mumja umieszczę w zbiorach, pobudzających do szczęsnych rozmyślań. Mój fetysz, talizman, dobrodziejka moja!..
Havemeyera buty zlizuje, za nogawki targa. I sam do siebie niezrozumiale bez ustanku dźwięda[478].
Zaś obok fryzjera, tuż przy wystawie opasek na wąsy i odmian szamponu do mycia głowy, sprawny najemnik w białej płótniance i w zielonym kasku ogromny afisz czerwono‑-żółty do muru przylepia:
w
Dancingu Przedśmiertnym
Wielka Pantomima:
skomponowane przez D. Yetmeyera.
Oblubieniec: Mr. Havemeyer, miljarder
z New‑Yorku.
Wrepecił[479] się wreszcie w uliczkę wózeczek na wielkich dwóch kołach, przez parszywego osiołka ciągniony. Wywoził śmiecie i opróżniony powraca na nocleg. Do zgniłej skrzyni przygodnej biedki introligator, pomocnik fryzjera i ulicznicy zapakowali wielkiego zbawcę nowego świata. Poturbowany a nieuszkodzony gzi się radośnie ze samym sobą, jako przystoi na dostojnego arcypasterza uczuć religijnych. Pomazaniec jego przy osiołku kroczy. Jadą na „Wesele“.
Pod okap latami od lat nieczyszczonej i filującej, a wielce pamiętnej kosmicznie‑komicznem zderzeniem Zbawcy z świnią rozjuszoną, trzęsidupka[480] wpadła i przykucnęła. Zasłocone piórka suszy racjonalnie i postępowo. Ptaszyna fertyczna i rezolutna. Beksać nie lubi, trelować nie umie. Natomiast specjalność upatrzyła sobie w bezpojęciowej, skocznej filozofjti. Zna wszystkie teorje o przyszłem życiu. Tak sobie, tak sobie. Teraźniejszości na nich nie buduje. Obrotnym zadeczkiem merda, wymachuje. Cierka[481] i cuduje[482]. Same sentencje wy heblowane, inkrustowane, spomadowane czy opieprzone. Al fresco, aż giorno... W „Dancingu przedśmiertnym“ jeszcze ani razu nie była dotąd, a kocha Boga i wierzy w Niego. Taka wykształcona przez własne gardziołko...
kongresowym wydarzeniom. Do Toledo zjechały wszystkie możliwe cywilizowane i dzikie narody, ludy, szczepy, plemiona. Uroczystości zgromadzenia religijnego rozpoczynają się od manifestacyjnego pogrzebu niani Praksedy i otrutej przez nią, w ostatniej chwili przed śmiercią, dwunastki Podrygałowiąt. Trzynaście trumien odjeżdża do rosyjskiej kolonji w Berlinie. Na dworzec kolei odstawia dyrekcja dancinga zmarłe istoty w trzynastu samolotowych karawanach, dostarczonych — dla reklamy i popisu konkursowego w locie powolnym — przez trzynaście najwybitniejszych firm aeroplanowych.
Po tej uroczystości żałobnej odbywa się na podwórcu dancinga kongres, na którym jako mówcy występują również obaj pogodzeni konkurenci‑miljarderzy. Pan Dawid poświęca swoją przemowę przedewszystkiem perturbacjom kosmicznym, które — zdaniem jego — spowodowane zostały niespełnieniem przez szereg narodów obowiązkowej, metafizycznej roli w tak zwanej konstrukcji kontynentalnej. Cała równowaga wszechświata oraz normalny bieg ciał niebieskich zależne są od należytego wywiązania się w pierwszej linji Polski z ciążącego na tym kraju zadania: dobrej mądrości. Yetmeyer wzywa kongresowe narody, by pielgrzymką udały się nad Wisłę i wybłagały od narodu Lecha dopełnienia metafizycznych przeznaczeń. Uczestniczący w kongresie delegat biura Ligi Narodów, obawiając się komplikacij międzynarodowych z chwilą urzeczywistnienia tego pomysłu, zastrzykuje wszystkim delegatom biorącym udział w obradach egipską śpiączkę, przez co unicestwia procesję błagalną do Polski.
Wieczorem po kongresie udają się obaj nowi spólnicy, to jest zbawca Dawid i kolekcjoner, samolotem do Kadyksu, gdzie mają odwiedzić dwie kobiety, które śpieszyły na kongres, lecz poróżniwszy się ze sobą po drodze na tle religijnem, stanęły do walki na florety i poraniły się ciężko w tym pojedynku. Podczas lotu na wysokości jedenastu tysięcy stop kona książę Omar, który od dłuższego czasu cierpiał na żółtaczkę połączoną z wrzodem na wątrobie.
Z Kadyksu wyjeżdżają miljarderzy wraz z towarzyszącym im orszakiem na pełne morze łodzią podwodną, w której wnętrzu, w głębi również jedenastu tysięcy stóp, odbywa się spuszczenie zwłok Omara na dno oceanu, poczem zasiadają goście do stypy, będącej równocześnie bankietem zrękowinowym na cześć Ewarysty i jej narzeczonego Havemeyera.
W chwili, kiedy kolekcjoner pochłonięty był grzebaniem Omara, pokryjomu, w hali maszyn, pobłogosławił pop prawosławny związek małżeński między Ewarystą a Podrygałowem. Yetmeyer uważa, że wszystko jest w porządku, gdyż skoro kolekcjoner już uwierzył w Boga, w takim razie nie może on uzależniać aktu wiary od tak podrzędnego warunku, jakim było legalne pozyskanie baletnicy na towarzyszkę życia.
Komplot, przy wybitnej pomocy zakochanego w Ewaryście hrabiego Majcherka i chińskiego papieża, udał się znakomicie. Wszyscy powracają w najlepszych humorach do Toledo na przedstawienie pantomimy „Wesele hrabiego Orgaza“, wyznaczone na wieczór następny.
SZURUJĄ, LECĄ, GNAJĄ, NAPŁYWAJĄ...
TOLEDO ZAPCHANE, TOLEDO ZATKANE...
NASZPIKOWANE, POCENTKOWANE,
ZAKORKOWANE.
ZDRADA ZAUŁKÓW, PODWÓRCÓW PYCHA
ROZGAWRONIONE I ROZMRÓWCZONE.
UPSTRZONE MURY, ULICE SPAPRANE.
NARODY, SZCZEPY, DZIKIE PLEMIONA,
WIARY, WYZNANIA, OBRZĄDKI, SEKTY,
HORDY, TABUNY, POCHODY, PROCESJE.
ZWARTE SZEREGI, LUŹNE DZIWAKI,
WSTĘGI, SZYSZAKI I FERETRONY.
TUŻURKI RZĄDOWE, PRZYPRASOWANE,
WSTĘGI ZWIĄZKOWE, KOKARDY KLANOWE,
ROZETKI W KLAPIE, TURBANY NA GŁOWIE,
BIAŁE BURNUSY, ZŁOCONE ORNATY.
TWARZE ZIELONE, OCZY SPRÓCHNIAŁE,
ZŻÓŁCIAŁE ZĘBY, NOGI SFJOLECIAŁE,
RĘCE SKRWAWIONE, ŁYSINY, LISZAJE...
GDYBY MANGROWE[484] PODZWROTNIKOWE
Z KOCZKODANAMI, SWYMI KORZENIAMI,
STERCZĄCE DO GÓRY, WYPATROSZONE...
LUB NIBY FAR‑WESTU[485] SKIWANE BURZANY:
CYNJE[486], OMANY[487] I ERYGERY[488],
POMIĘDZY KTÓRE WPADŁY PUSTOROŻCE[489],
ZE STANU DAKOTA CZY Z NAD ORINOCO,
WYSZPIEGOWANE PRZEZ GRZECHOTNIKI I PRERJOWE PIESKI...[490]
JAK ARMADYLE[491] CZY GARAPETY[492],
ŻARŁOCZNE, CHCIWE, NIEUSTĘPLIWE...
A TAKŻE PRAWIE JAK BŁĘDNE RUMOSZE[493],
KANIONÓW[494] STRASZYDŁA, BARYTY[495], GNAJSE[496].
WYKRETYNIAŁE I NAMASZCZONE...
ZBIEGŁY SIĘ, ZBIEGŁY WSZELAKIE MRZONKI,
WSZELAKIE CKLIWKI I WSZYSTKIE DRYGOTKI,
WYCYRKLOWANE ZBAWIENIA PROJEKCJE,
PR0‑REL1GIJNE NIEME UKOCHANIA —
DES IDÉES ZWANE, DLA SKRÓTU, FILUTNIE,
DES IDÉES ZWANE I TO GÉNÉRALES...
SKRZECZĄ PRZYNAJMNIEJ TAK ZAWSZE CYKLADY[497]
WŚRÓD PONTODERIJ[498] CZY JAKICHŚ R0BlNIJ[499].
OTÓŻ SIĘ ZBIEGŁY Z CAŁEJ KULI ZIEMSKIEJ
SENTYMENCIKI I SPEKULACJE
PRZEZ DELEGATÓW I DEPUTACJE
DO YETMEYERA,
NA KONGRES W DANCINGU.
JAK WŁADCA UDZIELNY PRZYJMUJE ZBAWCA.
PŁASKOWYŻ TOLEDA NA DŁONI PULCHNIUTKIEJ
ROZŁOŻYŁ MISTERNIE
I NIBY WARCABY PRZYBYSZÓW PRZESUWA.
SMART FELLOW[500] GOUZDRALEZ ZWOZI I ROZMIESZCZA.
OCHOTNIK MAC ABSURDE ORAZ NIEODSTĘPNA,
CZY TEŻ PRZEDEWSZYSTKIEM UCZONEMU WIERNA,
MSS. PIPERMENTS — GRACJA, SEKRETARZUJĄCA
NA DWORCU, ZA MIASTEM ALBO NA LOTNISKU,
W GOŚCINNE RAMIONA CHWYTAJĄ PIELGRZYMÓW
I UDZIELAJĄ WYŚWIĘCEŃ PRZEDWSTĘPNYCH.
MUZEA, MOSZEY, MAGISTRAT, MORGA[501],
PAŁACE, WIĘZIENIA, KLASZTORY, KASARNIE,
KLUB TOREADORÓW, DOM PRZEDPOGRZEBOWY,
AUKCYJNE HALE, ANTYKWARJATY,
BÓŻNICA, RZEŹNIA, URZĘDY CŁOWE,
SZKOŁY, SZPITALE, SZULERNIE, SZYNKWASY,
RZĄDOWE BIURKA, WOZY MEBLOWE, SKRZYNKI POCZTOWE,
PIWNICE, STRYCHY I SPŁASZCZONE DACHY
SĄ ROZORANE I SPARTACZONE W GRZĘDY HOTELOWE...
PRZEZ ŁOŻA, TAPCZANY, PIERNATY ZAPCHLONE.
PĘTLICA RZEKI, PRZEDMIEJSKIE PRZYSIÓŁKI,
OLIWEK GAJE PAGÓRKOWATE
SĄ UFALBANIONE, POMERESZKOWANE:
NAMIOTY, BARAKI, KUCZKI I WIGWAMY...
O TOLAITOLA![502] EMIRÓW, KALEBÓW,
ABDERRAHMANA I AL HAKEMA,
KASTYLIJCZYKA ALFONSA SZÓSTEGO,
PRZEPOTĘŻNEGO KAROLA PIĄTEGO,
HISZPANJI PRYMASÓW
I JENERALNYCH INKWIZYTORÓW!
CYDA RYCERZA I HRABIEGO LUNY,
GOCKICH RODERYKÓW, WRÓŻBITÓW, CADYKÓW,
THEOTOKOPULOSA I CERVANTESA,
LOPE DE VEGI I MEDIN1LLI,
MORETO CABANI I JOSE ZOR1LLI...
O TOLAITOLA! ..
ORGAZA TOLEDO I EWARYSTY!
CZCIGODNY TUMIE, SZANOWNE CASTELLUM[503],
NA STRAŻY MYŚLI RWĄCEJ WCIĄŻ NAPRZÓD
I WCIĄŻ WIECZYSTYCH ŁAKNĄCEJ PRZYPŁYWÓW...
O TABERNACOLO DEI GAUDENTI![504]
WTAJEMNICZONE W KWADRATURĘ KOŁA
KOSMOSU BEZMIARU W ŚWIĘTOJAŃSKIM PYŁKU...
CIGARRAL[505] JESTEŚ WYNIOSŁE, PODNIOSŁE
DE BUENAVISTA[506] LUDZI‑SŁONECZNIKÓW,
TWARZ ZWRACAJĄCYCH PRZED OBLICZE BOGA!
SUNĄ, LECĄ, PŁYNĄ.
DES IDÉES GÉNÉRALES.
POMIĘDZY CHRYSTUSA REGULARNE ARMJE
I BUDDY ZASTĘPY SPŁOWIAŁE, STĘŻAŁE,
POPRZEZ ZACZEPNE WATAHY ISLAMU
SĄCZĄ SIĘ STRUGI DZIECIĘCYCH WIERZEŃ,
ŚMIESZNYCH, JAK DREWNIANE, JARMARCZNE ZABAWKI,
JAK POT ROBOCZY POKORNYCH I ŚWIEŻYCH,
TYSIĄCOBARWNYCH, JAK EPIFITY[507] DZIEWICZEJ PUSZCZY.
THE SOVEREIGN PEOPLE[508] PÓL LODOWATYCH,
ARCHIPELAGÓW PODZWROTNIKOWYCH, STEPÓW KAKTUSOWYCH...
SUNĄ, LECĄ, PŁYNĄ.
WIĘC ESKIMOSY I GRENLANDCZYCY,
JAKUTY, AINOSY I KAMCZADAŁY,
FINOWIE, ESTY, LIWY, LAPOŃCZYCY
I SAMOJEDZI, OSTJAKI, TURKMENY,
KIRGIZI, AŁTAJE I ABAKANY,
MONGOŁY, KAŁMUKI, BURJATY, TUNGUZY,
MANDŻURY, THAISY I ANAMICI.
NASTĘPNIE MIEDZIANE LUDY AFRYKI, NILU UPRAWIACZE I ICH KREWNIACY:
KAFRY, HOTENTOCI,
BUSZMANY, FULLAHY I NUBIJCZYCY
I OWAHERERO
I BEEZUANA.
BERBERY, TUAREGI,
TIBBU, KOPTOWIE, ABISYŃCZYCY...
Z NAD OREGONU I Z GÓR SKALISTYCH CZERWONOSKÓRZY, A TO:
CZIPEWAJE
I IROKEZY
I ALGONKINY,
SIOUXY, APASZE...
Z NAD MISSISIPI SZCZEP ZWANY NATSZEZY,
Z KRAIN MEKSYKU SĄ CZICZIMEKI
TOLTEKI, AZTEKI,
A Z NAD JEZIORA, KTÓRE TITICACA OTRZYMAŁO MIANO,
NA POGRANICZU PERU I BOLIWJI,
PRZYBYLI INKA Z PLEMIENIA KESZUA ORAZ AYMARA.
WSZYSTKO JUŻ RESZTKI WYTRZEBIONYCH RODÓW,
OKAZY TAK RZADKIE, JAK DZIKICH BAWOŁÓW,
NAJBLIŻSI SĄSlEDZ1 TYCH „MOHIKANÓW“, CZYLI AMERYKI ŚRODKOWEJ WYSŁAŃCY SĄ:
MAYA LUB KWISZE ORAZ ARAWAKI.
DO NICH PRZYLGNĘLI KARAIBOWIE Z POBLISKICH WYSEP.
SAMO POŁUDNIE NOWEGO ŚWIATA OKAZAŁĄ GRUPĘ WYSŁAŁO NA ZWIADY:
POSŁUJĄ GUARANI,
TUPI, BOTOKUDY,
DZIELNI ARAUKANIE I ABIPONY.
PATAGOŃCZYCY ZJAWILI SIĘ RÓWNIEŻ
I FUEGIANIE Z ZIEMI OGNISTEJ,
ZAŚ Z NOWEJ GRENADY MUISKA CZY CZIBEZA.
W KOŃCU POMIESZANI KROCZĄ AUSTRALCZYCY
I PAPUASY,
POLINEZEJCZYCY,
DATTAKI Z SUMATRY,
DAYAKI Z BORNEO,
Z CELEBES ALFURY.
HOŁD DZIŚ SKŁADAJĄ EUROPIE STAREJ.
PO PRAWDY PRZYSZLI ODKRYCIE NOWE, PO UPEWNIENIE SWYCH UMIŁOWAŃ.
DO JERUZALEM NIE POCIĄGNĘLI, ANI DO MEKKI
I RZYM OMINĘLI,
A DO SURDUTÓW CZARNYCH PRZYBYLI,
KTÓRE ZAZWYCZAJ JASNE GŁOWY MAJĄ.
MIASTO WYBRALI ZASPANE, PONURE, JAK PALO MULATO[509] NA GLINCE CZERWONEJ,
WYOGROMNIONE I OPASANE RZEKI BERYLEM,
KTÓRE WSKAZANO JAKO ŹRÓDLISKO WSZECHODKUPIENIA NOWOCZESNEGO,
BŁOGOSŁAWIONE I NIEZATRUTE.
ZEWSZĄD SIĘ ZBIEGLI PO SWOJE ZBAWIENIE,
MARZENIA ROZPIĘLI NA SŁOŃCU, NA WIETRZE,
GWOLI OSUSZENIA PO SŁOTNEJ WĘDRÓWCE,
A SAMI, W NAMIOTACH ALBO W SZAŁASACH
KOCZUJĄC, ŻUJĄ WERSETY MODŁÓW,
NIC NIE RABUJĄ I DOKONUJĄ IN CONCLUENDO[510] PRZYRODZONE SALTUS[511]
LES IDÉES GÉNÉRALES.
THE SOVEREIGN PEOPLE — NIE TERAŹNIEJSZOŚCI WŁASNEJ, NIEODRODNEJ, STĄD PROBLEMATYCZNEJ,
ALE NAJPEWNIEJSZEJ, NIEODGADNIONEJ, POZAGROBOWEJ PRZYSZŁOŚCI SWOJEJ...
A MIASTO ŚWIĘTE WSZECHŚWIATOWEGO I SPÓŁCZESNEGO ZBIEGOWISKA TEGO,
PROROCZA ARKA,
KRYNICA ROZCZULEŃ,
OAZA NATCHNIENIA CZY FORT GRANICZNY PODDAŃSTWA BOŻEGO,
MIASTO — ROMITORIO[512] RZESZY LAZZARONICH,
KOCHACZY KOSMOSU...
TO DUMNE TOLEDO!
O TOLAITOLA!
Samochodem siwym, zabenzynionym, rozklekotanym pędzi Yetmeyer. Między ludy wpada. Sześciu detektywów towarzyszy jemu. Po trzech z każdej strony. Na motocyklach, w ceglastych sukmanach, zakapturzeni „Bracia Dobrej Śmierci“ są agentami włoskiego „Fiata“, zatrudnionymi w służbie bezpieczeństwa. Samochodowa wysłała ich firma, by sławę szerzyli pośpiesznych motorów. Do swej ochrony wynajął ich „Dancing“ i poprzebierał w religijne stroje. Żwawi, przebiegli, wrzaskliwi, ochrypli i zakurzeni. Dwaj z Medjolanu, a czterech z Florencji. Obowiązek mają nietylko życie osłaniać Dawida na każdym kroku, przed zamachem wszelkim, ale i publicznie ogłaszać ciekawym naszego zbawcy, „Pronunciamenta“[513]. Struny głosowe zdzierają sobie i nawołują, choć paplaniny ich nikt nie rozumie:
„Ecco vostro innamorato! Ecco padre nostro! Ah! come e bello, gioia nostra! Dio lo benedica!!“[514]
Na Yetmeyera wskazują otwarcie, a między sobą ukradkiem zezują.
Przystanęli właśnie koło Tatarów. Ci przerażeni i ogłupiali. Nadpsutej koniny surowe kawały wtłoczyli do gęby i płomykami zdziczałych ocząt miotają nieufnie. A pretorjanie, czy dyjakoni odnowiciela uczuć religijnych, za pazuchę niemal wtykają im świstki czyli dodatki wprost nadzwyczajne, zawierające biuletyn ostatni dyrekcji „Dancinga“, zredagowany w dwudziestu narzeczach oraz osobno w obrazowem piśmie z hieroglifami dla nieczytelnych i niepiśmiennych.
Wiadomość jest czarna. Żałoba okryła otoczenie całe pana Yetmeyera, a więc kongresowe, naczelne sfery, zanim do obrad przystąpić zdołano. Prakseda niania umarła w szpitalu i zabrała z sobą Podrygałowiąt wszystkich dwanaścioro, baletu podporę. Przyczyna śmierci niewyjaśniona i zagadkowa. Niedobrowolny pomór masowy. Ktoś popełnił zbrodnię. Wypadek się zdarzył tuż po miłej uczcie zrękowinowej ku czci Ewarysty i baletmistrza. Śledztwo jest w toku. Zgrabna zwłok isekcja dostarczyła dowód, że wszystkie dzieci zostały otrute arszeniku proszkiem, jak wiadomo białym, a domieszanym do bitej śmietany, która wraz z ryżem i truskawkami ozdobą była rodzinnej biesiady i główną przynętą dla ofiar nieszczęsnych. Sama Ukrainka zmarła natomiast śmiercią naturalną. (Czy zaszła omyłka wielce tragiczna przy leków rozdziale, czy też rozmyślnie za jednym zamachem sprzątnięto pisklęta? Komu i dlaczego mogło zależeć na skonie niewinniąt? Dyrekcja szpitala jest odpowiedzialna i to niewątpliwie za brak nadzoru i za poniechanie surowej kontroli potraw spożywanych w obrębie zakładu. Lecz samo stwierdzenie formalnych zaniedbań nie odkrywa jeszcze motywów przestępstwa i co najgorsze: sprawy nie ujawnia).
W pierwszym impecie popełniono nietakt: aresztowano jako podejrzanych Podrygałowa i Ewarystę. Wnet uwolniono dla braku dowodów. Poszlaki same zbyt ogólnikowe. Dancinga właściciel przez kryminalną badany policję orzekł, że nie zna „konstrukcji tego okrucieństwa“, ale jest pewny, że motywy zbrodni w jego środowisku, z czyjejkolwiek strony, są pozbawione wszelkich cech praktycznych, codziennych, przyziemnych, a „jedynie twórcze“ one być mogą. Na tem zeznaniu na razie ugrzęzło wyjaśnienie sprawy. Oczekiwany jest przyjazd ekspertów pięciu najsławniejszych spółczesnej doby, czyli sędziów śledczych do skandalicznych pseudorarytasów, a mianowicie z Pragi, Bukaresztu, z Białego Grodu, a nawet z samej mroźnej Warszawy. (Mała Ententa kroczy solidarnie).
Dancingowy balet żadnych ograniczeń, ani też powstrzymań, na szczęście nie dozna, gdyż uzupełniony natychmiast został przez nowe nabytki z schroniska dla kalek i z domu podrzutków.
Najpoważniejsze zadanie obecnie to pogrzeb ofiar, który samorzutną manifestacją będzie narodów na rzecz tej myśli, jaka je przywiodła w ustronie Toleda. Ponury wypadek religijne tętna ożywi, zapali, pobożnych wierzeń wytęsknioną arfę wysrebrzy, rozdzwoni i podniebienia podniebne nastawi na smakowanie wieczystych nastrojów. Kondukt pogrzebowy niebawem się zwali. Przez Puerta del Cambron[515] podąży dumnie do stóp Alkazaru[516], a stamtąd już prosto, po arcydziele rzymskiego rozmachu w rzucaniu kamieni nad przepaściami, czyli po sklepieniu mostu wsławionego pod nazwą Puente de Alcantara, tuż przy sadybie baśniowej kochanki Karola Wielkiego, czyli przy Palacio de Galiana, przemknie zaułkami Huerta del Rey i na dworcu stanie żelaznej koleji. Tam załadowanie nastąpi trumienek i odesłanie do komitetu monarchistycznego byłych oficerów rosyjskiej armji z główną kwaterą przy Artilleriestrasse w północnym Berlinie. Te sztabskapitany i praporszczyki prywatną tragedję ludzi religijnych wyzyskać pragną do propagandy przeciw sowietom i pogrzeb szykują przez Friedrichstrasse z udziałem kronprinca i Ludendorffa, całego Orgeszu z Górnego Śląska, przedstawicieli „Action Française“, dwustu faszystów i otoczenia pana Izwolskiego. Na nic innego zdobyć się nie mogą i nie umieją. Podrygałow nie chciał odmawiać żądaniu wyśrubowanemu a zaszczytnemu, by zaciekawieniu dancingowemu w niczem u nikogo nigdy nie zaszkodzić. Reklama w Niemczech jest również wskazana. Gouzdralez notę tajemną szykuje, prawie równocześnie, do władców na Kremlu, w której określa to przymusowe, trudne położenie i nadużycia nieuniknione przy nacjonalistycznem czy komunistycznem balsamowaniu zmarłych lub poległych. Tak więc trumienki ukraińskiego biedactwa czułego w zaplombowanych wozach towarowych zajadą do gniazda wszech rosyjskiego matactwa pruskiego.
Tem wznioślej i rzewniej żegna je Toledo, a z pominięciem nader troskliwem wszelkiej banalności. Z kilkuset osób zaledwie się składa orszak żałobny. Zbieg z Poczajowa, pałamar cerkiewny, krzyż jeden jedyny poniesie na wstępie. Tuż za nim kroczą: patryjarcha grecki wygnany z Aten przez Venizelosa i archimandryta ostatni z Odessy, emigrant, mistyk i morfinista. Za nimi popów i djaków dwie pary. Parastas odprawią w trzech punktach miasta. Ato‑tso papież i Onczidaradhe w szatach uroczystych z kolei się zjawią. Żadnych chorągwi i wieńców żadnych. Mowy wykluczone czy posępne chóry. Do ceremonji konieczne milczenie. W najbliższym szeregu pójdą delegacje. Honorowe miejsce zajmą ludożercy z pogranicza Konga, po czterech z plemienia Fan i Monbuttu, a jeden dziwak Niam‑niam[517] odmiany pod silną eskortą zbrojnych hajdamaków z pod Tarnopola i z Delatyna. Za tą przegrodą z samych dzikusów poaustrjackie kroczą burgżandarmy z pióropuszami i w białych płaszczach podbitych purpurą, poczem arcyksiąże niewiadomo który — Salwator czy Otto — pod ramię prowadzi wielkiego księcia Michajłę bez głowy oraz z drugiej strony butnego kaisera z sercem zawieszonem w woreczku na plecach. Depcą im po piętach leśne karzełki Abongo[518], Aka‑ka[518] i Batwa[518], nagie, brodate, popłakujące i marchew gryzące albo selery zupełnie surowe.
Następuje grupa cywilizowana i bardzo zmieszana. Więc przedstawiciele szmuklerskich wyrobów, fabrykant cykorji, agenci szampanów węgierskich, niemieckich, dewocjonaliów handlarze wybitni, mistrzowie w biegu okrężnym do mety, palacze opjum, ginekolodzy, krupierzy, zwłok oglądacze, filateliści, grafologowie, hodowcy królików, miłośnicy sztuki, przyjaciele nauk, piłkarze, cykliści, dobroczynne panie, bomb podrzucacze, pomywacze okien, bridżyści, turyści, zespół pokojówek bezwyznaniowych, byli ministrowie, związek kamelotów, pożeracze gazet, zbieracze kości i niedopałków, miotacze haseł patrjotycznych, polewacze ulic, baon nożowców czysto ideowych, meteorologowie, smakosze, kokoty i entuzjaści każdego zawodu, lada sposobności. Najdrobniejsza grupka cyfrą oznaczona na kiju widocznym.
Zamykają pochód: prezydjum kongresu zakwefiowane, personel baletu z Havemeyerem samym pośrodku, zwierzęta dancinga i służba konieczna, dyrektorowie firm samolotowych, upełnomocnieni i nadzwyczajni posłowie mocarstw sypiących się w gruzy, a na samym końcu, jako straż tylna, korpus sprawozdawców sejmowych, książkowych, muzycznych, sportowych i teatralnych, wybitnych chwalców świętej przeciętności, posiadaczy akcji ufności społecznej i narodowej, gryzmołów, kiczarzy, gryzoniów, warchołów i wątrobiarzy. W dostojnem gronie tej najwyższej kasty spółczesnej kultury wystąpią publicznie, nieznani dotąd szerokim masom, praojcowie rodu zwanego ludzkim, dzisiaj niestety już tylko szkielety, lecz uruchomione wcale prawidłowo przez wpływowy odłam stołecznej prasy, powiedzmy szczerze: przez wymyślaczy bredni zawodowych dla straganiarek, dla dorożkarzy i dla zgłodniałych, marnych biurokratów. Otóż pod rękę z panem senatorem i wiceprezesem związku dziennikarzy wystąpi praprzodek człowieka i małpy, okaz znaleziony w Broken Hill w Rodezji, zaś jego parnisty[519] sobowtór — bratanek, Pithecantropus, wydobyty z Jawy, pełen galanterji, poda ramię swoje małżonce i dzieciom nietykalnego, publicystycznego gawrona czy bzdury. Czaszka, piszczele i oba golenie czcigodnych dziadków karbolem wytarte i amoniakiem, co powód stanowi, że imperatorowie‑redaktorowie, których jest mrowie, obrzydliwie beczą. Na jaśku pluszowym Oxfordu pedele doktora Woodward‘a[520] odręczne pismo do wszystkich gryzmołów dźwigają butnie, gdzie zaznaczono, że najważniejszym czynnikiem moralnym i emanacją wartości myślowej jest rozwydrzona, a namaszczona, prasa brukowa. Kość ogonową całego pochodu ambulans stanowi, niemal pocztowy, a jednak raczej furgon wojskowy, który wiezie lody oraz andruty z samych andronów dla dziatwy przygodnej do lat czternastu, dla młodzi zaś starszej broszurowane zawiera wskazania w przedmiotach płciowych i w stosowaniu erotycznych trudów do nadzmysłowych uczuć wylewu.
Ludy zgromadzone na kongres w Toledo nie wezmą udziału w samym korowodzie. Pronunciamento wzywa je serdecznie, by manifestowały gremjalną żałobę tam, gdzie każdy stoi, więc przed hotelem czy przed namiotem lub przed obozowiskiem, pod gołem niebem. Godności pełen i pełen chwały, w milczeniu zgnębiony, utworzą ludy szpaler pogrzebowy. Pochód pójdzie wszędy, nie minie nikogo. Zwłaszcza umarli spojrzeniu każdego będą dostępni, albowiem od krypty do samej stacji trzynaście trumienek nie dotknie ziemi, ponad ludzkie głowy powietrzem popłynie.
Samolotowych karawaników trzynaście jak cacka, aluminjowych, o kształcie szarańczy zielono‑niebieskiej z żółtem podbrzuszem, dla własnej reklamy i kongresowej, zaofiarowało Yetmeyerowi towarzystwo zacne i postępowe z siedzibą w Paryżu, z filją w Barcelonie: „Société pour l‘Aviation et ses Derives“. Do startu staną pierwszorzędne typy różnonarodowe, dwu‑jednopłatowce, lecz wyposażone w jednogatunkowy silnik pięćsetkonny Hispano‑Suiza. Dzięki tej maszynce będą mogły ptaki lecieć krok za krokiem i dotrzymać taktu marszom pogrzebowym: naprzód Beethovena, a potem Szopena. Obrzęd religijny naskroś dancingowy będzie jednocześnie „Międzynarodowym i pierwszym konkursem do uzyskania rekordu pewności w locie powolnym“. Spółzawodniczą królujące marki: Albatros, Nieuport, Gourdon‑Leseurre, Spad, Blériot, Sopwith, Speed Scout, Wright Martin, Ansaldo‑Balilla, Fokker, Junkers, Lebied, Ufag lub Laśkiewicz. Dla trzech zwycięsców, którzy ostatni przybędą do mety, a zachowają podczas całej drogi nieskazitelnie rytm pogrzebowy, po pół miljona złotych pesedów wyznaczył nagrodę zarówno Yetmeyer jak i gość jego z „Wesela Orgaza“. Trjumfatorowi najgłówniejszemu przesyła z Bufallo fabryka Curtissa honorowy patent na używanie tytułu szczytnego: „Latającego żółwia powietrznego“
Plemiona się cieszą z Pronunciamento sensacyjnego. Niektórzy parskają z radości, jak zebu. Na drogę wylegli, zatkali rowy. Milczą zagapieni w niebo i na ziemię. Szykowna policja wprost imponuje.
Poprzedza kondukt odprasowana, wypolerowana, z szamerowaniami, w białych rękawicach i w żółtych lakierach. Pieszo, grupkami albo w pojedynkę na dzielnych arabach, rzadziej na bicyklach stabeciałych nieco lub w staropanieńskich pudłach samochodów, przechorowanych i wielce niemrawych wskutek odległej młodości ekscesów. Stróże porządku są tak dokładni i tak wyczuleni, że wzdłuż szpaleru szwendając się[521] ciągle, zwężają damom lub rozszerzają wytrawne dekolty, stosownie do miary obowiązującej i ustawowej. Mężczyznom krawatki wciąż poprawiają lub zapychają na właściwe miejsce, a dzieciom pod nosem wilgoć wycierają służbową chustą czyli na koszt rządu.
Szklane południe, zaobłoczone gdzieniegdzie nieco. Potopa[522] światła i powietrzyca[523]. Tumany kurzu, niby Ahaswera rozwiane szaty, powstają dęba, ale wnet toną w czekających ludów rozdziawionych gębach. Kiry zwisają z wieżyc, z balkonów i z różnych wyglądów[524]. W wietrze wiuwają[525] i bałamkają.
Wreszcie coś słychać. Od strony kościoła, zwanego Transito de Neustra Senora, dawniej synagogi ufundowanej w czternastym wieku przez Samuela Meir Haleviego, do uszu tłumów zrzeszonych dolata, niby cietrzewi głuche tokowanie, niby turkawek o zmroku gderanie, niby chrabąszczów w maju furczenie czy zacnej biedronki jedwabne bzykanie. Ponad kopuły miedziane kościołów, ponad patyny jasne seledyny, żórawi stado w klucz się wygina i na miasto spływa. Czem bliżej ziemi, tem bardziej czernieją zwiewne, złotosine listki i płateczki. W oczach brudnieją przy opadaniu, jak meteory. Wszyscy rozpoznają ukraińskie barwy. Tragicznych umrzyków lotne karawany. Przy kamienicznych czołgają się gzymsach, powoli a zdarnie drutów unikają telegraficznych. Wielu jest takich pośród gawiedzi, którzy się boją, że żałobne ptaki na łby im spadną, więc przyklękają, jak gdyby w pokorze przed umarłymi i odruchowo na potylice dłonie pokładli. Lekko, nienagannie, trumny otulone w bieliste całuny kroczą powietrzem paradnego marsza, jak gryfy widmowe. Spółzawodnicy rozochoceni do wielkiej nagrody: nagrody pośmiertnej.
Ktoś zauważył Podrygałowa na „Albatrosie“, gdzie trumna Praksedy. Chlusnęły brawa. Mistrz rozkraczony tuż przy pilocie jest pochłonięty sygnalizowaniem chorągiewkami umówionych znaków placówkom jury, sterczącym po drodze.
Wtem burda uliczna. Przy bramie wchodowej do Alkazaru. Ludożercy właśnie w orszaku nadchodzą, gdy nagle z za krzaków, czy tylko chwastów, ledwie ocuconych przedwczesną wiosną, wychodzi obdartus, roztrąca szpaler i przecina drogę. Ujrzał policemana w granatowej gali i w płaszczu gumowym, więc ku niemu zmierza. Milicjant zrażony widokiem nagusa, którego portki, chociaż perkalowe, ale źle skrojone, pępek odsłaniają, którego cylinder, zniszczony antyk z dyrektorjatu wytwornej epoki, na kołtuniastej hardo tkwi głowie, którego nogi bez żadnych skarpet łódkują szczwanie w podartych kaloszach, spętanych sznurkami, ogłasza twardo:
— Podczas pochodu na drugą stronę nie można się dostać. Proszę się cofnąć!
— Na dworzec śpieszę, chciałbym krótszą drogą.
— Nic nie pomoże. Trzeba zaczekać, aż przejdzie orszak.
— Jestem członkiem jury, międzynarodowy spełniam obowiązek, nie mogę się spóźnić...
— Było wcześniej zdążyć.
— Nie zdołałem jednak. Proszę wskazać drogę najkrótszą na przełaj i sprawa skończona...
— Legitymacja?
— Nie noszę przy sobie. Ale prawdę powiem skąd i kto jestem. Jam wiceminister komunikacji królestwa Sjamu.
— No to co z tego? Choćbyś ministrem nawet był samym, musisz się cofnąć, jak powiedziałem i grzecznie czekać.
— Bez legitymacji uprzejmości pańskiej nie mogę zdobyć? Posiadam przy sobie prawdziwy sjamski dowód osobisty, czyli ten oto parasol czerwony. Nie mam nazwiska, natomiast trzynasty numer w mym kraju został mi przyznany pośród nieśmiertelnych. Tę liczbę feralną odczytasz z łatwością na rączce kościanej mego parasola.
— Paszport zagraniczny, nie totem pogańskie do kroćset djabłów!
— Panie szanowny, racz się uspokoić i zadowolić tem, co posiadam!
Wręcza dokument europejskiej władzy, która się mozoli, by wygięte druty rozpiąć na wietrze i zbadać znaczek na rękojeści kozikiem wyryty. Podsekretarz stanu do woreczka sięga zwisającego na smagłej piersi i garść wieprzu chów z niej wydobywa. Gniecie jagody w dłoni kostropatej i sok granatowy gorliwie zlizuje obwisłemi wargi.
Ulicznego ładu galantom surowy zwraca parasolkę.
— To nie wystarcza! Brak fotografji!
Sjamczykowi napastliwa czkawka odbiera mowę. Stróż bezpieczeństwa przewagę zyskuje djalektyczną i bardzo się sroży.
— Ponadto uwagę zwracam ministrowi, że u nas się jada wyłącznie potrawy, które policja uznała za smaczne. Dzikie jagody nie zostały jeszcze upaństwowione w nacjonalistycznie usposobionej, prastarej Hiszpanji. Obcokrajowiec, według ustawy w juncie uchwalonej pamiętnego roku tysiąc pięćsetnego sześćdziesiątego trzeciego, dwunasty maja, liczba porządkowa sto dwadzieścia siedm, Dziennik Państwowy z dwunastego grudnia, strona piętnasta, czwarty wiersz od dołu, musi jaknajściślej przepis wykonać: „Na naszym terenie wieprzuchy spożywać może swobodnie, kto skarbowi państwa za dzikie jagody uiści opłatę, a więc konsumcyjny niezwykły podatek. Kto się wyłamuje, podlega karze, od dwóch lat do czterech, więzienia o głodzie i na zgniłej słomie oraz bez zamiany na grzywnę pieniężną, nawet w walucie wielce wartościowej“. Wobec powyższego od ekscelencji domagać się muszę, by na wieprzuchy okazał mi kwitek ostemplowany władzy podatkowej.
— Pan jest wykształcony, a ja kwitu nie mam, albowiem o prawie obowiązującem wasz dzielny naród nigdy nie słyszałem.
— Nie usprawiedliwia w niczem nikogo, gdy ktoś czegoś nie wie. Naczelnym nakazem ludów wyzwolonych jest w wieku dwudziestym bezczelna wszechwiedza, nie skrępowana analfabetyzmem czy nieświadomością. Wypływa z wszystkiego, że więc ministra muszę aresztować...
— A ja chciałem panu zaproponować, by do Sjamu raczył się udać, gdzie zrobi karjerę. Natychmiast mógłby pan objąć posadę w randze ministra na królewskim dworze. Z wielkiem powodzeniem tumanić potrafi pan obcych i swoich, nie pozwalając nikomu na to, by się pokusił o docieczenie, czy też przypadkiem i w jakim stopniu nie raczył zbałwanieć sam pan szanowny.
— Urzędnika w służbie starasz się przekupić oraz obrazić! Gardłem odpowiesz...
— Właśnie gardłem mojem tłumaczę panu, że muszę najprędzej dobrnąć do stacji i o przejście proszę najkrótsze w tę stronę. Pora ostateczna.
— Żądanie jest śmieszne, sprzeciwia się prawu. A w dodatku jeszcze nie moja to sprawa.
— Przepraszam, a czyja?
— Zwykłych stójkowych, którzy są opodal.
— A pan nie policjant?
— Komisarz policji!
— Ach, więc takie buty! Subtelnych dystynkcjij rozróżniać nie umiem. Lecz jako dygnitarz branży policyjnej tem pewniej pan może wskazać mi drogę.
— Nie mogę i nie chcę. Ja z pierwszym lepszym prowadzić rozmowy nie mam ochoty. Informacyjnem nie myślę być źródłem dla lada przechodnia.
— Ha, w takim razie wcale nie rozumiem, poco pan tu stoi?
— Muszę pilnować...
— Kogo i poco?
— Stojąc pilnuję stójkowych gromady, aby oni stali. Sam nic nie robiąc moralnie zmuszam żołnierzy moich, by wszystko robili, co tylko można, coby uczynić zawsze należało, gdyby policji na święcie nie było.
Podsekretarz stanu królestwa Sjamu cywilizowanej tamy nie uznaje. Ma czas wyznaczony w sądzie konkursowym i punktualnie na miejscu się zjawi Widzi w oddali szare kłęby dymu przez parowozów gardziele miotane. Przestrzeń odmierzył w milczeniu oczami od rzeki do stacji i powziął zamiar. Najbliższy dystans, wykalkulował, ...poprzez nurty Tajo. W pogardliwym cieniu pleców komisarskich porteczki zsuwa, worek z jagodami, cylinder zdejmuje, w tobołek związuje, na parasola koniuszku zawiesza i ku uciesze szpalerowej zgraji zupełnie nagi po zboczu się zsuwa niby goryl rudy. Krzyk, brawa i śmiechy. Nadbiegli stójkowi. Słychać plusk wody. Rzeka nakryła pana ministra, cylinder, parasol i dzikie jagody.
Komisarz policji jest zdenerwowany i oburzony. Czuje doskonale, że dzikus się wymknął, na swojem postawił, a nie utonie, gdyż niezawodnie wzorowo nurkuje.
Wypływa delikwent na przeciwnym brzegu, gdzie są również tłumy. Ale strzelać trzeba właśnie w tamtą stronę, gdzie kręgi na wodzie i gdzie się ukrywa przestępca szczwany.
Prawo jest prawem i hekatomby najbezmyślniejsze składają mu zawsze zawzięte tumany. Daje komisarz rozkaz swym podwładnym, którzy przyklękli na jedno kolano. Gruchnęła salwa. Jak kaczki spłoszone kule podskakują po falach zdziwionych. Trzydzieści trupów i czterdzieści rannych z pomiędzy gapiów pokotem się kładzie na pobrzeżne szkarpy, jak przy sianowaniu[526]. Przedziwnie się składa, że sami krajowi ziemię zagryzają, a z obcych jedynie dwóch Japończyków z Urup i Itirup oraz z Tripolisu trzech murzynów starych. Ludziska ganiają[527] w obłędnym popłochu, szturmują bramy, przeskakują mury, na brzuchach raczkują, wypinają zady i każdy się bliźnim przed kulą osłania. A pukanina, jak oszalała, bryzga na lewo, siecze na prawo. Wzdłuż całej drogi terkoczą strzały.
Gdzieś ktoś komendy nie zrozumiał wcale i do latawców celując pudłu je. Niektórzy wrzeszczą, by się opamiętał, lecz on tak trafnie pojął zadanie, iż tem namiętniej problem rozwiązuje. Do Albatrosa przyczepił się sprawnie i bombarduje. W końcu zadrasnął mu prawe skrzydło. Wnet majestatycznie żałobny ptak spływa na rzeki pieluchy, na falach osiada i piersią łabędzią prując tłuste nurty, bez zatrzymania w dalszą drogę sunie. Podziw wywołał i otrzeźwienie. Wszyscy uznają, że aparat cudne ma właściwości błotnego ptaka, cyranki, derkacza. Lata i pływa, pływa i lata. Jest oczywistem nawet dla postronnych, że szanse zwycięstwa w wysokim stopniu typ wodopłatowca pływakowego dzierży i ustala.
Na miejsce pamiętne, gdzie samolot dzielny o rzeki polewę otarł ranne skrzydło, już przybył z dancinga jakiś augur rzymski, pontifex uczony w starodawnych tekstach i przepowiada religijną przyszłość z widocznych oznak. Rozkosznie gada ten szczwany haruspex[528]. Ex avibus[529] swoje wywodzi auspicja[530] i w signum de coelo[531] zmyślnie układa: „Ofiary konieczne przy ciągłej wymianie pomiędzy niebem i pomiędzy ziemią niebawem ustaną. Dalszych mąk ludzkich nie będzie już trzeba, gdyż mózg myślący na stałe pojmie, że wycieczka w niebo o wiele pewniejsza od zbyt dufnego kroczenia po ziemi“. Dwóch widzów, ukrytych za ladą grocemji, opodal wciąż chicha i szelmowskim szeptem przedrzeźnia wróżbę. Rosenzweig z Łucka, szczeciny eksporter do państwa Sowdepji, twierdzi o proroku, że dostał łapówkę od firmy angielskiej Armstrong et Widworth, by wszystkie zjawiska interpretował ekstra‑awiatycznie, natomiast importer jaj do Wrocławia, Hans Obergauner, coś przebąkuje o honorarjum prawie bajecznem, jakie szalbierzom metafizyczni przyznali uczeni z pod znaku Bergsona czy Wartenberga.
Lecz w każdym razie popłoch już stężał, rumor oniemiał a ludek pobożny znów wyanielał. Budy ratunkowe zabitych i rannych odwiozły do miasta, policja nakryła lufy rozpalone, muzyka marsze ponownie zagrała i kondukt dalej ku dworcowi sunie. Sjamu delegat dawno wylądował pod samą stacją i w zamoczonym poszedł garniturze na posiedzenie komitetu sędziów.
I rzeczywiście Albatros zwyciężył. Ostatni przybył nie przystanąwszy ani na chwilę. Niemal równocześnie z najmłodszą trumienką nadleciał Laśkiewicz i pośród dzikich nieznaną Polskę rozpropagował. Ten dzielny młodzieniec narodowi swemu stworzył podwaliny do kolonjalnej, pomyślnej ekspansji, albowiem umysły naskróś barbarzyńskie, oporne, niechętne dla rządu jego pragnień nieśmiałych, dobrze usposobił.
Gdy pociąg żałobny odjechał wreszcie i gdy nagrody już rozsądzono za lotną powolność, w powrotną drogę karawaniarska wyrusza trzynastka. Tym razem sieje z obłoków odezwy. Pronunciamento drugie z kolei w ciągu jednej doby. Jest to zaproszenie na walny kongres o godzinie piątej w podwórcu dancinga. Tysiąc delegatów wejdzie do wnętrza, a reszta zaleje ulice i skwery w pobliżu „Posady“. W dwóch załącznikach są wyjaśnienia przedkongresowych wydarzeń głównych.
Dossier zawiera komentarz lojalny do korespondencji dyplomatycznej z władzami polskiemu Warszawa poprzednio, jako delegatów swych religijnych, pragnęła wysłać mężów czcigodnych, lecz nieodpowiednich, bo zbyt wyznaniowych. Arcybiskup Ormian, infułat unicki, superintendent i rabin naczelny ze sobą zarzewie obrządkowych sporów do obrad spokojnych, wbrew woli najlepszej, wnieśćby musieli. Wymiana depesz ustaliła wreszcie, że wcale nie chodzi o ludzi pobożnych, ani o kapłanów bardzo wielebnych, lecz o religjologów. Wyznaczony został elektrotechnik z firmy Siemensa i radca prawny z opieki społecznej. Ci dwaj prywatni badacze wieczności utknęli w drodze, a mianowicie o antysejmowy spisek podejrzani w ostatniej chwili, na pograniczu, zostali wstrzymani. Nakoniec dzisiaj, po dwustu notach, uwierzytelniające papiery wręczyli trzej przedstawiciele krainy Lecha: główny referent komisji celnej (fachowiec wybitny w ustalaniu szybkiem astronomicznych mnożników rządowych), właściciel wzorowej lecznicy zwierząt (igranie z śmiercią pacjentów swoich doprowadzić zdołał do wirtuozowstwa, do nieprawdopodobnej techniki żonglerskiej) i maszynista pociągów kurjerskich (zobojętnienie wobec przestrzeni wyrobił sobie przez zastosowanie tezy romantycznej: jedźmy, nikt nie woła!).
Piętno historyczne posiada również stosunek do Francji. Tam sprawę dancinga, jako ambasador, prowadził Majcherek, hrabia i filozof, mąż stanu dzielny i pomysłowy. Zgrabnem pociągnięciem od razu wskórał, że cała transakcja Havemeyera, czyli nabycie „Wyspy Zapomnienia“, została protestem rządu francuskiego unicestwiona. Lecz kolekcjoner „fait accompli“ stworzył i wśród lodów osiadł, jak u siebie w domu. Dla utrzymania właściwej powagi gabinet paryski nie poddał się faktom złej samowoli, lecz notę siarczystą kropnął do mocarstw oraz do krnąbrnego parna miljardera z żądaniem ostrem, by przedsięwzięcie podbiegunowe wnet zlikwidował, albowiem w wypadku dalszego sporu interwencja zbrojna wymusi posłuch. Tymczasem jednak ważna ewolucja zaszła w stosunku Havemeyera do Yetmeyera, gdyż dotychczasowi antagoniści, czy konkurenci, spisali ugodę. W tej fazie nowej dumny magnat polski dyrektyw koniecznych dancingowego podsekretarza dla spraw zagranicznych, Ato‑tso papieża, uwzględnić nie chciał i kursu ostrego swych mocodawców złagodzić nie zdołał. Dlatego tylko trwa dotąd jeszcze nieprzejednana i czysto formalna postawa Paryża. Pan poseł‑hrabia Yetmeyerowi dymisję przesłał, a tuż niemal po niej pociągiem osobnym pognał do Toledo, gdzie wprost fanatyczną zajął postawę przeciw kompromisom w sprawach religijnych. Chyba już samo zebranie walne przedstawicieli uczuć religijnych rozstrzygnąć zechce przez głosowanie, jak konflikt z hrabią trzeba załatwić i na czyj ciężar wpisać należy koszt, tak haniebny, luksusowego ekstrapociągu.
Biuletyn zamyka porządek obrad na popołudnie. Najogólniejszy:
1. Kongresu otwarcie, czyli zagajenie.
2. Deliberacje Panów Delegatów, w liczbie i w czasie ograniczone, ściśle do tematów przystosowane, a więc na przykład: twórczość religijna, nieco o wibracjach uczuć religijnych w międzynarodowych, tajemnych układach, uprzemysłowienie pojęć religijnych, państwo religijne a umysłowe, religioskopja, o satanizmie, czyli zwyrodnieniu, czysto seksualnem, metafizycznych potrzeb naturalnych, oraz t. p.
3. Grynderski interes, czyli założenie akcyjnej spółki do uruchomienia największych na świecie „proreligijnych, prokulturalnych i prehistorycznych, wytwórczych zakładów“ na lodowatej zapomnienia wyspie, z aportem dancinga.
4. Wybór komisij nieustających do uruchomienia ziemskiego globu na drogach kosmicznych i do zwalczenia zastoju w historji świadomie twórczej.
5. Szereg rezolucij do Pana Boga.
6. Nagłe wnioski członków.
7. Zamknięcie zjazdu: Symfoniczny koncert, a mianowicie:
a) Niedokończona symfonia Schuberta
b) Serenada Mozarta
c) „Concerto grosso“ Haendla.
Od obrad poczęcia do dnia następnego około północy, czyli do czasu, kiedy się rozegra „Wesele Orgaza“ w „Dancingu Przedśmiertnym“, post Obowiązuje, surowy, bezwzględny, każdego i wszystkich.
Ani kropli wody do ust wziąć nie wolno. Na widowisko pantomimowe trzeba zawlec ciała zmartwiałe i zwiędłe, by nie przeszkadzały w podpalaniu myśli do zrozumienia wiedzy niedostępnej. Wyjątek z reguły tej, obostrzonej dozorem czujnym, stanowić będzie stu delegatów, wsławionych i znanych pjonierów religji, o uczuć wieczystych przeszłości niezłomnej, żarłocznej i płodnej, wiarusów bez skazy, a założycieli wspomnianej „Spółki Wytwórczych Zakładów na Wyspie Północnej“. Ta gwardja żelazna, mniej więcej po jednym z każdej deputacji, zaraz po kongresie, na dancinga dachu w podkowę zasiądzie i udział przyjmie w bankiecie wytwornym, który dla nich wyda mr. Havemeyer ku upamiętnieniu podwójnego paktu: zbawczego z Dawidem, głównym konkurentem i ryzykownie przyjemnościowego, może małżeńskiego, z baletu gwiazdą... donną Ewarystą.
Kongresowego dnia następnego czyli postnego, ściśle o godzinie dwudziestej trzeciej, historyczny pokaz „Wesela Orgaza“ z tańcem trzech uśmiechów.
W dniu zaś ostatnim zebrania szumnego opuścić należy gościnne Toledo. Obowiązkowo i bez wykrętów, czy zgubnych protekcij. Kaimie, przykładnie, uprzejmie, wzorowo. Najpóźniej jednak do godziny szóstej czyli ośmnastej. Kto nie usłucha przemocą zostanie z miasta wysiedlony. Taka jest umowa dancinga dyrekcji z władzami miejskiemi. Trzeba się poddać, choćby mdłość wielka do praktyk kosmicznych miotała się w piersiach. Czas wkrótce nadejdzie, kiedy upojeń pantomimowych i dancingowych dozna, kto zechce, bez europejskich, tępych ograniczeń, już na suwerennie kosmicznym terenie, zdala od zgiełku matołów potężnych, zdala od spisku reptiljów żarłocznych, od wgapionego w samego siebie mobu powszechnego, zdala od wrzasku wołów nabrzmiałych wolą narodu, od nudnej posuchy rozumów praktycznych, od inteligenckiego, a bezczelnego, zdlechlactwa mdłego... Wkrótce już, kto zechce, będzie mógł zamieszkać na obiecanej, uświęconej ziemi, u podnóża zorzy zawsze północnej, za mgłami, wśród lodów, na błogosławionej „Wyspie Zapomnienia“, gdzie się pochowa dzisiejszej kultury zdechłego chochoła... Kto zechce, z Bogiem... dla Boga... Bogu... Wkrótce bez wątpienia, każdy, kto może i kto zrozumie, z dzisiejszego świata bezmyślnych rozłogów, czem prędzej przemknie, do oziębłego, ale udzielnego i nietykalnego, księstewka Bożego...
Indjanom wszystkim podczas pogrzebu, nad aeroplanami, Duch się objawił, świata wielkorządca, z pawiemi piórami tkwiącemi w włosach na kark spływających, bujnych, granatowych, z oczodołami zionącemi ogniem, jak tramp[532] w prawicy dzierżący rewolwer siedmiostrzałowy, repetirowy, a w lewej garści nóż obnażony do zdzierania skóry z każdej wrogiej głowy. Spodnie wystrzępione, sflażone[533] u dołu, brudne, bose nogi... A był siarowy[534] ten Manitoo... Jak jaguar kroczył ostrożnie, na palcach, po bawełnianych, skudlonych obłokach. Widocznie się czaił, gdzieś przeciw komuś... Dosyć ma nieba i rezerwację[535] tę nadto rozległą, a wielce bezludną, odważnie opuścił. Chce zapolować na ziemskich pampasach, na zdrady padole i z teraźniejszym spotkać się człowiekiem, który zwierz najgorszy. Przeciwko niemu tak się uzbroił, przeciw rabusiowi, który jest podły, gdy głód mu doskwiera, a gdy się obucha... jeszcze jest podlejszy, zgrywa bohatera i pyszałkowate androny rzędoli[536]. Manitou kroczy, Manitou się skrada od strony fortu, zapewne od Rice albo od Yates! Człowiekowi biada! Niezwykła zasadzka nieśmiertelności przeciw doczesności, nie jakaś wyprawa... ziemska, zawadjacka, po skórki bobrowe, po żony czy konie, lecz wyraźne ślady niebiańskiego gniewu i wybuchu wojny, wyryte na ziemi... Manitou wyruszył z swojej rezerwacji! Biada człowiekowi! Manitou brodę opuścił srebrzystą, niby tillandsja[537], po same kolana, czyli się zamyślił, zanim cios śmiertelny w brzuch, czy pod łopatkę, człowiekowi wrzepi... Zmierzch na myślenie człowiecze opada od nadąsania Wielkiego Ducha i od Jego brody. Lecz nie wypada, by z wojowników walecznych, wsławionych, choć jeden się cofnął przed wyzwaniem Boga. Na bój ludzi zwołał Manitou wszechmocny, na krwawą przeprawę i beznadziejną, więc każdy wojownik dzielnie wystąpi i bronić się będzie do upadłego, choć rozumie każdy, że zginąć musi, że się nie wymknie, że Wszechmocnemu skalpów przysporzy i ścierwem będzie... Wojna Boga z ludźmi i człowieka z Bogiem...
Na Zocodover golasów czereda wdarła się czerwona. Pal w ziemię wbiła tuż przy kumoszkach, które po raz pierwszy w życiu oniemiały i głowy ze strachu do koszów wtuliły ze szparagami czy karczochami. Zziajana wataha ognisko wznieciła i starem, końskiem podsyca je łajnem. „Cuchnąca Padlina“, wódz Siouxôw naczelny, wnuk „Sitting Bulla“ („Siedzącego Byka“) czerwonoskórym wręcz zapowiedział:
— Myśmy nie chcieli zbrojnej wyprawy, bo my Ducha czcimy, ale Duch gada i wymachuje strzelającym kijem, więc my nie tchórze i przeciw Manitou z miejsca wyruszymy, by nas zabijał jednego po drugim. Najprawdopodobniej On nas potrzebuje na innej dolinie, nie na tej ziemi...
I wkoło pala, niemal przylepieni do krzaków płomieni, swój opętańczy, czy bohaterski, ghost dance“[538] rozpoczęli.
A pośród widzów, wciskających obręcz rdzewiejących spojrzeń na zatłuszczone, fikające ciała, natchnionych nabi[539] mnóstwo się wałęsa, którzy niewiernych na eschatologię Ezechielowską szeptem nawracają. Jest soferim[540] kilku, którzy objaśnienia do ciemnych wywodów Starego Zakonu na kartkach rozdają, zaś w ślad za nimi ekstatycy perscy, prawowierni sufi, dziwy rozgłaszają i muezzinów, sury[541] Koranu natrętnie skrzeczących, na bok spychają. Pokątna, dorywcza ta agitacja, czysto wyznaniowa, jest zabroniona, i dancingowej nie ma aprobaty. Sprytni sorbeteros[542] zwąchali nastrój przeciwny prawu i mimo postu dulces[543] roznoszą i potrząsają pstrymi dzbanami, w których sprzedają refresco de fresa czyli mrożony napój z truskawkami.
W dancingowem patio już wszczęto obrady.
Cześć, cześć i sława!
Czoła i kolana pokornie schylone i zamodlone. Milczenia tyrada. Nikt nawet nie chrząka.
Lekkie wzniesienie dla przewodniczących, dla sekretarzy i komisarza. Mównica jest w kącie. Dla dyplomacji i dla dziennikarzy dwie boczne loże. Krzesełek na sali, dopożyczonych i napchanych szczelnie, gąstew nieprzebrana.
Prezesem honoru kongresowego obrany został, większością głosów i bez protestu, wielce zasłużony profesor wiedzy teozoficznej z plemienia Huhu pan Baj‑ojjej‑baj, zaś generalnym jego sekretarzem przezacny Mac Absurde. Prowadzą obrady i przewodniczą pobożnej zgrai Ato‑tso papież z Onczidaradhe, z fakirem, na przemian. Przy zielonym stole, na dziś przeznaczonym do gry hazardowej w kosmiczne miłostki, komisarz rządu zasiadł skwaszony, jak korniszonek wyjęty z octu, Paolo Cymbalez.
Wszedł na trybunę Dawid Yetmeyer.
Zagaił zebranie. Jest niby pomidor nieco przejrzały, gdy pęka na słońcu i cynobrową cieczą ocieka. Asfaltuje drogę do wszechzrozumienia tematu wieczności. Zapulchnioną piąstką ugniata pulpit, jakgdyby ciasto strudlowe miesił.
— Wy! moje małpie degeneraty, denaturaty i deformaty!
Zwięźle i oschle sprawię się z wami, bo nie na gadanie zeszliśmy się tutaj, lecz na rozparpanie bytu istotności.
Powiedzcie śmiało, czego pragniecie?
Czy użyć sobie na całego chcecie, raz się nabęckać[544] poczuciem wszechświata, do syta, na zawsze, by nie pożądać pospolitości już nigdy, żadnej?
Co wam się uśmiecha dziwolągi drogie, duszyczki przeczute i bestje drapieżne?
Czy życie mastne w śmierci powijakach, czy laba[545] w kosmosie?
Możecie wybierać, nie trzeba się wstydzić!
Czy nędzić[546] wolicie i lechmankować[547] na myśli ugorach, każdą maliznę[548], niby łachmandy[549], wykradać, rabować, o byle co zawsze z jakimś osrajmurkiem[550] cackać się, paktować, kalikantowi, pierwszemu‑lepszemu, pozwolić się miałczyć[551] albo i opsiakać[552]. wśród krużyn[553] żerować...
czy dać sobie folgę i pomądrować[554], pluszową wieczystość pościelić, omiodnić[555], dołapić[556] wszelką fertyczną znikomość, wszerz‑wzdłuż niebiosów nieco pobuszować, u Boskich podnóży habendę[557] założyć, raz przecie przystojne domactwo[558] zbudować na nieskończonej beznadziejności czy beznadziejnej nieskończoności, nowosiedliny[559] tak huczne sprawić, aby były gziny[560] z dziewuchą, każdą ostatecznością, by hałwą[561] twórczą wykleić gęby i odtąd na stałe skompanić[562] się z sensem nieśmiertelności?...
Co wy myślicie teraz o tem wszystkiem awanturnicy, zawalidrogi?
Coś mi się patrzy, że macie po temu przemożną ochotę, bo złagodniały nienajestne[563] ślepia waszych oczodołów...
Możecie nowalij zbawczych skosztować bez żandarmerji, bez ceł ochronnych, bez wiz paszportowych...
Możecie dziś począć cudactwo ogromne, zdziałać rzecz wielką... Taka was chmara... Możecie waszą kosmiczną ochotę wprost Bogu podać i kongresową walną uchwałą:
stworzyć.
Mocarstwo troski nieposkromionej o wszechmoc Stwórcy.
A bezwyznaniowe i niezaborcze.
Bez pustych kawałów neobabtystów czy imamistów,
bez nacjonalistów mierzwy cuchnącej,
bez wściekłych zachłystnięć socjalnych indorów...
Bez morza, bez lądu, w samem sercu słońca...
Mocarstwo szczęsne i rozbujane w naobłocznych norach.
Mocarstwo dobre, wiecznie uśmiechnięte.
Mocarstwo prawdy jutrzniami kwitnącej, a rozwalonej lubieżnie, bezwstydnie w puszystych lazurach.
No, cóż wy na to? Idzie ślinka z gęby? A co, nie mówiłem? Powoli, powoli! Nie można tak zaraz ciskać się głową, gdy właśnie głowy teraz są potrzebne.
Jesteście potwory. Rady na to niema. Brzucha potwory, o które zabiegam, by je przemienić w potwory mózgowe. Każdy z was bawił w „Dancingu Przedśmiertnym“. Przeszliście gremjalnie przez czyściec komnat wtajemniczających, oczyszczających mózgowe zwoje. Znacie prawa myśli, jej stacje krzyżowe, pomosty ruchome do wzlotów niechybnych, kaptury nurkowe, baterje, pensety, filtry, periskopy... Znacie abecadło wielkiej naszej mowy i rany umiecie zadawać bliźnim wyłącznie w tym celu, by ich okazale i wśród łez pochować lub wspaniałomyślnie miłosierdzie zgrywać, o ile ofiary są tak nieszczęśliwe, że żyją jeszcze. Wiem również o tem, że w moich łaźniach mniej więcej dokładnie wypocił z was każdy karjerowiczowstwa febryczną głupotę.
Jesteście gotowi do twórczych przeznaczeń i dlatego dzisiaj nawskróś was prześwietlam:
Wszak nie potrzebuję powtarzać wam tego, żem nie kręcijan[564] ani chwalidupa[565].
Tak samo wiecie, że Dancing z Toledo ma być przeniesiony na wyspę odludną, Wyspę Zapomnienia, gdzie go przygarnie sam Pałac Lodowy. Tam kosmicznego mocarstwa początek, o które wam chodzi, bez konstytucji, bez partyjnictwa, bez pomp, splendorów i...bez sanacji. Tam sami idjoci, czyli rasa twórcza, mnie... wam podobni, genjalni, szanowni, świadomem poczuciem nieskończonego istnienia swego... będą się rządzić.
Ale cóż z tego? Jest sęk maleńki i ogromna dziura. Przenosin niezbędnych, do których się palę, nie mogę zaczynać. Nie lada przeszkoda. Słuchajcie dzikusy! Z ust miarodajnych, z moich ust zbawczych dowiedzcie się ludy, że macierzysty i łebski[566]
Wiceminister komunikacji królestwa Sjamu, który jest nagi, albowiem majtasy jedne jedyne, jakie przywiózł z sobą, wciąż jeszcze suszy na zmoczonej pale, po znanej wyprawie pływackiej przez Taj o, na krześle staje i megafonem improwizowanym z obojga dłoni beki baranie śle ku mównicy:
— Jakto? Proszę bardzo! To są alarmy, paniczne pogłoski! W żadnym rozkładzie do jazdy przyziemnej czy napowietrznej, ja przerwy ruchu tego rodzaju nie wyczytałem. A konduktory międzynarodowe znam wszystkie na pamięć. Żądam sprostowania!
Pana Dawida duże okulary, które zapotniały, na czoło wjeżdżają. Miljarder się chwieje, szuka równowagi. Głosem żałosnym, szeptem spieczonym oznajmia bractwu:
— Bardzo mi przykro, lecz faktu nie zmienię i cofnąć nie mogę. Można zawsze stwierdzić. Jak rzekłem, tak będzie: świat stanął i stoi. Od lat szeregu zaciął się w biegu i z miejsca nie rusza...
Powierzchnia kongresu zaczyna się marszczyć. Wirują listki pokrzyków i przekleństw.
— Psia kręć słoniowa! Cóż więc z nami będzie?
Mównica sapie i złowrogo trzeszczy. Chlapnęło wyznanie pana referenta kosmicznych budżetów:
— Grozi katastrofa...
Jak zagwożdżona zakalcem baba osowiała sala w swem wnętrzu osiada.
Zielono‑żółty koreańczyk pierwszy, niby tarantula, z ciszy się wymyka, salto mortale przez ławy wykonał, buczy i bzyka:
— Ja tak się nie bawię! Europejczyków dystyngowanych kadry żakietowe pykają cygara, puszczają z dymem kółka hebesowe i dla dodania otuchy drugim fałszują Titinę.
Tatuowany delegat z Taiti w miarowych odstępach, z wdziękiem tremoluje:
— Kosmos jest szelma, kosmos paskudnik!
Za każdym razem przez zęby spluwa w kalafiorową, poczytną fryzurę brazylijskiej cnoty, szpetnej Kafuzanki, która przed nim siedzi i czarnym pazurem swędzące zmartwienie wydłubuje z ucha.
Albańczyk z Valony, z fezem ustawionym na oślich uszach wedle brawury architektonicznej wieżycy w Pizie, kanałem nosowym spławia sentencję:
— Nie wątpię i twierdzę, że jest morowy ustrój planetarny. Miarkuję jednak, że tam w izbie niższej, która jest najwyższa, wszczęły opozycję jakieś wartogłowy. A parlamentarnej obstrukcji nie wolno’ prowadzić w kosmosie. Taka jest przyczyna jedna jedyna. Proszę mi wierzyć. Ot, co i tyle i że tak powiem.
— Musimy argument najsilniejszej pięści wobec wszechświata wnet zastosować, jeżeli chcemy mieć jakiś pożytek z bezwymiarowej, absolutystycznej i bałaganowej tajemnicy bytu! — wolny senator, a raczej zwolniony z „Wolnego Gdańska“, natrętnie marudzi.
Ato‑tso papież, który przewodniczy i dzięki temu drzemie za przyłbicą z białego muślinu, co przed natręctwem owadów chroni, ocknął się na chwilę, Skórzaną packą, staroświeckim sprzętem przeciwko muchom, trzykrotnie wywinął i gardłem zanucił:
— Otwieram dyskusję nad deklaracją naszego Dawida, że gdzieś tam w obłokach wszystko się psuje. Na sali duszno nie do wytrzymania i wobec tego zakazuję bredzić czcigodnym mówcom ponad dwie minuty. Każdemu gadule sekretarz Absurde czas jego odmierzy.
Właśnie w tej chwili zostały porwane wielmożne portasy kolejowego sekretarza stanu. Golas Sjamczyk pełga na brzuchu w poszukiwaniach po całej sali. Nikt nie przypuszczał, że majtałasami łzy ciche wyciera ostatnia Tasmanka, podeszła panienka, Lalla Rookh zwana. Dostała spazmów słysząc wymyślanie przeciw wszechświatu, w którym się kocha. Zasiadła w kuczki tuż pod mównicą, błagalnie zerka ku Yetmeyerowi i kurczy się z strachu, że bez rezolucji i bez zbawienia ktoś nieokrzesany zechce kongres zerwać. Zapłakany nosek wtuliła w rozporek dygnitarskich gaci, więc trudno damie, tak bardzo zbolałej, tę czynność przerywać.
— Udzielam głosu kolekcjonerowi z Nowego Yorku, Havemeyerowi!
— To mój przyjaciel istotny, największy, mój spólnik jedyny i hrabia Orgaz, wtajemniczony, pantomimowy! — zrzędzi Yetmeyer.
Kolekcjoner siedzi, spojrzenie umocnił na nosach kamaszków o cal wydłużonych i spowiedź czyni niedosłyszalną:
— Źle bardzo się czuję na tym padole potwornych zysków i parszywych zbrodni. Nie cierpię wymyślać pierwszemu lepszemu, który się nawinie, lub szukać przyczyny w niewidomej próżni, lecz muszę przypuszczać, że w metafizycznym świata ustroju zapanował zastój i że wybuchło tam przesilenie. Może się mylę, ale powody kosmicznej stagnacji tkwią na naszej ziemi, pośród nas samych. Ktoś najwidoczniej nie spełnia tutaj przyrodzonej roli, swej powinności ludzkiej, narodowej. Wszystko się skończyło, stęchło, zjełczało. Nie jestem zdania, by przez spekulację ktoś dotarł na równik bytu tajemnicy, by przeprowadził stałą regulację osi skrzywionej nadprzyrodzonych, człowieczych przeznaczeń. Pozostało jeszcze wyjście jedyne: świat cały pokochać, jak krnąbrną dziewczynę. Zakochać się w własnem swem osamotnieniu. Na powodzenie i zaspokojenie w miłości nie liczyć. Bez potwierdzenia i bez przytulenia, w perwersji uczuć wędrować, zmierzać do nieśmiertelności, do zagadki Bóstwa. Rezolucję zgłaszam:
Havemeyer powstał, a zgromadzenie kwiecie zachwytu na niego sypie. Pan Dawid skuczy z astmatycznego, sinego zachwytu.
Onczidaradhe, fakir i detektyw, formalny wniosek czyta ex praesidio:
— Onego czasu zamierzał Yetmeyer konkurenta swego, Havemeyera, za myśli przekorne utorturować, a nawet zgładzić. Dzisiaj jest zgoda i poważna spółka. Sytuacja nowa, która przerwała poprzednie zapędy. Nie należy jednak naszemu zbawcy niesmaku zostawiać w dużej jamie ustnej, że mimo apetyt odruchowo szczery, on postanowienia swego pierwotnego nie mógł wykonać. Trzeba zapobiedz, zawsze możliwemu, odrodzeniu złości. Wobec powyższego otwarcie wnoszę: by pozorną zbrodnię według liturgji taoistycznej publicznie wykonać.
Ryk ogłuszający, pijacki, głodny. Przez aklamację żądają wszyscy:
— Dokonać zbrodni, połamać kości, wypruć bebechy!
Z pod stołu Mac Absurde wyciąga kobiałkę, z której karzełka na pokaz wyjmuje. Szmaciany konterfekt hrabiego Orgaza w etaminowym kostjumie granda. Na zielonym stole dostojne prezydjum rozkłada ofiarę.
Ato‑tso krótkie wymamrotał modły.
— Ja, taoistów wygnany papież, ja, wielki czarodziej, z głębi miłości do ludzkiej natury, rytualnego mordu ceremonjał wam nakazuję. Licha figurka zawiera w swem wnętrzu Havemeyera trzy włosy prawdziwe, starą sztuczną szczękę i dwa nagniotki zoperowane specjalnie na dzisiaj. Niechaj więc teraz zostanie spełnione, co raz postanowił nasz możny zbawca. I niech nam on święty spokój da potem.
Dawid się zbliża, kirgiski kindżał połyskujący w drobnej garstce dzierży. Składa deklarację:
— Envoutements zwie się szlachetne misterjum. Niech irracjonalna, jaśnie oświecona, Europa się dowie i niech zapamięta, jak idealistycznych dokonywać mordów na swoich bliźnich, na nieustępliwych swych przeciwnikach. Co teraz nastąpi, z miłości czynię i z przekonania, a nie mniej również z czystego uporu.
Ostrze sztyletu wbił w podbrzusze kukła. Mss. Piperments spieszy i szpilkę od włosów w Orgaza mózg wpycha. Baj‑baj wyrywa mu obie nogi. Strzępy szmat lecą na wyjącą ciżbę. Koło estrady zator się piętrzy z najdzikszych plemion. Karaib łakomy porwał kłak z włosieni i stara się połknąć. Smakosz się ksztusi, bo kąsek w przełyku na przekór ugrzązł. Czamogórzec‑olbrzym życie mu ratuje i po karku grzmoci.
Przyboczna gwardja pana Cymbaleza, dziarska kompanja, (carabinieri w stosowanych czakach), przestała ziewać i piosenkę nuci:
„Kto kochania nie zna,
u Boga szczęśliwy.
Nockę ma spokojną,
a dzień niesmutliwy“.
Z sztucznego Orgaza już ani śladu. Łachmaniarskie zwłoki Havemeyera zostały starte, zdeptane, pożarte.
Yetmeyerowi podano krzesełko, na które wstąpił. Podchodzi ku niemu nowy Orgaz, żywy. Onczidaradhe ustawia spólników, poczem na znak dany przez Cymbaleza, każdy z przyjaciół na licu drugiego ceremonialny, a urzędowo zaprotokułowany, składa pocałunek:
Warg sprzymierzonych lepkie mlaśnięcie na salę bryznęło smakiem i radością.
Pakt został zawarty, carabinieri oddali salwę trzykrotną na wiwat.
— Obecnie przemówi mistrz Podrygałow — oznajmia prezes.
Baletmistrz rozpycha zbyt ciasny kołnierzyk i dłonią ciemięży rurkowany przedział kunsztownej fryzury.
— Nie chcę mi się gadać, bo ja tu jedyny od biesów delegat. Jest mi markotno bez łysych kusych. Oberczort jestem i arcydemon. Szukacie wyrazu dla świętej myśli, dla miłowania i dla dobroci. Żadnej świętości nie było nigdy i żadnej dobroci. Poco się rozbijać pośród tych nudnych, zapoczciwionych, samych misztygałów? Nic się nie urodzi z tej waszej plewy. Bytu tajemnicę zakrył ludzkości swym własnym ogonem sam djabeł potężny. Do niego trzeba po prawdę się zgłosić, jemu hołd złożyć, głupstw mnóstwo napłodzić, na które jest wyraz. Z nonsensów jedyny, zorganizowany, lecz podle chciwy i marnie tchórzliwy, to system sowietów. Kosmos się zaciął na ogonie djablim, który należy wprzód obłaskawić, potem uruchomić. Mądrość wyczerpałem, przemowę skończyłem.
— Oddajcie ogon aligatora, który skamieniał i dzięki temu jest przenajświętszym Liberji znakiem. Narodowego tego krokodyla razem z ogonem wycyganił od nas prusaczysko Schemburg i do Niemiec sprzedał, gdzie ogon zaginął. Ogon jest ważny. Łatwiej nim wywijać, aniżeli śliskim i płaskim ozorem. Rezolucję stawiam o przymusowy zwrot tego ogona, bez którego nigdy ład nie może wrócić na łono wszechświata — generalny konsul Afryki księstewka, Lulu Tałulu, groźnie zapowiada. W czerwono‑żółtej zarupie[567] na szyji, z opaską na wąsach, tęgi dyplomata kordelas węgierski z pochwy wyjmuje i wymachując zrudziałą klingą, w obłędu napadzie goni po sali czyli biega amok[568].
Holendry, szkoci i białorusini podjęli żądanie, walą obcasami i wolnościową piosenkę mruczą:
Nie pora, nie pora,
by aligatora,
czy innego stwora,
ktoś się ośmielał
ogona pozbawiać,
albo też jęzora!
Delegat Kowna i ambasador, Dyzio Tumanes, z lisiurą na głowie, w siatkowym pancerzu, z kolczugą w łapie, jak kundys wioskowy wyjący na pożar, pretensję zgłasza:
— Oprócz ogona, względnie jęzora, samego djabła i oprócz bezwzględnie świętego ogona aligatora, Wilna się domagam do naszego Kowna i do Kłajpedy!
— Do Ligi Narodów z takiem gadaniem. Kowno to ogon, a Wilno jest głowa! — Bienfait z Marsylji nadeptuje gada.
— Hrabia Pioś Majcherek! — prezydjum wzywa.
Śliczny brunecik, nieco skoszlawiony i kasłający.
— Jestem apostata oraz nieznabóg[569]. Niedawno, od wczoraj. Zerwałem łączność z panem Yetmeyerem. Zbawca jest szanowny, ale zbytni cwaniak. Nie myślę żadnych reprezentacyjnych płacić rachunków. Nowe tęsknoty wymyśliłem sobie i chcę je spróbować. Skończyłem okres religjologji i tezę stawiam, że nie jest sztuką krzewić wyznania, lub bezwyznaniowych uczuć religijnych aferę wszczynać, lecz sztuką najwyższą jest bez religji myśl twórczą uchować. Pozatem wracam niebawem do kraju i nie mogę wiedzieć, w co mi tam każą zaraz z miejsca wierzyć. Nastanie na świecie wzorowy porządek i kosmos z kopyta w bieg dalszy wystrzeli, jeżeli na ziemi materjalną stroną naszego bytu oraz finansowej troski ciężary... powierzymy żydom. Z opinją moją zupełnie się zgadza mój drogi przyjaciel, obecny tutaj, Izydor Cymes z miasta Piotrkowa. Streszczam się w wyznaniu: na razie nie mam najmniejszej ochoty, by w coś uwierzyć, chyba w majątek własny nietykalny, który mnie nie bierze, którego właściwie dzięki temu nie mam.
Jęki rozpaczliwe i trwogi okrzyki zgłuszyły przemowę. Szalejący Lulu na Lallę płaczącą wpadł jak leopard i wypłazował babinę po grzbiecie. Ledwie wyrwano ze szponów Lula konającą Lallę.
Yetmeyer ponownie wszedł na mównicę.
— Chciałbym zakończyć moje rozważania. Ruch jest podstawą naszego życia. Musimy uczynić, co w naszej mocy, by Kosmos ocucić. Ja znam przyczynę, dla której wszechświat nie może się toczyć po niezmierzonych, wieczystych torach. Przyjaciel mój wspomniał, że ktoś nie wykonał, co mu przeznaczono. Ktoś, jakiś naród. Ja go wam wskażę. Posłuchajcie ludy! Są trzy przykazania dla życia narodów na ziemskiej powłoce. Jest insularne, peninsularne i kontynentalne. Dwa pierwsze spełnione. Dokonali dzieła anglicy, hiszpanie oraz francuzi. A stary kontynent gnuśnieje i zdycha z niedokrewności konstrukcji swojej. Niemcy utknęły na pracy problemie, Rosja gwałtownie, arcynaiwnie nos sobie rozbija o problem siły, o podstawę szczęścia, a Polska mądrości łagodnej, głębokiej i urodziwej, wciąż nieodzownej, nie wykrzesała, nie skojarzyła pracy ze siłą. Polski wciąż niema, choć się odrodziła i chodzi po świecie. A w Polsce dzisiaj sedno zagadnienia. Kontynentowi na gwałt potrzeba polskiej mądrości do zespolenia groźnych przeciwieństw Zachodu i Wschodu. Krzyżaka upór tępy, zawzięły, z mużyka żmudą jedynie czujna myśl nadwiślańska poswatać może, by dla kosmicznych, walnych przeznaczeń pobrać się mogły. Tylko mądrości piekielnie dobrej, walecznie spełnionej zawdzięczać będzie kraina Lechów swoje potężne, wieczyste istnienie.
Wzywam was przeto, byście z Toledo strojną procesją do Polski ruszyli i tam nad Wisłą, u celu pielgrzymki, modły odprawili za nawiedzenie płowego narodu przez twórcze chcenie i myśli zgłębienie. Inaczej spadnie na świat nasz cały i na kulturę czarna katastrofa. Gdy dokonacie mojego zlecenia, możecie być pewni, że ockną się zacne potomki Chrobrego, że wnet dołapią konstrukcję swoją typowo lądową, poczem świat odżyje i pocwałuje. My zaś bez przeszkody będziemy mogli osiąść w szczęśliwości, na zniecierpliwionej brakiem zbawienia...
Wyspie Zapomnienia.
Wszyscy się modlą na Polski intencję a Lalla Rookh szlocha. Przed wyruszeniem w daleką krainę gryzą pielgrzymi mdłą yohimbinę...
Pan Dawid odsapnął, duszkiem wychylił kubek odwaru zaprawionego podbiału lekiem przeciwko astmie i zaczął chrupać niby kuracyjne, lecz smaczne pieprzniki. Na twarz mu wyległy od wytężenia: religijne piegi — Ephelides religiosae.
Wysoki tytułem i wysoki wzrostem Wysoki Komisarz Kliki Narodów z samej Genewy, który tu przybył jako obserwator ósmej komisji do hygjenicznego i oświatowego zbierania plotek międzynarodowych, Nibypaksmaca, pocierpa ze strachu by zacni pielgrzymi przypadkiem istotnie nie wyruszyli na polskie rozłogi, co zazdrość wywoła u wielkich mocarstw, naszczekiwania małych królewiątek czy republiczek, noty, protesty, same komplikacje. Ten urugwajczyk czy panamista oświadcza się wszystkim z gorącą miłością do religijnych kongresu zaleceń i na pamiątkę historycznej chwili igiełka łaskotka wszystkim po kolei, jakiś zalążek metafizycznej zaszczepia wiary, a w samej rzeczy nakłuwając karki, jak zegziona muszka, religijnym ludziom udziela zarazków potwornej śpiączki: Encyphalitis letargica.
Od jutra śnić zaczną unieruchomieni aż do końca życia.
Wysoki Komisarz wysoko podwinął rękawy koszuli, wśród delegatów człapie po sali, kłania się śmieje, szczypie i kłuje, każdemu z osobna rękę podaje, poczem w pysk bije, jak przy konfirmacji, a właściwie po to, ażeby stwierdzić, czy szczepionka działa.
Mistrz Pitou‑pitou Colonna Ascanio, chcąc uprzyjemnić braciom komgresowym tę ceremonję niemą zastrzyków, na kontrabasie piosenkę rumuńską, rzewną negruta[570] zwinnie wygrywa.
Trzeba rezolucje uchwalić jeszcze, bo to jest przyjęty na kongresach zwyczaj. Wszystkie dzikusy już chrapać zaczęły. Biega więc Gouzdralez, Mac Absurde biega, mss. Piperments również wraz z sługusami w zielonych frakach, żółtych porteczkach i w kamizelkach czerwono-czarnych, wtykając przemocą cnym pobożnisiom, gdzie tylko się uda, czy to na podołek, czy też pod pachę, albo do kułaka, maleńkie karteczki w rulonik zwinięte i zapisane na hektografie trzema wnioskami, które niewątpliwie na właściwe tory skierują losy rachityczne świata.
Tekst podsunięty do przegłosowania opiewa dokładnie:
I. Panie Boże! W obliczu Twojem potulnie stwierdzamy, że nie jest najgorzej na ziemskiej skorupie i że naogół chowamy się wszyscy w stałej i wiernej pamięci o Tobie. Światowa wojna popsuła szyki normalnej miłości człowieka do Stwórcy, gdyż odebrała zakorzeniony w każdym pigmeju lęk przed nieba gniewem, a napędziła śmiertelnej hołocie podłego strachu: człeka przed człekiem. Stąd wielka wścieklizna wybuchła wśród ludzi czyli myślowstręt, na który nie ma innego serum, bardziej skutecznego, jak przeplatanie momentów spożywczych umiarkowanem i zawsze taktownem obwąchiwaniem czy dotykaniem zagadki bytu.
Zważywszy objaw przerażający zaćmienia wiary na firmamencie ludzkiej przytomności, uchwalamy dzisiaj na zebraniu walnem, poświęconem Bogu, że dobroć ludzką, która gdzieniegdzie tuła się po ziemi, uzbroić należy w proreligijne, możne okrucieństwo. Innemi słowy faszyzm religijny postanawiamy i zakładamy. Uważamy zgodnie, że tylko w ten sposób można przeprowadzić, szybko i skutecznie, uroczysty powrót Boga między ludzi.
II. Chcąc załagodzić zasadniczy konflikt, który nieopatrznie ktoś sprowokował między Kosmosem a mrowiem ludzkiem i chcąc perturbacjom dalszym, planetarnym, możliwie zapobiedz, przenosimy zgodnie naczelną cieplarnię tajemnicy wiary oraz ciągotek metafizycznych, „„Dancingiem“ zwaną, na biegun Północny, na schludną wyspę zmarzłych zapomnień i tlejącego twórczości wskrzeszenia. Kto chce się odrodzić, komu los podły już się nie uśmiecha, by był pochłonięty przez pustkę spółczesną, niechaj osiądzie w „Pałacu lodowym“, w tem arcydziele architektonicznem i bastardowem spowinowaconych, naczelnych konstrukcij, jakie zrodziły miljarderskie mózgi, jeden anglosaski i drugi latyński.
III. Wszystkie te względy zważywszy razem, radę ogłaszamy, by zbiegowisko ludzi religijnych unikać zechciało zazdrości marnych, fatałaszkowatych, a przedewszystkiem czysto pekuniarnych. Pamiętać należy, że fundatorów, nader zawsze skorych do finansowania orgij nadzwyczajnych, nie brak nam dotąd. Gdy zaczną grymasić, gdy węża skryją w kieszeni ofiarnej, można tych ludzi łatwo ocyganić. Stąd też uznajemy, że nieporozumienie na tle rachunków za ambasadorski pociąg luksusowy między słowianinem, hrabią Majcherkiem a twórcą Dancinga, rozwiązać należy alternatywnie, więc następująco: zapłaci kto może i kto tylko zechce, albo nie zapłaci wogóle nikt nigdy. Niechaj zarządy kolei we Francji oraz Hiszpanji dumne będą z tego, że przypadkowo i wbrew swej woli wyświadczyć nam mogły przysługę drobną. Nie ma o czem gadać, jeżeli wreszcie, wśród setek tysięcy szarych pasażerów, raz jeden pojechał „na gapę“ ktoś taki, kto w celach istotnych zmaga się z przestrzenią. A zresztą, a zresztą najlepiej gotówką żądać zapłaty i zawsze z góry, by kredytowych uniknąć romansów.
Wszystko uchwalono prawie jednogłośnie, przez zgodne sapanie, bez votum mniejszości i bez gwizdania na znak protestu. Onczidaradhe machnięciem ręki zamknął zgromadzenie, porywając z sobą, z pośród delegatów ucywilizowanych po europejsku, setkę wybrańców na postny bankiet, przygotowany w podkowę na dachu dla tych nieszczęsnych, którzy nie mogli z nadmiaru wrażeń usnąć przedwcześnie, by nie oglądać urzeczywistnienia rozbujanych marzeń.
Na wysokości 11.000 stóp.
Lecą do Kadyksu. W kabinie „Fifaka“, który najmodniejszym jest typem latawca osobowego, z milczącym silnikiem i śmigą bezgłośną, który nie uznaje żadnej benzyny, dając się ponosić falom radjowym, dokoła stołu, zawieszonego na skórzanych pasach, sami sztabowcy zbawczego gremjum dosiedli na oklep taburecików wypluszowanych i rozhuśtanych. Wkopali się wkrótce w mrok nawałnicy ze śniegiem i gradem, z grzmotów burczeniem i piorunami, kiedy mijali samo pogranicze Nowej Kastylji. Strzelili więc w górę, gdzie gwiazdy mieszkają i gdzie meteorologów niechybna prognoza nikogo nie zmyli. Bez żadnych kłopotów mkną opętanie na wyżach przestworów i wcale nie czują, że się oderwali od powierzchni ziemi o stóp jedenaście zaledwie tysięcy. Nałożyli właśnie, jak na maskaradzie, błazeńskie maski do wdychiwania ożywczego tlenu i w mah‑jongg‘a[571] grają, jako najdroższą, modną rozrywkę. Kwiaty miotają, wiatry puszczają, grożą smokami, charakterami chętnie spluwają i bambusowy los wyplatają sobie na chwałę, a drugim na zgubę. Perdykoza[572] Dawid, co buja i pływa, a kroczyć nie umie udeptanym śladem, „Trzech apostołów“ niemal już przyłapał i w żywe oczy z wielkiego wymoczka, z Orgaza szydzi, który się kiwa nad kamieniami, nie mogąc powiązać jedynkowej „głowy“ z dziewiątek „ogonem“. Panna Ewarysta z Podrygałowem „taniec par“ składają przeciw hrabiemu‑ambasadorowi, który się uparł, by „wielką ciągłość“ chińskimi znaczkami sobie wybrukować.
Przy mocodawcy, w stroju astrologa ze średniowiecznej, hiszpańskiej komedji, Ato‑tso zasiadł kibicując wiernie. W bezdennych obszarach czarnej sutanny, przetkanej gdzieniegdzie gieranij płomieniem, strupieszały starzec Omara przytulił. Księciu żółtaczka już zalała ślepia, a brak oddechu na tak przesadnych, zgubnych wysokościach, nozdrza mu rozdyma i pyszczek skrzywia. Wrzód na wątrobie, który go gnębi od pamiętnej chwili, kiedy makowiec niedopieczony w żołądku ugrzązł, w dusznej kabinie aeroplanu oraz w atmosferze przeładowanej elektrycznością czy madżongowem roznamiętnieniem, pękł najwidoczniej i organizm zatruł śmiertelną gangreną. Rozpalona igła zabójczego bólu cudnemu stworzeniu przeszywa wnętrze, serduszko drałuje, przystaje i drepce, łapki sztywnieją, rozpalony metal smaków przedzgonnych przylepił języczek do podniebienia, a główka zapada w jakąś otchłań próchna białego, mdłego, zawilgoconego od glist posiwiałych i napęczniałych.
— Starcze, gdzie jesteśmy? — wyjęknął książę.
— Minęliśmy szybko Estramadurę i ponad garby Sierra Morena nad Guadalquivir zmyślnie spływamy, skąd w radjoskopie[573] już mrugają do nas filutne światełka hucznej promenady, calle de las Sierpes, w Sewilli zaśmianej.
— A mnie się zdaje, żeśmy w powietrzu stanęli na zawsze, żeśmy zakrzepli w obłędu bezmiarach. Posłuchaj dobrze! Nic się nie rusza, nikt nie oddecha, nikt z nas nic nie wie, nic o samym sobie. Skazani jesteśmy na nieskończone puchnięcie nudy, na obrzmiewanie nieustające bezsensów zgraji, która nas wabi do podsłuchiwania szmerów świadomości, kompletnie wypranej z jakich takich wpływów na otoczenie czy na nas samych.
— Cichaj rycerzyku! Łebek, ośreniały[574] w przymrozkach smętku, złóż na moje ramię.
— Psiakrew, papieżu, muszę ci się przyznać, że koniec czuję i że z tem uczuciem jest mi nieco głupio. Bo pomyśl tylko: dokładnie rozumiem, że za chwilę skonam. Kto jest obciążony darem autoskopji[575], sam podpisuje na siebie wyrok. Przyznasz mi jednak, że sytuacja jest kłopotliwa i nieco drażniąca. Co w takiej chwili należy uczynić? Możnaby od biedy nie pomyślawszy palnąć coś od ręki, coś ciekawego, testamentarnego, coby powtarzali obłudni hultaje przy tresowaniu ślepych, ludzkich szczeniąt. Lecz nawet takiej mizernej drobnostki, jak zamigotania frazesu fosforem, czy spartaczenia sentencji cherlawej na łożu śmiertelnem, nie chce mi się wcale.
— Książe, natychmiast wykonam każde twe życzenie. Czego ci dostarczyć? Kogo zawołać?
— Nic i nikogo. Niechaj dalej grają. Wspaniale, wspaniale, że nic nie miarkują! Mah‑Jongg i samolot, próżnia w powietrzu, zapowietrzone próżniaków mózgi, szajka drapichrustów, czyli byznesmenów ideologicznych, jakże doskonały, zachwycający sztafaż na wezgłowie cichego konania, wprost wykrojona z niemieckiego filmu śmierci okoliczność, troskliwie dobrana przez reżysera dla watr obi an ego degenerata...
— Wybaczy książę, dla desperata intelektualnego...
— Dla samotnika, który całe życie chciał i umiał niechcieć. Dzięki tej nawyczce zdobyłem sobie pełne zrozumienie i niepokalane poczęcie sensu, jaki tkwić może w przyrodniczym fakcie naszego życia...
— „Trójka charakter“ — zgłasza ambasador.
— Kupuję kamień, Pung![576] — chełpi się zbawca.
— Liznąłeś, kociaku, w tajemnic spiżarni zdradliwych łakoci, które zastawiono na myszy lub szczury, ażeby je wciągnąć do wnętrza pułapki na wieczne zagadki.
— Nie jestem zabawką dla małomieszczańskiej inteligencji. Karmazyn udzielny karmazynowej myśli służyłem. Pazury zdarłem na karkołomnych, nocnych wyprawach w wąwoze zadumy. Biegałem na nartach ograniczonego rozumowania. Wynikami żyłem dowodowego postępowania przeciw mnie samemu, prowadzonego przez siebie, w sobie. Fragmentem nie byłem, ani na chwilę. Całość, pełnia jestem, bez odchylenia i bez odstępstwa. Sam siebie stworzyłem i sam wycofuję. Z myśli pochodzę i z myślą konam, ja Książe Omar, pieszczoch miljarderów i śliczuścacuś dla wszelkich głuptasków.
— Wstrzyknę ci morfiny, albo kamfory, gdy wylądujemy, a ty mi wzamian magiczną formułę życiowej mądrości, która jest śmiertelną, lub tej wieczystej, która żyć nie umie, w spadku podaruj.
— Do żadnej apteki już nie dolecę i nie doczekam żadnego felczera. Zachwycającą jest męka moja. Taka celowa... dobrze urodzona, świetnie wychowana. Do samego szpiku myślącego czucia utwierdza mię ona, że przypadkowy, niedocieczony sens mego istnienia wzorowo, mózgowo opracowałem, unicestwiłem i rozwiązałem, jak absurdalnej rapsodji finał. Do żadnej prawdy nigdy zalecanek nie uprawiałem. Sam jestem prawda i jako taka prawdziwie umieram. Przysługi nie chcę od ciebie papieżu. Książęcem cierpieniem wstydzę się handlować. Gdyby był tu Nino, kardynał‑okrutnik, on jeden jedyny posiadałby prawo, aby mię ratować, czyli spojrzeniem, jednetm litościwem, poprostu zabić. Taki interes z inkwizytorem zawsze mógłbym zrobić. Tobie natomiast, któryś jest dostawcą czy instruktorem armji zabawowej zbawców‑obwiesiów, mógłbym ostatecznie prześcipne aksjoma jakieś podarować. Bez najmniejszej ujmy dla mego honoru. Jako mądrala dwunożnym tchórzom niejednokrotnie chciałem imponować. Tem się tłómaczy, że czułostkowe szacherki ze mną są niepotrzebne i bezowocne. Męki nie oddam pod żadnym warunkiem, a tem mniej pozwolę ją sztucznie łagodzić.
— Puls ledwie bije, źrenice stygną... Pamiątkę zostaw, dopókiś przytomny. Czemprędzej powiedz, czem jest nasze życie?
— Jak wy lubicie, wy nieśmiertelni, coś gdzieś erbować[577]. Zarobić łatwo, zarobić sporo, a potem tanio pofilozofować, zwłaszcza nad gratem jakimś zużytym, nad bezwartościowym łachmanem odwiecznym. Coraz mi trudniej otwierać usta... Życie, ach życie..., to życie czyste i samo w sobie... jest wirującem, huraganowem zrównaniem poziomów, wprost niezliczonych, wielumiljardowych, zróżniczkowanych w wielką nieskończoność, zrównaniem schodów nędzoty‑głupoty z kilkoma szczytami skał intelektu. Wielkie ciśnienie atmosferyczne wyniosłych rozumów tępotę nizin podnieca do ruchu, wywołuje burze, wiosnę daje, zimę... Życie... arcydzieło ruchu bez zmiany i zmian bez odruchu...
— A czem wobec tego śmierć nasza być może, śmierć, którą dokładnie już chyba rozumiesz, skoro ją czujesz?
— Niezwykłem zmądrzeniem tysiąca drobiazgów i ogłupieniem, prawie doszczętnem, wysokich walorów.
— Książe, jeśli łaska, jeszcze na dodatek i na pocieszenie: jakie przeznaczenie jest moje i twoje, każdej istoty?
— Być darmozjadem i w miarę pozwolić objadać siebie...
— Dzięki, szczodry panie. Będę teraz umiał z wiernymi gadać.
— Kong[578] z czterech wiatrów, najprawdziwszych, wschodnich! — drze się baletmistrz.
Omar wtulił mordkę w własne podogonie, by ukryć cierpienie, które przez oczka łzami wycieka. Wzdętymi bokami robi jak miechem, i wciąż urąga szeptanem rzężeniem:
— Każdy ból należy natychmiast zagadać. Zapamiętaj sobie arcypasterzu: Destructio destructionis![579] Walczyć z hołotą do upadłego. Żaden system pracy, żadne publikacje czy organizacje. Destructio na wszystko, co nadto się szasta i miota zbyt głośno. Radzę ci, odsprzedaj moje kalambury Yetmeyerowi dla jego dancinga. Ten awanturnik i tragikomik ma wielką zaletę: on jeden rozumie, że jeśli za życia wypada coś robić, nie wiadomo poco, nie wiadomo komu, coś gdzieś budować, cerować, śmiecić, to, mój szarlatanie mongolskiego chowu, w którego ręce oddaję ducha, wyłącznie chyba... na beznadziejności zuchwałej opoce. Niech was licho porwie! Dosyć mam tego... Nic nie żałuję, nie żegnam nikogo. O... o... w tej chwili dokupiłem właśnie kamień potrzebny do kombinacji ukrytej mojej... „Samych Honorów“[580]. Wygrałem panowie! Mah‑Jongg!
— Kupiła pani należny mi kwiatek. Nie mogę się mnożyć — mdło się uśmiecha pan Havemeyer.
— Odstąpię kamyczek kolekcjonerowi za małą cenę. Proszę się nachylić. Nie życzę sobie, by mię usłyszał ktoś oprócz pana. Dziś jeszcze wieczorem Podrygałowa poślubię formalnie. Muszę się poświęcić, by pantomima mogła dojść do skutku. Trzeba uśpić czujność pana Igora i w pole go wywieść. Ślub będzie pozorny. Nigdy nie będę rzeczywistą żoną tego aferzysty. Wyjdę za niego, by natychmiast zerwać. Jak postanowiłam, od chwili „Wesela“ Orgazowi oddam i duszę i ciało.
— Znowu matactwo i znowu podstęp.
— Nie przeciwko panu. Jeśli Havemeyer będzie się upierał, to nic nie pomoże, bo i wówczas również, wbrew jego dąsom, dokonam tego, co nieodzowne jest dla baletu, z którego tańczenia wyniknąć ma związek życiowy, dozgonny obopólnych pragnień.
— Zmęczyłaś mię cudna, sponiewierała histerycznemi, złemi fochami, które uprawiasz od nocy pamiętnej.
— Ani słowa więcej. Jestem lojalna. Nie chciałam działać bez porozumienia z przyszłym małżonkiem. Nam do małżeństwa potrzebny Orgaz, niezbędne „Wesele“. Bez Podrygałowa nic z tego nie będzie. Chłopisko durne i rozwydrzone, niebywale chytre, postawiło cenę: koniecznie ślub ze mną. Warunek przyjęłam i chcę dotrzymać.
— Będzie rościł prawa, nigdy nie uwolni.
— Zdepcemy prawo, nie poskąpimy odszkodowania. Bez żadnych trudności oraz bezzwłocznie zlikwidujemy epizod przykry.
— Nie boli mię głowa o całą aferę. Ja mam przy sobie w kieszeni cyrograf, w którym własnoręcznie gwarantuje zbawca, że po pantomimie moją własnością zostaniesz na zawsze. Niechaj więc Yetmeyer odpowiada teraz za wypełnienie ścisłe kontraktu.
— Przedmiotem umowy ja jednak jestem, istota żywa. Od mojej woli coś przecież zależy. Nie chce pan ocenić zamiarów najlepszych, więc już niepomna dalszych sprzeciwów, tak sobie postąpię, jak teraz być musi i jak należy. Przed wszelkiem pieniactwem natomiast przestrzegam.
— Zawsze ta sama i tym razem również z groźbami wyjeżdżasz.
— Dosyć ceregielów. Pan chyba rozumie, co znaczy intryga? Poufność podstawą jej powodzenia. Jeśli awanturę ze zbawcą wywołasz, zawali się wszystko. Wówczas bez namysłu, bezwstydnie wyznam, żeś mię ograbił z mej dziewiczości.
— Jakto? Twierdziłaś, że tego nie było, że się nie oddałaś, że mnie nie czułaś.
— Wówczas istotnie jak sen wszystko przeszło, pierzchło jak zmora.
— Rozkoszna wiedźma, przewrotna, wykrętna.
— Ale za to później, wbrew mojej woli, niespodziewanie musiałam sobie uprzytomnić całą miłosną przygodę, każdy jej szczegół.
— Aby mię szachować haniebną woltą przy niecnej szulerce.
— Pfuj, jesteś brutal, kolekcjonerze. I płyciuch w dodatku. Zbliż twoje ucho tuż do ust moich. Owa noc pamiętna, gdy szalałam z lęku o twe bezpieczeństwo, owa noc przekorna, kiedy cię tuliłam i odpychałam, ślady miłości pozostawiła ta nocka we mnie. Matką wkrótce będę, a Orgaz... ojcem.
— Przenigdy! Ja nie chcę!
Zawył charkotem, jak dziki wieprzak, któremu podgardle rozpruł ostry oszczep. Aparat pod nosem do oddechania przetworzył nieco Havemeyera wrzask rozpaczliwy w obłąkańczy bełkot. Kolekcjoner chwycił misterne żetony z perłowej masy i na Ewarystę sztylecikami połyskującymi zalotną tęczą zamaszyście cisnął.
Usłużny saddhus natychmiast podskoczył i z linoleum filigranowe zgarnia patyczki.
Majcherek strofuje:
— Ależ pan nerwowy. Kto też to widział, by do tego stopnia grą się roznamiętniać!
— Takie uniesienie jest niewątpliwie symptomem niezdrowia i nie posiada najmniejszego związku z całą zabawą — usprawiedliwia swojego szefa hinduski fakir.
— Tysiąc dolarów zaledwie przegrał — burczy Yetmeyer.
— Przypuszczałbym raczej, że to są skutki nadto poufnej, czy też poufałej rozprawy na uszko z donną Ewarystą — Ato‑tso sekretarz ozięble stwierdza.
— Niewinna próba skokietowania wybuchu żywiołu, który jest obcy miljarderowi — w półśmiechu łamanym drżąca baletnica tuszuje incydent.
— Ho, ho! Nie wiedziałem, że awanturnikiem potrafi być również nasz Orgaz wytworny — prowokuje Igor.
— Przepraszam, zaiste było nader dziwne, nieokrzesane. Sam nie rozumiem, jak to się stało. Na mózg coś weszło, coś się przewidziało. Sen jakiś potworny, dławiący na jawie — sprostowanie cedzi sprawca awantury.
— Powtórny atak miłosnej furji tak bardzo przeraził, że ogarnęły mię dziwne płomienie. Duszno, gorąco! Proszę to futro zdjąć mi teraz z ramion.
Szary, zzieleniały pobocianował[581] tuż w jej pobliże.
— Proszę odpowiedzieć, czego mam się trzymać?
— Senora, dziękuję. Mierzwę mam w głowie. Wszystko mi jedno. Widocznie naprawdę popadam w chorobę. Proszę uczynić, co pani uważa za nieodzowne i za właściwe. Będę udawał, że o niczem nie wiem. Do katastrofy wyszczerzę zęby w uśmiechu uprzejmym. Poprawność zachowam i obojętność. Jakie to straszne: ja ojcem, ja ojcem...
Wlecze się z futrem oblubienicy w sam kąt kajuty i rzuca szenszyle nieocenione na kosz z butlami, jak gdyby przeczuwał, że tam gderliwy towarzysz jego, nawet po śmierci z wyrazem zgryźliwym, zaczął odsypiać wieczysty sen dumy.
Baletmistrz zwołuje:
— Zasiadać, panowie, do nowej tury. Mnie się należy za „Trzynaście Sierot“[582], tysiąc dolarów od Havemeyera. Mogę poczekać jeszcze do jutra, a wypłatę przyjmę, jeśli dogodniej, i w angielskich funtach.
Już w gruzach leży mur madżongowy. Tarzają się, piętrzą kamyczki schludne, z kości słoniowej. Panna Ewarysta przy radjoskopie bawi się cudownie. Zwiedziła moszeę prastarą w Kordobie, była u cyganów w samej Granadzie, do Algeciras i do Tangeru nieco zaglądała, a teraz grzecznie sylabizuje od ręki rzucony, górami i morzem narysowany na ludzkiej ziemi Boski alfabet. Co trzy minuty przerywa badanie, ucząc się na pamięć znaków zaklętych, a przy sposobności tej pożądanej nosek pudruje i usteczka plami. Kolekcjoner usiadł przy samym pilocie, lufcik otworzył i płucze usta, gdyż podniebienie spuchło mu całe i pęka dotkliwie. Truchleje on na myśl, że to recydywa potwornej choroby, krwotocznej skazy, którą przed laty zdołał odepchnąć dzięki poradzie doktora Landsberga z kliniki wiedeńskiej.
Yetmeyer zjechał z siodła taboretu na powierzchnię stołu, fiszki dominowe butami skopał, pled sobie podłożył i zasiadł w kuczki. Kraciastą poszewką zamierzeń świeżych, odprasowanych powlókł oblicze. Ślicznego Piosia przyciąga za połę:
— Zrzuć, hrabio, maskę, watę usuń z uszu i przykucnij przy mnie. Zjeżdżając ku ziemi pogadamy sobie. Port już się uśmiecha rozigranemi świecidełkami.
— Piętrzą się z oddali zwaliste bloki fortu Sebastjana.
— Pół godzinki jeszcze dzieli nas na razie od modrej, uroczej Kadyksu przystani. Proszę mi przyznać, czy to nieprzyjemnie tak bujać z nami? Zawsze, we wszystkiem jest sens ukryty, ten sam, głęboki... A hrabia nagle, jak łucznik — kłusownik, wypłasza wiary zwierzynę najgrubszą, strzelając do niej ukryty w zaroślach niecnych kaprysów, z operetkowego niemal arkebuza magnackiej fumy,
— Rachunku za pociąg jednak nie zapłacę.
— Kazałem wyrównać, a pana zaskarżę. Urodzi się z tego zajmujący proces, co nam nie przeszkodzi, by w rzeczach istotnych módz nadal spółdziałać.
— Straciłem niestety wszelkie zaufanie do zbawczych poczynań.
— Skądże tak nagle? Czyżby z powodu błahego sporu o koszta niezwykle reprezentacyjne, o wyszastanie tysięcy dolarów, do czego poselstwa mego paryskiego nie upoważniłem? Któż widział zmieniać twarde przekonania pod wpływem dąsów?
— Cała egzotyczna i ekscentryczna impreza twoja, to opera buffo. Kosmicznie‑liryczny interes pański jest nie na serjo, wyposażony w efekty komiczne, a więc rentowne, lecz bez kręgosłupa odpowiedzialności, bez fizjonomji jasnej, przejrzystej, bez oczu czystych i wyrazistych, bez gładkiego czoła. Gruntu stałego nie czuję pod. wszystkiem, natomiast spostrzegam jakieś dno podwójne zdradliwej groteski. Akcja zbawienia toczy się, wlecze, utyka, urywa. Serpentynowych frazesów igraszka, miljardów swywola z męczeńską niedolą niemowlęcia‑życia. Nabijanie ludzi poprostu w butelkę wzorem niewybrednym jarmarcznych kuglarzy. Oto są wyniki, które osiągnąłem po zastanowieniu, po ambasadorskiem mem doświadczeniu i po obserwacji jaknąjściślejszej figlów dancingowych. Bez żadnych osłonek panu Dawidowi tę prawdę powierzam.
— Cenię, bardzo cenię, i... ubolewam. Dążyłem zawsze do porozumienia. Przedstawicielstwa „Wyspy Zapomnienia“ w Warszawie mi trzeba. Hrabiemu właśnie tę misję wybitną i dochodową chciałem ofiarować.
— Bym wobec intryżek i krętactw waszych ponownie skosztował piołunu afrontów od jakichś wielmożów? Nie trawię obelgi. Połykasz kapsułki rycynusowej nieuprzejmości magów mocarstwowych i managerów gładziutko, grzecznie i z półuśmieszkiem. Dzikich pielgrzymów na Polskę nasyłasz, zaś Liga Narodów niemal jednocześnie usypia procesję i obezwładnia wyraźnie na przekór. Wiary prospektor[583] do kieszeni chowa zuchwałą zaczepkę, słóweczkiem nie piśnie.
— Polityczny dzieciuch. Liga kpi z wszystkich, by choć w ten sposób, czyli niewątpliwie dosyć dokuczliwie, arcypowagę zaznaczyć swoją, której się kłania najuprzejmiej każdy bez wyjątku naród i najuprzejmiej nie słucha żaden. Genewski trybunał, czy areopag, nie jest niczem innem, jak panną służącą Wielkiej Brytanji. Wiedzą już dzisiaj wróblowie na dachu, że chlebodawczym i protektorka pozbyć się pragnie służebnej istoty, mocno cherlawej, pretensjonalnej i do rozkazywania aż nadto skorej. Warto jednak wiedzieć dla uśmierzenia skurczów oburzenia, że na wyraźne zlecenie moje, za moje pieniądze, a dodam poufnie: za olbrzymią kwotę, komisarz Ligi na biednych dzikusach dokonał injekcji.
— Nieskalany szantaż, wzorowa obłuda.
— Mógłbym cię zastrzelić za płochą zniewagę, wyrzucić za drzwi i strącić z kabiny. Niktby nie wiedział, gdzie sczeznął hrabia. Pobaraszkować mam jednak ochotę dziś nieco z tobą. Wypadu spróbować, podkopu, włamania do zrozumienia twojej warowni. Z biologji słowa wykład migawkowy od niechcenia palnę. Otóż są słowa, jak ci wiadomo, które nie znoszą namacalnego ucieleśnienia, zwłaszcza i wskrzeszenia przebrzmiałych epok, czy prostowania złamanych narowów. Słowa sarkofagi, słowa pomnikowe. Istnieją również klejnoty — słowa, które są już czynem niemal same w sobie i czoło poety czy myśliciela zdobią djademem żywych płomieni. Są jeszcze pozatem pewne powiedzenia nieurodziwe i niezliczone, których przeznaczeniem praktycznem jest judzić, fermenty stwarzać, psychiczną glebę nawozić, plewić, nasion wiosennych kurzawę miotać, Usypiać i budzić. To są pociski do mojej procy, to ognie sztuczne festynów moich, gdy przeprowadzam materializację rozległych marzeń i wierzeń zgłębionych. Przy ich pomocy wypycham ludzi na krańce fantazji i tam ich osiedlam, aby pomniejszeniem łomocących tęsknot był im odtąd walny, fakt życia realny. Ideoplastję trzeba i należy nam przyszykować, przez obrzydzenie zakutym głowom naturalistycznej metody porodów. W moich oracjach i podżeganiach odciski zostawiam na duszyczkach płaskich, że coś się dzieje, że coś istnieje dlatego tylko, że się nie stało i stać nie mogło w rzeczywistości. Nikogo nigdy nie chcę bałamucić, lecz zapanować nad tłumów wiarą.
— Yetmeyer jest chory na lęk przestrzeni, która istnieje w miljonach wymiarów pomiędzy słowem a jego czynem. Stąd bezwymiarowość pańskich oświadczeń i pańskich działań.
— To oddalenie zawsze reguluje finansowa siła, która potwory wyobraźniowe chętnie ośmiesza i postaciuje.
— Ten wszystko kupuje. Żywym towarem nawet handluje. Wyznanie wiary u Havemeyera nabyłeś sobie za Ewarystę. Pierwszorzędny sukces. Szczerze gratuluję.
— Zupełnie wystarcza, co uzyskałem, by w kolekcjonerze odnaleźć Orgaza.
— Pan sobie upraszcza, co mu niewygodne, a komplikuje wszystko, co najprostsze, niezaprzeczone. Wręcz więc zapytać pozwalam sobie, jak też to sobie wyobraża zbawca ten wiary ogień czułego Orgaza, gdyby tak przypadkiem ktoś sprzątnął dziewicę z przed samego nosa pamtomimowemu bohaterowi?
— Spełni najprzykładniej on swoją rolę.
— Czyżby? Być może? Taki niezachwiany jest jego stosunek do Pana Boga? Ja sądzę inaczej. I twierdzę stanowczo, że jeśli podrzesz z Havemeyerem spisaną umowę, a Ewarystę Podrygałowowi dziś jeszcze powierzysz, nie będzie Orgaza, a wyznanie wiary w skandal się przemieni.
— W ostatniej chwili mamże ryzykować nadwyrężenie potężnego dzieła?
— Pójdź ze mną o zakład. Pół miljona funtów zaangażuję. Na nędzę skażę żonę i dzieci, by raz się przekonać, czy ci zależy na nieodpartych prawdy dowodach, czy też chcesz nadal wykręcać się sianem oraz mamić siebie i wszystkich dokoła wykrętasami czysto maniackimi.
— Ho, ho, tak śmiało? Proszę nie wygłupiać się wymyślaniem przeciw maniactwu! Któż lepiej od pana tę tezę pojmuje, że chcąc intelektualnie swój świat posiadać, chcąc własnej konstrukcji życie ofiarować i niebywały w dziejach wypadek ze siebie wyrzucić, trzeba nieodzownie otorbić się w wnętrzu maniactwa powłoką, której nie przeżre żaden kwas niecnoty, ani wszechmożny jad praktyczności. Z maniactwa tylko wydobyć można formę myślenia obowiązującego siebie i drugich, by dobrze wiedzieć, czego z przeszłości dzisiaj się wystrzegać, jak bawić snobów przyszłości wizją i w jaki sposób wygimnastykować teraźniejszości zwycięskich półbogów. Tylko w maniactwie można usadowić beznadziejności twórczą urodę.
— Mnie zdaje się jednak, że to są problemy dla specjalistów chorób umysłowych.
— Mylisz się, hrabio, dla zdrowszych od ciebie, dla wszystkich zbyczonych czy zbyczałych byków. Samemu można sposobu dociec, jak umocować i gdzie rozwiesić maniactwa namioty na uspołecznianych działek parcelach. Indywidualności w tem tajemnica i obywatelskiej cnoty testament.
— Całe gadanie w jedną definicję owinąć można: tumor mózgowy.
— Życzę go panu, jeżeli z poczuciem samego siebie od śliskich uścisków wielkiej ośmiornicy, czyli spółczesności, chcesz się wywinąć.
— Za twoim przykładem roztoczyć mam wdzięki kosmicznych wpływów nad rzeczywistością? Mamże spreparować kilka kawałów, jak katastrofa niby budowlana, śmiertelny upadek niani Praksedy, jak dzieciąt otrutych okrągły tuzin, potworna masakra tłumów pogrzebowych, a na zakończenie i bez dodatku, krwawa awantura czerwonoskórych ze strażą ogniową, ze straganiarkami i z harcerską młodzią?
— Przepraszam bardzo, jak pan dyskutuje? Hrabia nie upraszcza, lecz prostaczkuje, czyli raczkuje racjonalistycznie po dancingowych wypadków płaszczyźnie. Pod moje myślenie nie można zajeżdżać platformą trzęsącą, jak pod magazyn jakiś kolejowy, albo portowy, by potem się chełpić, że w sprawach kosmicznych jest tak, jak w życiu, że urządzono wszystko gustownie i bardzo solidnie, że skrzynie i wory, pełne drogocennych wzorów wyobraźni, wyładowano i umieszczono po cenach przystępnych w sklepach mieszczańskich. Rzeczywistości mamy piaskowiec rąbiąc czekanem mojej fantazji, nie mogę dłonią chwytać odprysków, które trafiają niebacznych przechodniów i niejednemu guza wywalą. Stara historja: nie ma twórczości bez nielogicznych, bolesnych ofiar. Wasza mość hrabiowska nie raczy pamiętać, dokąd ja zmierzam. Przechodzień jestem przez bulwar powszechny, bardzo się śpieszę i mimo woli gdzieś kogoś potrącam. Z perspektywy żabiej wprost nie wypada odmierzać mych czynów, ani też ganić. Ludzi niewłaściwych do moich przedsięwzięć chętnie dobieram, bo każdy z nich stwarza pospolitości pozory potrzebne, przekonywujące. Przy transcendentalnych, górnych aferach jest nieoceniony taki balast ziemski. Na wszelki wypadek od katastrof nagłych jam ubezpieczony i na nieszczęściu nie mogę stracić, lecz dobrze zarobić. Ci, którzy chcą ginąć przez nieuwagę lub zapalczywość, niech sobie skandali, ile chcą, płodzą. Ja ich nie powstrzymam. Lubię bez wyjątku wszystkich mych partnerów i każdego cenię. Trudno zaprzeczyć, że cały zespół dziwną bandę tworzy, naogół przykrą i napastliwą. Jak to powiada łacińska sentencja? Singuli canonici boni viri, sed capitula mala bestia. Tak w społeczeństwie dzieje się każdem i nie inaczej przedstawia się u mnie.
— Daj dojść do słowa, uparty bufonie! Ta konstruktywna twoja pierdółka[584] już na mnie nie działa. Jak handlarz starzyzny, sprzedajesz kmiotkowi zniszczoną czapę, szwy potargane w konwulsyjnej łapie ukrywasz chytrze i skrzeczysz nieznośnie: „Gdzie, jaka dziura? poco dziura, komu i kto ją widział?“ Takie bujanie już mnie nie stropi, Zbyt łatwy teren do eksploatacji torfowisk głupoty wybrałeś sobie, bym puścił ci płazem wybryki bezczelne. Pośród tysięcy rozrechotanych, powszednich problemów poruszyłeś tłumy religijnemi ekstrawagancjami tylko dlatego, że metafizyczno‑kosmiczne instynkty zamierały właśnie. Puściłeś prysznic i one odżyły, jakkolwiek ochoty do tej prolongaty wcale nie miały. Twój byczy byznes rozszerzyłeś sprytnie na ludzkie cielęta i na krowy ludzkie. Przy tej sposobności sporo nudy spławiasz i marjenbadzką odbywasz kurację, odtłuszczającą brzuszydło miljardów. Złoty interes takie niecne kpiarstwo, pseudo‑religijne i wszechświatowe. Szaleństwami twemi nadwątlone kabze umiesz dopełniać z sowitym naddatkiem. Gdzie tylko się uda, wszędzie zarabiasz, na wszelkiej świętości, na każdej błahostce i na brudzie każdym. Ale będzie rumor, kiedy wreszcie władze każą ci paluszki położyć na stół!
— To wykluczone! Najbardziej wpływowe i napuszone rządy oddawna są po same uszy u mnie zadłużone. Budżetu nie sklei dziś żaden parlament bez mojej pomocy. Niech mi się tylko powinie noga, a zgraja banków najpotężniejszych wraz ze mną ranie. Imperjalizmami, jak chcę, kieruję i demokracji udzielam jałmużny.
— Zabójcze fetory nieokrzesanego dorobkiewicza.
— Galicyjski hrabia musi zazdrościć amerykańskiego szczęścia dzieciakowi! Chcę pana już dobić i kilka fragmentów mych interesów podam na przynętę. Miesięczne dochody z Dancinga wynoszą przeciętnie sześćdziesiąt miljonów złotych pesedów. Liczna ma flota jest czynna obecnie, jak nigdy przedtem. Me lodzie podwodne z Havemeyera transportowcami, w drodze powrotnej z „Wyspy Zapomnienia“ do Stanów Północnych potworne ilości wódek i absyntu lada dzień dowiozą, celem złamania hemafrodytyzmu prohibicyjnego. Siedmset dwadzieścia tysięcy dolarów zarabiam na czysto na tym zgrabnym szmuglu. Z Bombaju dostawiam do Europy małp miljon trzysta, których gruczoły zanikającą tężyznę płciową intelektualistów rychło odmłodzą trafną metodą pana Woronowa. Dostarczam bawełny, gumy, sucharów, kakao i opium. Gdybyś był grzeczny i nadal ze mną pogodnie pracował, mógłbym ci odstąpić udzialik skromny przy wielkiej dostawie granatów ręcznych dla meksykańskich powstańców naftowych. Dziś jeszcze w Kadyksie podpiszę umowę z sowietów agentem o przewiezienie trzystu baterij dział szybkostrzelnych z szczecińskiego portu. Niemcom potrzebne są różne surowce do fabrykacji gazów trujących w odwetowej sprzeczce z ententą zmiętą.
— Na żadne draństwo nie pójdę z tobą, choć wcale nie wątpię, że zachowujesz ideologję magnatów kupieckich i że prawowiernym kompanem jesteś zaszczytnie znanych i zasłużonych prima‑nababów. Wszystko co mówisz w niczem mnie jeszcze nie przekonało, że zmysł kosmiczny obudzić zdołałeś u kogokolwiek, że okupiłeś matactwa twoje jakiejś nowej ery, twórczej, historycznej, udałą szczepionką.
— Rozprawiasz ze mną tak po sztubacku, a tak wyniośle, jak gdybym się wsławił jako nagłupek[585]. A ja mam prawo twierdzić stanowczo, że wpływy roboty poczętej w Toledo sięgają daleko, wywołują cuda. Pierwszy przykład z brzegu, najcodzienniejszy. Na dzisiaj wieczór zapowiedziałem w dancingu bankiet zaręczynowy dla Havemeyera w zamkniętem gronie stu delegatów. W ostatniej chwili musiałem ze świtą lecieć do Kadyksu, a równocześnie zauważyłem, że uroczystość oficjalna, sztywna, w białą gorączkę gotowa wpędzić rozjuszonego obłędną zazdrością pana baletmistrza. Nie było rady. Zaproszonym gościom kazałem oznajmić, że gospodarze będą nieobecni i że ich zastąpią filmowe zdjęcia tych drogich postaci, oraz, że oracje okolicznościowe wypowie za nich parlofon wierny, nowonarodzony. Sami usiedli do stołu z Gouzdrezem, miauczeli z zachwytu, a z wielkiej wdzięczności chcieli całować nas obu po rękach.
— Widziałem zbawco. Pałaszowali, aż uszy się trzęsły. Byli bardzo głodni, boś ich wypościł.
— A więc przyznajesz, że umiem skutecznie wygrywać akordy na harmonijce psychiki ludzkiej? Nic lepiej nie świadczy o moich wpływach, jak posłuszeństwo i płaska uległość tysięcy pątników, którzy przybyli z całego globu na kongresowe moje wołanie. Mógłbym ci przytoczyć sto innych przykładów wiernopoddaństwa i zrozumienia wobec mych nakazów. Wybieram na dowód jedną ilustrację niesamowitą, szczególnie ciekawą, Nie wiesz zapewne, że dzisiaj w Kadyksie akt hołdu składam dwom dziwnym istotom, które leżą chore w miejskim szpitalu. Zabawna historja. Gardło mi wyschło od tego paplania. Znasz ginger‑ale?[586] Niech‑no papież poda nam dwie butelki z sekretarzyka. A w neseserze mam zapakowane na zimno dwa udka, spreparowane jako smakołyki z kurasów stepowych, czyli prairie chicken[587]. Doskonała pora, aby się pożywić, tembardziej, że nie wiem, czy z wami pojadę na podwodny bankiet. Otóż posłuchaj. Do mego dancinga w Toledo jechały na spólnym pokładzie jednego okrętu, który przed miesiącem wypłynął z Sidneyu, dwie ciche gracje w podejrzanym wieku. Starsza, angielka, imieniem Letycja, po mężu Pijmlico, już w ośmnastej wiośnie żywota nagle owdowiała i od tej chwili, zapewne pod wpływem bolesnego ciosu, ugrzęzła cała w płytkiej teozofji. Ślub uczyniła, że nigdy odtąd żadnemu mężczyźnie nie da się dotknąć, i że wyobraźnię będzie umartwiała gnębieniem wizij męskiego ciała. Dla zagipsowania zwichniętej cnoty i wydrenowania zaziemskich walorów publicznie przyrzekła salonom mody, że przez całe życie, codzień w innej sukni, na klęczkach będzie błagała Boga o wybawienie od utrapienia spółczesnej kultury. Po takiej modlitwie zużytego stroju powtórnie nie wtłoczy na więdniącą kibić. I dotrzymała, czego dowodzą rachunków stosy od krawców, krawcowych. Z pełną pięćdziesiątką na kościstym grzbiecie wyruszyła do nas. Niech więc pan policzy: lat z górą trzydzieści codziennie niewiasta do szafy po jednej sukience chowała, co w sumie wynosi dziesięć tysięcy dziewięćset pięćdziesiąt modelów cacanych. Tę całą fortunę, to strojne archiwum wlokła ze sobą pani Letycja, w niezliczonych kufrach, pudłach, sakwojażach. Niezwykła kobieta zawarła znajomość, już na okręcie, czyli podczas drogi, z wściekłą holenderką o krwi zbełtanej przez papuasów, czy przez malajów, panną Małgorzatką, z domu van Wouchers, przed laty czterdziestu gdzieś tam zrodzoną, jeśli się nie mylę, w Buitenzorgu. W trzynastej wiośnie już się puściła, a potem była rozpustnicą, znaną z przewrotności płciowej w centrach wybitnych Zjednoczonych Stanów oraz Europy. Najgłośniejszy występ tej ladacznicy, komentowany we wszystkich piśmidłach, był jednoroczny w Meksyku pobyt nad jeziorem Chalco. Wśród pływających skryła się ogrodów jako nałożnica znanego jerocho[588], wielkiego nędzarza, rzekomo znachora, który żywił siebie oraz ukochaną ze zbioru muszek na błota zagnanych, nad wyraz smacznych — axey‑acuti. Przez cały rok długi nago łaziła ta białogłowa, sprzedając turystom, za drobne monety, powabny swój widok. Złośliwi szeptali, że Margot z Afryki, z okolic Fezu przywiozła sobie, pewnie od arabów, chorobę skórną, jako mal de pintos[589] naogół znaną i że ją wyleczył od tego trądu indjański amant. Wypłynęła nagłe po pewnym czasie nad samą Sekwaną z serją odczytów, licznie uczęszczanych, w których dowodziła paryskim snobom, że przez ciała nagość można nagą duszę ludzkości wyzwolić. Płci żeńskiej głosiła, że ma się odrodzić tam zaczynając, gdzie jawnogrzesznica, owa Magdalena z nowego zakonu, nie chciała kończyć. Za wyłudzanie bezczelne pieniędzy, stręczenie nierządu i nadmiar bluźnierstw policja francuska odstawiła babsko do granic Hiszpanji. Tu w wszystkich cukierniach i restauracjach przez kilka miesięcy tajemniczą damę z sukcesem zgrywała. W końcu głupi niemiec, nadęty fabrykant, który w Barcelonie swój wojenny przemysł, celem okpienia komisji kontrolnej, zasadzał i krzewił, porwał aferzystkę w swe nudne objęcia. Kupił jej samochód i wysztafirował. Napisała wówczas sensacyjny romans o „Czystej Miłości“, przetłumaczony na wszystkie języki i, jak mi wiadomo, w ojczyźnie pańskiej wydrukowany, jako feljeton wzorowej powieści, w jednym z organów lewicowego drobnomieszczaństwa. Znowu szupasem, razem z fabrykantem, dostała się dama na wyspę Minorkę, skąd po skandalach obowiązkowych umknęła cichaczem w samą głąb Australji. Powracała teraz, by prawdopodobnie i nas uszczęśliwić swemi proroctwami oraz urodą, sklejoną ze szczerbów.
Wracajmy na pokład. Obie przyjemniaczki, których sylwetki naszkicowałem, były z sobą w zgodzie tak długo tylko, dopóki pogoda dopisywała. Nagle przyszedł norte[590] i zapędzał wszystkich do dusznych kajut. Tam wybuchł konflikt. Prześladowana strasznemi wizjami, wśród ryku bałwanów, na czarnem dnie nocy którejś piekielnej, panna Małgorzata pani Letycji chliptając wyznała, że świata koniec, może nie w tej chwili, lecz w każdym razie zbliża się już szybko. Wie o tem dokładnie, gdyż objawienie bardzo wyraźne i kilkakrotne miała na ten temat. Ginącej ludzkości jedyny ratunek to jej potomek, którego starannie pod sercem chowa, by go niebawem na zły świat wydać i na odkupiciela grzeszników wychować. A zaszła — w ciążę faktycznie znienacka, bez żadnej przyczyny, bez wykonania odwiecznych i miłych praw przyrodniczych płciowej miłości, w czem znak niewątpliwy, że tak się stało na wyższe zrządzenie. Filuterna spowiedź znacznie przyśpieszyła morską chorobę u pani Letycji, która wśród czkawek i dławiących torsij, wściekła i zielona, swej towarzyszce wprost oświadczyła, przy kapitanie i pierwszoklaśnych samych pasażerach, że jest oszustką bezczelnie głupią, przyczem poparła dosadne wywody skrajnym manewrem krogulczych paluszków po buzi dziewoji cudem zapłodnionej. I tu się zaczyna dancingowych wpływów niepowszedni trjumf. Panna Małgorzata wystosowała do kancelarji mojej cywilnej obszerną depeszę ze sprawozdaniem o bolesnem zajściu oraz z żądaniem, abym rozkaz wydał, jak zatarg rozwikłać i w jaki sposób ma się postarać o zadośćuczynienie. Bawiłem podówczas właśnie u rejenta, gdzie zabezpieczałem Havemeyerowi umiłowaną, tańczącą panienkę. Dyrektor Gouzdralez, zapamiętały antyfeminista, nader pochopnie na własną rękę, odtelegrafował: „Bić się natychmiast na ciężkie florety aż do utraty wszelkiej przytomności w sali fechtunkowej waszego okrętu“. Lady Pijmlico stawiła się chętnie, salę zapłaciła i zafundowała swojej przeciwniczce sekundantów drogich. Prały się dziwaczki bez opamiętania, machając szablami, które jak wiadomo, są bardzo ciężkie, w obu wątłych rękach przez trzy kwadranse.
Dziś ciężko ranne walczą ze śmiercią w głównym szpitalu miasta Kadyksu. Na każdy wypadek pragnęły przed śmiercią usłyszeć raz jeszcze choć jeden mój wykład o objawieniu i powołaniu do funkcij kosmicznych. Walę więc do nich aeroplanem, by te duszyczki do siebie przygarnąć, lub — jeśli tak trzeba — na śmierć wyprawić. Zaraz się dowiemy, co z niemi słychać i jaka czeka nas sytuacja, gdy nadjedziemy. Rusz się papieżu i radjofoniczną podaj mi słuchawkę! Drugą dla hrabiego! Halo! Kadyks? Proszę mnie połączyć z Papadopulosem, toledańskiego dancinga agentem. Numer pięćset siedm.
— Halo! Caramba![591] Jestem skłonny słuchać, byle niedługo. Komu wpadło na myśl, by mię teraz wzywać? Czego się zachciewa odemnie komuś? Gram w piramidkę i czasu nie mam.
— Papadopulciu! Ty cygański synu! Dam ja ci szulerkę. Tak sprawy pilnujesz, kiedy ci wiadomo, że mam przyjechać? Za dziesięć minut już będę u was. Co nowego słychać?
— Ach... pan Yetmeyer! Uniżony służka. A ja myślałem, że to Cynamon, ten pierdzigryczka[592] z londyńskiej giełdy. Biuletyn dzisiejszy mniej więcej jest taki: Kinematografy wszystkie wypchane na naszych filmach. Nie odebrałem jeszcze dotąd kasy, ale przypuszczam, że tak, jak codzień, zarobię dla siebie ze sto tysięcy. Muszę się namyśleć, ile z tej sumy odstąpię panu. Mamy czas... obaj. W szpitalu sprzedałem tysiąc biletów po sto pesedów, a drugich tysiąc po sto dwadzieścia, wszystko na wykład szanownego zbawcy. Oba czupiradła leżą napół żywe, obandażowane i opryskliwe. W murze lecznicy, dzielącym pokoje czułych sąsiadek, zrobiłem wyłom, by bez wytężenia mogły się kłócić. Wszystkie wydania pism wieczorowych poprostu zalane artykułami skandalicznymi. Jeden pod tytułem: „Wielki nawróceniec i oblubieniec, czyli hrabia Orgaz“. Bardzo zamazane, siatkowe odbicie facjaty podłej i zatraconej. Przez omyłkę wzięli za kolekcjonera czeskiego szpiega, którego Polacy schwytali w Krakowie. W mieście bieganina. Na wybrzeżu tłumy, które oczekują waszego przybycia. W łodzi podwodnej od dwóch godzin siedzą tajni agenci do przemycania wszelakiej broni. Z Berlina jeden, a drugi z Kremla. Sowietnik sarka, że łódź stanowi niewątpliwą własność rządu moskiewskiego, gdyż pan Yetmeyer kupił ją od Wrangla. Prusak natomiast z namaszczeniem bada, z mętnym wyrazem bławatkowych ślepiów, nikomu nieznaną konstrukcję nurka, głęboko wzdycha, gryzie kiełbasę i popija piwem. Kucharz na łodzi chwalebnie się spisał z menu bankietowem.
Już odstawiłem popa na pokład, wraz z djakiem głuchym. Dla wszelkiej pewności w pancernej wieży przyskrzyniłem obu.
— Co słychać z młynami?
— Aa... byłbym zapomniał. Były telegramy, że całą energię z pod Niagary skocznych wodospadów nam wydzierżawiono na przeciąg roku za miljon dolarów.
— Dziękuję. Wystarczy, za kilka minut ujrzysz mię na ziemi... Goń na spotkanie.
— No i cóż hrabio? Słyszał pan dokładnie? Wciąż jeszcze wątpisz w rozległe me wpływy?
— Wcale nie zaprzeczam, że pierwszorzędnym jesteś aferzystą. Lecz poco ci młyny?
— Kupiłem energję do młynów popędu za Oceanem, gdzie zawsze taniej. Na falach radjowych przerzucę tę siłę do Europy, sieć młynów zbuduję i kontynentu aprowizację chwycę w moje ręce, przez co żołądków cywilizowanych blokady dokonam, aby były czułe na moje nakazy i rozporządzenia twórczo‑kosmiczne.
— To mi się podoba! W moich majątkach właśnie buduję dwie duże turbiny amerykańskie. Chętnie podnająłbym do ich popędu nieco prądu twego. Czy możesz się zgodzić, ażeby w tej sprawie mój administrator zwrócił się natychmiast do twego zarządu?
— Najchętniej amigo[593]. Czem mogę, tem służę. Pragnąłbym wzamian, byś z nami pozostał, do nas się nawrócił.
— Niestety, wyjeżdżam już jutro raniutko. Muszę być w domu. Nadchodzą święta. Jajkiem święconem podzielić się trzeba z żoną, dziatkami, oraz ze służbą, by nikt nie zmiarkował, że w nic nie wierzę. Jestem protektorem kresowego związku do ogłupiania, ściśle doszczętnego, wszelkiej ciemnoty i wiceprezesem tajnego klubu do podstawiania każdemu nogi w publicznem życiu. Przynajmniej raz w roku wypada jakoś pokazać się swoim. Muszę stąd uciekać. Nie uznaję wprawdzie metafizycznego twojego wpływu na wiary istotę, lecz do interesów masz tęgą głowę — i teraz rozumiem, że te nastroje tak mię zwabiły. Obawiam się jednak, że spętać mogą.
— Rozumiem wreszcie, o co ci chodzi mój romantyku, bardzo rachunkowy. Chciałbyś, bym działał, jak burzy majowej świetlisty gzygzak, który z elektrycznej stacza się chmury pośród łomotu i w jednej sekundzie zabija, oślepia. Czy widziałeś kiedy kulisty piorun?
— Kazio Głuchowski, mój zacny compadre[594], raz coś wspominał. Faciendę[595] posiadał, wcale przyzwoitą, gdzieś tam w Brazylji, na pograniczu stanu Contestado, w pobliżu obszaru terenos dos indios[596]. Folwark niemal cały był zadziewiczony przez matto brutto[597]. Na werandzie siedział swojego domu pewnego południa, w skwarze marcowym drzemiąc niedbałe. Tuż obok stodoły kabokli[598] czereda z bandą „coroados“, czyli dywersantów czerwonoskórych, o pług skradziony wiodła spór wymowny. Syneczek Kazia, czteroletni Maciuś, na barwnym gazonie zabawiał się z Ledą, starej wyżlicy wykluwając ślepia już skaprawiałe wystrzępionym prętem. Wtem kulkę świetlistą, jak znak opatrzności na obrazkach świętych, ujrzał w powietrzu, gdy wędrowała majestatycznie od hibiskusa, który przy parkanie mizdrzył się do słońca, pod filary spichrza. Przebudził się ojciec, lecz zanim krzyknął, by powstrzymać chłopca, dogonił dzieciak zdradziecki płomyk i wyrżnął trzcinką w zabójcę‑pielgrzyma. Łomot stu piekieł. Całą swoją wściekłość wyładował piorun na ludzi leśnych i na budynki. Spłonęły: stodoła, wozownie, wygódka, a wszyscy fornale oraz koloniści zginęli na miejscu. Maciuś ocalał, suka została ciężko porażona, indjanie czmychnęli.
— Otóż tak jest ze mną. Chcąc mnie zrozumieć, zapamiętaj sobie: jam piorun kulisty. Przed siebie idę, nigdy nie zaczepiam i choć znam mą siłę, wszystkich omijam. Z tą chwilą jednak, gdy we mnie uderzą, muszę wybuchnąć i ktoś musi zginąć.
— Lecz zakład stoi pomiędzy nami, kulisty piorunie, o Havemeyera i Ewarystę? Pół miljona funtów, jako już rzekłem. Niech co chce będzie, niech idzie na bęben cały mój majorat.
— Co będzie z młynami, jeżeli przegrasz?
— Zakład jest istotny i niema związku z interesami. Jeżeli przegram, ty młyny obejmiesz i mnie je wypuścisz potem w dzierżawę.
— I tobie nie brak zmysłu do geszeftów. Zakład przyjmuję, ale rękę cofam od całej kabały z Havemeyerem. Sam intrygę utkaj. Nie mam dzisiaj czasu. Przyjdzie mi oświecać, a może ratować, szelmę, prorokinię, która zapowiada, że chce na świat wydać dla mnie konkurenta. Właźcie więc do łodzi, idźcie na dno morza, kochajcie się, żeńcie, kłóćcie, podgryzajcie... wszystko mi jedno, byle wesele jutro się odbyło, byle nikt nie śmiał zachwiać pantomimą.
— Reżyserem będę wytrawnym i sprawnym. Zaraz role rozdam do bankietowej, hucznej tragifarsy. Jeszcze przed północą problemat wiary kolekcjonera nam się wyświetli. Sam będziesz musiał przypilnować sobie przez dzień jutrzejszy tego przedstawienia, które koronuje dancinga rozwój, bo mnie nie będzie. Z wielkiej oddali upajać się będę moim trjumfem, pociągiem pośpiesznym, nawet samolotem czemprędzej umknę od miejsca zwycięstwa, gdzie stawi się Orgaz, by wstrząsającą odegrać komedję: fałszerstwa wiary.
— Powiedz poprostu, że Ewarysta i tobie również, jak pyłek gryzący, czy złośliwa muszka, wpadła do oka i źrenice łzawi, że wskutek tego na opak widzisz najprostsze zjawiska, że kusi ciebie haniebna chętka, by odbić dziewczynę kolekcjonerowi i, mimo poważne małżeńskie okowy, sam stać się... novio[599].
— Insynuacja rozbrajająca. Wszystkie twe wywody smak posiadają sianowej pożywki.
— No, no, nie szkodzi. Nie unoś się zbytnio. Jesteś niezwykle przystojny mężczyzna. Mógłbyś od biedy Orgaza zastąpić, kiedyś w przyszłości, o czem dość poważnie sam ze sobą myślę. Czujesz, że suniemy już po murawie? Słychać najwyraźniej, jak powitalna dla nas orkiestra na marimbach[600] wali. Cymbałom cymbały i na cymbałach. Ekstrakt uciechy gawiedzi spółczesnej. Kadyks. Wysiadamy!
11.000 stóp pod wodą.
Wesoło toną. Zjeżdżają w przepaść przerażonej wody, która się nadyma, lecz ugnieciona i zbiczowana, ustępuje sycząc. Przeciw najazdowi zmobilizowała suwerenna głębia krociowe armje powietrznych kulek, skocznych i zaczepnych. Bańki, kropelki, guziczki, perełki cofają się jednak w porządku, wzorowo, według najnowszej strategji skutecznej, udowodnionej i rozsławionej bitwami nad Marną oraz nad Soczą, w latach zaś ostatnich również i nad Wisłą. Ofenzywny rozpęd pozostawiły opancerzonemu dziwotworowi. Przegrupowane, jako odwrotu taktyczne jednostki, maszerują grzecznie w kierunku przeciwnym biegowi łodzi, gdzieś ku powierzchni, skąd przyjdą rezerwy bałwanów morskich.
Gburowaty rekin dostał po mordzie, albowiem bandyckim znęcony instynktem, sam się napatoczył pod dziób okrętu. Rabuś ogłuszony porwany został przez figlarne prądy. (Zasłynął następnie, po jakimś tygodniu, gdy poćwiartowany i nadjedzony przez własnych kuzynów, na brzeg wypłynął koło Lizbony. W wszystkich miesięcznikach ilustrowanych całego świata były podobizny tego kadawra, fotografowane z przodu i z tyłu, od spodu i z boku. Kolorystyczne zdjęcia bańdziocha[601] wraz z zawartością, na najprzedniejszym kredowym papierze, w szał ludzi wprawiały, tak były miłe, a zajmujące przynajmniej jak wnętrze którejś z katakumb późnego Rzymu. Zabalsamowane, prawie nietknięte, więc świetnie połknięte, spały w żołądeczku salteadore‘a[602]: ratlerka czarna, czternaście pudów suszonych śliwek, blaszana spluwaczka, udziec delfina, dwa puszki od pudru i dziesięć tomów stenografowanych mów Cziczerina).
Mimo to zderzenie z morskim obżartusem, krążowiec stalowy, wywróciwszy młynka, odzyskał rychło moralną postawę i nadal się spuszcza pomiędzy koralów reumatyczne palce, między zwoje płazów, które dygocą i krwawo dymią, jak wyrzucone podczas operacji żywe wnętrzności. Przedziera się siłą przez wodorosty i palmy podwodne, gąbczaste tunele, ślimacze pagody, miażdży tłuszczaki polipów liljowych, pruje włókniaki różowych jeżowców, płoszy rybki sine i kraby zielone, chciwe, durniutkie.
Wszystkie zakamarki żelaznego nurka, który przydomek „Bosiaka Czwartego“ w Yetmeyera flocie otrzymał na chrzcie, są rozjarzone elektrycznością. Duszno i zimno. Schłostana para ucieka od kotłów dudniących, dyszących i jak szkolny beksa wyciera kąty. rosząc je łzami. Junacka gromada zbawczych podróżników została zepchnięta do gabinetu pana admirała, który za życia białego cara piastował godność wicekomandora czarnomorskiej floty. Wybitny marynarz, przeszedłszy na służbę do właścicieli „Wyspy Zapomnienia“, zdołał zachować monarchiczną wiarę, jakkolwiek stryj jego, generał Fruzio, krasnoarmiejcom od lat przewodzi. Na tle politycznem nastąpił rozłam w wojskowej rodzinie. Admirał odrąbał nazwisko rodowe i od imienia swego własnego pseudonim przybrał, brzmiący hierarchicznie i archaicznie: „Kapitan Palemon“. Sam dobrowolnie siebie zdegradował, byle odrzucić jakąkolwiek możność jakichkolwiek związków, nawet we wspomnieniach czy przez omyłkę, z krewniakiem swoim w sowietach zboczonym.
Dostojni goście, miotani dotkliwie przez nurkującej łodzi manewry, pokotem runęli na sali parkiety, zaścielone szczelnie pąsowym kobiercem z kwiatów pointiana, aksamitnie świeżych. W białych uniformach z zamszowej skóry, z granatowemi szamerowaniami na prawem ramieniu liter sprzymierzonych: ha i ipsylon, z bronią u nogi, służba okrętowa stoi przy ścianach. Wszystkim biesiadnikom podano karafki, po dwie na każdego, w plecionkach ze słomy, obie napełnione wyskokowym płynem, czyli odmianami zdradliwych fermentów zwykłej kukurydzy: atole i chicha. Steward rozpyla w powietrzu perfumy marki „Coryse“, z paryskiej firmy najnowszego kroju, która jest własnością jurnego Douglasa, pana Oderfelda, komediopisarza, zbieracza obrazów, znawcy zapachów wszelkiej wytworności i przyjaciela wielkosalonowych czy wyścigowych magnatów rodowych.
Kapitan‑admirał zasalutował i głosi tubalnie:
— Gaspadin‑protektor raczy się żenić. Więc musi być uczta. Uczta, oo się zowie. Do białego rana, do nieprzytomności. Wesołuchów[603] kilku zagra malaquenas[604], a potem rozkażę mołojcom‑majtkom, którzy bandoleros[605] są meksykańscy, aby pohasali iotas i jarabe[606]. Jedziemy sobie na rozkaz panów moich wielmożnych, do serca ziemi, z tym cichym zamiarem, by wykraść stamtąd jakąś złotą mądrość. Na pohybel ludzkiej nieudolności, a zbawcom na szczęście piję pierwszy kielich!
Wychylił duszkiem pękatą karafkę i próżnem naczyniem rozwalił lustro, w którem Ewarysta poprawiała właśnie pozłocone fioki. Spełnili toast uwięzieni goście i zakąsili, niby tartinkami, filigranowemi jajkami żółwi z rasy szyldkretowej (huevos de perlama), które są tańsze od noworodków pospolitej kury. Jeden tylko majtek, jakiś zastarzalec[607] w grzechu geofagji, zagryza ziemią, którą garściami wyjmuje z kieszeni. Inni chleją wódę bez zaprzestania, jak gdyby chcieli uraczyć się szybko i do fondytu[608].
— Niema poziomów. Kto widział poziomy i komu różnica ich na co się przyda? — charcze Podrygałow. — Kapitan, ty powiedz, bo jesteś od tego i musisz wiedzieć, czy myśmy głęboko już wpadli pod ziemię i czy nie czyha na nas jakie licho?
Słychać komendę gdzieś pod podłogą, którą pomiata pierwszy oficer:
— Sześćdziesiąt stopni! Dwadzieścia atmosfer! Odchylenie w lewo na siedm sekund! Drugie dynamo! Naprzód wszystkie tłoki!
Meldunek składa admirałowi starszy maszynista:
— Mój kapitanie, według rozkazu już dobijamy do samego celu. Stóp dziesięć tysięcy dziewięćset pięćdziesiąt. Brodzimy w malstromie podmorskich wulkanów. Wszystko wkoło kipi, gotuje się, pieni.
— Naprzód bez pamięci! Było nie było. W samo serce ziemi, w świata tchawicę. Pięćdziesiąt stóp jeszcze osiągnąć mamy, jak mi nakazano, by ludzie z dancinga swoją frajdę mieli i prawdę schwycili, której się zachciało.
Majcherek jest blady. Saperdy robi[609] do Ewarysty i czkawkę tłumi. Mazgajowatym tenorem zawodzi:
— Mamy, cośmy chcieli. W osierdzie ziemi wpływamy tak sobie. Przepraszam bardzo, są jednak poziomy. W aeroplanie, stóp jedenaście tysięcy nad ziemią, jeszcze nie wiedziałem, co wiem właśnie tutaj, stóp jedenaście tysięcy pod wodą, że mi się chce kochać, że muszę się kochać w jakiejś istocie niepospolitej, która wyobraźnię ostałą moją przecież sklebota[610], bym mógł jakoś tworzyć. Do kroćset djabłów, dość mam małżonki mojej legalnej, dość dzieci smrodu, dość zaszczytnie nudnej, cholernej opinji. Chcę się upoić zapachem ciała, jakiegoś obcego, nieużywanego, chcę błądzić ustami po spęczniałych piersiach, choćby były wrogie. Dajcie mi tu dziewkę, pierwszą lepszą z brzegu. Od czego jesteś najemna hołoto wielkich szalbierców? Zapłacę, co chcecie. Dajcie prostytutkę, melancholijną i zabiedzoną. Taka zaraz spłonie na widok monety. Niech ktoś zarobi na mojej tęsknocie do nieposkromionej, łajdackiej chuci. Podrygałow, łotrze, czemu się patyczysz?[611] Nuże komedjancie! Daj tu Ewarystę, bo ja ją kocham, ty błazeński czorcie! W łeb zaraz ci strzelę.
Upadł na podłogę, tarza się, wyje, gryzie i kopie.
— Ręce do góry! — padł ostry rozkaz.
Rząd karabinowych luf nielitośnych wymierzono prosto w piersi biesiadników, roznamiętnionych podwodną papojką[612].
— Teraz będzie pogrzeb księcia Omara razem z obrządkiem formalnych zaślubin, a potem wracamy zbratani i trzeźwi wprost na świat Boży — orzekł dowódca donośnym grzmotem.
Havemeyer powstał. Jest uśmiechnięty i zielonkawy. Podają mu w koszu zdechłego kota. Dwóch majtków zaszywa zmarłego księcia w szalik włóczkowy, szaro‑żółtawy, który saddhus nosił stale na szyj i dla elegancji, ale i niemniej przeciw zaziębieniu.
— Która godzina? — rzuca kolekcjoner rozkazujące, zdławione pytanie.
— Sir, wszystkie przyrządy i mechanizmy zawodzą w tem piekle. Stanęły zegary — wystękał wilk morski.
— Najjaśniejszy panie! — bełkoce rozchwiany telegrafista — moje maszynki są prawowierne i dotąd nie znają, co bunt zuchwały. Pukawka działa i słucha słuchawka. Radjotelepałem przed chwilą właśnie do stacji lądowej, pierwszej lepszej z brzegu. Odbębnili zaraz, że północ nadchodzi.
— O to mi chodzi...
— Wasze błagorodje! Ja mam coś jeszcze do zameldowania. W Kadyksie burza i trzęsienie ziemi. Piorun zabił krowę, jedną z trzech jedynych, jakie były chlubą portowego miasta. Magistrat w żałobie. Pali mię ta chicha, niby oczyszczana, szlakby ją trafił, sakramencka wódka. Żółć człowiekowi przez gębę wyłazi, więc muszę splunąć, lecz proszę nie karać. Pan Yetmeyer wołał, byśmy już wracali, gdyż przed kwadransem odwalił wreszcie szpitalną prelekcję. Żeńszczyny obie, co się poczubiły, już wyciągnęły na śmierć kopytka. Ostatnie słowo, niby pomazanie, przyjęły od zbawcy, poczem usnęły prawie równocześnie. Mignęła wówczas wielka błyskawica trójkolorowa i czuć było siarkę. Potem szpital runął, grzebiąc trzysta istot. Już dalej nie mogę, bo jest mi niedobrze.
— Czyśmy dotarli na właściwe miejsce?
— U celu jesteśmy według życzenia. Kręcimy się wkółko.
— Przystępujemy do ceremonji pożegnania szczątek księcia Omara.
— Rozkaz, mój panie. Załoga na baczność! Wśród gości powaga! — rządzi się kapitan.
Czterech dryblasów torpedowy pocisk przywlokło za uszy na wózku biegnącym po szynach żelaznych i zatrzymało przy drzwiach komnaty, w której się ustawił sztab dancingowy, podochocony.
Kolekcjoner wydał żałobny wyrok:
— A więc zaczynamy manifestację. Proszę się trzymać twardo na nogach. Szkoda, że niema mojego spólnika. Onby wam wpoił należyty respekt.
Zgrabnemi dłutkami i obcążkami rączy kanonierzy wydłubali pocisk. Sędziaty[613] granat odstawili na bok, a w jego miejsce wśrubowali zręcznie wojłokowy tłumok z truposzem książęcym. Poczem bez śladu zaplombowali i zalutowali metalowy patron.
— Gotowe, baczność! — zabrzmiała komenda.
Havemeyer ręką milczenie rozkłada po gwarnej sali.
— Żegnam przyjaciela, należy się spokój mnie oraz jemu, nawet od birbantów. Towarzyszu drogi, nienaprzykrzony, któryś mię opuścił w najcięższej chwili rozważań moich, w ostatnim momencie przed niechybnym czynem gry pantomimowej! Jedź mój kochanku w twoją czarną drogę! Gdy będziesz na miejscu, daj mi znać o sobie. Jakże radbym wiedzieć, że i tam nawet wszystko nie ma sensu! Odszedłeś tak cicho, że próżno łowię na wielki em rozdrożu mych tęsknot zziębniętych łaskotliwy szelest pochodu twej śmierci. Byliśmy razem w dziurze podniebnej, dziś mamy nad głową ciężkie zwały wody, lecz nic się nie zmienia i nie zmieniło... Wszędzie to samo... Wyjść nie możemy poza jasną prawdę, która oświetla, że przed nami ciemno, przepaściście ciemno... Na dnie oceanu, w odmętach głębi podsłuchać chciałem, jak bije ziemi najtajniejsze tętno. W czeluści zstąpiłem po oświecenie, po okruch pocieszki. Fiasko świadomości tu mię zagnało. Tułają się we mnie lęki, niepewności i szarpią wnętrze. Straciłem niewiarę, wiara nie nadeszła. Ciebie więc wysyłam, pieszczochu szlachetny, który odjeżdżasz do twojej rodziny, na ostatnie zwiady. Coś chciałbym wiedzieć, jakąś uncję marną, drobinę, ziarenko, listeczek, piórko. Pierwotniak jestem, biedny pantofelek. Chciałbym się przetworzyć na wyższy gatunek.
Radę mi nadeślij, jakąś szczyptę wiedzy przydatnej, ziemskiej, na oprzytomnienie i na ratunek. Ciebie wysyłam, boś nieskazitelny i nieugięty, zdobywczy, przemądry. Marynarze moi! Dokładnie celować! Torpeda świszcząca niechaj dopadnie miejsca przeznaczenia, gdzie oś wszystkich sensów i niech przedziurawi zagadkę istnienia. Ta podróż ostatnia godna jest księcia. Pal w samo serce dyszącej ziemi!
— Może to istotnie coś u nas zmieni — brzęczy ambasador, któremu głowa, nadto obciążona alkoholu zbytkiem, opada na piersi.
— Zanim odejdziemy do wieży pancernej, skąd wyślemy pocisk ten beznadziejny, razem z pogrzebem ślub się odbędzie. Sprowadźcie popa! Panno Ewarysto i panie Igorze, proszę przystanąć tuż nad torpedą.
— Dostojny panie, kolekcjonerze, zmiłuj się nademną — żebrze kapitan. — Skąd ja wezmę popa? Zdechł starowina przed jakąś godziną wskutek gorąca i braku powietrza. Ja nie dumałem, że Igor gałubczyk w zastępstwie Orgaza dzisiaj się żeni.
— Na wszystko jest rada, moi panowie, nie bądźmy niezdary. Wolę ślub cywilny i zaraz go wezmę — z emfazą gada mistrz Podrygałow.
Pieczybieda saddhus na front się wysunął razem z papieżem i oświadcza dumnie:
— My już dokonamy czego potrzeba. Znamy wyśmienicie wszystkie formalności. Nie trzeba nic gadać, ani też robić. Nagryzmolimy kilka frazesów, podpiszą świadki, a jutro rano w urzędzie gminnym potwierdzą akt ślubny za lichą łapówkę. Panno Ewarysto, czy chcesz być żoną tego rozbijaki?
— Niechcę, lecz muszę.
— To już obojętne. Czy ślubujesz wierność?
— Czy nieodzowne?... bo nie ślubuję.
— I tak być może. A co Igor na to?
— Ja bo się nie bawię w delikatesy, przysięgi wierności i tym podobne. Po jakie licho? Zachciało się żony, więc biorę sobie, którą upatrzyłem. Co ona pocznie z całem małżeństwem, to rzecz podrzędna. Zobaczymy później. Sprawa jest główna, aby prawo było. Kto je zechce złamać, ten musi zapłacić. Od sumy zależy, czy będę mógł przyjąć. I na tem kwita.
Chodźmy pić dalej.
Obaj sekretarze intercyzę ślubną mozolnie gryzmolą przy urzędowem biurku kapitana, zdobiąc dokument inicjałami azjatyckimi. Na cześć młodej pary wszyscy wychylili nową kolejkę, którą potroili.
Pioś sztywny, ponury składa kondolencję Havemeyerowi z powodu, straty podwójnej, miłosnej, potrąca kielich i zapytuje:
— Co pan teraz pocznie, kolekcjonerze?
Hardo odpowiada pan Havemeyer:
— Jutro me wesele. Od jutra będę najświeższym hrabią, wyniosłym Orgazem, który się ożeni z arystokratką jakąś garbatą albo kulawą, z prastarego rodu i dom założy dla ponurej ciżby demokratycznych spółobywateli.
— Jakto, a umowa, która nawróciła kolekcjonera na fason Dawida? Zagwarantowaną i wymarzoną odrzucasz zapłatę za wyznanie wiary, umiłowaną dziewuchę wtykasz poniekąd sam w łapy parobasowi zagnojonemu moralnie, duchowo i jeszcze w dodatku bezinteresownie chcesz spełnić rolę baletowego conde Orgaza?
— W ostatniej chwili nie umiem się cofać.
— Czyżby istotnie ten oczajdusza zdołał cię nawrócić i wtajemniczyć? Pan naprawdę chory!
— Najprawdopodobniej jestem bardzo chory. Dolega mi strasznie, że głównej prawdy wciąż nie wiem o sobie. Hrabia napiera, bym zeznanie podał, jak papierosa wonnego, lekkiego na przedymienie, a ja nie mogę.
— Pan się certoli, gdy ja postawiłem cały majątek na problem wiary. Jeśli mimo wszystko, co zaszło dzisiaj, dotrzymasz słowa Yetmeyerowi, jeżeli z głębi twego przekonania, bez odszkodowania, odegrasz misterium, jestem zgubiony. Bankrutem będę, przeklęty Orgazie!
— Nic jeszcze nie wiem. Wciąż prawdy szukam. Prawda jest szeroka i bardzo głęboka oraz tak słona i tak zdradliwa, jak jezioro Dscherid w pustyni Sahary. Zaledwie cudem przemknie karawana po kruchej powłoce; większość pielgrzymów ohydnie tonie w nasolonej cieczy, nakrytej piachami. Idźmy więc dalej ku przeznaczeniu, otwierajmy oczy, wyzywajmy losy, ale na palcach, hazardowiczu, jeden za drugim, krętą ścieżyną, z modlitewnym żarem w przytomnej głowie. Dość kłótni, hrabiczu. Naprzód marynarze! Strzał w serce ziemi, które jest głuche na głośne wołanie ślepnących stuleci.
— Stójcie! Zwarjował! Ani kroku dalej. Żądam odpowiedzi. Szaleństwo twoje kosztować mię może pół miljona funtów!
— Na bok gagatku, licho wstawiony. Cywilny orszaku, żłop dalej wódę! Oczywistości trzeźwych nonsensów, powszechnej racji wytartych szablonów, tej monotonji wykastrowanej z siemienia powabów czy zabawności, można przeciwstawić udatnie, skutecznie jedynie tylko, nieuleczalne... delirium tremens. Czy tak, czy owak... na jedno wychodzi. Przepraszam na chwilkę. Odbędę teraz premjowe strzelanie...
Z kanonierami zniknął w półmroku kłębów maszynowych.
— Igor Francewicz! Zabieraj nogi i dymaj do wieży z twoją krasawicą! Pop wcale nie kipnął i zaraz was zwiąże postronkiem ślubnym, którego nie pi zetnie żaden z miljarderow. Musiałem brechać[614] przed kolekcjonerem, bo posmarował za to Majcherek — wzywa baletmistrza poufnie kapitan.
Zakneblowali usta Ewaryście i powlekli z sobą, jak cielę do rzeźni, gdzieś na ubocze hali maszynowej.
Pan grubokościsty, z teczką pod pachą, z ćwikłą na policzkach wyraźnie sflaczałych, pyszny obywatel z Frankfurt an der Oder, w sąsiedztwie papieża oraz fakira zawzięcie się pęta.
Ehrwürden[615] — wszczyna — przywiozłem próbki świetnego tyfusu i wzorowej dżumy. Wszystko wykonane w bakterjologicznych, akcyjnych zakładach spółki Berlin — Moskwa. Za plecami wrogów chciałbym mój towar przewieźć towarzyszom na Czerwonym Wschodzie. Tam coś się kroi nad polska granicą i w Bessarabji. Może się przydać mój szlachetny produkt. Przyjmijcie dostawę. Zyski niebywałe. Z kim tu można gadać? Właściciel urżnięty, goście czerknięci... Pragnąłbym wyłożyć projekty moje komuś, co zachował choćby ułamek vom recht gesunden Menschenverstande[616]...
— Napróżno. Zapóźno. Każdy swoją dolę tu przekalkulował — podniósłszy dwa palce Ato‑tso gęga.
— Tu miejsce jedynie na irracjonalizm — ględzi śpiący brahmin. — Nie ma co się dziwić. Szczyt świadomości musiał doprowadzić do przesilenia w beznadziejności. Obecnie pozostał wóz albo przewóz. Oczekujemy walnej katastrofy z jednej minuty na każdą następną.
— Coś ci opowiem na pocieszenie, błędny kupczyku. Bajeczkę prawdziwą, wyjaśniającą, dlaczego inaczej być nie powinno i być nie może. Pochodzę z krainy żółtego smoka, więc opowiadając pozostanę w domu. Dwa tygodnie temu koło Szanghaju rozpasany pociąg najechał na pogrzeb idący w poprzek szyn kolejowych. Rodzina zmarłego, czterech pogrzebników, żałobny rydwan i zaprzężonych sześć wspaniałych wołów zmiażdżył parowóz na krwawą juchę. Ocalała tylko trumna z nieboszczykiem.
— Saperlot, noch einmal![617] Mocna anegdota — przyznaje niemiec.
— Znam lepszą musztardę na twe podniebienie — kawęczy saddhus. — Wyobraź sobie pobrzeże Chili. Urocze, zgniłe, dwie małe wysepki, gęsto zaludniane Polinezyjczykami. Przyleciał cyklon. Wyspy poszły w morze z inwentarzem żywym i martwym dorobkiem. W tej samej chwili, kiedy paszcze wody połykały ziemię, sąsiednią wysepkę, trzecią z kolei, nawiedziły drgawki. Z głębi kilku metrów ukryte wulkany pluły na powierzchnię kościotrupami czcigodnych umrzyków. Niech twój zdrowy rozum znajdzie rozwiązanie tej zgrabnej zagadki.
— Es unterliegt wohl keinem Zweifel[618], że irracjonalizm powinien zamieszkać w oddziale furiatów domu obłąkanych i że ten cudacki a groźny kryminał jest równocześnie niezłym kawałkiem dostatniego chleba.
— Patriotards[619] i mouscoutaires[620]! Wszyscy do raportu!
Ujrzeli w odrzwiach złowrogie błyśnięcie Orgazowych ślepi. Kolekcjoner warczy głosem omszałym, niedopieczonym:
— Zabiłem ziemię. Torpeda zawyła i poleciała. Przestrzeliłem serce tego dziwoląga, który mię zmusza, bym wciąż przyznawał, że jeszcze żyję i że coś jakieś nazywa się życiem.
— No, no, i cóż dalej? — Majcherek wyzywa.
— Ścierwo dogorywa, lecz nie odpowiada. Książe nie wrócił, wieści nie nadesłał. Wszystko niezmienione. Okrucieństwo nudy. Blamaż wynalazków, genjalnej konstrukcji. Parszywa dola zjadaczy swych myśli, połykaczy natchnień. Cynaderki z rusztu. Niechaj nikt nie twierdzi, że Yetmeyera między nami niema. I tutaj nas buja. Razem z nami płynie.
On mię oszukał, porwał Ewarystę, wystawił na próbę. Zemszczę się na nim i słowa dotrzymam. Pójdę na „Wesele“, by nikt nie zarzucił, że uczucie wiary Orgaz przehandlował dla pysznego ciała rozkosznej dziewczyny. Taka ideowa wynikła konieczność u miljardera, który się upił na dnie oceanu. Służba niech wytoczy kufy absyntu. Tańczmy hupa‑hupa! Wracamy do światła w świetnych humorach. O naszej radości wydam komunikat dla gazetników. Jazda na powierzchnię!
Czarne paciorki krwi chorej, zakrzepłej osiadły na wargach zbielałych Orgaza.
Majcherek wróży na pięciu guzikach swej kamizelki, czy wygra zakład. Niemiec na mankietach cyfrową przyszłość trucicielskiej spółki ołówkiem oblicza. Jakoś się nie składa.
przecina ostatecznie węzły dramatyczne, namotane w toku powieści. Wyznanie Ewarysty, że oczekuje ona potomstwa, jako owocu jednej jedynej nocy miłosnej, spędzonej z Havemeyerem, zachwiało całą myślową postawą kolekcjonera, który pod wpływem wypadków dancingowych doszedł do przekonania, iż brodzi w umysłowej próżni i już choćby z tego powodu nie może obciążać się odpowiedzialnością za wprowadzenie w życie nowej istoty. Havemeyer chce, w przeciwieństwie do niesłownego Yetmeyera, dotrzymać zobowiązania i spełnić rolę Orgaza w misterjum, ale zamierza przy tej sposobności wyznać, że świętobliwe i rycerskie treści, podkładane pod tę postać przez pana Dawida; są mu obce. Pokochawszy głęboko i namiętnie Ewarystę, nie śmie kolekcjoner łączyć na stałe swych losów z dolą baletnicy, ponieważ zraża go ona swem niesamowitem, kapryśnem postępowaniem. Równocześnie niepokojące objawy wskazują niezbicie na nurtującą w jego organizmie, przedawnioną chorobę. Przeczucie rychłej śmierci jest więc właściwie głównym powodem, dla którego chce on za wszelką cenę uniknąć ojcowstwa. Stąd też ślub primaballeriny z Podrygałowem, ukartowany jedynie w celu ujarzmienia awanturniczego Igora, jest pożądany Havemeyerowi. Spodziewa się on, że ten związek uwolni go przynajmniej na zewnątrz od obowiązku występowania w oficjalnej roli ojca, a przyszłemu dziecięciu wobec ludzi zabezpieczy nazwisko.
Przed wykonaniem pantomimy udaje się Havemeyer do kościoła Santo Tome, gdzie przed obrazem „Pogrzeb Orgaza“ przeprowadza porachunek z sumieniem i utwierdza się w swych postanowieniach.
O jedenastej przed północą, wśród uroczystego nastroju i ogólnego napięcia, odbywa się baletowe misterjum „Wesele hrabiego Orgaza“. Na zapytanie, skierowane przez Yetmeyera do Orgaza, czy ponawia on wyznanie wiary w istnienie Boga i czy na tem podłożu opiera swój przyszły stosunek do Ewarysty, odpowiada pan młody, wierny samemu sobie, trzykrotnem głośnem zaprzeczeniem. Wówczas oblubienica, po raz wtóry zraniona głęboko w swem namiętnem poczuciu dumy, naprowadza Orgaza na miejsce przed ołtarzem ślubnym, z którego kolekcjoner zapada się w podziemia, gdzie chwytają go srogie ramiona torturowych przyrządów. Havemeyer, wydobyty niebawem z lochów, umiera na oczach Widzów w pośrodku baletowej areny. Tuż przed zgonem zauważa on strzaskaną gałkę, która wzdłuż tajemniczych przewodów przesłała zabójczą iskrę, przeznaczoną do wysadzenia w powietrze zbiorów cywilizacji i kultury na „Wyspie Zapomnienia“.
W Santo Tome przed balaskami hrabia Orgaz klęczy. Jest po nieszporach. Mrok fjoletowy zalewa wnętrze. Nędzny płomyczek w wieczystej lampce kryguje się, wstaje, bezsilny opada, wyrasta ponownie, parska i jęczy. Dziadek niezdara w granatowym płaszczu, starannie splamionym białą stearyną, odkurza stalle i pociąga nosem, by głośnem chlaśnięciem co kilka minut stwierdzić namacalnie, że jeszcze żyje w tej poobiedniej, kościelnej pustce.
Havemeyer klęczy i dobrze się czuje. Po nocnej przejażdżce w morskich czeluściach, po orgji pijackiej, która się skończyła dopiero nad ranem, kiedy zrozpaczony spólnik i zbawca łódź roztańczoną z odmętów wyłowił za pomocą sieci radjowych promieni, grają mu pulsa i lekka gorączka wichli się[621] po żyłach. Na kamiennych stopniach jest mu teraiz chłodno i niemal błogo. Wręcz mu odpowiada ta zawiesista, grobowa cisza. Poprzez Orgaza najprawdziwszego, który tam w cieniu słynnego obrazu rozparł się na wieczność, naśladowca jego niedobrowolny i przypadkowy... rozmawia z Bogiem. Dziś po raz pierwszy sumiennie, uczciwie. Rozprawia się z Bogiem, którego nie zna, o którym nic nie wie na samym spodzie wsłuchania się w siebie, jakkolwiek był świadkiem gadania o Nim bez liku, bez końca.
Pod znakiem wiary rycerską komedję zagra dziś wieczorem. Dokonać może, że tłumy uwierzą, że dzięki niemu będą rozmodlone, że zachwyt z nich buchnie i uderzy w niebo. Uczyni, co może, aby tak było, bo pragnie oddawna pożytecznego służenia drugim, choćby najtańszym, zdawkowym efektem. Niechaj dobrodziejstwo jakieś gdzieś spłynie przynajmniej w ten sposób z kolekcjonera, jako aktora. Jeżeli wiara jest bytu osią, troską najsłodszą i najpowszedniejszą dla rzesz szerokich, to w takim razie jest ona niemniej podstawą honoru, osłoną prawości, myślenia oprawą każdej jednostki usamodzielnionej, bez względu na to, czy mater jalizmem przejęła się ona, czy tkwi w mesjanizmie, czy optymizuje lub bryzga cynizmem. Wierzę nie znaczy, że nie chcę nie wierzyć, że dociekać nie chcę, czem jest moja wiara i jak wygląda jej siła prężna. Wierzę, to znaczy, że ja cały jestem w ustroniu najdalszem, dokąd sięgnąć może moja myśl własna, najbardziej szalona. Nieprawdopodobieństwo staje się możliwem i prawdopodobną niemożliwość każda, jeśli je spłodzi wiary hojna siła, która jest przymierzem niedocieczonem i nieuchwytnem uczucia z rozumem. On, Havemeyer, pierwszorzędny kupiec, życiowiec, dekadent, smakosz pięknych kształtów, dobrego rysunku... na straszną ślizgotę[622] niedawno się dostał, w jakąś zimną próżnię, między niedowiarstwa cuchnący zaułek, a wiary wschodowiec[623]. Odrewniał we wnętrzu wskutek niewygody takiej postawy i niby ułomniak kilkakrotnie upadł, by nieudolnie podnieść się potem i skapcieć[624] do reszty. Lecz ma on wiarę, którą mu chciał wydrzeć zaciekły Yetmeyer. Swą wiarę posiada uczciwą i prostą, którą zaniesie ze sobą do skonu: wiarę, że nie wierzy, Zaprzeczenie wiary może być wiarą. Tę prawdę właśnie wyznaje Bogu, z którym tak dobrze rozmawiać po cichu, bo On wszystko słyszy. Weselny Orgaz, to czysty kawaler i bez zarzutu. Do siebie więc wraca dziś kolekcjoner, do swojej niewiary, by mógł być prawdziwie mistyczną zjawą oraz postacią niezaprzeczenie pantomimową.
Przed nim, poza nim, przy skroni,, pod dłonią cień jakiś się pęta, drepce słodki szczebiot, łaskocą zadumę jedwabiste loki, tuli się do piersi główka rozpalona, nowonarodzona. Orgaza potomek, kolekcjonera prawowity bachor. A ojciec bezbożnik...
Wzorzysty namiot. Wnętrze przyodziane w tureckie szale, chusty, makaty, które Gouzdrez nabył w Wiedniu za bezcen na wysprzedaży Starhembergowskich, prastarych pałaców.
Na straży namiotu, po strome lewej, drzewo Bo sterczy, ficus religiosa, olbrzym przysłany na uroczystość przez Syngalezów i Klinghów gromadę, zapamiętałych wyznawców Dancinga w Holenderskich Indjach. Pomiędzy listowiem a konarami osiadły obłoki pstrokatych motyli i muszek błyszczących. Jaszczurki tjitiaki[625] do szarych gałązek przylepiły ciałka celulojdowe, przez które widać krwawiące serduszka, rozdygotane, życiem upojone. Przy czubie samym wystrojonej budy, gdzie hrabiów Orgazów herbowa chwała powiewa dumnie, skrzydlate rybki[626] wirują i gonią latające żaby[627].
U stóp fikusa rozparł się kocioł mosiężnym rumieńcem wyszminkowany, dnem odwrócony. Tuż obok na karle Atotso czuwa, tym razem znowu stylowo przebrany za Torquemadę i złotym młotkiem weselne hejnały wybębnia taktownie.
W pośrodku wigwamu muzułmańskiego bieleje ołtarz zwykły, połowy. Na atłasowej różowej poduszce dwie ślubne obrączki. Strzelisty bukiet z samych białych lilij i mirtowy wianek leżą opodal. Dla młodej pary przygotowano szerokie fotele, amarantowe w złoconej oprawie, nieskazitelne potomki czasów króla Ludwika, bodaj piętnastego. Od ich podnóża ceglasty chodnik po oliwkowej posadzki marmurach skrada się wężem, który wypełgał na kamienne schody pod same kraty pierwszego piętra, gdzie oblubienicy szafirowa loża. Szpaler utrzymują po obu stronach wyścielonej drogi tresowane ptaki. Dwa rosłe gatunki poustawiane ze sobą na przemian, bystre marabuty, dystyngowane oraz skupione, jak karjatydy dźwigające ciężar, którego nie czują i kormorany z głodną melancholją starych wyjadaczy w złych oczodołach. Dowództwo sprawują nad upierzoną, honorową gwardją baszybużuki brodate, wąsate, oturbanione, z obnażonymi jataganami.
Na białym niedźwiedziu czarny Orgaz stoi. Plecami zwrócony do namiotowej baśni kolorów. Strój aksamitny, hiszpańskiego granda. Emaljowana zaduma oblicza jest okolona pokarbowaną i wyśnieżoną, nieugiętą kryzą. O rękojeść krisza[628] płomienistego, sprowadzonego z wyspy Madury, lewą rękę oparł. W prawicy zwisa kapeluch filcowy z pomarańczowym, strusim pióropuszem. Niedbała duma rycerskiej postawy jest oderwana od przytomności i od baczności na baletowy rozmach wydarzeń.
W nabitych lożach ktoś pokasłuje, ukradkiem nos wytrze lub schrupie migdały smażone w cukrze. Zagajniki fraków i dekoltów łachy poniekąd stężały w lekkim przymrozku oczekiwania. Weneckie latarnie gaworzą u stropu, dwukomorową, towarzyską blagą zabawiając mroki.
Syknął aparat i wnet brzask nastał różowo‑liljowy. Na środek patio lakierowany i dwukołowy zajechał wózek. Onczidaradhe jako riksha‑coolie[629], nędzny, chuderlawy, utykający, a cwałujący i uspółcześniony, albowiem pojazd jest wyposażony w praktyczny taksometr. Bengalski tygrys, trzyletni mieszkaniec zarośli trzcinowych, na zadnich łapach przykucnął w siedzeniu. Rycząc powozi. Raz w prawo, raz w lewo. Obok kocura dwuletni malec, lnianowłosy bubek, w koszulinie szarej, z karmelkiem w buzi, bez obawy stoi. Oba pięstuczki śmiało zanurzył w białe podbrzusze czułego rabusia, aby w ten sposób utrzymać w biegu grzeczną równowagę.
Przerażonym damom gęsia skórka schodzi na ramion jedwabiu. Mężczyźni na ogół gorzko uśmiechnięci.
Utknęła trójca ekscentrycznych jeźdźców u wejściu na schody. Tygrys najspokojniej obwąchuje taksę, gdyż chciałby wiedzieć, ile się należy. Dzieciak cmoka smacznie. Riksza rzucił dyszel i lży widownię chrypliwym wrzaskiem:
— Schyłkowce! Kultura nic wam nie pomoże. Nikt z was nie strawi dalszego postępu. Heliogabala wam trzeba, Nerona, klęsk, głodu, męczarni, jeżeli nie chcecie hodować nasienia urodziwej wiary na plantacjach myśli kapitalistycznej, rewolucyjnej, jakiejś racjonalnej lub nonsensowej. Oglądajcie pilnie trzy szczęścia uśmiechy: wiary, nadzieji oraz miłości, na których polega obrzęd zaślubin między intelektem, a czarem przyrody.
Chrzęst żelaznych odrzwi. Wyszła Ewarysta z dziewiczej komnaty, tuż nad schodami. Yetmeyer ją żegna. Panna młoda spływa kaskadą szelestów wprost ku arenie. Wierna podobizna świętej Doroty według malatury Francesca di Giorgio. Falista szata z kremowej szarmezy, ledwie widocznie na szyi wycięta, udrapowana antycznym sposobem, pod piersiami spięta złocistym sznurem. Prawem ramieniem tuli do łona narcyzów pęki.
Przed żywym posągiem kroczącej wiary tygrys przyklęka i podaje łapę. Oblubienica pogłaskała zwierza po wąsatej paszczy, za prawą rączkę ujęła dzidzi i tak we troje suną do namiotu.
Trzykrotny pokłon czynią przed Orgazem, rytuałem dworskim.
— Małżonku przyszły, czy pamiętasz o tem, że podstawą związku, który jedności narzuci nam pęta, jest nieprzymuszona, gorąca wiara w siłę twórczości, w kosmosu prawa, w istnienie Boga?
Rycerz nie cofa hardego czoła z pod ulewy światła i doniosłym szeptem praży słuchaczów:
— Przehandlowałem uczucie wiary, przez ciebie, dla ciebie... Jestem teraz pusty i czynię pokutę wyznając uczciwie, że w nic już nie wierzę...
A panna młoda uśmiecha się bosko.
— Ja uzdrowię ciebie, luby małżonku.
Tygrys się uśmiecha również tajemniczo, tak samo się śmieje i małe bobo. Ukołysana grymasem radości odpływa trójka w czeluści namiotu. Papież z całej siły bębni na kotle. Yetmeyer z oddali lornetuje zajście, lecz nie dosłyszał słów, które padły.
Fanfary i dzwony. Z poza kotary odżył Velazquez. Zjawa Małgorzaty, Teresy‑infantki. Wielka krynolina wraz ze stanikiem z lijońskich brokatów, liljowo‑różowa, przetkana złotem. Bufiaste rękawy są z lśniącej mory, natomiast mankiety oraz fiszuta z koronek brabanckich. Na piersiach klamra misternej roboty. Trudno odgadnąć, że to pajęczyca czarnobrunatna i w żółte pasy[630]. Królewskie dziewczę dźwiga rubiny w uszkach nadobnych i z gracją potrząsa kokardą płonącą w złotych warkoczach. Piosenkę nuci, lansiera kroczy i dwie różyczki co chwila podnosi do ślicznego noska.
Dwóch obdartusów podchodzi z boku. Skromni kwakrowie z jakiejś głuchej puszczy na amerykańskim, odległym Zachodzie. Wycelowali z staroświeckich fuzij i odstrzelili pąsowe kwiaty właśnie w tej chwili, kiedy pachniały przy infantki liczku. Kule utkwiły w herbowej tarczy, w ścianie namiotu.
Donna Ewarysta aureolą śmiechu, promieniującą na czole, na skroniach, odpowiedziała na huczną salwę i ani drgnęła. W panieńskiej beztrosce drobi krok za krokiem prześladowana przez zielone wstęgi, któremi ją ściga reflektor lubieżnik, cyklop jednooki.
Zniknęła na skręcie między kolumnami.
Dziewięciu błaznów akrobatycznych, w salonowych strojach, wytwornie się kłania, w cylindrze, z monoklem wywija koziołki, paple i skrzeczy, złorzeczy, pomstuje, do każdej loży przemocą wpada i tam wykłada:
— To był uśmiech drugi. Taniec nadziei, która ocaliła naszą primadonnę przed niechybną zgubą. Przez nieuwagę niewiasty często są przy nadzieji. Nadzieja świadoma potomstwa nie daje, natomiast płodzi niejednokrotnie naiwną odwagę, która nie razi, a bywa często poprostu niezbędna przy skoszlawionej twórczości porodach.
Orgaz usiada, jak Stańczyk w zadumie na kompozycji Jana Matejki.
Skrada się ku niemu śliczna narzeczona. Pełga powoli, na brzuchu, na rękach. Trzcinową kibić bladuniebieski opasał sarong[631], z cienkiego muślinu. Głęboki dekolt ledwie ujarzmia pierwiosnki piersiąt. Z obnażonych ramion cynobrowy szalik w Skurczach odpada i wlecze się wiernie. Włosy przytrzymuje bretoński czepek. „Milkmaid“ Greuzego przekomponowana na spółczesny model. Tamta nieco smętna, a ta się śmieje i zęby szczerzy, w których zaciska najzwyklejszy kozik, to nieodstępne narzędzie zemsty podmiejskich szumowin.
Czołga się wesoło, aż do męża kolan. Tęczę i zołzę radości miota na ponurego wybrańca swego. Stroi szopne minki, grymasi, wzdycha, krztusi się z miłości, chce, by na nią spojrzał. Nóż z ust wypluła z wielkim hałasem i dłoń Orgazową namiętnie całuje.
— Uśmiechnij się do mnie szlachetny rycerzu przyszłości błogiej — żebrze aksamitnie. — Warg twoich radością rozpętaj mój taniec ostatni, przedślubny!
Podniósł się Orgaz niemy, skamieniały. Dziewczę prawą ręką przysłan a oczy, w narzeczonego wpatrzone upiornie.
Mistrz ceremonji w białej peruce, sam Igor baletmistrz marszałkowską laską po trzykroć uderza o marmur podłogi i wzywa słodziutko:
— Proszę do ołtarza!
Zbudził się pan młody z twardej martwoty. Za rękę go wiedzie śmiechem umajona jego narzeczona.
— Tędy najdroższy, ostrożnie, za mną...
Trzask bardzo zjadliwy, słup białego kurzu i Orgaz się zapadł tuż przed ołtarzem w czeluści podziemne. Powikłane wrzaski. Widzowie skaczą ze swoich skrytek wprost na arenę. Gnają w jedną stronę i uciekają natychmiast w przeciwną. Alarmy, gwizdawki. Tygrys rehoce w głębi namiotu szatańskim skowytem. Szlochają kobiety. Biją się mężczyźni, by dopaść najszybciej głównego wyjścia. Elektryczny przewód został zerwany i ciemność nakryła miejsce katastrofy.
Wnoszą pochodnie. Na linach, drabinach strażacka placówka z „Camera obscura“ konającego wyciąga Orgaza. Nosem, ustami na białą kryzę sączy się purpura krwawej posoki. Czoło sperlone śmiertelnym potem. Yetmeyer klęczy, opadającą podtrzymuje głowę wiernego spólnika.
— Havemeyer, powiedz w ostatniej minucie, dla dobra wszechświata zapytuję ciebie: czy wierzysz teraz?
— Nie wierzę, nie czuję, najmniejszej nadzieji nie zabieram z sobą, nikogo nie kocham...
Przykładny szpaler osłupiałych ptaków stoi niewzruszony, lecz ze zdziwienia kiwa głowami i ogonami lekko wymachuje.
Dawid się zżyma.
— Havemeyer, słuchaj! Dzieje pokoleń najodleglejszych, twórczość, kultura zależą od ciebie. Od tej jednej chwili. Sam pojęcia nie masz, jakie to słowa twe usta składają. W tej chwili dopiero otrzymujesz pełny. Orgaza wyraz...
Dźwignął się rycerz nadludzką siłą, rozwarł powieki i uporczywie wzrokiem poszukuje., czegoś, nie kogoś. Ostatecznie dopadł postrzępionych boków zgruchotanego, ślubnego ołtarza. Na białym obrusie czarna gałka jego, niezawodny łącznik z „Wyspą Zapomnienia“, leży strzaskana. Skrwawiony uśmieszek musnął sine wargi konającego. Świszczącym wydechem spowiada się sobie:
— Nie ginę sam jeden. Ze mną przepada na dnie lodowatem cała kultura poczciwych bliźnich. Z jednej próżni w drugą wdepną zacni bracia. Na pożegnanie słyszę w wyobraźni wstrząsający wybuch pod samym biegunem. Takiej salwy nie miał podczas pogrzebu żaden panujący! Yetmeyer... vicisti! Istotnie rzetelna myśl nie wystarcza, by módz się dochrapać, choćby jakiej takiej, w sobie równowagi. Trzeba czegoś więcej, co na ogół znane, jako niezbadany postulat wiary, wiary w sens nonsensów. Lat kilku tysięcy zniszczyłem dorobek. Tę samą pustkę jaką teraz czuję przed śmiercią moją — wam rozpostarłem nad życia barłogiem. Od dzisiaj musicie zaczynać na nowo, wracać do pierwocin. Co będzie z twórczością, skoro poderżnąłem nieodzowne wzory do małpowania i przerabiania? Zostawiam wam jedno: świadomość dziejową, przefasowaną i odcedzoną. Kaszka na mleku. Nic was nie uchroni przed postępowym paraliżem złudzeń. Gromadnie musicie pielgrzymką wracać do siebie samych poszukując prawdy każdy w swojem wnętrzu. To jest jedyny kosmiczny stosunek do zagadki bytu. Nie idźcie na lep materjalistyczno‑racjonalnej blagi. Jakże podłe były i jak tchórzliwe narzędzia tortury, zarówno twoje, jak i mej choroby...! Przewlekłem konaniem nie tyle się męczę, ile nudzę, nudzę... Zbawco, masz robotę zupełnie świeżą. Okres przesilenia kulturalnego znacznie przyspieszyłem mem dziełem zniszczenia. Ministrem zostaniesz międzynarodowej myśli odbudowy. Bawcie się dalej. Cały mój majątek przekazuję tobie. Walka miljarderów zawsze się kończy zgrubieniem miljardów po którejś stronie. Jeśli Ewarysta urodzi potomka, godnego Orgaza syna i następcę, bądź mu opiekunem. W najkrótszym czasie, staraj się wychować tego pogrobowca na metafizycznie śmiesznego potwora. Nigdy nie pozwól, by się wywyższał przybierając sobie upokarzające miano człowieka: „pana stworzenia“. To jest warte śmiechu. Jako ojciec chrzestny zabroń mu surowo. Najgorszych bydląt niech skupi zalety i niechaj psoci, by był nieśmiertelny, by się uchronił przed wewnętrznym krachem, gdy zacznie kopcić lampa samowiedzy. Niechaj szuka formy, najsampierw formy, bo twórczy proces nie różni się niczem od nadziewania kiszki pasztetowej Dobranoc... ludzie!
Na gruzy, wióry i zwoje powrozów przewalił się twarzą opromienioną troistym uśmiechem, który mu oświetlił wąziutkie przejście w krainę ciemności.
Ucałowały Havemeyera na pożegnanie wichrowate łuny łuczyw zasmolonych.
Klatka wilgotna, okratowana i zaciemniona, czad od piecyka sponiewieranego, trzeszcząca podłoga, czyli kancelarja sędziego śledczego do spraw najważniejszych. Pan, który powiek nigdy nie otwiera. Dzióbate oblicze, w faryzejskim śmiechu skrojonym na wyrost, jest w tym samym stopniu ograniczone, co wyzywające i przemądrzałe...
Urodził się w czepku, skoro afera międzynarodowa, która podważyła porządek świata, sama mu wpadła do śledczej teki między nudne akta. W ciągu jednej nocy zaaresztował trzydzieści osób z dancingowej paczki oraz tygrysa, dla którego klatkę osobną zbudował. Nazwisko sędziego rozbrzmiewa dzisiaj we wszystkich językach. Rigolec, Rigolec powtarza obecnie już każde dziecko w najgorszej dziurze rozległego globu. Nikt w całej Hiszpanji nie wykazał jeszcze tak genjalnego, wyżlego węchu.
Woźny melduje redaktora Mizia z najpoczytniejszego pisma „Excelsior“. Siedem wydań dziennie z ilustracjami, olbrzymia płachta, nakład trzy miljony.
Mizio rumiany, niziutki, pękaty, lniane włosięta spomadowane, lakierki, monokl na grubej taśmie, układny, słodziutki i stale zdziwiony.
— Nadprokurator, mój szkolny kolega, skierować mię raczył do pana sędziego.
— Panie redaktorze, dałem komunikat, nic ponadto nie wiem.
— Właśnie dlatego pragnę mieć wywiad.
— Przed małą chwilą musiałem odmówić koledze pańskiemu, sympatycznemu i młodziutkiemu.
— To zwykły reporter. Nieodpowiedzialny. Ja „Excelsiora“ jestem podpora. Łamię nocny numer. Pan to rozumie. Funkcja jest taka, że sens można złamać. Nawet kosteczki temu lub owemu, jeżeli potrzeba, potrafię zgruchotać.
— Redaktor ostrzega, a ja karjerę zawdzięczam sobie: niezwykłym zdolnościom, wybitnej rodzinie i krystalicznym cechom charakteru.
— Bez naszej pomocy nic pan nie wskóra. Komunikat pański naprzykład jest mętny. Pytają znajomi, których mam mnóstwo, co to wszystko znaczy. Bujda na resorach. Doszło do tego, że sam przeczytałem od deski do deski. I przyznam z przykrością, że byłbym nie puścił tej ciemnej historji, którą przemycił referent kroniki, przybłęda‑blagier, zmysłu pozbawiony dla horyzontów społecznych, szerokich i politycznych, przeciętnych poziomów.
— Mój komunikat był ściśle rzeczowy.
— Czasem tak trudno jest wszystko zrozumieć.
— Współczuję panu. Nie każdą sensację można łopatą włożyć do każdej przeciętnej głowy. Najprawdopodobniej dziś jeszcze wieczorem zostaną zwolnieni wszyscy domniemani Orgaza mordercy.
— Przepraszam sędziego, pan ze mnie kpi sobie! Wyraźne zabójstwo, ukartowane w szatański sposób, ma ujść bezkarnie?
— Postawiłem wniosek i oczekuję jego zatwierdzenia.
— Szajka zbrodniarzy, szalbierzy, bluźnierców na nowo wyfrunie, by módz łupić skórę z Bogu ducha winnych obywateli.
— Może pan ogłosić, że ekspertyza medyków sądowych stwierdziła niezbicie u kolekcjonera krwotoczną skazę, okrutną chorobę, która według zeznań przybocznych lekarzy Havemeyera toczyła organizm od lat szeregu i ostatecznie stała się wyłączną przyczyną śmierci.
— A męki w podziemiu?
— Zwykłe zabawki te narzędzia tortur. Wskutek zapadnięcia w zdradliwą piwnicę chory miljarder doznał obrażeń nic nie znaczących i łagodnego, nerwowego szoku.
— Przyznam sędziemu, że to sensacja, która niestety nic nie wyjaśnia, lecz jeszcze bardziej uniedostępnia dancingowy skandal.
— Tło całej afery jest pozbawione powszednich motywów, oczekiwanych i upragnionych przez pospolitość.
— Bardzo mi przykro, ale w takim razie nie mogę skorzystać dla mojego pisma z dalszych wyjaśnień i rewelacij.
— Pewnikiem jest dzisiaj, że Ewarysta oraz Yetmeyer nie są sprawcami weselnej tragedji. Baletnica wzięła winę na siebie, albowiem pod wpływem sztucznej atmosfery pantomimowej rozegzaltowana, zhisteryzowana, odegrać chciała jakąś ważną rolę.
— Jestem przekonany, że korzystała ze sposobności do niecodziennej dla siebie reklamy. Pragnęła uchodzić w opinji publicznej za tę niewiastę, którą miljarder upatrzył sobie na towarzyszkę wytwornego życia.
— Prawiła o zemście za zawód w miłości, ale równocześnie dowiodło badanie, że na kilka godzin przed katastrofą na własne żądanie wyszła za tancmistrza i że otrzymała jako ślubne wiano od obu spójników po pół miljona złotych pesedów. Jest w poważnym stanie, a Podrygałow zapewnia solennie, że tę przemianę dziewiczego łona on spowodował na miesiąc przed ślubem dzięki przechytrym figlom erotycznym. Poza tem zdołałem ustalić przez świadków, że rzeczywiście kolekcjoner pragnął pojąć za żonę piękną baletnicę, ku czemu wszystko jak najgorliwiej już przysposobił. Gdzież powód zemsty?
— Przepraszam sędzio, panu wolno twierdzić, że coś rozumie, czego naprzykład ja pojąć nie mogę. Lecz jak się przedstawia ten łotr i zbawca w tej samej osobie?
— Yetmeyer również obwinia siebie. Przepyszny okaz zdecydowanego, fanatycznego arcymanjaka. Swój światek własny, który zbadałem jak najdokładniej, chciał przeforsować i rozbudować na spółczesności. Rzekomo musiał ukarać spólnika za wiary odstępstwo. Gdy zapytałem, dlaczego skazał na straszne tortury przyjaciela swego, bez namysłu odparł: za brak wyrazu!
— Słuchać nie można tych obertasów pozbawionych sensu.
— Mogłem ja słuchać, chociaż jestem sędzią już niemal sławnym, więc redaktorowi nie mniej przystoi pokonać się nieco, zwłaszcza, że przybył po informacje. Przechodzę właśnie do najciekawszej i najpoufniejszej izdebki duszy, naskroś zagadkowej. Baletowy rycerz zaparł się istotnie swej wiary trzykrotnie, lecz deklarację ateistyczną złożył wobec świadków dopiero na chwilę przed samym zgonem, a więc po zamachu, który wobec tego, co Yetmeyer twierdzi, musiałby być skutkiem znacznie wcześniejszym od głównej przyczyny poważnie spóźnionej. Wynika z tego, że trudno zbawcę uznać za mordercę. W stosunku spólników nie znalazłem cienia życiowych różnic, intryg, podjazdów.
— A ideowych?
— Zajmuje to pana? Ideowe... były w szlachetnym gatunku.
— Skąd więc pochodzi takie fałszywe oskarżanie siebie i do czego zmierza?
— Nie chciał dopuścić właściciel Dancinga, by spoczęła wina na młodej dziewczynie, która mu tańczyła. Pośrednio przeskrobał, co zapewne czuje, albowiem kazał dla swoich kawałów wmurować w lochy przyrządy tortury. Gdy go zaskoczyłem oznajmieniem prawdy, niezbicie stwierdzonej przy zwłok obdukcji, przyjął nowinę jak najspokojniej, twierdząc uroczyście, że w sposób taki lu!b też owaki, lecz w każdym razie mniej więcej w tym czasie, Orgaz musiał zginąć. Taka „kosmiczna była konstelacja“ i takie „twórczej energji napięcie“. Do wyroku zbawcy „przyłączył się w drodze nieoceniony, sztuczny przypadek. Najkrótsze spięcie dwóch obcych motywów, w tym samym celu, by wybuch wywołać“.
— Jak taki frazes naprzykład zrozumieć?
— Redaktorze Miziu! Niezaprzeczenie jest sporo zagadek w tej całej sensacji. Lecz materjalnych dowodów nie ma, by módz ludzi więzić i proces wszczynać! Takie przedstawienia są żerem dla gazet, a kosztują państwo. Istnieją ślady, że Dancing był w związku z międzynarodową bandą szmuglerów i że w Toledo różni przestępcy oraz aferzyści znaleźli przytułek. Ato‑tso papież naprzykład umknął. Mina brahmina jest bardzo głupia. Wzbudził podejrzenia. Siedzimy go pilnie. Podrygałowowi źle z oczu patrzy. Kogoś przypomina. Konterfektu jego szukam w albumach zbrodniczych światowców. Mimo to wszystko wolę ich wypuścić za kaucją na wolność, niźli uczynić to samo później, ale już niestety pod presją ministra sprawiedliwości, który aferę chce zlikwidować, albowiem wymusza na nim ustępstwa poseł sowiecki, ambasador Niemiec, a w wielkiej cichości i londyńska giełda.
— Niezależność sądów!
— Cenię w mym kraju prześliczne legendy, których nie należy nigdy demaskować. Dancing przedśmiertny do pewnego stopnia był również wyrazem, wielkiej s legendy: że mogą się spotkać w połowie drogi spółczesny intelekt z odwiecznym pędem do uczuć górnych, nadprzyrodzonych. Spód toledańskiej, Wielkiej sensacji jest metafizyczny, a tylko wierzchołki są naturalistyczne i stąd wulgarne.
— Ktoś mi powiedział, że metafizyka jest beznadziejna. Nigdy już ona nie może odzyskać powszechnej estymy i modnych wpływów.
— A jednak, a jednak. Porzućmy ten temat. Pan woli nie wiedzieć, niźli się potrudzić, by coś zrozumieć... Miljarder Dawid będzie wydalony jutro z granic państwa. Nie wątpię na chwilę, że się osiedli na swojej wyspie i że poczują tego łowcę treści niebawem wszyscy, nawet solidny i na sensacje wstydliwie łakomy, potężny „Excelsior“.
— Miałem wrażenie, że raczej przemawiał obrońca zbrodniarzy, niż sędzia śledczy. Przepraszam, a tygrys? Co będzie z tygrysem? Jabym go nabył. Mój pan redaktor również reflektuje na tak popularną i wybitną siłę, do sekretarjatu, do działu sprostowań...
— Byłoby ciekawe módz się przekonać, kto bardziej drapieżny, kto został lepiej wytresowany i kto kogo pożre: „Excelsior“ tygrysa, czy kot bibułę...
— Gdy uwolnicie aresztowanych, do Yetmeyera poszlę reportera, aby coś napisał, bo ja wciąż dotąd nic nie rozumiem. Przy tej sposobności może nam się uda choć raz drapieżnika autentycznego zafundować sobie na spółpracownika.
Tej samej nocy na zarządzenie prokuratury zostali zwolnieni, przeważnie za kaucją, wszyscy dancingowcy z wyjątkiem papieża, którego gończe listy ścigają. Jest oskarżony o liczne włamania, o zorganizowanie bandy kasiarzy, o zamach stanu dwukrotny w Estonji oraz o wywóz naiwnych chłopek z Rosji, Rumunji do domów rozpusty gdzieś tam w Honduras czy Guatemali.
Yetmeyer natychmiast, wprost niemal z więzienia, wsiadł do „Fifaka“ wraz z Ewarystą i jej małżonkiem. Życzliwość policji znacznie ułatwiła cichy, nocny odjazd. Poszybowali na swoją wyspę, skąd przyszły wieści radjofoniczne o strasznym wybuchu w Pałacu Lodowym, który pogrzebał pod swymi gruzami wszystkie zabytki, wzory, modele i księgozbiory cywilizacji mocno przejrzałej.
Znowu się wślizgnął do samolotu, znowu na pilota, nieszczęsny saddhus i znowu przebrany do niepoznania. Mina brahmina jest jak... z komina. Stracił posadę, nie otrzymał pensji, nie mógł się zgłosić do żadnego banku po oszczędności, gdyż wiedział dobrze, że czyhają na to ajenci śledczy, by go przycapić za liczne sprawki zamierzchłej przeszłości, której nie chciałby rozpamiętywać. Havemeyera również mu szkoda. Najbardziej jednak cierpi moralnie, gdyż katastrofa podczas „Wesela“ zachwiała na zawsze jego reputacją jako detektywa. Trzeba będzie szukać innego zajęcia.
W przytulnej kabinie wyjmuje gazetę, wydanie wieczorne. Czyta — nie wierzy. Wrzaskliwe czcionki.
Sążnisty artykuł mistrza nad mistrze publicystycznego i koryfeja politycznego o wpływie Dancinga na tegoroczne zbiory bawełny w nacjonalistycznie sklepionych głowach.
Poczem ohydnie ekspresjonistyczny na poły feljeton:
jako szef działu przeciw drożyźnie, przeciw zamachom, przeciw żebractwu oraz przeciw wszelkiej nieco głębszej myśli.
— Bodajby pożarł wszystkich gryzmołów — zaklął z cicha saddhus. — Bezpłodne, kąsiwe i głupie robactwo. Wiem teraz co pocznę. Trzeba się zabrać do ratowania cywilizacji. Bez teleologji i bez kosmosu. Moim systemem, by nikt nie zmiarkował, dla kieszeni własnej. Dobrze mi zrobi ta cicha pielgrzymka do lodowego grobowca kultury. Tam zmotam Dawida, by nabył dla mnie we Lwowie fabryczkę: „Wyrobów gumowych i ebonitowych“. Moje nowe hasło cywilizatorskie brzmieć będzie dwuznacznie: „Czy żądasz wałków wyżymaczkowych?“ Fortunkę wydrepcę w bardzo krótkim czasie. Dlaczego Ato‑tso narwał się tak łatwo na to papiestwo wśród taoistów? Czy nie było lepiej wśród tajoistów[632] poszukać szczęścia jako przemysłowiec czy obrotny kupiec? Jadę do Polski, w pobliże sowietów. Nie ma co gadać, jedyny interes i wysoka misja. Wy liżcie tymczasem tygrysa łapy. Lepiej on wam kurtę odemnie skroi.
Polska
dnia 3 maja 1922.
Gaurizankarze kobiecego cudu,
Ewarysto szalona, a przeto miła mojemu sercu!
Wiem już o wszystkiem. Ciężkie chwile przeszłaś. Wciąż myślę o Tobie. Nie wiem, jak się czujesz. Los Twój niepokoi. Co zamyślacie? Gdzie się obracasz? Doszły mię wieści, że powróciłaś już do Toleda. Szpieguję Ciebie przez nasze poselstwo, które w Madrycie spisuje się nieźle. Posłuchaj, posłuchaj:
W krwi mojej na gwałt biją dzwony, dzwony tęsknoty za tobą, Ewarysto szalona, Ewarysto niemoja!
Zwinąłem się w kłębek na sofie, gdzie mój przytułek i moja pieszczota. Rozjarzyłem wszystkie światła pałacu. Prześwietlam moją samotność (domownicy gdzieś są w ogrodzie). Tuż przy mnie foks Amor, którego artretyzm przedwczesny przykuł do mojego boku. Wydął pogardliwie mordkę, w histerycznych skurczach potrząsa biało‑różową szerścią i zawiesistym aksamitem wysmutniałych spojrzeń przewraca karty mych rozmyślań z namaszczeniem, starannie.
Biorę do ręki brewiarz nadwieczorny i czytam, podczas gdy ty wychodzisz z gąszcza mej zadumy i podrzucając biodrami, wkraczasz w jasno‑szmaragdowy gazon dobrej, mądrej radości z wszystkiego, co się jawiło na świecie i co jeszcze być może.
„Sous tes souliers de satin,
Sous tes charmants pieds de soie.
Moi, je mets ma grande joie,
Mon génie et mon destin,
Mon âme par toi guérie,
Par toi, lumière et couleur!
Explosion de chaleur
Dans ma noire Sibérie!“
Amor (mój foks!) ziewa. Nie czytam już, lecz idę. Za tobą, za tobą. Niepowstrzymanie. Ścieżyną moją niewidoczną, najkrótszą, chociaż krętą. Istny l‘abirintho d‘amore, jakkolwiek od pomysłu Boccacia odmienny. Widzę Lukrecję d‘Alagno, o której plotkują kronikarze, że z królem Alfonsem I „sama rozmowa“ zaledwie ją łączyła i Vittorję Colonna w hebanowej dumie i Joannę aragońską wraz z wdzięków jej odmianą Marją i Giulję Gonzaga w miłosnem brwi uniesieniu nadsłuchującą rozkosznego purpury szelestu, który z fałdów kardynalskiej sutanny wytrząsają śniade uda watykańskiego dandy Hipolita Medici. A dalej madame Recamier widzę, jak się w sarkofag układa swego miłowania i panią de Sevigné i de Lafayette i de Maintenon i mademoiselle de Launay i madame de Déffand w końcu, gdy cieniem jest zachceń Voltaire‘a.
Każda z sygnetem na palcu, a w skrzepłej krwi kamieniach herb rżnięty: kształty marzenia. Do tych kształtów życie swe dorabiały. Pamiętały, że nie ma żywiołu poza nami. Wiedziały, że trzeba go w sobie rozmotać, rozpętać i na siebie samą wypuścić. Żywioł z marzenia poczęty, on dopiero jest życiem czystem, zwykłym rdzeniem życia. Życiem nie jest przyrodzony rytm serca; muskuł centralny trzeba samemu nastawić, by krew do mózgu bezustannie napędzał, życie swoje trzeba stworzyć, jak wszystko zresztą, jak wszystko... I wówczas odpowiedzialność za każdy twór najdrobniejszy również jest rozkoszą pełną. Miłość kobiet Odrodzenia i kobiet XVIII wieku nie sposobnością czy przygodą życia była, lecz życia tworem doskonałym, za który odpowiedzialność przyjmowały bez lęku i bez wahania na przepulchnione ramiona czy rozigrane piersięta. Stąd dam tych historyczna uroda i stąd te wieczyste, niezatarte ślady ich świadomego działania: ślady powszedniego nieszczęścia.
Amor (mój foks!) chrapać już zaczyna. Idę za tobą, wciąż idę. Chwytam łapczywie każdy strzęp wspomnienia, który rzucasz za siebie uchodząc z spółczesnej Sodomy lekko, zawsze z wdziękiem i bez oglądania się (stosownie do biblijnego ostrzeżenia).
Niema w miłości wytchnienia i rezultatów niema, które skrystalizowawszy komukolwiek okazaćby można, jak mineralogji dziwotwór cenny. Miłość jest najzwyklejszym procesem nieustającego chcenia, różniącym się od zachcianek wszelkich zaledwie samym prężności kierunkiem, gdy bowiem zachcianki mrowią się na poziomych płaszczyznach, miłości chcenie wertykalnie pnie się w niezbadane sfery. Miłość jest pracą wyobraźni przewracającej przestrzenie, tłamszącej przepych pozorów, druzgocącej żelazo‑betony praktycznych fundamentów, jest rządzą kosmiczną wtłoczoną między człowieka życie nieprzytomne a rozwidnioną śmierć jego.
Amorowi (fotosowi mojemu!) przyśniło się coś strasznego. Warczy i wzdycha. O Ewarysto niemoja!.. dogoniłem ciebie. Cienie nasze upadły na siebie. Obluszczają się pieszczotliwie, w szczeliny wpadają zabawowych nieporozumień, drapią się po jaśnie oświeconych murach zarobkowej karjery. Pochód płaskorzeźby w angielskim parku powszechności. Cienie tego, czego nigdy nie było, cienie tego, coby być mogło, a więc rozwiać się musi tuż przed wcieleniem. Światełka, płomyki, które zgasi pierwszy lepszy lampiarz, magistracki sługa, w obowiązującej godzinie.
Co też tu chciałem powiedzieć... Miłość jest... myślą, tak myślą, myślą przedewszystkiem i mimo wszystko. Myślą być musi. Z myśli wszelkie łakomstwo pochodzi, a więc i smak rajskich pocałunków.
Tylko myśl, ona jedna jedyna wypełnić może szczelnie tę przepaść zabójczą, jaka odgradza każdą pieszczotę od nieuchronnego jej powtórzenia. Tylko myśl zedrze z miłości szaty powszedniości i ponury konwencjonał konfesjonałem zastąpi zeznań nagich, rozochoconych, boskich, które są wschodem zachwytu po zachodzie rozkoszy.
A także, a jeszcze jest miłość najdoskonalszą o sobie pamięcią, bo żadnego „dzisiaj“ przez jutro pomnożyć, przez „wczoraj“ podzielić nie umie, jest również najbardziej nonsensową funkcją arytmetyczną, bo wszystko od siebie odejmuje, a siebie do wszystkiego dodaje.
„Rób z nią, co chcesz, ona zawsze pozostanie taka sama!“ — niepotrzebnie, bo niesłusznie utyskuje wytatuowany solidnością obywatel społeczny, bierze kąpiel w łaźni tureckiej (hygiena), wdziewa lakierki (nastrój uroczysty), kupuje pstre kwiaty i rozlazłe pomadki (tradycja), nabywa kołyskę (wiara i nadzieja), wpisuje się do klubu (reasekuracja), a potasowawszy należycie łajdactwo ze sprytem (postawa męska) pracowicie i z „poświęceniem“ („patrjotyzm“) pomnaża dobytek.
Question de amor jest ponadto tu i ówdzie osobistym postulatem twórczym, czyli próbą utrzymania jako tako wytwornej równowagi na zmieniających nieustannie rytm i kierunek ruchu płaszczyznach pojęciowych. Zagadnienie to nie trapi nigdy legalnych mężów i autoryzowanych gachów.
Takie mniej więcej męczące repetitorjum czyli palcówki miłosnych motywów przesyłam tobie Ewarysta. Powtarzam i zwracam, czego nauczyłem się od Ciebie, u Ciebie, dzięki Tobie. Bębnię etudes, chociaż wiem, że pozbawione są melodji. Rozmyślając o mdłości dowód składam, że umiem być pilnym, ale wiem niestety, że kształcenie zalet moralnych prowadzi do niechybnego wyjałowienia życiowego wirtuozostwa.
Mimo wszystko pragnąłbym, by moje absurdy miłosne doszły do rąk Twoich. Nie wiem, jak pojmiesz wywody dosyć rozczochrane, ale życzę sobie, byś je przyjęła, choćby najniechętniej i najopaczniej. Drogą korespondencji mógłby nasz stosunek nieco się ustalić. Miłość, która jest stałem nieporozumieniem, nie mniej jest miłością.
U nas w Polsce nie ma z kim gadać o miłości. Czasem usłyszę, że ktoś kogoś kocha, ale potem wnet donoszą, że go już zabił. U nas bardzo lubią: rybę po żydowsku, miłość po rosyjsku.
Nie jestem zdolny do najogólniejszych Choćby opisów wszystkiego tego, co się tu dzieje. Krótko określę sytuację kraju, w którym teraz mieszkam i który kocham, sam nie wiem, za co: rozpaprana poprawa i poprawna deprawacja.
Stojąc po za tem wszystkiem uporczywie i jako wyklętnik i jako ochotnik, w potwornem osamotnieniu jedną jedyną znalazłem pociechę, którą słowami rozpustnika Aretino wypowiem: „per la gracia di Dio uomo libero!“
W tem oddaleniu nieskalanie myśleć mogę o prawej ku Tobie miłości
Byłbym zapomniał, byłbym rzeczywiście zapomniał: w miłości obowiązuje obecność cielesna!
Czułość wypowiedziana — czułostką się staje niemrawą, niezdarną, a więc poniecham!
P. S. Zdaje mi się, że żona moja niebawem znów rodzić zamyśla, więc o przybyciu mojem do Madrytu czy do Toleda, nie mówiąc już o „Wyspie Zapomnienia“, dokąd zapewne wyjedziecie niebawem gwoli przestudiowania tańca reniferów, niestety mowy być nie może w miesiącu bieżącym.
Ponadto na koniec dwie prośby do Was. Nie wątpię na chwilę, że z Yetmeyerem pozostajecie w żywym kontakcie. Bądź więc tak dobra donna Ewarysto, i przy najbliższej sposobności racz przypomnieć zbawcy, że mi dotąd jeszcze nie zdołał nadesłać wygranej mojej. Pół miljona funtów przyda mi się bardzo; gorzelnię buduję, gnębią mię podatki, o urodzajach nie mogę myśleć, gdyż zawsze są liche. Mieliście przykrości i dlatego właśnie skromnie czekałem. Obecnie jednak w porządku wszystko. Postaraj się cudna, aby tę przesyłkę, którą zawdzięczam uczciwej postawie Havemeyera, również Yetmeyer uczciwie nadał oraz... jak najspieszniej.
Może powiesz kiedyś mężowi Twojemu, że swego czasu zaproponował mi senor Dawid, bym rolę Orgaza z naszym nieboszczykiem dublować spróbował. Gdybyście więc grali jakieś misterjum, ale bez zamachów i bez katastrof, za honorarjum niewygórowane poaktorowałbym. Mam szczerą ochotę kopnąć się do Was. Chodzi o pretekst i o pieniądze. Muszę się puścić. Pomóżcie mi trochę.
- ↑ Bufetowy, kelner.
- ↑ Znawcy.
- ↑ Dzielnica czcigodnych próżniaków.
- ↑ Najpopularniejsza potrawa hiszpańska.
- ↑ Najpopularniejsze ciągnienie loterji państwowej w Madrycie w 22 dniu każdego grudnia.
- ↑ Cienka laseczka lodu z cukrem.
- ↑ "Słodycz nie sprzeciwia się nakazom postu".
- ↑ 8,0 8,1 Recibis i volap - toreadorskie metody zadawania bykowi ciosu śmiertelnego.
- ↑ Sposób drażnienia byka za pomocą kapy toreadorskiej.
- ↑ Czerwona chusta matadora.
- ↑ Wyszłam za starca dla jego pieniążków (popularna piosenka portugalska).
- ↑ Potworny grubas.
- ↑ Bajki, brednie.
- ↑ Brednie.
- ↑ Królem będziesz, gdy należycie działać będziesz, jeśli zaś nie, przepadniesz.
- ↑ Wszechmocny i najlepszy egzekutorze rzeczy ludzkich.
- ↑ Najgrubsze otręby.
- ↑ Widmo nizin.
- ↑ Uzbrojony pastuch na koniu.
- ↑ Wierni wyznawcy.
- ↑ Zbójcy kolejowi w Stanach Zjednoczonych.
- ↑ Kopalnia srebra czy miedzi.
- ↑ Zielona żabka, w przenośni używane przez traperów przezwisko: nowicjusz, pyszałek.
- ↑ Zamek w powietrzu
- ↑ Słowo.
- ↑ Opowieść.
- ↑ Braciszek zakonny.
- ↑ Sklep ze wszystkiem.
- ↑ Do pioruna!
- ↑ Tajna organizacja morderców politycznych.
- ↑ Wioska czerwonoskórych.
- ↑ Dzicy.
- ↑ Kobieta indiańska.
- ↑ Pan.
- ↑ Szumowiny.
- ↑ Powstanie czegoś, narodziny.
- ↑ 37,0 37,1 Wulkany amerykańskie.
- ↑ Pan.
- ↑ Łamacze fal.
- ↑ 40,0 40,1 Zwierzątko połyskujące nocą na morzu.
- ↑ Roślina morska w nocy świecąca
- ↑ Słomkowy, cienisty kapelusz meksykański.
- ↑ Ożywczy owoc amerykański o pomarańczowym miąższu i posmaku.
- ↑ Również soczysty owoc południowej Ameryki.
- ↑ Tysiącmilowa mielizna na Atlantyku.
- ↑ Pustynia pomiędzy Texas, Arizoną, Nowym Meksykiem a terytorium należącem do Indjan.
- ↑ Dobry pasterz.
- ↑ Boski człowiek.
- ↑ Pospolitak.
- ↑ Dostawcy.
- ↑ Nadzwyczajnie!
- ↑ Sąd.
- ↑ Rodzaj czerwonoskórych barwy ciemnej.
- ↑ Najwyższy szczyt gór meksykańskich (5700 m).
- ↑ Derwisz.
- ↑ Wolny.
- ↑ Ekstatyk.
- ↑ Wykładacz religijnych ksiąg żydowskich.
- ↑ Dosłownie: nauka. Część główna żydowskich ksiąg religijnych.
- ↑ Troski.
- ↑ Obowiązujące przepisy talmudyczne w liczbie 5931.
- ↑ Wrogowie.
- ↑ Piekło.
- ↑ Antychryst.
- ↑ Długo i szeroko.
- ↑ Szczęśliwej drogi.
- ↑ Sługa pański.
- ↑ Wewnętrzny podwórzec hiszpańskiego domu, używany równocześnie jako główna sala przyjęć.
- ↑ Byk.
- ↑ Teon en goúnasi: na kolanach bogów.
- ↑ Milczenie.
- ↑ Diáktoros.
- ↑ Eriúnios.
- ↑ Psychopompós.
- ↑ pluskać się, rzucać się.
- ↑ Meksykański placek kukurydziany.
- ↑ Po arabsku: haszisz.
- ↑ Aj-dós (wstyd).
- ↑ Kobieta opasła (gwara).
- ↑ Né-me-sis (fatum, zemsta)
- ↑ Dasyprocta cristata, podobny do europejskiego zająca.
- ↑ Nicpoń, próżniak.
- ↑ Kobiecy szal meksykański, bardzo długi.
- ↑ Meksyk.
- ↑ Gąszcz.
- ↑ Roślinka pnąca się.
- ↑ Igrają.
- ↑ Zalecać się.
- ↑ Pretensja.
- ↑ (łać.) uczyń siebie samego szczęśliwym (Seneka).
- ↑ (grec) Gnoti seauton! poznaj samego siebie.
- ↑ Pojmować.
- ↑ Brzuchacz (gwara).
- ↑ Krzewy bardzo wysokie, rosnące w rowach, w Ameryce.
- ↑ Sargasso — brunatna trawa wód podzwrotnikowych.
- ↑ Podstęp (łać.).
- ↑ Cierpienie.
- ↑ Na wszystkich świętych!
- ↑ Brunatno-czerwony.
- ↑ Ziemia gorąca.
- ↑ Cegły.
- ↑ Krzyk boleści.
- ↑ Żółta febra.
- ↑ Drzewo smutnej nocy.
- ↑ Koń jabłkowity.
- ↑ Brzuchy (gwara).
- ↑ Naczelnik kultu misterjów greckich.
- ↑ Cytrzysta.
- ↑ Wstęgi.
- ↑ Gałązka (gwara).
- ↑ Łajno owcze (gwara).
- ↑ Śpichrze.
- ↑ Poszycie.
- ↑ Tis d oiden ei dzen tut ho kékletaj tanein, to dzen de tnéskein esti?
- ↑ Niechaj baczą,
- ↑ aby szkody nie doznało królewstwo.
- ↑ Ziarnka złota.
- ↑ Błachy, znikomy.
- ↑ Potwór.
- ↑ Ma bzika, popadł w obłęd.
- ↑ Porcelanki, porcelanowe figurki.
- ↑ Narzeka.
- ↑ Porozrzucanych.
- ↑ Wygrzać, wyhodować.
- ↑ Chmurzy się.
- ↑ Skrobać się.
- ↑ Ulica w Kijowie.
- ↑ Ulica w Petrogradzie.
- ↑ Wioskowy rzeźbiarz nabożnych figur.
- ↑ Łzach.
- ↑ Ujarzmi.
- ↑ Szukać.
- ↑ Żarty.
- ↑ Bujne trawy.
- ↑ Motyl pospolity.
- ↑ Cierpienie
- ↑ Owinięta.
- ↑ Ciemnieć.
- ↑ Żoną.
- ↑ Chyłkiem.
- ↑ Ciężar.
- ↑ Wywilga.
- ↑ Zamorduje.
- ↑ Chuda, cherlaczka.
- ↑ Choroba św. Walentego.
- ↑ Nizki, karłowaty las szpilkowy.
- ↑ Człowieczeństwa.
- ↑ Przypatruje się.
- ↑ Troska, żal.
- ↑ Dziwoląg, potwór.
- ↑ Fakir, derwisz wędrowny w Indjach.
- ↑ Zabawa taneczna.
- ↑ Ruska gitara.
- ↑ Gorzałka.
- ↑ Szamotanie się.
- ↑ Czem prędzej.
- ↑ Skargi.
- ↑ Niepohamowane.
- ↑ Po omacku.
- ↑ Czajka.
- ↑ Dziewczyna lekkiego prowadzenia się.
- ↑ Guzdrała, człowiek nieudolny.
- ↑ Lichota.
- ↑ Specjalny tytoń hinduski derwiszów.
- ↑ Dusza ludzka.
- ↑ Zabawia się dziecinnym sposobem.
- ↑ Zbawienie.
- ↑ Pan.
- ↑ Bóg.
- ↑ Podłubać.
- ↑ Grać na dudach.
- ↑ Ociężalec.
- ↑ Zgniły owoc opadający z drzewa.
- ↑ Troska, męka.
- ↑ Pędziwiatr.
- ↑ Zakonnica.
- ↑ Zakonnik.
- ↑ Opętany przez djabła.
- ↑ Czubata.
- ↑ Tak zw. kurze ziele.
- ↑ Wysoki, sterczący człowiek.
- ↑ Bluźnierstwa.
- ↑ Oszukiwać.
- ↑ Duszność.
- ↑ Śmiertelny proszek, czyli złoto.
- ↑ Oczy szeroko rozwarte.
- ↑ O pięknie i miłości.
- ↑ Brzuch.
- ↑ Pod piersią umiaru pełną.
- ↑ Dziewczyna.
- ↑ Skomli.
- ↑ Tańczyć.
- ↑ Piersi kobiece.
- ↑ Nabrzmiałość, guz.
- ↑ Bat, bicz.
- ↑ Chichotanie.
- ↑ Męski płciowy organ.
- ↑ Kaszel
- ↑ Biedz drobnym kroczkiem.
- ↑ Po pijackim, warjackim żywocie.
- ↑ Mała szopa, służąca yogom do rozmyślań i do nauczania wiernych.
- ↑ Butwieć.
- ↑ Rzucać się.
- ↑ Uderzenie w twarz.
- ↑ Brzuchatym.
- ↑ Góra w prowincji Shiang‑hsi, która stanowi siedzibę papieży taoistów.
- ↑ Ponury.
- ↑ Mysz.
- ↑ Świerczka
- ↑ Kot.
- ↑ Robaczek.
- ↑ Książka zawierająca ewangelje niedzielne i świąteczne.
- ↑ Wyspa krokodylów.
- ↑ Nieporadna
- ↑ Docinki.
- ↑ Bicie serca.
- ↑ Ceremonja wiązania chustki na głowie panny młodej.
- ↑ Burza wichrowa.
- ↑ Statek do spławu.
- ↑ Okręt, przeważnie niekołowiec.
- ↑ Wyspa Zapomnienia.
- ↑ Wyspa Zapomnienia.
- ↑ Czczość.
- ↑ Rosły, silny.
- ↑ Organista.
- ↑ Wielka atrakcja.
- ↑ Wylewać pod siebie.
- ↑ Zatumanienie, szaleństwo
- ↑ Borykać się.
- ↑ Zakatuje.
- ↑ Dziecięta.
- ↑ Bije.
- ↑ Djabła.
- ↑ Bies, zło.
- ↑ Drepta.
- ↑ Mącić, mieszać.
- ↑ Zrozumiesz.
- ↑ Trapi, prześladuje.
- ↑ Gramoli, włazi niezdarnie.
- ↑ Butny, zuchwalec.
- ↑ Stojącego nad grobem.
- ↑ Kłamię.
- ↑ Awanturnik.
- ↑ Gnębić.
- ↑ Pyszny, dumny.
- ↑ Djabeł.
- ↑ Mówić półgłosem.
- ↑ Piersi.
- ↑ Porzuciła.
- ↑ Niestosowne.
- ↑ Próchno.
- ↑ Zaufany djabła.
- ↑ Trzpiot.
- ↑ Bezbożnik.
- ↑ Akuszerka.
- ↑ Kopcić.
- ↑ Ufnie.
- ↑ Stara wiedźma.
- ↑ Pisklęta.
- ↑ Pieniądz djabelski.
- ↑ Stękająca kobieta.
- ↑ Niewiasta wygadana, pyskata.
- ↑ Grubas.
- ↑ Zachmurzył się.
- ↑ Zawikłania, tarapaty.
- ↑ Przerwa.
- ↑ Fortepjan.
- ↑ Kot.
- ↑ Żałosny głos wydawać.
- ↑ Błyskawice.
- ↑ Kobieta lubiąca romanse.
- ↑ Sosna.
- ↑ Beczał.
- ↑ Tajemnice.
- ↑ Upał.
- ↑ Niedołęga.
- ↑ Zmarnotrawić.
- ↑ Zdrętwiały.
- ↑ Kobieta złośliwa, podstępna.
- ↑ Szybko płynącej.
- ↑ Bezwstydnej.
- ↑ Dokazywali.
- ↑ Rozkopcone.
- ↑ Przeskoczyć.
- ↑ Giez, bąk koński.
- ↑ Aptekarz.
- ↑ Handlarz.
- ↑ Zatkać, zapchać.
- ↑ Trzeć, drapać.
- ↑ Drobne stworzenie.
- ↑ Hałaśliwie handlować.
- ↑ Narzucać się.
- ↑ Zachorować na żołądek.
- ↑ Rumienić się.
- ↑ Jaśniej.
- ↑ Puszyć się.
- ↑ Grzechotka.
- ↑ Opasły.
- ↑ Wietrznik.
- ↑ Dokuczliwy.
- ↑ Do ostatniego tchu.
- ↑ Dokuczyć.
- ↑ Brudne, stojące jeziorko.
- ↑ Durniów.
- ↑ Hultaje.
- ↑ Spryciarz.
- ↑ Zwarjował.
- ↑ Gołąb.
- ↑ Awantura.
- ↑ Mówić przez nos.
- ↑ Żartowniś.
- ↑ Wplątać się w złą sprawę.
- ↑ Blady, mdły.
- ↑ Zawrót głowy.
- ↑ Smar do wozów.
- ↑ Wypasanie owiec na halach.
- ↑ Drobiazg.
- ↑ Elementarz.
- ↑ Sprytny, pojętny.
- ↑ Bóg zawsze pewny.
- ↑ Szara godzina.
- ↑ Powalać, zbrukać
- ↑ Wielki gębacz.
- ↑ Lamentuje.
- ↑ Obłożone darnią.
- ↑ Łowi.
- ↑ Czas dżdżysty i błotnisty.
- ↑ Mieniące się jak szyjka kaczora, zielonawo‑czarno‑błękitne.
- ↑ Rzeczy bezwartościowe.
- ↑ Ruiny starożytnego kąpieliska w Toledo.
- ↑ Drapie się, wspina.
- ↑ Drobny a gęsty deszcz z mgłą.
- ↑ Włóczęga.
- ↑ Niegodziwiec.
- ↑ Pokryje się kłosami.
- ↑ Spoufalić.
- ↑ Dziwne rzeczy.
- ↑ 338,0 338,1 338,2 Podzwrotnikowe, śpiewające ptaki.
- ↑ Rodzaj doskonałej fasoli.
- ↑ Odzyskanie.
- ↑ Życia.
- ↑ Rozsyłanie na wszystkie strony.
- ↑ Być wystawionym na niewygody.
- ↑ Oszczędny.
- ↑ Potęga.
- ↑ Zeszyć ladajako.
- ↑ Właściciel ziemskiego majątku.
- ↑ Mój szefie.
- ↑ Wyzywać do walki.
- ↑ Angel Ganivet, nowoczesny pisarz polityczno‑filozoficzny w Hiszpanji i propagator aktywnego stoicyzmu.
- ↑ Walka partyzancka.
- ↑ Koszula śmiertelna.
- ↑ Uczony fizjolog hiszpański.
- ↑ Rozszczepienie jaźni, z greckiego języka σχίζειν schidzein — rozłupywać.
- ↑ Szalbierz.
- ↑ Zastygła wierzchnia warstwa lawy wulkanicznej.
- ↑ Myrodia funebris.
- ↑ Duszność.
- ↑ Popularne melodje.
- ↑ Straszy.
- ↑ Ziemia umiarkowana.
- ↑ Człowiek, którego dusza na czas pewien została zabrana, ekstatyk.
- ↑ Gbur.
- ↑ Wytargać za włosy.
- ↑ Zmamić.
- ↑ Wywieść w pole.
- ↑ Ptaszek wołowe oczko.
- ↑ Wystarać się o co z trudnością.
- ↑ Bredzić.
- ↑ Zarozumiale.
- ↑ Śmiałka.
- ↑ Przeszkody.
- ↑ Wrzucać kawałkami.
- ↑ Miłość.
- ↑ Grubas.
- ↑ Przeciwnicy.
- ↑ Porwać gwałtem.
- ↑ Przewodzić komuś.
- ↑ Bielić wapnem.
- ↑ Z pośród dwóch rzeczy, które nie posiadają nic ze sobą spólnego, nie może stać się jedna przyczyną drugiej.
- ↑ Prosić dokuczliwie.
- ↑ Ułagodzić.
- ↑ Drzazgi, różnice.
- ↑ Wspólny.
- ↑ Wydobyć.
- ↑ Żołądek.
- ↑ Szaleniec.
- ↑ Zakochać się niestosownie.
- ↑ Grymasy.
- ↑ Upór.
- ↑ Kłopot.
- ↑ Mężczyzna, uganiający się za kobietami.
- ↑ Obszarpaniec.
- ↑ Łakotniś.
- ↑ Pustak.
- ↑ Oszust.
- ↑ Ogłupieć.
- ↑ Przestać być panną.
- ↑ Dokazywać.
- ↑ Hardo odpowiadać.
- ↑ Zmartwienie.
- ↑ Osaczanie.
- ↑ Szpieg.
- ↑ Tłusty.
- ↑ Serwetka.
- ↑ Przewlekać wątek.
- ↑ Usiąść, rozkraczywszy nogi.
- ↑ Jodła.
- ↑ Każda substancja z konieczności jest nieskończona.
- ↑ Mży.
- ↑ Moknąć, nasiąkać wilgocią.
- ↑ Wykrztusić.
- ↑ Ściśle przylegające.
- ↑ Zbieranina.
- ↑ Pośladki.
- ↑ Tłusty na twarzy.
- ↑ Zaczerwieniony.
- ↑ Namęczyć się.
- ↑ Tupać.
- ↑ Smreczek krzaczasty.
- ↑ Tępy nóż.
- ↑ Szlachcic.
- ↑ Wbić.
- ↑ Zmiany.
- ↑ Rzeczy drobne.
- ↑ Opiłki.
- ↑ Uwalany.
- ↑ Cisza.
- ↑ Hałas.
- ↑ Brudy.
- ↑ Wytrzeszczył.
- ↑ Straszydło nocne.
- ↑ Zadusić.
- ↑ Człowiek o słabym charakterze.
- ↑ Kałuży.
- ↑ Plecie głupstwa.
- ↑ Kra, ale nie z lodu, lecz z śniegu tylko.
- ↑ Szumi.
- ↑ Ustroniu.
- ↑ Coś rozlegle niezgrabnego.
- ↑ Kwiat woniejący.
- ↑ Wąchać.
- ↑ Pyszałek.
- ↑ Okazały.
- ↑ Słota.
- ↑ Słoci.
- ↑ Szumi.
- ↑ Usypiska gór.
- ↑ Wiotki człowiek.
- ↑ Rozjemca.
- ↑ Chlupać, toczyć się, jak kaczka.
- ↑ Wschodni wiatr.
- ↑ Grząski.
- ↑ Szczur.
- ↑ Rozpadlina w skale.
- ↑ Ślizgawica.
- ↑ Pies kudłaty.
- ↑ Kuna kamionka.
- ↑ Astmatyczny.
- ↑ Roztargniony.
- ↑ Poczęstunek.
- ↑ Komnata związków małżeńskich.
- ↑ Drobiazg.
- ↑ Posługują się Bogiem, a nie służą Bogu.
- ↑ O tem, co rozkoszne i prawdziwie dobre.
- ↑ O miłości małżeńskiej.
- ↑ O rozumie.
- ↑ Osioł.
- ↑ Stara świnia.
- ↑ Człowiek niezgrabny.
- ↑ Zanieczyszczony.
- ↑ Bolący.
- ↑ Zepsuty owoc, który sam z drzewa spada.
- ↑ Cierpienie.
- ↑ Chudy.
- ↑ Lektyka.
- ↑ Melancholja.
- ↑ Mantyczyć.
- ↑ Tłuc się, turkotać.
- ↑ Pliszka.
- ↑ Ćwierka.
- ↑ Wymyśla (komuś).
- ↑ Pocałunek ceremonialny.
- ↑ Roślinność tropikalna z korzeniami na wierzchu.
- ↑ Daleki Zachód.
- ↑ Różnokolorowe kwiaty, kwitnące przeważnie wśród wulkanicznych głazów.
- ↑ Żółty kwiat stepowy.
- ↑ Różowy kwiat stepowy.
- ↑ Antylopy amerykańskie.
- ↑ Praire dog, canis ludovicianus.
- ↑ Opancerzone zwierzęta amerykańskie, wydające zapach piżmowy, przysmak dla indjan.
- ↑ Kleszcze amerykańskie.
- ↑ Głazy błędne.
- ↑ Wąwóz.
- ↑ Minerał nieszlachetny.
- ↑ Minerał nieszlachetny.
- ↑ Rozmowne ptaszęta dżungli podzwrotnikowych.
- ↑ Roślina błotna o niebieskich kwiatach, przypominających hjacenty.
- ↑ Drzewo delikatnolistne.
- ↑ Dziarski chłopak.
- ↑ Oszklona izba, w której nierozpoznanych zmarłych wystawia się na widok publiczny.
- ↑ Po arabsku: Toledo.
- ↑ Zamczysko.
- ↑ Ołtarzyk radości.
- ↑ Pałacyk letni.
- ↑ Z pięknym widokiem.
- ↑ Pasożyty z lasów dziewiczych, rośliny mające korzenie w szczelinach kory, na drzewach butwiejących wskutek wilgoci i wiecznego braku słońca.
- ↑ Lud suwerenny.
- ↑ Drzewo o wysokim pniu, z wiecznie zielonymi liśćmi, przypominające z oddali pinję.
- ↑ Przy wnioskowaniu.
- ↑ Skoki.
- ↑ Pustelnia, ustronie (z włosk.).
- ↑ Ogłoszenia, edykty.
- ↑ Oto ten, który zakochał się w was! Oto nasz ojciec! Jakiż on piękny, ta radość nasza! Niech go Bóg błogosławi! (włosk.)
- ↑ Jedna z bram Toleda.
- ↑ Historyczny zamek Toleda.
- ↑ Najdziksza odmiana ludożerców afrykańskich.
- ↑ 518,0 518,1 518,2 Karły afrykańskie.
- ↑ Parzysty.
- ↑ Sławny spółczesny badacz, antropolog i zoolog.
- ↑ Przebiegając tam i z powrotem (gwara).
- ↑ Potop (gwara).
- ↑ Wichura (gwara).
- ↑ Otwory do wyglądania (gwara).
- ↑ Powiewają (gwara).
- ↑ Koszenie siana.
- ↑ Uganiają (gwara).
- ↑ Wróżbita.
- ↑ Z lotu ptaków.
- ↑ Przepowiednie.
- ↑ Znak z nieba.
- ↑ Włóczęga.
- ↑ Zabłocony, zaszargany.
- ↑ Ładny, zgrabny.
- ↑ Dosłownie:miejsce, do którego rząd amerykański zapędził indjan.
- ↑ Gderać, zrzędzić.
- ↑ Roślina pnąca, opuszczająca jakgdyby siwą brodę.
- ↑ Taniec wojenny indjan.
- ↑ Natchnieni kaznodzieje.
- ↑ Uczony pisarz z zakresu religji żydowskiej.
- ↑ Ustęp z Koranu.
- ↑ Roznosiciele słodyczy.
- ↑ Słodycze.
- ↑ Objeść się.
- ↑ Odpoczynek.
- ↑ Męczyć się.
- ↑ Próżnować.
- ↑ Drobiazg.
- ↑ Wędrowny szmaciarz.
- ↑ Niedołęga.
- ↑ Ścierać na miał.
- ↑ Bezcześcić.
- ↑ Plewy.
- ↑ Pomędrkować.
- ↑ Osłodzić.
- ↑ Przyłapać.
- ↑ Posiadłość szlachecka.
- ↑ Domostwo.
- ↑ Uroczyste przenosiny.
- ↑ Gzy.
- ↑ Sorbet wschodni, zgęszczony.
- ↑ Spoufalić się.
- ↑ Nienasycone.
- ↑ Człowiek zdążający krętą drogą.
- ↑ Samochwał.
- ↑ Ogromny.
- ↑ Koc indyjski z otworem na szyję.
- ↑ Choroba umysłowa występująca w Indjach. Chory biega po ulicy i kaleczy nożem przechodniów.
- ↑ Ateusz.
- ↑ Brunetka.
- ↑ Wyraz chiński, który znaczy: wygrywam, a używany jest powszechnie jako nazwa gry towarzyskiej, z Chin importowanej, obecnie najmodniejszej.
- ↑ Nurek czubaty.
- ↑ Przyrząd najbliższej przyszłości, dostarczający przy pomocy fal radjowych obraz obrazów z najdalszej odległości, czyli teleskop przenikający na mil tysiące mroki, mgły i mury.
- ↑ Pokryty szronem.
- ↑ Widzenie własnego organizmu i jego chorób.
- ↑ Trójka jednobarwnych kamieni przy mah‑jongg‘u.
- ↑ Dziedziczyć.
- ↑ Cztery kamienie jednobarwne w mah‑jongg‘u
- ↑ Rozstrój rozstroju (dosł. łać.).
- ↑ Jedna z wielu kombinacyj mah‑jonggowych.
- ↑ Kroczyć, jak bocian.
- ↑ Kombinacja maj‑jonggowa.
- ↑ Pionier.
- ↑ Prostackie gadanie.
- ↑ Człowiek ograniczony.
- ↑ Imbjerowe piwo, bezalkoholiczne.
- ↑ Cupidonia americana.
- ↑ Metys z meksykańskiego wybrzeża.
- ↑ Rodzaj trądu.
- ↑ Wiatr północny.
- ↑ Przekleństwo hiszpańskie.
- ↑ Człowiek ślamazarny.
- ↑ Przyjaciel.
- ↑ Kum.
- ↑ Folwark.
- ↑ Rezerwacje.
- ↑ Dziewiczy las.
- ↑ Koloniści brazylijscy.
- ↑ Narzeczony.
- ↑ Cymbały hiszpańskie, wzgl. meksykańskie.
- ↑ Brzuch.
- ↑ Rozbójnik.
- ↑ Skrzypek.
- ↑ Melancholijne marsze meksykańskie.
- ↑ Zbóje.
- ↑ Tańce meksykańskie.
- ↑ Zatwardziały.
- ↑ Do gruntu.
- ↑ Smali koperczaki.
- ↑ Zmąci.
- ↑ Chcesz się pokazać.
- ↑ Pijatyka.
- ↑ Tłusty, gruby.
- ↑ Kłamać.
- ↑ Wasza wielebność.
- ↑ Prawdziwie zdrowego rozsądku ludzkiego.
- ↑ Zaklęcie niemieckie.
- ↑ Nie ulega najmniejszej wątpliwości.
- ↑ Krzykliwi nacjonaliści.
- ↑ Komuniści.
- ↑ Kręci się.
- ↑ Ślizgawica.
- ↑ Wschodni wiatr.
- ↑ Zmarnieć.
- ↑ Hemidactylus frenatus.
- ↑ Exocoetus volitans.
- ↑ Polypedates Reinwardtii.
- ↑ Krótki miecz, a raczej sztylet malajski.
- ↑ Riksza‑kuli, człowiek spełniający rolę zwierzęcia pociągowego przy wózkach w Chinach, Japonji i Indjach.
- ↑ Nephila malabarensis.
- ↑ Lekki, niemal przejrzysty strój kobiet malajskich.
- ↑ Żartobliwa nazwa lwowian, utworzona przez grę słów, jako odpowiednik do nazwy sekty chińskiej taoiści. Przedmiejscy lwowianie używają wyrazu: ta‑joj!
