M. Arcta Słownik ilustrowany języka polskiego/C (całość)

Dodaj linki
Z Wikiźródeł, wolnej biblioteki
<<< Dane tekstu >>>
Autor Michał Arct
Tytuł M. Arcta Słownik ilustrowany języka polskiego
Wydawca Wydawnictwo M. Arcta
Data wyd. 1916
Druk Drukarnia M. Arcta
Miejsce wyd. Warszawa
Źródło Skany na Commons
Inne C – wykaz haseł
Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI 
Indeks stron
›››
C

 C, spółgłoska cicha; trzecia litera w alfabecie; C liczba rzymska = 100; C w muzyce: pierwszy ton gamy czyli skali; C oznaka klucza basowego. C. przy stopniach ciepła lub zimna ozn. podług termometru Celsjusza.

 Caban, cabanki, nazwa pewnej odmiany owcy o wełnie grubej, szorstkiej, p. Czaban; niezgrabjasz.

 Caca, w gwarze dziecinnej, przedmiot jakikolwiek błyszczący lub jaskrawy, zwracający uwagę dziecka, coś ładnego; ładnie! ślicznie!

 Cacać, głaskać, bawić, pieścić; C. ś. bawić ś., pieścić ś. z kim lub czem.

 Cacanek, pieszczoch, dzieciak wychuchany, gagatek.

 Cacanka, pieszczota, przymilenie, umizgi; cacko; C-i, umizgi.

 Cacany, śliczny, ładny, wypieszczony, dobry, grzeczny.

 Cackać, pieścić; C. ś. pieścić ś.; stroić co z zamiłowaniem, ubierać, piększyć; opracowywać co z zamiłowaniem.

 Cacko, zabawka, bawidełko, pieścidełko; rzecz pięknie zrobiona; rzecz ładna ale bez pożytku, świecidełko, fraszka, klejnocik.

 Cacuchno, Cacunio, zdr. od Caca.

 Cadyk, hbr., nabożny, doskonały, cudotwórca, rabin sekty żydowskiej chassydów.

 Cajghaus, p. Cekhauz.

 Cal, nm., miara długości = blizko 2½ centymetrom = 1/12 stopy; na C. = bardzo blizko.

 Calec (-lca) Calizna, ziemia twarda nie ruszana jeszcze pługiem; podstawa, zasada, treść.

 Calówka, tarcica, deska grubości calowej; lina gruba na cal; miara długości na cale podzielona.

 Caluchny, Caluśki, Calusieńki, Calutki, Caluteńki, zdr. od Cały.

 Całka, w wyższej matem. jedna z zasadniczych form matematycznych rachunku wyższego.

 Całkiem, przysł., ze wszystkiem, doszczętnie, całkowicie, zupełnie; nierozdzielnie; wcale, zgoła.

 Całkowanie, w wyższej matemat. działanie, za pomocą którego znajdujemy całkę dla danej różniczki.

 Całkowicie, przysł., zupełnie, całkiem, ze wszystkiem.

 Całkowity, zupełny, wszystek; we wszystkich częściach cały, niepodzielny; liczba C-a = liczba nieułamkowa, jedna z szeregu liczb 1, 2, 4, 5, 6.....

 Całkowy, przym. od Całka; rachunek C. = odnoszący się do całek oraz do równań różniczkowych, rachunek integralny.

 Cało, przysł. od Cały; w całości, bez szkody, szczęśliwie, nienaruszony.

 Całodniowy, p. Całodzienny.

 Całodzienny, Całodniowy, cały dzień trwający; za cały dzień należny; z całego dnia wynikły.

 Całokształt, zbiór, ujecie czegoś w pewną systematyczną całość; system, układ rozważany w całości.

 Całokształtny, systematyczny, w pewien sposób ułożony, ukształtowany.

 Całoletni, całe lato trwający.

 Całomiesięczny, cały miesiąc trwający, za cały miesiąc należny, z całego miesiąca wynikły.

 Całonocny, całą noc trwający.

 Całopalenie, ofiara na ołtarzu palona; czynność palenia ofiary; w Starym Zakonie zwierzę ofiarnicze w całości spalone, ofiara całopalna.

 Całopalny, przym., mogący się w całości spalić; w całości spalony: przeznaczony do całopaleń.

 Całoroczny, cały rok trwający, za cały rok należny, z całego roku wynikły.

 Całostka, zdr. od Całość; coś zawierającego pewną całość.

 Całość, ogólność, ogół, wszystko razem; wszystkie części razem wzięte; rzecz cala; zgodność części, jedność; harmonja; całkowitość, nienaruszoność; liczba cała w przeciwstawieniu do ułamka.

 Całotygodniowy, cały tydzień trwający, za cały tydzień należny, tygodniowy.

 Całować (kogo, co, lub w co), cmoknąć dotykając ustami ściśniętemi ciała lub przedmiotu, jako znak pieszczoty, czci, uszanowania; przen. muskać, zlekka dotykać. C. ś. = całować kogo i odbierać nawzajem pocałunek.

 Całun, przykrycie żałobne trumny i mar; kir; przen. śmierć.

 Całunek, pocałunek, całus.

 Całus, ucałowanie, pocałunek.

 Całusek, zdr. od Całus; mały okrągły pierniczek.

 Cały, wszystek; zupełny, całkowity, kompletny; niepodzielony na części; jedyny, istotny, prawdziwy, czysty, istny, skończony; nienaruszony, nieuszkodzony; jednolity; lecieć na C-go = na oślep; C-ą gębą = w zupełności, całkiem; być C. w oku, w uchu = skupić uwagę.

 Cap, kozieł, samiec kozy (fig.); głupiec, gap, kiep, do niczego.

 Cap! wykrzyk, (wyrażenie prędkości schwytania), chap, łap!

 Capać, Capnąć, porywać, chwytać, łapać, chapać; kraść, ściągać, zwędzić.

 Capieć, głupieć, baranieć.

 Capstrzyk nm., znak dawany żołnierzom przez bicie w bęben, lub zadęcie w trąbę, że czas spoczynku wieczornego nadszedł, pobudka; już po C-ku = zapóźno; nie chodź po C-ku = niewolno! masz karę!

 Car, król, panujący Monarcha (szczególniej Rosyjski), Cesarz.

 Carski, przym. od Car. C. wrota, drzwi ołtarzowe w cerkwiach.

 Car-ziele, nazwa rośliny (podbiał lopionowaty lub lepieżnik biały), o kwiatach blado-czerwonych, rosnącej nad brzegami wód, wydającej za potarciem nieprzyjemny zapach.

 Cąbr, Cąber, Cząbr (Cząber), gr., zrazówka, pieczeń zrazowa z grzbietu wołu, jelenia, skopa, sarny. Rodzaj zabawy ludowej urządzanej w niektórych okolicach w tłusty czwartek.

 Cążki, małe obcęgi płaskie, śpiczaste lub okrągłe (fig.).

 Ceber (-bra, — bry), naczynie drewniane z uszami do wody, u góry szersze, u dołu węższe (fig.).

 Cebrzyk, zdr. od Ceber, mały ceber.

 Cebula, Cebulka, bot., rodzaj łodygi podziemnej o liściach mięsistych, zawierających zapas materjałów odżywczych dla rośliny; roślina z rodziny liljowatych, o jadalnej łodydze podziemnej (cebuli); zegarek kształtem podobny do cebuli; C-e, oczy, wyłupiaste, gały; p. Cebulka.

 Cebularka, rz. ż., sprzedająca cebulę.

 Cebularz, sprzedający cebulę; iron. żyd.

 Cebulasty, mający kształt cebuli.

 Cebulka, zdr. od Cebula; C. włosowa = zgrubiała, podstawowa część włosa; lm. cebulki = pączki nadziemne u niektórych roślin w kątach liści, które po opadnięciu dają początek nowym roślinom.

 Cebulkowy, Cebulkowaty, przym., od Cebulka, kształtu cebuli; zrobiony z cebuli; rośliny C., mające cebule podziemne.

 Cech, nm., stowarzyszenie osób jednego rzemiosła ku wzajemnej pomocy i obronie; kompanja, bractwo; przen. miejsce, gospoda, gdzie się schodzą członkowie cechowi; w górn. rudnik, szyb górniczy, studnia.

 Cecha, nm., znak, piętno, oznaka; znak fabryczny na wyrobie, znamię, piętno; charakterystyczny znak, znamię, objaw; to, co charakteryzuje daną rzecz; narzędzie do znaczenia drzewa w lesie; narzędzie do znaczenia bydła, owiec.

 Cechmistrz, nm., przełożony nad cechem; starszy zgromadzenia.

 Cechować, znaczyć, piętnować, kłaść znak; znamionować, być oznaką, znamieniem czego.

 Cechowniczy, dotyczący cechowania; C. urzędnik, zajmujący się cechowaniem miar, wag, będących w użyciu publicznym.

 Cechowy, przym. od Cech i Cecha, należący do cechu; mający cechę.

 Ced, blm., rzadkawa buza ukwaszona z mąki owsianej z wodą ciepłą i przecedzona, z której robią kisiel owsiany.

 Cedent, łć., ustępujący swe prawa innemu.

 Cedować, łć., odstępować (weksel, prawo do czegoś), przekazywać swe prawa komu innemu.

 Cedr, okazałe drzewo iglaste z rodziny jodłowatych z liśćmi trwałemi, zebranemi w małe pęczki.

 Cedrat, drzewo z rodziny pomarańczowatych, o owocach przyjemnie pachnących, używanych tak samo, jak cytryna (fig.).

 Cedrowina, Cedrzyna, drzewo cedrowe.

 Ceduła, łć., wykaz giełdowy kursu różnych pieniędzy, papierów procentowych i weksli; spis przesyłanych rzeczy pocztą albo koleją; lista osób, jadących pocztą; kartka jako znak zezwolenia lub zlecenia wykonania czegoś.

 Cedułka, notatka, karteczka.

 Cedzić, przepuszczać płyn przez sitko, przez płótno, dla oczyszczenia, przecedzać, filtrować; C. słowa = półgębkiem mówić, bąkać, mówić przez zęby i powoli.

 Cedzidło, to, przez co się cedzi; cedzik, filtr, przesąk, durszlak, sito, lejek (z bibuły), sączek.

 Cedzik, p. Cedziłko.

 Cedziłko, prow., kawał płótna do cedzenia mleka, powązka.

 Cedziny, męty po cedzeniu pozostałe, osad.

 Cedzonka, ciecz przecedzona.

 Cegielnia, zakład, budynek z piecem, w którym wyrabiają cegłę; fabryka cegieł.

 Cegielniany, przym. od Cegielnia.

 Cegielnictwo, p. Ceglarstwo.

 Cegielnik, prowadzący wyrób cegieł, strycharz.

 Cegiełka, mała cegła; prostokątny kawałek drzewa lub innego materjału, kostka, tafelka formy cegły.

 Ceglany, z cegły, murowany.

 Ceglarski, przym. od Ceglarz, strycharski.

 Ceglarstwo, umiejętność wyrabiania cegieł; przemysł ceglarski; strycharstwo.

 Ceglarz, rzemieślnik trudniący się wyrabianiem cegły; strycharz.

 Ceglasty, mający barwę cegły, koloru cegły (czerwonawego).

 Cegła, nm., kamień sztuczny z palonej lub suszonej gliny, używany jako materjał budowlany (fig.).

 Cekauz, Cekhauz, nm., zbrojownia, skład broni i rzeczy wojskowych, arsenał.

 Cekin, dawna złota moneta = około 12 frank.; blaszki, świecidełka.

 Ceklarz, nm., dawny pachołek miejski do chwytania i bicia winnych, oprawca, siepacz, zbir, kat.

 Cel, nm., przedmiot, ku któremu skierowane jest pewne działanie; znak do którego się mierzy; kres, do którego się dąży; naznaczony, określony koniec; zamierzony skutek działania; (cel uświęca środki); zamiar, zamysł; sztyfcik na końcu lufy w fuzji; wybór, rzecz najcelniejsza; punkt lub kółko na tarczy do strzelania (fig.).

 Cela, łć., izdebka klasztorna; pokoik więzienny; małe pomieszczenie o zakratowanem oknie (w więzieniu, w zakładzie dla obłąkanych).

 Celadon, fr., czuły i stały kochanek; rycerz salonowy.

 Celbant, nm., gzems ornamentacyjny u dołu okna.

 Celbuda, domek strażniczy przy rogatce miejskiej, domek poborcy kopytkowego, budka.

 Celebra, łć., uroczyste i okazałe odprawianie jakiego obrzędu kościelnego.

 Celebrans, Celebrant, łć., kapłan celebrujący, odprawiający Mszę uroczystą, kapłan przewodniczący obrządkowi kościelnemu.

 Celebrować, odprawiać uroczyście i z wielką okazałością nabożeństwo, Mszę ś-tą; obchodzić uroczystość; przewodniczyć uroczystości; hojnie kogo podejmować, raczyć.

 Celestyni, nazwa zakonników według reguły św. Benedykta (ubranie białe z czarnym szkaplerzem i kapturem).

 Celibat, blm., łć., stan bezżenny szczególnie duchowieństwa, bezżeństwo, stan kawalerski.

 Celik, cel, sztyfcik na lufie strzelby, ułatwiający celowanie, wizerek, muszka.

 Celkowy, złożony z odosobnionych celek, cel, (więzienie C-e).

 Celniczy, przym. od Celnik.

 Celnik, urzędnik komory celnej; pobierający cło; mytnik; dzierżawca ceł.

 Celność, rz. ż., blm., trafność, celowanie w czem; trafianie do celu; wyborowość.

 Celny, przym. od Cela.

 Celny, przym. od Cel; trafny, trafiający; nie chybiający; celowy; ważny, wybitny, znaczny; celujący, bardzo dobry, doskonały, wyborowy, przedni, wyśmienity.

 Celny, przym. od Cło, należący do cła; dotyczący cła, cłowy; komora C., p. Komora; C. taryfa, p. Taryfa. C. związek, porozumienie się kilku państw, znoszących między sobą cła, a otaczających się wspólną granicą cłową.

 Celować, mierzyć do celu, wymierzać w co; przewyższać, przodować w czem, mieć pierwszeństwo w czem, być doskonałym w czem; C. futro = dobierać co lepszych skórek, zszywając je, aby całość stanowiły pod względem doboru włosa; naprawiać sieci myśliwskie; nadawać kierunek od oka celownicą, tyką lub t. p.: naprowadzać nitkę lub włos przyrządu mierniczego na przedmiot, który służy za cel, brać na cel.

 Celownica, Celownik, przyrząd do celowania, djoptra (fig.).

 Celownik, nazwa 3-go przypadku w gramatyce; pręt, drąg u mety wyścigowej, oznaczający kres przybycia.

 Celowość, fil., odpowiedniość do celu, zależność od celu, zastosowanie do pewnych celów.

 Celujący, najlepszy, trzymający prym, wzorowy; najlepiej się uczący; najlepszy stopień z nauki.

 Celularny, łć., komórkowy, dotyczący komórek w ciele zwierząt lub roślin.

 Celuloid, masa twarda, elastyczna i przeświecająca, otrzymywana z mieszaniny kamfory i bawełny strzelniczej, używana do wyrobu lekkich przedmiotów, jak: kule bilardowe, piłki, grzebienie, rączki i t. p.

 Celuloza, łć., tkanka komórkowa roślinna, błonnik, drzewnik.

 Cembra, nm., bal, dyl, deska zdatna do cembrowania, na podpory w kopalniach.

 Cembrować, dół wykopany (studnię) drewnianemi ścianami z bali po bokach wykładać.

 Cembrowina, drzewo zdatne do cembrowania; obłożenie studni; zrąb studni.

 Cembrunek, oprawa, obudowa drzewna szybu górniczego.

 Cembrzyna, ściana, obudowa wnętrza studni, oprawa.

 Cement, łć., mieszanina wapna, żwiru, kamieni zmielonych i piasku z wodą do spajania cegieł albo kamieni, w wodzie twardniejąca; wapno hidrauliczne; spójnia, spójność, ogniwo, łącznik.

 Cementacja, chemiczne działanie, polegające na obłożeniu metalu ciałem sproszkowanem i żarzeniu razem w celu zmiany tego metalu (np. żelazo żarzone z węglem zamienia się w stal).

 Cementarnia, fabryka cementu.

 Cementować żelazo, otrzymywać stal z żelaza; C. złoto = oczyszczać złoto z obcych ciał; C. miedź osadzać na żelazie cząstki miedzi; spajać, wykładać cementem, zaprawiać, zalewać cementem; łączyć, jednoczyć, zespalać, wzmacniać.

 Cementownia, huta z piecami do cementacji.

 Cena, wartość pieniężna, szacunek; mieć cenę = wiele kosztować; być w cenie = mieć większą wartość w danej chwili, być ważnym; być bez ceny = mieć ogromną wartość, być niesłychanie drogim; wartość duchowa, wielkie znaczenie, szacunek, waga, poważanie, wziętość.

 Cenić, żądać pewnej ilości pieniędzy za co; oznaczać wartość czego; oznaczać, nakładać cenę, szacować, taksować, oceniać; ważyć, szanować, poważać; przywiązywać wagę do czego, uważać co wysoko; C. ś., mieć o sobie wysokie mniemanie, mieć wielkie wyobrażenie o swoim rozumie, stanowisku, szacować siebie wysoko.

 Cennik, wykaz cen; taryfa.

 Cenny, drogi, kosztowny, mający wielką wartość pieniężną; bardzo dobry, doskonały, mający wielką wartość duchową, ważny, szacowny, nieoceniony.

 Cent, moneta, setna część guldena, setna cześć dolara.

 Centaur, gr., (mit.), bajeczny potwór, mający głowę i przednią część ciała ludzką, a tylną końską: nazwa gwiazdozbioru (fig.).

 Centezymalny, setny, podzielony na sto części, na sto stopni.

 Centnar, łć., waga = 100 funtom.

 Centralista, stronnik centralizacji, stronnik centralizmu, zarządu.

 Centralizacja, łć., ześrodkowanie, skupienie władz naczelnych w jednym ognisku, w jednej władzy naczelnej, w stolicy.

 Centralizować, ześrodkowywać, skupiać, spromieniać, w ognisku centralnym.

 Centralny, łć., środkowy, stanowiący centr, środek; umieszczony w środkowym punkcie swego działania, do środka skierowany; główny.

 Centrum, łć., środek; — C. w parlamencie = stronnictwo środkowe, umiarkowane.

 Centryfuga, łć., (wirówka), przyrząd mechaniczny odśrodkowy, wprawiany w ruch wirowy około swej osi, służący do oddzielania pewnych substancji, np. do odwadniania tkanin, do odtłuszczania mleka i t. p. (fig.).

 Centryfugalny, odśrodkowy; tyczący się centryfugi; przerobiony za pomocą centryfugi: mleko centryfugalne (odtłuszczone); rozpędowy.

 Centrypetalny, łć., dośrodkowy, skierowany stale ku punktowi środkowemu.

 Centurja, łć., (bot.), tysiącznik, serdecznik; czerwieniec (nizkie ziele o kwiatkach różowych).

 Centurjon, łć., setnik.

 Centyfolja, łć., gatunek róży, róża stulistna (fig.).

 Centygram, łć. waga: setna część grama.

 Centylitr, łć., miara płynna i sypka: setna część litra.

 Centym, fr., moneta: setna część franka.

 Centymetr, fr., setna część metra; tasiemka metrowa z podziałem na centymetry.

 Cenzor, łć., (kontroler podatków i stróż obyczajów w starożytnym Rzymie); urzędnik cenzury rozpatrujący druki zagraniczne, rękopisy, idące do drukarń i wykreślający to, co zakazane; wglądający w obyczaje innych.

 Cenzorski, przym. od Cenzor, od Cenzura, dotyczący cenzora.

 Cenzura, władza złożona z cenzorów, rozpatrująca książki i artykuły, czy nie zawierają czego niedozwolonego i wydająca pozwolenie na drukowanie książek; świadectwo postępów ucznia w naukach. C. kościelna, kara kościelna duchowna wymierzana za większe przekroczenia.

 Cenzuralny, odpowiadający warunkom cenzury; treści niezakazanej; niecenzuralny: żart. nieprzyzwoity.

 Cenzurować, wytykać czyjeś wady; przeglądać pisma lub książki i wzbraniać zakazane lub usuwać wyrażenia i ustępy treści zakazanej; krytykować, ganić, ogadywać, łatki przypinać.

 Cenzurowane (-ego), rodzaj gry towarzyskiej, w której dla zabawy wytyka jeden drugiemu błędy i wady.

 Cenzus, łć., oszacowanie majątku, jako podstawy do korzystania z praw, do należenia do wyborów obywatelskich i ponoszenia ciężarów społecznych; wymagane kwalifikacje.

 Cep, zwykle w lm. Cepy, narzędzie do młócenia ziemiopłodów, składa się z rękojeści nazwanej copiskiem, dzierżakiem i z połączonego z nim rzemieniem kija krótszego zwanego bijakiem.

 Cepiga, p. Czepiga.

 Cepisko, Cepowisko, dzierżak cepowy, rękojeść, do której przywiązany jest krótszy kij, bijak, którym się młóci; prostak, gbur.

 Cer, łć., pierwiastek chemiczny, metal.

 Cera, łć., barwa twarzy, płeć.

 Cera a. Cyra, zarobienie miejsca dziurawego w tkaninie w taki sposób jak wygląda sama tkanina.

 Ceramiczny, przym. od Ceramika (wyroby ceramiczne).

 Ceramika, łć., garncarstwo artystyczne; ozdobne wyroby z porcelany, majoliki, fajansu i t. d.

 Cerata, tkanina pociągnięta warstwą wosku i werniksu, zwalcowana i wygładzona, nieprzemakalna.

 Ceratka, zdr. od Cerata, tkanina, kitajka nieprzemakalna, kauczukowa.

 Ceratolit, gr., róg skamieniały.

 Cerazyna, łć., część składowa gumy wypływającej z drzew wiśniowych i pestkowych.

 Cerber, gr., (bajeczny trójgłowy pies, stróż bramy piekła), pies łańcuchowy, podwórzowy; przen. surowy, czujny stróż.

 Cerebracja, działalność mózgu, ogół procesów psycho-fizjologicznych w mózgu.

 Cerebralny, łć., mózgowy.

 Cerebryna, łć., substancja mózgowa.

 Ceregiele, blp., nm., wymuszone, przesadne grzeczności, korowody, ceremonje zbyteczne.

 Ceregielować się, robić ceregiele, ceremonjować się, wymawiać się od czegoś, wzdragać się.

 Ceremonja, łć., obrządek, obrzęd uroczysty; ostentacja, pompa, parada; sposób zachowania się w pewnych ważnych i uroczystych chwilach i czynnościach; krępowanie się wobec czego; przesadna uprzejmość; bez C-i, po prostu, bez ogródki.

 Ceremonjalny, obrządkowy, uroczysty; paradny, zastosowany do pewnych form, przepisów; pełen ceremonji, etykietalny.

 Ceremonjał, zbiór przepisów, form, ceremonji, zachowywanych przy obrzędach i uroczystościach; księga obrzędów świętych, sprawowanych w kościołach; obchód uroczysty.

 Ceremonjant, lubiący ceremonjować się.

 Ceremonjarz, kapłan, do którego należy doglądanie, aby ceremonja szła należycie; mistrz ceremonji.

 Ceremonjować się, robić ceremonje, okazywać zbytnią, przesadną grzeczność; zbytnio się krępować; certować się.

 Cereryt, gatunek rudy, z której się otrzymuje metal cer.

 Cerezyna, wosk mineralny, substancja podobna do wosku, otrzymywana z ozokerytu.

 Cerkarja, larwa robaków płaskich z rzędu przywr.

 Cerkiew, świątynia obrządku wschodniego (fig.).

 Cerkiewny, przym. od Cerkiew, do cerkwi należący. C. język = język starosłowiański używany w księgach cerkiewnych liturgicznych.

 Cerograf, p. Cyrograf.

 Ceroplastyka, gr., sztuka robienia wypukłych figur z wosku.

 Cerować, Cyrować, naprawiać, zarabiać dziurę w tkaninie, naśladując tę tkaninę; C. pończochy, bieliznę.

 Cerownia, zakład przyjmujący roboty do cerowania.

 Certacja, łć., spór, sprzeczka, korowody, certowanie się.

 Certament, łć., p. Certacja.

 Certować ś., spierać ś. grzecznie o sprawy powszednie, o zachowanie się lub o pierwszeństwo, dysputować, polemizować; krępować się, ceremonjować się.

 Certyfikat, łć., świadectwo na piśmie, zaświadczenie, zwłaszcza urzędowe; zapewnienie.

 Certyfikować, stwierdzać, zaświadczać.

 Cerussyt, spat ołowiany, minerał, składający się z węglanu ołowiu.

 Ceryt, minerał należący do krzemianów.

 Cesarka, ptak kurowaty (p. perlica); droga bita; szosa.

 Cesarski, przym. od Cesarz, należący do cesarza, właściwy cesarzowi. cięcie C., operacja wykonywana w nadzwyczajnych wypadkach, polegająca na rozcięciu brzucha i macicy w celu wyjęcia dziecięcia.

 Cesarstwo, państwo, kraj, w którym panuje Cesarz, godność i władza Cesarska.

 Cesarz, najwyższy tytuł monarszy (wyższy od króla), imperator.

 Cesarzewicz, najstarszy syn Cesarza, Następca tronu.

 Cesarzowa, żona Cesarza.

 Cesja, łć., ustępstwo, przekaz; przelanie praw swych na kogo innego.

 Cesjonarjusz, odstępujący, przelewający swe prawa na innego.

 Cetno, parzysta liczba. C. i licho = rodzaj gry, w której się zgaduje, czy jest liczba parzysta lub nie.

 Cetyna, igła, liść drzew iglastych.

 Cetyniak sośniak, motyl z ciemno-brunatnemi skrzydłami w żółte plamy i prążki, którego liszka objada igły sosen.

 Cewa, p. Cewka.

 Cewka, rura, rurka, na którą nawija się nici; w fizyce (przy różnych przyrządach) szpula z drzewa, szkła, ebonitu lub tym podobnych materjałów, owinięta drutem izolowanym (f.); C. w ciele = kanalik przez który wypływa płyn; w bot. cewki = naczynia rurkowate w roślinie, przeprowadzające wodę od korzeni do liści i pączków; w myśl. noga sarny; samołówka w kształcie pętlicy na zwierzęta.

 Cewnik, kateter, narzędzie chirurgiczne do wypuszczania moczu zatrzymanego; moczopust.

 Cez, pierwiastek chemiczny, metal z gromady potasowców.

 Cezalpinja, drzewo strąkowe, gorących krajów Azji i Ameryki, dające barwniki, brezylja, fernambuk.

 Cezura, łć., średniówka (przecięcie) w wierszu miarowym.

 Cęgi, nm., obcęgi, kleszcze.

 Cętka, kropka, plamka innej barwy na czem; łatka, znak.

 Cętkować, cętkami pstrzyć, nakrapiać jakby nakładać plamki kolorem innym niż tło.

 Chabanina, rz. ż., chude, kiepskie mięso.

 Chabazyt, minerał, należący do krzemianów.

 Chaber, roślina zielna z rodziny złożonych, napotykana u nas w licznych gatunkach i barwach, p. Bławatek cz. Modrak i in. (f.).

 Chabeta, koń lichy, zabiedzony, nędzny; niedołężna stara baba.

 Chabrowy, niebieski, modry.

 Cha, cha, cha! wykrz., głośne wyrażenie śmiechu.

 Chacina, chatyna, mała, nędzna, uboga chata.

 Chadzać, częstotl. chodzić (ob.).

 Chajder, p. Cheder.

 Chajże! wykrz., wyrażający radość, zachętę; nuże, dalej!

 Chala! wołanie na woły, p. Hala!

 Chalcedon, gr. minerał przeświecający o delikatnym pięknym zabarwieniu, składający się z krzemionki, odmiany: onyks, krwawnik, heljotrop, chryzopraz i inne.

 Chalkografja, gr., miedziorytnictwo.

 Chalkopiryt, piryt miedziany, minerał, będący związkiem siarki z miedzią i żelazem (p. piryt).

 Chała, hbr., pszenna bułka szabasowa u żydów.

 Chałaciarz, żyd chodzący w chałacie.

 Chałastra, p. Hałastra.

 Chałat, ar., obwisła męska suknia wierzchnia, sięgająca do stóp (fig.); kapota.

 Chałupa, chata wieśniacza; dom, mieszkanie; myśl. zimowa głęboka kotlina zajęcza.

 Chałupeczka, chałupka, zdr. od Chałupa.

 Chałupnik, zagrodnik, chłop, niemający własnego gospodarstwa lecz tylko chałupę (żeńs. chałupnica).

 Cham, chłop, pgrdl. człowiek nieokrzesany, gburowaty, gbur. prostak.

 Chamisko, zgrub., od Cham.

 Chamski, przym. od Cham.

 Chamsyn, suchy, gorący wiatr wiejący nad m. Czerwonem.

 Chan, książę, pan, władzca i wódz u Tatarów.

 Chanat, p. Chaństwo.

 Chandżar, Handżar, nóż turecki, puginał.

 Chański, przym. od Chan.

 Chaństwo, godność chana; państwo, dzielnica chana.

 Chaos, gr., rz. m., pierwotna masa żywiołów w bezładzie; odmęt, zamęt, nieład, bezład.

 Chaotyczny, bezładny, pomieszany, nieporządny, mętny, zagmatwany.

 Chap! wykrz., przy chapnięciu, chaps! łap! cap!

 Chapać, Chapnąć, ndm., capnąć, porwać, złapać, grypsnać, ukraść; uderzyć.

 Chapanina, ciągłe chapanie, porywanie, chwytanie czego, przynoszące powolną korzyść.

 Chapanka, rz. od Chapać; rodzaj gry w karty.

 Charakter, gr., kształt pisma, liter; sposób pisania, pismo, ręka; właściwość znamienna, indywidualna (zazwyczaj w znaczeniu chwalebnem) stałe, konsekwentne postępowanie, stały sposób kierowania ś. pewnemi zasadami: mieć Ch. wyrobiony, Ch. słaby = człowiek bez C-u = nie mający stałych zasad, chwiejny; błęd. zam. temperament; znamię, cecha, właściwość: Ch. epoki; istotna właściwość czegoś: Ch. wyobraźni, typ, postać, wytrwałość, dzielność, siła; oznaka, godność, nadana władza, rola, tytuł: (być w charakterze posła); Ch. w nogach = rączy, wytrwały bieg, lub chód.

 Charakternik, czarownik, znachor.

 Charakterystyczny, mający swe cechy, właściwości odrębne, znamienny, wyróżniający.

 Charakterystyka, zbiór cech zasadniczych, znamiennych i właściwości wyróżniających dany przedmiot, osobę lub pojęcie od innych; odmalowanie, uwydatnienie, określenie tych cech.

 Charakteryzacja, sztuczne nadanie odpowiedniego do roli wyglądu twarzy aktora, ucharakteryzowanie.

 Charakteryzować, kreślić, uwydatniać istotne cechy czyje; Ch. ś., nadawać sobie sztucznie pewien wygląd twarzy do roli potrzebny.

 Charci, przym. od Chart.

 Charciarz, lubiący polowanie z chartami, hodujący charty.

 Charciątko, charcię, szczenię charcie.

 Charcica, suka charcia.

 Charcik, gatunek małych chartów.

 Charczeć, chrypieć, chrapać dusząc ś., ciężko krtanią oddychać, rzężeć w gardle.

 Chargotać, p. Charkotać, szwargotać.

 Charkać, Charknąć, krztusząc ś. oddać flegmę, odchrząknąć, szybko z mocą wyrzucić flegmę z gardła.

 Charkanie, charkanina, kaszel ze spluwaniem flegmy połączony.

 Charkociny, flegma wypluta.

 Charkot, charczenie, chrapanie, gwar, hałas, ujadanie psów.

 Charkotać, charczeć, ciężko gardłem oddychać, rzężeć.

 Charłacki, Charłaczy, przym. od Charłak.

 Charłactwo, kacheksja, ogólne wyniszczenie, wynędznienie ciała, schorzałość, jako następstwo przewlekłej choroby.

 Charłak, cherlak, schorzały, chorowity, wyniszczony; nędzarz, mizerak.

 Chart, rasa psów o budowie wysmukłej i nogach wysokich, używanych do polowań (fig.).

 Chasydzi, fanatyczna i ciemna sekta żydowska, powstała w XVIII wieku, chusyci.

 Chaszcz, u, gąszcz (krzewów), zarośla, krzaki, gęstwina.

 Chata, dom mieszkalny włościański, chałupa, domek, dom.

 Chateczka i Chatka, zdr., od Chata, mała, śliczna, czysta chata.

 Chcąc, chcący, dobrowolnie, rozmyślnie, umyślnie; niechcący = mimowolnie, nieumyślnie; chcąc nie chcąc = z konieczności, z musu.

 Chcenie, rz. od Chcieć; pragnienie czegoś, żądanie, wola, ochota.

 Chcieć, (chcę — chciał), pragnąć, życzyć sobie, mieć chęć, wole; być łaskawym, być tak dobrym, zechcieć; dążyć, zamierzać; sprawić, zrządzić; twierdzić, utrzymywać, sądzić; żądać, pożądać, wymagać; raczyć; C. ś., (nieos.), zachciewać się, mieć ochotę, chętkę, mieć skłonność do czego, mieć potrzebę; niech co chce będzie = pomimo wszystkiego, bądź co bądź.

 Chciwie, przysł., łakomie, łapczywie, pożądliwie.

 Chciwiec, chciwie czegoś pragnący, łakomiec, pożądliwy, skąpiec.

 Chciwość, silne pożądanie czego, pożądliwość, żądza, łakomstwo.

 Chciwy, pożądliwy, łakomy, żądny; pragnący, pożądający; chytry na co, zajadły.

 Chebd — p. Hebd.

 Cheder, hbr. szkółka dla dzieci żydowskich.

 Chelonit, gr., szyldkret skamieniały (drogi kamień).

 Chełbia, meduza, ogólna nazwa zwierząt jamochłonnych, z gromady stułbiochełbi, swobodnie pływających, w kształcie dzwonka lub kapelusza grzyba.

 Chełbotać, poruszać płynem, bełkotać, kłócić; chybotać, zakołysać, zabujać się (na wodzie).

 Chełpa, pigułecznik, roślina ziołowa z rodziny kaparowatych.

 Chełpić się, chlubić ś., szczycić ś., przechwalać ś, wynosić się.

 Chełpliwiec, samochwał, lubiący się chełpić, zarozumialec.

 Chełpliwość, skłonność, upodobanie do chełpienia ś., samochwalstwo, wynoszenie się.

 Chełpliwy, lubiący się chełpić, przechwalający się.

 Chełznać — p. Kiełznać.

 Chemiczny, przym. od Chemja, dotyczący chemji.

 Chemigrafja a. Chemitypja, sposób wytrawiania rysunków na cynku za pomocą kwasów.

 Chemik, uczony, zajmujący się chemją.

 Chemikalja, blp., produkty, przetwory chemiczne.

 Chemja, gr., nauka o pierwiastkach ciał, ich związkach, składzie i zmianach.

 Cherlactwo — p. Charłactwo.

 Cherlać (Chyrlać), niedomagać, być chorowitym, kwękać, nędznieć, kawęczeć, podupadać.

 Cherlak, delikatny, niedołężny, chorowity; biedak; p. Charłak.

 Cherub, Cherubin, (lm. -y), jeden z aniołów najwyższego chóru anielskiego z mieczem płomienistym, otaczających tron Boga.

 Cherubinek, aniołek w rzeźbie, w malarstwie; śliczne dziecko.

 Chęć, pragnienie, ochota, wola, życzenie; pociąg, pożądanie; zamiar, intencja; życzliwość, sprzyjanie; skłonność, przychylność.

 Chędogi, porządny, schludny, czysty, ładny.

 Chędożyć, czyścić, oczyszczać: żart., ogrywać kogo; bić, ćwiczyć.

 Chętka, zdr. od Chęć.

 Chętnie, z chęcią, ochoczo.

 Chętny, skłonny do czego; ochoczy, pilny, pełen dobrych chęci, skory, pilny; życzliwy, przyjazny komu.

 Chich, chych, właść. w lm. C-y, cichy śmiech, przytłumione rozśmianie się, śmiechy, żarty.

 Chichot (-u), śmiech, śmiech przytłumiony, tajony, chychotanie.

 Chichot (-a), śmieszek, rozśmieszający innych, żartowniś.

 Chichotać, śmiać się po cichu z kogoś lub z czegoś, śmiać się często byle z czego.

 Chichotka, śmieszka, śmiejącą się często i byle z czego; w lm. C-ki, śmiechy przytłumione.

 Chimera, gr., (potwór bajeczny z łbem lwim, ciałem kozim i ogonem smoczym); przen., urojenie, mrzonka, fantazja, wymysł; dziwactwo, kaprys, widzimisię; narowy; straszydło urojone, widmo, przywidzenie; C-y stroić = dziwaczyć, kaprysić, grymasić.

 Chimera, ryba (p. Przeraza).

 Chimerować, kaprysić, dziwaczyć grymasić, chimery stroić.

 Chimeryczny, dziwaczny, urojony; kapryśny, dziwaczący.

 Chimeryk (-cy), dziwak, kapryśnik, grymaśnik, fantasta.

 China, kora drzewa chinowego.

 Chinina, alkaloid otrzymywany z kory drzewa chinowego, (środek przeciwgorączkowy).

 Chinowiec, drzewo z rodziny marzannowatych, dostarczające kory chinowej; drzewo chinowe.

 Chińczyk, przen. trzymający się upornie form przestarzałych.

 Chiński, przym. od Chiny. C. mur przen. odgraniczenie się zupełne od reszty świata. C. cienie, obrazy cieniowe, rzucone na płótno zmoczone.

 Chińszczyzna, to, co z Chin pochodzi; w guście chińskim, szczególnie porcelana; brak gustu, smaku artystycznego, dziwactwo, dziwolągi w zakresie artyzmu; uporczywe zamiłowanie w jakichś niedorzecznościach, zastarzałość; jeżyk i pojęcia niezrozumiałe.

 Chiragra, gr. dna, artrytyzm w rękach, gościec, łamanie.

 Chiragryk, cierpiący chiragrę.

 Chirologja, gr., blm., mowa na palcach.

 Chiromancista, Chiromanta, Chiromantyk, rękowieszcz, wróżbita, wróżący z rysów na dłoni.

 Chiromancja, blm., wróżenie z linji i znaków na dłoni.

 Chironomja, gr., blm., nauka o giestach, o ruchach mówiącego.

 Chirurg, gr., lekarz operator.

 Chirurgiczny, dotyczący chirurgii.

 Chirurgja, gr., blm., leczenie za pomocą robienia operacji, cięć, opatrunków, wypaleń i innych rękoczynów.

 Chiwian, drzewo lub krzew o liściach pierzastych, pochodzące z Chin, u nas hodowane w ogrodach, bałwian (fig.).

 Chlać, pić bez miary, lać w siebie, żłopać, chłeptać, chlapać.

 Chlap! odgłos uderzenia, chodzenia po błocie, po wodzie.

 Chlapacz, nadużywający trunków, pijak, mówiący bez zastanowienia co mu na język przyjdzie.

 Chlapać, pluskać, tryskać; C. ś., chlupać ś., iść przez wodę a. błoto bełcząc je, rozchlapując; pluskać się, walać się, szargać się, bebrać się; p. Chlapnąć.

 Chlapanina, babranie się w wodzie; czas dżdżysty, słota, szaruga, błoto.

 Chlapnąć, bryzgnąć, plunąć, ochlapać błotem; mierzyć, lunąć, palnąć, chlusnąć, rąbnąć; wypić, łyknąć, palnąć; upaść, klapnąć; C. językiem, powiedzieć coś niewłaściwego; p. Chlapać.

 Chlapu, chlapu! odgłos łażenia po błocie, po wodzie.

 Chlast! wykrz., naśladujący odgłos uderzenia, upadnięcia, klapnięcia; przekreślenie.

 Chlastać, dok. Chlastnąć, uderzyć, palnąć, walnąć, kropnąć; ostro skrytykować, ostro zganić, schlastać; ciąć, rozciąć, przeciąć za jednym zamachem; napisać dużo za jednym zamachem; machnąć, przekreślić, przemazać; powiedzieć coś złego przez nieuwagę; skoczyć; C. ś., uderzyć się, bić się, walać się.

 Chleb, pieczywo (duża bułka ciasta) z zaczynionej mąki i ziarn zbożowych. C. biały = pszenny; C. pytlowy, sitny = przesiany przez pytel, sito; C. razowy, razowiec, C. czarny = nieprzesiany: C. suchy = bez masła; C. przaśny = bez kwasu; C. czerstwy = mający kilka dni; C. komyśny = żołnierski: C. pszczelny = zarobiony miodem pyłek kwiatowy, którym pszczoły karmią swe larwy; C. żywota = Przenajświętszy Sakrament; życie, żywność, pokarmy, posiłek, pożywienie, sposób do życia, utrzymanie, życie, byt, dobrobyt, majątek, zamożność; zarobek, posada; służba, obowiązek; dla C-a = dla zarobku, aby żyć; za C-em = za zarobkiem, w poszukiwaniu pracy; podziękować za C. = za służbę: C. powszedni rzecz zwyczajna; C. wysłużony = zapewnione utrzymanie na starość jako nagroda za zasługi lub za wieloletnią prace: być na łaskawym C-ie = na utrzymaniu z łaski; nie z jednego pieca C. jadał = bywalec; C. bodzie = robi dumnym.

 Chleb św. Jański, rożki, owoc (strąk) szarańczynu, o obfitym miodowym miękiszu, jadalny (f.).

 Chlebek, chlebuś, zdr. od Chleb.

 Chlebnica, dzieża do chleba, łopata do wkładania chleba do pieca.

 Chlebny, przym., od Chleb; w chleb (żyto) bogaty; p. Chlebowy.

 Chlebodajny, urodzajny, żyzny; dający utrzymanie, dochodny.

 Chlebodawca, dający pracę, utrzymanie, zarobek, pracodawca; dobroczyńca, dobrodziej.

 Chlebodawczyni, dająca pracę, utrzymanie, żywiąca, gospodyni, żywicielka.

 Chleborodny, (grunt) rodzący zboże czyli chleb, chlebodajny.

 Chlebowe, pieniądze, które dają na chleb zamiast samego chleba, strawne.

 Chlebowiec, drzewo chlebowe, drzewo z rodziny pokrzywowatych, o wielkich mączystych owocach, dostarczających pożywienia, podobnego do chleba (fig.).

 Chlebowy, przym. od Chleb; drzewo chlebowe, p. Chlebowiec.

 Chlew, budynek przeznaczony na pomieszczenie dla świń; pgrdl., brudna izba.

 Chlewnia, gospodarstwo chlewne, racjonalna hodowla świń, chów świń; trzoda chlewna, nierogacizna.

 Chlewny, przym. od Chlew; trzoda chlewna = świnie.

 Chlip! Chlip! odgłos chłeptania jakiego płynu; łkanie, płacz.

 Chlipać, dok. Chlipnąć, łykać, zaczerpywać napoju ustami; chłeptać, łkać, szlochać.

 Chliptać — p. Chłeptać.

 Chlor, gr., pierwiastek chemiczny, metaloid, gaz gryzący, duszącego zapachu, barwy żółto-zielonawej, istniejący tylko w związkach.

 Chloral, połączenie chloru z bezwodnym alkoholem, płyn o przenikliwym zapachu, używany w medycynie do uśmierzania bólu i usypiania.

 Chloran, sól kwasu chlornego.

 Chlorek, związek chemiczny chloru z innym pierwiastkiem; C. wapna, proszek biały, służący do dezynfekcji, bielenia i t. d.

 Chlorofil a. zieleń roślinna, barwnik zawarty w roślinach i nadający im kolor zielony.

 Chloroform, mieszanina chlorku wapna, wody i alkoholu, używana jako środek znieczulający i usypiający przy operacjach chirurgicznych i w fabrykacji.

 Chloroformować, usypiać kogo (znieczulać ból) za pomocą chloroformu.

 Chlorowce, inne pierwiastki należące do tej samej grupy co i chlor (brom, jod i in.).

 Chlorowodór, związek chloru z wodorem, gaz bezbarwny, ostrego zapachu.

 Chloroza, gr., blednica.

 Chloryt, minerał barwy zielonkawej, należący do krzemianów.

 Chluba, chełpliwość, popis, szczycenie ś. czem; pochwała, zaszczyt; przen. człowiek a. rzecz, którą się ktoś chlubi; duma, chwała, ozdoba.

 Chlubić ś., szczycić ś., chełpić ś., chwalić ś., wynosić ś.

 Chlubny, chwalebny, zaszczytny; pełny chluby, chwały.

 Chlubotać, wydawać odgłos płynu ciekącego, poruszającego się; pluskać.

 Chlupać, Chlupnąć, Chlupotać, bełtać, bełkotać płynem; Ch. ś., chlapać ś., brodzić po błocie lub po wodzie, chlapiąc głośno wokoło, pryskać, tryskać, plusnąć, skoczyć w wodę, buchnąć.

 Chlust! odgłos uderzenia, bicia; odgłos wpadnięcia do wody, skoczenia do wody; odgłos wylania jakiego płynu.

 Chlustać, dok. Chlusnąć, uderzyć, palnąć, kropnąć; plusnąć, trysnąć, lunąć, prysnąć, bryznąć, rzucić się (krew); Ch. językiem = głupstwo powiedzieć, palnąć; powiedzieć słowo obelżywe.

 Chłeptać, Chliptać, pić językiem (pies, kot); żłopać, pić cmoktając.

 Chłodek, zdr. od Chłód, przyjemne świeże powietrze; przen. miejsce ocienione.

 Chłodnawy, cokolwiek chłodny.

 Chłodnica, altanka ocieniona; oziębiacz; p. Chłodnik.

 Chłodnieć, Chłodnąć, ostudzać się, stawać ś. zimnym, stygnąć, oziębiać ś.; ostygać, stawać ś. obojętnym, chłodnym, mniej czułym, serdecznym, stygnąć.

 Chłodnik, miejsce chłodne, ocienione; napój chłodzący; zupa chłodna z barszczu, śmietany, boćwiny i jaj; piec w hucie, gdzie się szkło ochładza; chłodnica, część aparatu dystylacyjnego, w której się para ochładza i skrapla, w którym się płyn chłodzi; kilsztok.

 Chłodniuchny, chłodniusieńki, chłodniuteńki, chłodziutki, zupełnie chłodny, przyjemnie chłodny.

 Chłodny, nieco zimny, zimnawy, ostudzony, oziębiony; oziębły, ostygły, obojętny, pozbawiony żywszego uczucia.

 Chłodzić, sprawiać chłód; oziębiać, czynić chłodnym; ochładzać, studzić, orzeźwiać; tłumić zapał, zbytnią wybujałość fantazji; trzeźwić; Ch. ś., ochładzać ś., orzeźwiać ś., uspakajać ś.

 Chłonąć, wchłaniać, pochłaniać, absorbować, wsysać, połykać, wciągać w siebie; przyswajać sobie, nabierać czego; przen. pochłaniać, przejmować co; płonąć, pałać.

 Chłonice, anat., naczynia chłonne (limfatyczne), w których krąży limfa.

 Chłonny, przym. od Chłonąć; gruczoły chłonne, naczynia chłonne (limfatyczne); chłonący.

 Chłop, kmieć, rolnik, wieśniak, włościanin; mąż, mężczyzna; cham, prostak; grubjanin, gbur; kochanek, gach, kawaler; żart. małżonek; silny i rosły; chwat, zuch.

 Chłopaczek, Chłopczątko, Chłopczyk, Chłopuś, zdr. od Chłopiec.

 Chłopaczysko, zgr. od Chłopak, niezgrabny, niegrzeczny, gburowaty chłopiec.

 Chłopak, Chłopiec, wyrostek; przyrząd do ściągania butów z nogi (fig.).

 Chłopczyk, chłopczyna, pieszczotliwie od Chłopiec.

 Chłopczysko, zgr. od Chłopiec; chłopiec nieokrzesany, niegrzeczny, gburowaty; chłopiec (mówiąc z politowaniem).

 Chłopek, zdr. od Chłop, biedny, poczciwy wieśniak, kmieć.

 Chłopianka, chłopka.

 Chłopiątko, zdr. od Chłopię.

 Chłopiec lub Chłopak, dziecię płci męzkiej, syn; podrostek, młodzik, młodzieniec; pachołek, służący, lokaj młody; w handlu: uczeń, praktykant; terminator w jakiem rzemiośle; posługujący.

 Chłopieć, stawać ś. podobnym do chłopa, dziczeć.

 Chłopię (-ęcia), chłopiec, pacholę.

 Chłopięcy, przym. od Chłopię, dziecięcy, dziecinny, młody.

 Chłopisko, zgr. od Chłop; wielki a niezgrabny, do niczego, drągal.

 Chłopka, wieśniaczka, włościanka; czepek negliżowy z tyłu zawiązany (fig.).

 Chłopofil, przyjaciel chłopów, zwolennik chłopów, chłopoman.

 Chłopoman, przyjaciel chłopów, stronnik chłopów; idealizujący chłopów; demokrata, ludowiec.

 Chłopomanja, trzymanie strony chłopów, przesadne idealizowanie chłopów.

 Chłopski, kmiecy, wieśniaczy, włościański, należący do chłopa; prosty, gburowaty; C. rozum, zdrowy rozsądek widzący rzeczy jasno, pojmujący od razu bez dociekania i nauki; prosty, naturalny; po C-u, z C-a = jak chłop (przebrać się, mówić).

 Chłopstwo, zbior. chłopi; stan chłopski; prostactwo.

 Chłoptaś, chłopuś, zdr. od Chłopiec, ładny chłopiec.

 Chłosta, plaga, bicie, cięgi; bicie kijem lub rózgą, razy; przen. kara, nieszczęście, plaga.

 Chłostać, bić, ćwiczyć, smagać; uderzać z siłą; łajać, ostro krytykować; gnębić, dokuczać, dręczyć.

 Chłód, zimno umiarkowane, powietrze chłodne; oziębiona temperatura, miejsce chłodne, cień; brak uczuć cieplejszych; obojętność.

 Chłypać, mrugać często oczami; łypać, zaczerpnąć powietrza; łykać.

 Chłysnąć, łyknąć, połknąć, napić się.

 Chłystek, błazen, głupiec, hołysz, smarkacz, gołowąs; nie wiele wart, hetka-pętelka.

 Chmal, w bartn. gwóźdź w drzewo wbity nad miejscem, na którym bartnik zawiesza łaziwo; gąszcz w lesie, gęstwina, jaruga.

 Chmara, rz. ż., mnóstwo, wielka ilość, masa, ćma, tłum.

 Chmiel, blm., roślina wijąca się o łodydze cienkiej, szorstkiej, długiej, o kwiatach szyszkowatych, używana przy fabrykacji piwa; piwo i wogóle trunek, moc jego; taniec weselny i muzyka do niego; przen. nieporządek, zamęt.

 Chmielarnia, Chmielnik, miejsce w którym hodują chmiel na większa skalę; zakład pakowania chm.

 Chmielarstwo, przemysł chmielowy, uprawa chmielu, handel chmielem.

 Chmielarz, zbieracz chmielu, chodzący koło chmielu; handlujący chmielem; pijak.

 Chmielić, zaprawiać chmielem.

 Chmielnik — p. Chmielarnia.

 Chmielny, Chmielowy, przym. od Chmiel; chmielem zaprawny, mocny, do głowy bijący; gorzki.

 Chmielowe, prowizja dawana piwowarowi przez sprzedającego chmiel.

 Chmielowiec, motyl o skrzydłach białych lub żółtawych z brunatnemi plamami, żyjący w korzeniach chmielu, latający o zmierzchu.

 Chmura, zbiór drobniutkich kropelek wody lub kryształków lodu, zawieszonych w powietrzu na większej wysokości nad ziemią; ciemny obłok deszczowy; mrok, pomrok, ciemność; wyraz smutku, zasępienia; groźna zapowiedź, groźba czego; mnóstwo, ćma, moc, chmara; C-y się zbierają = ma się na deszcz, zasępia się, ma się na wojnę; zajść C-ą = zasępić się, zamroczyć się, posmutnieć.

 Chmurliwy, cokolwiek zasłonięty chmurami przechodzącemi, pochmurny, posępny, zasępiony, gniewliwy.

 Chmurnawy, cokolwiek chmurny, ciemnawy, posępny.

 Chmurny, ciemny, pochmurny, zaszły chmurami, zachmurzony, bez słońca; smutny, ponury, posępny, kwaśny.

 Chmurzyca, gęsta chmura.

 Chmurzyć przen. czoło, marszczyć czoło, posępnieć, okazywać niezadowolenie, taić gniew; C. ś., chmurami ś. okrywać lub zachodzić, mieć się na deszcz, na burze, zachmurzać się; posępnieć, stawać się smutnym; C. ś. na kogo = dąsać ś., krzywić się, gniewać się.

 Chmyz, Chmyza, mały konik niepozorny, hetka; człowieczek niepozorny; krzaki, zarośla.

 Choc! wykrz. hoc! oznaka skoku, podskoku, wesela, radości.

 Chochelka, łyżeczka, czerpaczek.

 Chochla, duża, okrągła i głęboka łyżka na długim trzonku, służąca do czerpania pokarmów płynnych; tyczka przywiązana do linki niewodu: którą przy łowieniu ryb pod lodem kierują sieć do następnej przerębli.

 Chochlik, istota fantastyczna, wesoła a złośliwa, lubiąca ludziom wyprawiać psoty i figle; latawiec, skrzatek, gospodarczyk.

 Chochół, zwierzę ssące, owadożerne, wielkości szczura, z długim ruchomym ryjkiem (fig.) i czubem na głowie; pgrdl. nazwa chłopa ukraińskiego, kozaka zaporożskiego; wierzchołek, czub.

 Chociaż, Choć, przysł. przynajmniej, pomimo że; spójn. acz, aczkolwiek, lubo, jakkolwiek.

 Choć — p. Chociaż.

 Choćby, chociażby, sp., gdyby nawet, bodajby.

 Chodak, gatunek obuwia z jednego kawałka skóry nieczernionej, sznurowanego rzemykiem lub sznurkiem naokoło nogi, łapcie, kierpce (fig.); ten, co chodzi w chodakach, człek prosty.

 Chodaczek, zdr. od Chodak.

 Chodaczkowy, przym. od Chodaczek; szlachcic ch. = zagonowy, szaraczkowy, zagrodowy, ubogi.

 Chodnik, miejsce do chodzenia, szpaler, aleja; trotuar; ścieżka, drożyna; wykuta droga podziemna w kopalni; korytarz, galerja kryta, ganek kryty; długi dywanik lub płótno dla przyciszenia kroków.

 Chodować — p. Hodować.

 Chodzący, im. od Chodzić; uosobiony, istny, wcielony; ch. szkielet, mumja ch. = istny szkielet, istna mumja, t. j. wychudły, wyschły jak szkielet, jak mumja.

 Chodzić, iść, przenosić ś. z miejsca na miejsce na własnych nogach, stąpać; bywać, uczęszczać, nawiedzać; C. na bałyku, na czworakach, raczkiem = raczkować; C. na przechód = z potrzebą, do ustępu, do wygódki; C. po domach = obchodzić mieszkania, nawiedzać; C. do roboty = wynajmować się; C. (po): zdarzyć się, szerzyć się (choroby, przypadki, nieszczęścia); przechadzać ś., spacerować; C. za kim, czem, około czego = pilnować, zajmować ś., prowadzić, krzątać ś., robić starania; C. koło siebie = pamiętać o sobie, zabiegać dla siebie; C. na co = na lekcje, uczyć ś., słuchać wykładu, studjować co; C. do zakładu jakiego = uczyć ś. czego; C. w czem = ubierać ś.; nosić ś.; C. czysto, brudno; chodzą pociągi, karetki = kursują, jeżdżą; zegar chodzi = mechanizm jego jest w ruchu, nie jest zepsuty; klucz w zamku ciężko chodzi = obraca się z trudnością; ciarki chodzą po ciele = zimno, dreszcze, uczucie strachu przebiega po ciele, przeszywa; C. = iść, wypływać, wynikać (kara za występkiem chodzi); C. w parze z czem = łączyć ś., zgadzać ś., jednoczyć ś. z czem; C. dzierżawą, dzierżawić; C. = szerzyć ś., rozchodzić ś., krążyć, obiegać (wieści, pogłoski); C. prostą drogą = być otwartym, prawym; C. krętemi ścieżkami = uciekać ś. do wybiegów, kłamstw, kręcić; nieos. chodzi, chodziło idzie, szło, tyczy się, być zagrożonym (np. tu chodzi o jego życie, o honor, o pieniądze, o byt); o co wam chodzi: czego chcecie? o co się ubiegacie?

 Chodziwy, wytrzymały w chodzeniu, dobry do chodu.

 Choina, sosna, choja, chojka, chojak, chojar; gałęzie drzew iglastych; nieduży las sosnowy.

 Choinka, młoda sosenka; lasek choinowy; sosenka wigilijna dla dzieci, ubrana świeczkami i łakociami (f.).

 Choja, chojak, chojar, chojka — p. Choina, sosna.

 Chojniak, lasek złożony z choin; młoda choina.

 Cholera, gr., epidemiczna choroba zakaźna, objawiająca ś. biegunką, wymiotami i kurczem; przekleństwo; człowiek gniewliwy, zły; bieda, utrapienie, nieszczęście.

 Choleryczny, dotknięty cholerą; przeznaczony dla chorych lub zmarłych na cholerę; C. temperament = gniewliwy, żółciowy.

 Choleryk, człowiek gniewliwy, popędliwy, żółciowy, impetyk.

 Choleryna, bar. silna biegunka.

 Cholewa, górna część buta, obejmującą łydkę (fig.); smalić cholewki = umizgać ś., zalecać ś. do panny; z gęby C-ę robić = zaprzeczać temu, co ś. pierwej powiedziało, nie dotrzymać słowa; gęba jak C. = człowiek dużo gadający; głupi; wszetecznica, tłuk, wycieruch.

 Chołodziec, prow., chłodnik, zupa z botwiny i śmietany z lodem.

 Chomąt, Chomąto, część uprzęży, kształtu owalnego, wkładanej koniowi na szyję (fig.); chodzić jak w chomącie: chodzić sztywno, jakby kij połknąć.

 Chomik lub skrzeczek albo piesek ziemny, zwierzątko ssące z rzędu gryzoniów, żywiące się ziarnami zbóż, których zapasy gromadzi w norze.

 Chondryna, gr., klej chrzęstny wydobywany z chrząstek przez gotowanie ich, chrząstnik.

 Chopać, chopnąć, uderzyć gwałtownie, buchnąć; C-nąć się, pobiec prędko, podskoczyć.

 Chorał, psalm, pieśń religijna śpiewana chórem; utwór muzyczny z pieśni religijnej ułożony.

 Chorągiew(-gwi), drzewce, drążek z przybitym w górnej części kawałem tkaniny jedno- dwu-, lub trójbarwnej (fig.), przyozdobiony nieraz herbem państwa albo obrazem świętym, służący jako godło, sztandar, znak państwowy, bractwa, cechu, wojska, stowarzyszenia; proporzec; C. rozwinąć = ogłosić wojnę; C. opuścić = poddać się, dezerterować; C. okrętowa = flaga, bandera; C. wywieszona dla uczczenia, dla ozdoby = flaga; oddział jazdy.

 Chorągiewka, mała chorągiew; znak wskazujący kierunek wiatru (f.), wiatrowskaz; część pióra ptaków złożona z osi i promieni, osadzonych z obu stron na niej (fig-); człowiek nie zdecydowany, wahający się; zwinąć chorągiewkę = dać za wygranę, ustąpić, wycofać się zręcznie; usunąć się.

 Chorągiewny, Chorągwiany, należący do chorągwi, żołnierz.

 Chorążanka, córka chorążego; dziewica niosącą chorągiew albo feretron w czasie procesji.

 Chorąży, noszący chorągiew przed wojskiem, porucznik; urzędnik wojskowy w dawnej Polsce; wyznawca czego, propagator.

 Chorążyc, syn chorążego.

 Chorążyna, żona chorążego.

 Chorej — p. Trochej.

 Choreografja, gr., sztuka oznaczania kroków tanecznych znakami; nauka tańca, nauka baletnicza.

 Choroba, brak zdrowia, słabość, niemoc, niedomaganie, cierpienie; zła skłonność, ujemny objaw duchowy; człowiek zły, niedobry; C. ostra = powstająca nagle i szybko przebiegająca; C. wilcza: zmyślona, udana; C. angielska — p. Krzywica; wielka C. lub C. św. Walentego — p. Epilepsja, padaczka; C. morska = powstająca wskutek kołysania się statku na pełnem morzu, odznaczająca się wymiotami; nieszczęście, licho, djabeł.

 Chorobliwy, zapadający często na zdrowiu, mający złe zdrowie, mizerny, niezdrowy, oznaczający chorobę, nienormalny stan fizyczny; nienaturalny, nienormalny, wypaczony; pełen myśli niezdrowych, dziwaczny.

 Chorobotwórczy, wywołujący chorobę (bakterje chorobotwórcze).

 Chorografja, gr., opis jakiego kraju lub okolicy.

 Chorologja, gieografja roślin i zwierząt, rozmieszczenie ich na powierzchni ziemi.

 Chorować, być chorym, słabym, cierpiącym, źle się mieć, cierpieć fizycznie: — C. na co = być owładniętym manją czego, mieć manię czego, udawać, grać rolę czyją; — C. na kieszeń = nie mieć pieniędzy.

 Chorowity, skłonny do chorowania, zapadający często na zdrowiu, mizerny.

 Choróbsko, zgr. od Choroba; brzydka choroba.

 Chory, niezdrowy, słaby; dotknięty chorobą, cierpiący, pacjent.

 Chorzeć, chorować, podlegać chorobie.

 Chorzuchny, chorzutki, zdr. od Chory; bardzo chory.

 Chowacz, maleńki chrząszczyk czarny lub ciemno-brunatny z ryjkiem, który może chować w rowek na brzusznej stronie ciała.

 Chować, wkładać a. kłaść gdzie, aby nie było widzialnem; kłaść w miejscu bezpiecznem dla ukrycia, kryć; przechowywać, zachowywać, konserwować; taić, ukrywać, skrywać; pielęgnować, karmić, hodować (bydło, ptactwo); wychowywać; bronić, strzec, chronić; zachowywać, przestrzegać, nie naruszać, dotrzymywać, wypełniać, pełnić, dochowywać (wiarę małżeńska, tajemnice i t. p.); grzebać (umarłego); C. na później = odkładać, odwlekać; C. w tajemnicy = nie mówić o tem że się wie, czuje; C. w pamięci = pamiętać długo; C. gniew = żywić gniew, trwać w gniewie; C-aj Boże = broń Boże; C. ś., kryć ś.. ukrywać ś., nie pokazywać się, ochraniać ś., oszczędzać ś., chronić ś., pilnować ś., strzec ś., pielęgnować ś., zachowywać ś. (na co); wychowywać ś.; przechowywać ś., konserwować ś., być zdrowym; C. się zdrowo, żyć, postępować, porządnie, uczciwie.

 Chowanie, rz. blm.; p. Chów; wychowanie.

 Chowanna, umiejętność wychowywania dzieci; p. Pedagogika.

 Chowany, swojski, domowy, oswojony; w chowanego, rodzaj gry towarzyskiej, w której jedni się chowają a inni ich szukają.

 Chód, chodzenie, sposób chodzenia, ruchy, władza chodzenia; bieg, stąpanie, ruch.

 Chór, gr., (lm. C-y) miejsce w kościele, gdzie są organy (fig.); kilka osób razem śpiewających; C. w dramacie starożytnym = ustęp liryczny między aktami i osoby, wygłaszające ten ustęp; zastęp; C-y, osoby wykonywujące śpiew zbiorowy; śpiewy chóralne: C-em razem, jednogłośnie.

 Chóralny, przym. od Chorał; chórowy; C. śpiew = wykonany przez wiele osób.

 Chórek, mały chór; galerja w sali balowej.

 Chórowy, przym. od Chór.

 Chórzysta, śpiewający w chórze, należący do składu opery, ale nie śpiewający solo, członek chóru.

 Chów, Chowanie, hodowla, pielęgnowanie; wychów zwierząt domowych w celu otrzymania z nich potomstwa i dobrych gatunków; swego Ch-u = skromny, rubaszny, parafjanin.

 Chrabąszcz, owad wachlarzorogi, z rzędu chrząszczów (f.); przen. mizerak, chuchrak, chudziak.

 Chrap, chrapy, nozdrza niektórych zwierząt kopytowych (fig.); sapy, bagno, trzęsawisko.

 Chrapać, Chrapnąć, śpiąc, wydawać głos gardłowy chrapliwy, sapać chrapowato, charkać; C. się (niedok.), przedzierać ś., przechodzić z trudem, drapać ś. przez gęstwinę, usiłować dojść do czego z trudnością, zdobyć co, starać ś. usilnie o co; p. Dochrapać się.

 Chrapała, ten, co chrapie.

 Chrapanie, szmer, odgłos wydawany podczas snu przy oddychaniu, powstający wskutek bezwładności języka i podniebienia porywanego prądem wdychanego i wydychanego powietrza; rzężenie.

 Chrapicki, w wyraż. ciąć C-ego, spać, śpiąc mocno chrapać.

 Chrapka, gniew ukryty, tajemna żądza szkodzenia; mieć C-ę na co, na kogo = mieć chęć zdobycia czego, zaszkodzenia komu; apetyt, chętka.

 Chrapliwy, chrapiący, charczący, chropowaty, szorstki (głos).

 Chrapnąć, na krótko mocno zasnąć, chrapiąc; zdrzemnąć się: dobijać się czego powoli p. Chrapać.

 Chrapot, chrapanie.

 Chrapowaty — p. Chropawy.

 Chrapy — p. Chrap.

 Chrestomatja, gr., wypisy, wybór odpowiednich co do treści i formy ustępów z dzieł różnych pisarzy, do użytku szkolnego.

 Chrobot, chrzęst, trzask, chrupot, skrzyp, szelest; odgłos rzeczy upadającej, łomot, brzdęk.

 Chrobotać, trzeszczeć, trzaskać, chrzęst wydawać, chrzęścić; C. ś., tłuc się, wałęsać się, kręcić się, łazić robiąc szmer.

 Chrobotek, gatunek porostu, będący głównem pożywieniem renów w krajach podbiegunow.(f.).

 Chrobry, waleczny, dzielny, mężny, odważny, bohaterski, rycerski.

 Chrochać, chrząkać (o świniach).

 Chrom, pierwiastek chemiczny, metal dający w połączeniach piękne zabarwienia: żółte, zielone, czerwone, pomarańczowe.

 Chromać — p. Chromieć.

 Chromatofory, gr., bot., utwory protoplazmatyczne we wnętrzu komórek, zawierające barwniki i nadające kolor roślinie: zool., kurczliwe komórki barwnikowe w skórze niektórych zwierząt, mających zdolność zmieniania barwy.

 Chromatoskop, gr., rodzaj kalejdoskopu.

 Chromatotrop, gr., przyrząd złożony ze szkieł pokrytych malowidłami, służący do wywoływania żywej gry kolorów zmieniających się, nazywany: «kalospintechromokrene».

 Chromatyczność, Chromatyzm, gr., blm., szereg tonów przez półtony idący, t. j. utworzony przez zniżanie lub podwyższanie tonów pierwotnych; barwność, kolorowość (na obwodzie) obrazów, powstająca wskutek rozszczepienia promieni światła w soczewkach.

 Chromatyczny, podwyższający lub zniżający nutę o półtonu (gama C-a): Ch-e znaki, znaki podwyższania krzyżyk #, lub obniżania tonów bemol ♭, i kasownik ♮; C-a aberacja, powstawanie barwnych obwódek przy przejściu światła przez soczewki lub pryzmaty.

 Chromatyka, gr., nauka o barwach.

 Chromiany, sole, w skład których wchodzi kwas chromowy w połączeniu z jakąś zasadą.

 Chromieć, Chromać, kuleć, chodzić kulejąc; iść kulawo, źle, utykać, szwankować, wahać ś.; niedokładnie odpowiadać, być niepewnym, niedokładnym, niedobrze umieć, pozostawiać wiele do życzenia.

 Chromit, ruda chromowa, minerał koloru czarnego.

 Chromodruk, sposób mechanicznego reprodukowania kolorowych obrazów za pomocą klisz odbitych trzema farbami: żółtą, czerwoną i niebieską oraz ich kombinacjami.

 Chromofotografja, gr., fotografowanie przedmiotów z ich barwami.

 Chromogen, gr., bezbarwny związek w roślinach, z którego sztucznie otrzymuje się barwniki.

 Chromolitografja, gr., litografja odbita kolorami.

 Chromosfera, gr., warstwa rozżarzonego wodoru, pary, metali, otaczająca słońce, widzialna w czasie zaćmienia słońca, jako krążek różowawy.

 Chromotypja, sposób wykonywania odbitek kolorowych graficznych albo drukarskich z rysunków wykonanych na cynku; farbami; druk barwny.

 Chromotypografja, gr., drukowanie kolorami za pomocą prasy drukarskiej; odbitka kolorowa.

 Chromy, kulawy, utykający na nogę; niepewny, wątpliwy, nieodpowiedni, chwiejny.

 Chroniczny, przeciągły, zastarzały, od dawnego czasu trwający, przewlekły; choroba C-a.

 Chronić, bronić, strzec, zachowywać; zasłaniać, ochraniać; zapobiegać, niedopuszczać; zabezpieczać, dawać u siebie schronienie, przytułek; ukrywać kogo; C. się, kryć ś., chować ś.; uciekać, szukać schronienia, bronić ś.; strzec ś., wystrzegać ś.; unikać, stronić.

 Chronografja, gr., kronikarstwo, pisanie dziejów porządkiem lat.

 Chronogram, data oznaczona głoskami łacińskiemi liczbowemi, znajdującemi się w wyrazach spotykanych na napisach medali.

 Chronolog, znawca chronologji, zajmujący się chronologią.

 Chronologiczny, idący porządkiem lat w opisywaniu dziejów; uporządkowany według czasu.

 Chronologja, porządek w rachubie lat; nauka o podziale czasu, wskazująca daty, w których odbywały się wypadki dziejowe.

 Chronometr, gr., czasomierz; najdokładniejszy zegarek, używany w żegludze, astronomji, służący do odznaczania długości gieograficznej; narzędzie do mierzenia taktu w muzyce — p. Metronom.

 Chronometrja, nauka dokładnego oznaczania czasu na dane miejsce gieograficzne; w muz. dokładne oznaczanie taktu, tempa.

 Chronometryczny, przym. od Chronometr.

 Chronoskop, przyrząd do mierzenia bardzo drobnych odstępów czasu lub do oznaczenia chwili, w jakiej zjawisko się zdarzyło.

 Chropawić, Chropowacić, czynić chropowatym, szorstkim.

 Chropawieć, Chropowacieć, stawać się chropowatym, nabierać chropowatości, szorstkości.

 Chropawy, Chropowaty, szorstki, niegładki, pełny chropawości, nieuprzejmy, szorstki, niedelikatny.

 Chropowacizna, miejsce chropawe, niegładkie, szorstkie.

 Chropowatość, szorstkość, nierówność, guzowatość.

 Chropowaty — p. Chropawy.

 Chrósnąć, zaszeleścić, szelest wydać, zatrzeszczeć; uderzyć, grzmotnąć, palnąć, kropnąć.

 Chróst, odpadki leśne z suchych gałęzi, z krzewów i wierzchołków drzew, do wiązania płotów lub pokrywania grobli, faszyna, p. Chróśniak; wiklina, gąszcz, zarośla; gatunek ciasta kruchego w kształcie wstążek, faworki.

 Chrószcz — p. Chruszcz.

 Chróściany, z chróstu zrobiony.

 Chróściasty — p. Chróścisty.

 Chróściel, derkacz, ptak z rzędu brodzących, o upierzeniu z wierzchu rdzawym, pod spodem białym, podobny do przepiórki, lecz na wyższych nogach.

 Chróścik, owad z rzędu żyłkoskrzydłych, którego larwa buduje z ziarnek piasku i malutkich skorupek pochewkę na odwłok; gatunek porostu zw. wstępka.

 Chróścina, gęste krzaki i zarośla. C. a. drzewko poziomkowe, drzewko z rodziny wrzosowatych, o jagodach jadalnych, hodowane w ogrodach.

 Chróścisty, pełny chróstu, krzewiasty, krzaczysty, rosochaty.

 Chróśniak, Chróst, miejsce porosłe krzakami, wikliną, zarośla; płot z chróstu.

 Chrup! odgłos chrupania, gryzienia, skrzypienia.

 Chrupać, Chrupnąć, chrzęścić, chrobotać, trzeszczeć, gryźć, jeść co twardego z odgłosem trzeszczenia; zajadać.

 Chrupanka, legumina z ryżu.

 Chrupot, chrzęst, gryzienie.

 Chrupowaty, twardawy, chrupiący, kruchy.

 Chrust — p. Chróst.

 Chrustać, chrusnąć, (-ta albo -szcze), gryźć z odgłosem jakby kruszącego się chróstu, chrzęścić.

 Chrustowaty, nakształt chrustu.

 Chruszcz lub Chruszczka, grzyb trujący, zwany bielem lub mleczajem (z gatunku bedłek).

 Chruszczeć, wydawać chrzęst, wydawać łoskot, trzask łamania ś.

 Chruściany — p. Chróściany.

 Chruśnięcie, wydanie szelestu, chrzęstu, trzasku, zgrzytnięcia.

 Chryja, gr., krótka rozprawa, skreślona podług pewnych wymagań retorycznych; długi, rozwlekły i nudny wykład piśmienny o czem; nudna, rozwlekła rozprawa lub mowa; rodzaj wiersza elegijnego, żale, długa gadanina; przen. awantura, kłótnia; zamęt gorszący, zajście, skweros.

 Chrypać, Chrypieć, Chrzypieć, mieć chrypkę, wydawać głos chrapliwy, ochrypły.

 Chrypiący — p. Chrypliwy.

 Chrypka, zmiana dźwięku głosu, wskutek której jest on cichszy, przytłumiony, syczący, powstająca z powodu lekkiego zapalenia błony śluzowej narządów głosowych w krtani; głos chropawy, ochrypły, ochrypnięcie.

 Chrypliwy, głos nieczysty, chrapiący, ochrypły.

 Chrystjanizm, p. Chrześcijanizm.

 Chrystus, gr. Pomazaniec, Mesjasz, Zbawiciel, Syn Boży.

 Chrystusów, Chrystusowy, od Chrystus.

 Chryzalida, gr., poczwarka owadu.

 Chryzanilina, chemiczny wytwór z aniliny, służący do wyrobu różnych farb.

 Chryzantema, p. Jastruń, Złocień.

 Chryzarobina, żółte kryształy będące częścią składową proszku goa.

 Chryzmał, naczynie do chowania Chryzma.

 Chryzmat, znak namaszczenia, namaszczenie, piętno.

 Chryzmo, gr., maść z balsamu i oliwy, olej św., którym biskup podczas bierzmowania namaszcza.

 Chryzoberyl, kamień szlachetny, zielony, przezroczysty (odmiana chryzolitu).

 Chryzolit, minerał z grupy krzemianów, barwy przeważnie oliwkowej (odmiany: oliwin, turmalin, chryzoberyl, topaz).

 Chryzomorficzny, gr., złocisty, do złota podobny.

 Chryzopal, minerał, opal zielony (szmaragdowy).

 Chryzopraz, minerał, odmiana chalcedonu, barwy zielonej.

 Chryzoryn, gr., aljaż miedziocynkowy, imitujący złoto; złoto mozajkowe, metal książęcy.

 Chrzan, Warzęcha, roślina z rodziny krzyżowych o białych kwiatach; ostra, gryząca, przyprawa do potraw z mięsistego korzenia tej rośliny (fig.).

 Chrząkać, Chrząknąć, odkaszliwać z charknięciem, charkać: wydawać głos chrapliwy (o wieprzach); wydawać odgłos charknięcia, odkaszliwać flegmę.

 Chrząkała, ciągle chrząkający.

 Chrząstka, twarda sprężysta tkanka w ciele ludzi i zwierząt kręgowych, miększa od kości.

 Chrząstkowacieć, zamieniać się w masę chrząstkową.

 Chrząstkowaty, podobny do chrząstki: C-e ryby, mające szkielet nieskostniały.

 Chrząstkowy, złożony z chrząstek; nieskostniały.

 Chrząstniak, narośl o składzie chrząstkowatym.

 Chrząszcz, chrząszcze lub tęgopokrywe, jeden z rzędów, należących do gromady owadów, mających skrzydła górne twarde, a spodnie błoniaste; Żuk (fig.); C. kartoflany — p. Złotka kolorado.

 Chrząszczyk, zdr. mały chrząszcz.

 Chrzciciel, tylko w wyrażeniu o św. Janie C., który udzielił Chrztu św. Chrystusowi Panu; ten co chrzci.

 Chrzcić, chrztu udzielać, odprawiać chrzest św: do chrztu trzymać; nazywać, mianować; żart. oblewać, skrapiać wodą; C. wino = rozprowadzać wodą; ćwiczyć, bić, smagać; C. ś. = przyjmować chrzest, przechodzić na wiarę chrześcijańską.

 Chrzcielnica, w kościele naczynie z wodą święconą do chrzczenia (fig.).

 Chrzciny, obchód chrztu, uczta z powodu chrztu; żart. bicie, chłosta, baty.

 Chrzczony, który chrzest otrzymał, wychrzczony, neofita.

 Chrzest (chrztu), jeden z 7-miu Sakramentów, obrządek przyjęcia kogo na łono kościoła chrześcijańskiego; nadanie imienia, nazwy dzwonowi, okrętowi, kopalni i t. p. przy poświęceniu; doświadczenie, próba, ciężkie przejście; C. żart., baty, cięgi, łaźnia; C. ogniowy, znajdowanie się żołnierza pierwszy raz w bitwie.

 Chrzestny, -na, na chrzcie otrzymany; do chrztu trzymający (-a).

 Chrześcijanin, wyznawca nauki Chrystusa.

 Chrześcijanka, wyznająca naukę Chrystusa.

 Chrześcijański, przym. od Chrześcijanin; miłościwy, uczciwy; po chrześcijańsku, podług nauki Chrystusa, jak przystoi na chrześcijanina, zwyczajem chrześcijan, uczciwie, porządnie, zgodnie.

 Chrześcijaństwo, religja chrześcijańska; ogół chrześcijan, chrystjanizm.

 Chrześniaczka, córka chrzestna.

 Chrześniak, syn chrzestny.

 Chrzęst, odgłos łamania, szelest, brzęk, szmer, szczęk, chrobot.

 Chrzęszczeć, wydawać szelest, chrzęst, rzęzić, grać (w piersiach), chrzypieć.

 Chrzęścić, dok. Chrzęsnąć, wydawać szelest, chrzęst, szczęk, szeleścić, skrzypić, chrobotać, zgrzytać, chrupotać.

 Chrzęść, część ogona końskiego, z której włosień wyrasta.

 Chrzypieć — p. Chrypieć; w myśl. wydawać głos właściwy słonce.

 Chuch, Chuchnięcie, głos tchu wypuszczonego, dech; ani chuchu, ani duchu = ani śladu.

 Chuchać, dok. Chuchnąć, ciepły dech wypuszczać ustami na wpół otwartemi; ściągnąć, ukraść; C. na kogo = pieścić zbytnio, obchodzić się delikatnie, cackać: C. w garść = doznać zawodu, nie mieć nic.

 Chuchrak, Chuchro, słabowity, bezsilny, mizerak, charlak, biedak.

 Chuchro, ksieniec, rybi żołądek, wnętrzności; — p. Chuchrak.

 Chuć, chęć do zła, żądza, namiętność, skłonność, instynkt nizki, pożądliwość, popęd płciowy.

 Chudactwo, chudaczek, chudy, szczupły; ludzie biedni.

 Chudawy, wyglądający dość chudo, mizerny.

 Chuderlawy, suchy, chudej twarzy, mizerny, wynędzniały, schorzały, chorowity.

 Chudeusz, człowiek chudy, wychudzony; przen., chudy pachołek, biedak, golec, hołysz.

 Chudnąć, Chudnieć, stawać się chudym, spadać z ciała; przen. ubożeć, biednieć, podupadać.

 Chudo, przysł., nie tłusto, niedostatnio, niedobrze, mizernie, skąpo, nędznie, ubogo, krucho, kuso, źle.

 Chudoba, własność, majątek, ubogie mienie, niedostatek, skromny ubogi dobytek; inwentarz żywy, bydło.

 Chudopacholę, (-lęcia), dziecię ubogie, nędzne, biedne; biedota.

 Chudopacholski (od chudego pachołka), ubogi, mizerny, małego znaczenia.

 Chudopacholstwo, mizeractwo, biedactwo, nędza, ubóstwo, niedostatek.

 Chudopachołek, biedak, nieborak; niewiele mogący; nędzarz.

 Chudość, stan chudy, brak ciała.

 Chudy, nie mający wiele ciała, nie tłusty, nie mający tłustości, wyschły, suchy; szczupły, nietęgi, mizerny; nieżyzny, nieurodzajny, nietreściwy, czczy, jałowy; biedny, ubogi, nędzny, niezamożny; C. fara = skąpo, kuso, biednie.

 Chudziątko, Chudzina, człowiek chudziuchny, zwierzę chudziuchne, godny politowania, ubogi, nieboraczek, biedactwo.

 Chudzić, czynić chudym, wychudzać; wycieńczać, niszczyć, ubożyć.

 Chudziec, człowiek chudy; bydlę niekarmne (wieprz chudy).

 Chudzina, biedak, nieszczęśliwy, nieborak, nędza, mizerota; zbior. — ludzie ubodzy, ubóstwo.

 Chudziuchny, chudziusieńki, chudziuteńki, chudziutki, zdr. bardzo chudy, bardzo biedny.

 Churkot, hurgot, turkot, hałas, łoskot, burczenie, kruczenie.

 Churkotać, hurgotać, wydawać pewien łoskot, turkotać, burczeć, kruczeć, bulgotać.

 Chusta, kawał płótna obrębiony do obwijania; do okrycia pleców, głowy, szyi i piersi; C-hy = bielizna, odzienie; ubiór.

 Chusteczka, mała chustka; koszula wystająca z majtek z tyłu.

 Chustka, kwadratowy kawał tkaniny (płótna) do ucierania nosa; kawał tkaniny czworograniastej do okrycia pleców i piersi (fig.), takiż kawał materji złożony do owiązania szyi, głowy.

 Chusty, w wyr. lud. = bielizna.

 Chusyt — p. Chasyd; przen. młodzieniec wstydliwy, żenujący się, wstrzemięźliwy.

 Chuściany, zrobiony z tkaniny na chusty, na chustkę, lniany, płócienny.

 Chuścina, licha, nędzna chustka.

 Chuścisko, brzydka chustka, duża, gruba chustka.

 Chustać — p. Huśtać.

 Chutor — p. Futor.

 Chutornik, właściciel lub mieszkaniec chutoru, zagrody.

 Chwacki, od Chwat: tęgi, dziarski, dzielny, zgrabny, zręczny, śmiały, odważny, zamaszasty.

 Chwalba, przechwalanie się, chełpienie się, przechwałki, szczycenie się, próżna chwała, pochwała.

 Chwalca, chwalący, głoszący czyjąś chwałę; wielbiciel, czciciel, wyznawca, adorator.

 Chwalebny, godny pochwały, chlubny, zaszczytny; pełny chwały.

 Chwalibórca, samochwał.

 Chwalić, wykazywać zalety czyje lub czegoś; odzywać się z uznaniem; pochwalać, oddawać pochwałę, zachwalać; wielbić, czcić, sławić, błogosławić, adorować; C. ś., chełpić się, chlubić się, popisywać się, wynosić się; C. Boga = Bogu dzięki; to ci się chwali = dobrześ zrobił: Ch. sobie = być zadowolonym.

 Chwała, sława, rozgłos, znaczenie; cześć, uczczenie, uszanowanie, pokłon, uwielbienie; chluba, zaszczyt, ozdoba, uznanie, pochwała; majestat, świetność, okazałość, glorja; C. niebieska = szczęśliwość wieczna; C. Bogu = Bogu dzięki, to dobrze!; C. Boża = nabożeństwo, kościół, aniołowie, Święci.

 Chwast, zielsko; rośliny nieużyteczne, dziko rosnące pomiędzy uprawnemi; przen. człowiek nieużyteczny, pasorzyt.

 Chwaścić ś., rozrastać ś., rozpleniać ś. (o roślinach szkodliwych), krzewić ś.; przen. rozpleniać ś.; zagnieżdżać ś. (o czemś złem).

 Chwaścieć, chwastem, zielskiem zarastać; zamieniać się w chwast.

 Chwaścisty, pełny chwastu, zielska, zachwaszczony.

 Chwat, zuch, junak, dziarski, śmiałek.

 Chwiać, poruszać czem w różne strony, wahać, kołysać, potrząsać, naginać, ważyć; C. ś., nie stać pewno, poruszać ś., kołysać ś., przechylać ś., słaniać s., pochylać ś. w różne strony, ważyć ś.: wahać ś., giąć ś., być niepewnym; nie decydować ś.; słabieć, wątleć, tracić pewne podstawy, upadać.

 Chwianie — p. Chwiać.

 Chwiejność, usposobienie do kołysania ś., chwiania ś.; niepewność, wahanie się; niezdecydowanie się, słabość, brak silnych podstaw.

 Chwiejny, chwiejący się, wahający się, niepewny, nie decydujący ś., niezdecydowany, słaby, niestały.

 Chwila, krótki przeciąg czasu, moment, minuta, mgnienie oka, mig; właściwa lub niewłaściwa pora; jasna Ch. = chwila powrotu przytomności u chorych; C-e = dni, czas; jednej C-i = zaraz, w C-i = w czasie, w trakcie; w tej C-i = natychmiast, zaraz.

 Chwilowo, teraz, obecnie.

 Chwilowy, trwający chwilę, krótkotrwały, czasowy, momentalny.

 Chwoszczka, rozgałęziona łodyga skrzypów (fig.).

 Chwycić — p. Chwytać.

 Chwytacz, łapacz: C-e = łapki do przytrzymywania.

 Chwytać, chwycić, imać, jąć, łowić, łapać, ujmować, porywać, brać, wziąć; zdzielić, palnąć; ująć kogo sobie, zniewolić sobie; przejmować; napadać; przenikać; nie C-a = nie trzyma, nie zostaje (farba); C. ś., wziąć się za co; złapać ś. za co; przedsięwziąć, wziąć ś. do czego, jąć ś., czepić ś.; użyć czego, uciec ś. do czego; lgnąć, przylgnąć, przylepić ś., przystawać do czego, przyjmować co; C. za słowo, żądać dotrzymania przyrzeczenia niebacznie wyrzeczonego; chwytać za słowa = w dyspucie lub rozmowie przyczepiać się do pewnych wyrazów i wyrażeń, w celu wykazania niezgodności lub słabych stron argumentacyi, w celu innego ich wytłomaczenia.

 Chwytniki, delikatne włoski, wychodzące z łodygi mchów i chłonące wodę z ziemi.

 Chwytnąć — p. Chwytać.

 Chwytny, chwytki, chwytliwy, zdolny do chwytania, do trzymania się gałęzi (ogon); dobrze chwytający, łowiący, zręczny w chwytaniu.

 Chyba, sp. i przysł., może tylko; jeśli tylko nie, wyjąwszy, oprócz, okrom, mimo, gdy, gdyby; zdaje się, pewnie, tylko, ale.

 Chybać — p. Chybnąć.

 Chybiać i Chybić, nie trafiać, spudłować; nie osiągać; mijać się z celem: mijać; ominąć, minąć; nie dojść do celu, do skutku; nie obrodzić (o zbożach, warzywach i t. p.); zboczyć; zbłądzić, omylić się; nie ziścić się, nie sprawdzić się; nie przyjść w porę; zawieść, nie dopisać, nie udać się; nie wystarczyć, braknąć; na chybił, trafił = na los szczęścia, na oślep, albo dobrze, albo źle; ani chybi = bez wątpienia, niechybnie, napewno; z pewnością.

 Chybiony, nieudały, nieudatny; który zawiódł oczekiwanie, który nie odpowiedział celowi.

 Chybki, szybki, prędki, skory, żarki, żwawy, rączy, gibki.

 Chybnąć, chybać, zabujać, zakołysać, zawahać, zachwiać, przechylić (czółno); ominąć, nie osięgnąć, nie udać się.

 Chybnięcie, przechylenie się, zakołysanie ś. (łódki, czółna); zwichnięcie krzyża u dzieci.

 Chybotać, chwiać czem, machać, kołysać, poruszać, bujać; C. ś., kołysać się, chwiać się.

 Chybotanie, kołysanie.

 Chyc!, hyc! wyrażenie nagiego skoku, szust! myk!

 Chycać, biec z podskokami.

 Chychot, chychotać p. Chichot.

 Chycić — p. Chwytać, Chwycić.

 Chyl (-u), łć., mlecz kiszkowy, płynna substancja, powstająca w kiszkach w czasie trawienia pokarmów.

 Chylić, nachylać, zniżać na dół lub ku dołowi, naginać, giąć, zginać, przychylać, schylać, nakłaniać, skłaniać; C. głowę przed kim = uznawać z czcią czyją wyższość, uczuwać cześć albo upokarzać się przed kim, pokornie poddawać się czemu; C. ś., nachylać ś., naginać ś. ku ziemi; przechylać ś., skłaniać ś., zgadzać ś. na co; zniżać ś., zapadać, zbliżać się, starzeć się.

 Chylurgja, gr., choroba wyniszczająca, odznaczająca się mlecznem moczeniem.

 Chył, chyłek, (-łka), blm., krzywizna, wygięcie.

 Chyłkiem, przysł., zgiąwszy się, pochyliwszy ś., przyczaiwszy ś., ukradkiem; podstępem, zdradziecko.

 Chym, (-u), blm., płynna część pokarmu w kiszkach.

 Chynąć, chylić, zwiesić, skłaniać; C. się = chylić się, skłaniać się (dzień się chynął); uskoczyć w bok.

 Chyr — chyrlanie; p. Cherlać.

 Chyrlać — p. Cherlać.

 Chytrek, człowiek chytry, przebiegły, mędrek, filut, frant, ostrożny.

 Chytrość, przebiegłość, przewrotność, chciwość.

 Chytry, przebiegły, kuty, szczwany, podstępny, wykrętny, zdradziecki, ostrożny, przezorny, mądry, ciekawy; chciwy, skąpy.

 Chytrze, przysł. od Chytry.

 Chytrzeć, stawać się chytrym, przebiegłym.

 Chytrzyć, postępować chytrze, używać wybiegów, łudzić kogo wybiegami, podstępnie.

 Chyżonogi, szybko biegnący.

 Chyżość, szybkość, rączość, pośpiech, prędkość działania, ruchu.

 Chyży, wartki, rączy, szybki, prędki, żwawy, chybki, zwinny.

 Ci, celownik lp. od Ty = tobie; mian. lm. od ten; jako przyrostek wzmacniający = zaiste, co prawda, wszak, np.: mam ci ja wprawdzie nieco grosza...., to ci zuch! to dopiero (a to ci awantura).

 Ciach, wykrz. wyrażający ciachnięcie czemś ostrem, przecięcie.

 Ciachać, ciachnąć, uderzać, rąbać, ciąć, smagać, krajać, przecinać.

 Ci, ci! głos ćwierkania niektórych ptaków.

 Ci, ci, ci! wołanie na kotka, ażeby przyszedł.

 Ciałko, zdr. od Ciało; pulchne, ładne ciało (dziecka, kobiety); C. krwi, stałe części znajdujące się we krwi; kulki krwi, krążki krwi; C. nasienne = nitki nasienne, plemniki; C. zieleni = białkowate utwory znajdujące się w komórkach roślin, zawierające zieleń; C. barwnikowe = utwory w komórkach roślinnych, nadające zabarwienie kwiatom, owocom i t. d.

 Ciało, wszystko to, co wypełnia pewną przestrzeń, przedmiot; ustrój ludzki albo zwierzęcy jako całość; części miękkie otaczające kości, mięso; trup, zwłoki; lek. każda rzecz niepłynna, przebywająca przygodnie w ustroju; istota, człowiek, twór, stworzenie, człowieczeństwo, natura ludzka; C. i Krew Pańska = Eucharystja, Hostja, Najświętszy Sakrament; Boże C. = uroczystość na cześć Najświętszego Sakramentu; a Słowo C. się stało = człowiekiem; wyrażenie zdziwienia; materja, substancja, jestestwo; C. organiczne = związki węgla; C. nieorganiczne = mineralne; C. proste = pierwiastek, C. złożone = związek chemiczny; C. organizowane = C. żyjące, zwierzęce, roślinne; C. niebieskie gwiazdy (planety, komety, księżyc, słońce, aerolity i t. d.); w mat. C. wymierne = bryła; układ liczb mających pewne własności wspólne; C. stałe, mające własny kształt i własną objętość; C. ciekłe, ciecz mająca własną objętość ale przybierająca kształt naczynia, w którem się znajduje; C. lotne, nie dające się zamknąć w otwartym naczyniu wskutek swej rozprężliwości; przen. C. = ogół czego, zgromadzenie, korporacja, komplet osób, personel; C. dyplomatyczne = zgromadzenie posłów zagranicznych przy dworze; C. prawodawcze = instytucja ustanawiająca prawa; parlament; z C. spadać = chudnąć; nabierać C. = nabierać tuszy, tyć; świecić C-em = być obdartym; rozstać się z C. (dusza) = umrzeć; oddawać i się czemu duszą i C. = zająć się czemś gorliwie, z zapałem; oblec się w C. = urzeczywistnić się; dogadzać C. = żyć wygodnie, jeść i pić dobrze; czystość C. = niewinność.

 Ciałopalenie, palenie ciał zamiast pochowania ich w ziemi.

 Ciałoskład, budowa ciała, skład ciała, ustrój, konstytucja.

 Ciałotocz, pasorzyt sprawiający świerzbę (f.).

 Ciamajda — p. Gamajda.

 Ciamcia, ciamciałamcia, prow., flegmatyk, rozlazły, niezaradny, ciepłe kluski, niedołęga, gamajda.

 Ciamciowaty, rozlazły, zbyt powolny, niedołężny.

 Ciapa, nie umiejący rozmawiać, niedołęga, niezdara, niezgrabjasz.

 Ciapać, słówko za słówkiem niewyraźnie cedzić, bąkać; zlekka uderzać nożem albo siekierą, dziabać; człapać się, iść po błocie; wolno gryźć.

 Ciapnąć, uderzyć, palnąć, kropnąć, ugryźć.

 Ciap! ciap! wyrażenie chodu powolnego a. mowy niewyraźnej; odgłos chodu po błocie, chlap! chlap!

 Ciapu, oznaczenie powolności, i niezaradności; człowiek nie mający swojego zdania.

 Ciapugroch, ciapukapusta, człowiek powolny, rozlazły, niedołęga.

 Ciarach, pgrdl. ludowe przezwisko szlachcica, surdutowiec, mieszczanin; człowiek dworski.

 Ciarki, blp., dreszcz, mrowie, uczucie cierpkości w ciele, uczucie strachu.

 Ciasno (ciaśniej), za mało miejsca, nieprzestronnie, krótko i wązko; ściśle, w karbach: być w ambarasie, odczuwać brak, być w kłopotach, w przykrym położeniu.

 Ciasnogłowy, tępego umysłu.

 Ciasność, rz. od Ciasny, nieprzestronność, szczupłość miejsca, wązkie przejście, C. umysłu, ograniczoność, tępość umysłu.

 Ciasnota, nieprzestronność, brak miejsca na pomieszczenie tego, co się ma zmieścić, miejsce ciasne; C. pojęć, umysłu = tępość, ograniczoność umysłu.

 Ciasny, nieprzestronny, nieobejmujący, trudno mieszczący co w sobie: za szczupły, za wązki; nie rozległy, nie otwarty; tępy, ograniczony; skrupulatny, surowy; skromny: w C. kąt zapędzić = postawić w położeniu bez wyjścia; przekonać wywodami, napędzić strachu.

 Ciasteczko, ciastko (zdr. od Ciasto), przysmak wypieczony z ciasta; kluski lane.

 Ciasto, mieszanina z wody i mąki; mąka rozczyniona; pieczywo; rzecz sypka, rozrobiona w wodzie do gęstości ciasta; pieczywo wykwintne; gęsta breja; w farmacji: mieszanina gumy z odwarami i wyciągami.

 Ciastoch, ciastuch, człowiek bez woli i zdania; wydelikacony, zniewieściały; papinek, ciepłe kluski.

 Ciastowaty, miękki jak ciasto, dający się ugniatać jak ciasto.

 Ciaścisty, niewypieczony, zakalisty; kleisty, lipki.

 Ciaśniutki, bardzo ciasny.

 Ciąć, dzielić na kilka części, uderzyć czym ostrym dla oddzielenia; rżnąć, przecinać, rozcinać; strzyc, krajać; ścinać, wycinać, rąbać, siec; kosić, żąć; uderzyć, palnąć; gryźć, kąsać; bić, smagać, ćwiczyć, chłostać; biegle i wprawnie co czynić; C. słowami, piórem = dogryzać, docinać, dogadywać, ostro, dojąć, rąbać, robić zarzuty; śmiało wypowiadać prawdę w oczy; rżnąć; szybko biec, pędzić; grać dziarsko; C. ś., docinać sobie wzajemnie, samego siebie pobijać, kompromitować się w mowie albo piśmie; kaleczyć ś.; źle odpowiadać z lekcji na egzaminie (o uczniu); C. chrapickiego = spać mocno chrapiąc; C. ś. w karty = grywać nieustannie, ogrywać się.

 Ciąg, ciągnienie, pociąg, pociągnięcie; dążenie, przeciąganie, przeciąg, prąd, przewiew, cug; część artykułu w piśmie (dalszy ciąg); przedłużenie, następstwo, wątek, kontynuacja; pasmo, wątek; szyk, szereg, rzęd, poczet; ciągnienie, przylot, odlot albo przelot (o ptactwie wędrownym); w ciągu = podczas; w dalszym C-u = z kolei.

 Ciągać, włóczyć, powłóczyć, szurać, pociągać, suwać; za sobą prowadzić tu i ówdzie przez długi czas; C. po sądach = pozywać nieustannie, prawować się, pociągać do odpowiedzialności, przed władzę, procesować.

 Ciągiem, ciągle, wciąż, nie przerywając.

 Ciągle, ciągiem, przysł., nieustannie, bezustannie, wciąż.

 Ciągliwość, rozciągliwość, własność wielu ciał (np. metali), skutkiem której dają się one wyciągać na cienkie druty lub nici.

 Ciągliwy, dający się wyciągać na cienkie nici, druty.

 Ciągło, część żelazna u pługa, łącząca go z orczykiem; sprzężaj.

 Ciągłość, ciągłe trwanie; nieustanność, trwanie czas dłuższy, następstwo, kolejność.

 Ciągły, nieustanny, ciągle trwający; nieprzerwany (w matem.); stały bezustanny, ustawiczny; dający się rozciągnąć, wydłużyć i rozszerzyć.

 Ciągnąć, ku sobie z siłą zbliżać; przyciągać, przysuwać do siebie; wlec za sobą co ciężkiego, prowadzić co własną siłą na inne miejsce; pociągać za sobą, mieć w następstwie; windować, holować (statek wodny), sunąć; prowadzić; prowadzić gwałtem, wlec; sprowadzać (siłą), zwracać, kierować; wydłużać, wyciągać, rozciągać; wywlekać; przyciągać; pociągać, wabić nęcić, przynęcać, nakłaniać ku sobie, pociągać za sobą; przeciągać, przewlekać; prowadzić dalej, kontynuować (rozmowę); rwać, szarpać, targać; wyciągać (bilet, kartę, los); C. życie = wieść je z konieczności, apatycznie; tworzyć, wyprowadzać (mury); przeciągać, śpiewać (w mowie); przedłużać, wytrzymywać (ton); C. za język = doprowadzać do wygadania ś. z czem; wyprężać, rozciągać, szpanować (skórę); nasiąkać, wciągać w siebie, ssać, wchłaniać, pić dużo; wyzyskiwać, żyłować; C. dokąd, dążyć, zmierzać; przeciągać; nadciągać, wędrować; nadchodzić, maszerować, przelatywać, być w przelocie, postępować, iść; iść powoli, z wysiłkiem, wlec ś.; wysilać ś., czynić wysiłek; mieć kierunek, kierować się; C. weksel = wystawić go na osobę, która zgadza się go zapłacić, trasować; C. bank = trzymać bank (w grze w karty); naciągać (plaster); C. świece = lać świece; dąć, wiać; C. kabałę = kłaść kabałę; C. fajkę = palić, pociągać; cygaro nie ciągnie = nie chce się palić; ciągnie od okna = jest przeciąg, wieje, dmucha; chmury ciągną = nadchodzą, przechodzą; pasmo gór się ciągnie = rozciąga się długim szeregiem; C. z kogo, z czego = mieć zyski, dochody z kogo, z czego; C. ś., wyciągać ś., rozciągać ś., wydłużać ś.; przedłużać ś., przeciągać ś.; trwać bez przerwy; nie ustawać; toczyć się (rozmowa); dać ś. wyciągać; wlec ś., przewlekać ś.: C. ś. po sądach = prawować się, procesować się.

 Ciągnienie — p. Ciągnąć; losowanie, ciągnienie losu; przelot.

 Ciąża, brzemię, ciężar, waga; dolegliwość, ucisk; C. kobiety = stan poważny, stan odmienny, błogosławiony, stan brzemienności; czas noszenia płodu aż do urodzenia; źrebność (u klaczy, oślic); cielność (u krów, łań, łosi); szczenność (u suk, wilczyc, lisic); kotność (u kotek, zajęcy, sarn); prośność (u świń); być w C-y = być w stanie brzemiennym, odmiennym.

 Ciążenie, wzajemne przyciąganie się ciał i wogóle cząstek, materji; grawitacja; pociąg, skłonność, żyłka, popęd.

 Ciążki, hantle, ciężarki używane w gimnastyce (fig.).

 Ciążyć, ciężyć, być ciężkim, przygniatać swym ciężarem; dążyć ku pewnemu punktowi skutkiem ciężkości, działać przyciągająco siłą ciężkości; ulegać C. powszechnemu (C-nie ciała do środka ziemi); naciskać, uciskać; mieć na sumieniu; mieć obowiązek; skłaniać się na czyją stronę, skłaniać ś. ku czemu, mieć pociąg do czego; należeć do czego, zależeć od czego.

 Cibora, roślina zielna, w której korzeniu klej się znajduje (f.); C. papierowa = używana dawniej na wyrób papirusu.

 Ciborowate, turzycowate, rodzina roślin jednoliścieniowych podobnych do traw.

 Cichaczem, przysł., pocichu, milczkiem; nic nie mówiąc, skrycie, ukradkiem, pokryjomu, podstępnie.

 Cichnąć, przestawać robić szmer, hałas; ucichać, ścichać, uspakajać się, stawać się cichszym, ustawać; milknąć.

 Cicho, st. wyż. = ciszej; po cichu, spokojnie, nie głośno, bez hałasu; po cichu = cicho, nic nie mówiąc, skrycie; C.! = spokojnie! nic nie mówić, milczeć!; C. w handlu = brak ruchu, stagnacja, zastój.

 Cichostępy, pantofle, kalosze.

 Cichość, spokój, milczenie, cisza, spokojność; w C-i ducha = skromnie.

 Cichutki, cichuteńki, cichuśki, cichutenieczki, bardzo cichy.

 Cichy (cichszy), nie głośny, przyciszony; spokojny, nie sprawiający szmeru, hałasu, nie burzliwy; nie wietrzny, zaciszny, pełny ciszy; łagodny, spokojny, lubiący ciszę, spokój; małomówny, potulny, pokorny; C. woda = spokojnie płynąca; z cicha frant, z cicha pęk = pozornie spokojny, gładki ale w istocie inaczej myślący i działający; figlarz: C. wspólnik = nie firmowy, nie figurujący otwarcie; C. Msza = nie śpiewana, mówiona, czytana.

 Ciec (-cze, ciekł), cieknąć, płynąć, lać ś., sączyć ś., kapać; przeciekać, zaciekać, wyciekać, być dziurawym; wydzielać się, wydawać, wypuszczać płyn z siebie (ciecze mu z oczu, z rany, z nosa); mijać, przechodzić, uchodzić, upływać; w myśl. uciekać piechotą (przepiórki, kuropatwy).

 Ciecierzyca — p. Cieciorka.

 Cieciorka, ciecioreczka, ciecierzyca, roślina z rodziny strąkowych, o ziarnach jadalnych (fig.); otoczka; C-ka, samica cietrzewia.

 Ciecz, płyn, ciało ciekłe; ciało, którego cząsteczki, chociaż mają dążność do utrzymywania się w skupieniu, łatwo jednak zmieniają wzajemne położenie i wskutek tego ciało ma kształt zmienny, zależny od naczynia; sok w roślinach.

 Cieczenie, upływ (krwi).

 Ciekać ś., grzać się, parzyć się (o wilkach i psach).

 Ciekawie, przysł., z chęcią dowiedzenia się, z ciekawością, z zajęciem; nie ciekawie = nieosobliwie, bez zajęcia, bez zainteresowania.

 Ciekawiec (-wca) — p. Ciekawski.

 Ciekawość, chęć dowiedzenia się czego, zobaczenia, nauczenia się, nabycia wiadomości; rzecz ciekawa; osobliwość.

 Ciekawska, kobieta ciekawa.

 Ciekawski, ciekawiec, mężczyzna ciekawy.

 Ciekawy, pragnący coś widzieć lub wiedzieć, chciwy wiadomości, dowiedzenia się; domyślny; wzbudzający ciekawość, interesujący, osobliwy; rozdarty, dziurawy (suknia, obówie); C. nos = zadarty; nieciekawy, nieosobliwy, niezajmujący, zwykły, banalny.

 Ciekący, od Ciec; płynny, z którego coś ciecze; bieżący.

 Cieklina, rozgałęzienie, odnoga (gór).

 Ciekły, płynny, ciekący; w myśl. mający dobry węch (pies).

 Cieknąć — p. Ciec.

 Cielak, cielę podrosłe; głupi.

 Cielątko, młode cielę: przen. głupiutki chłopiec, głupiutka dziewczyna; człowiek nie umiejący sobie radzić.

 Cielec, cielę podrosłe, byczek; złoty C. = bałwan, bożyszcze, bogactwo, pieniądze; kłaniać się złotemu cielcowi = oddawać hołd bogactwu, dążyć do bogactwa.

 Cielesność, rz. od Cielesny; coś, co można objąć zmysłami; materjalność; rozkosze, zmysłowość, lubieżność cielesna.

 Cielesny, przym. od Ciało: dotyczący ciała; materjalny: zmysłowy, lubieżny (stosunek C. z kobietą).

 Cielę, nazwa młodego bydlęcia, jelenia, łosia, aż do ukończenia pierwszego roku (fig.); przen. człowiek głupi, niezaradny, gamajda; ruszyć konceptem jak martwe C. ogonem = powiedzieć koncept nieudatny: C. morskie = foka.

 Cielęcina, mięso cielęce gotowane lub pieczone; przen. człowiek rozlazły, wahający się, bez zdania.

 Cielęcy, od Cielę; C. głowa, nierozgarnięty, niepojętny, głupi.

 Cielętnik, zagroda dla cieląt, gdzie się one pasą; obórka dla cieląt; żart. ogródek publiczny spacerowy.

 Cieliczka, cielę, jałówka.

 Cielić ś., rodzić cielę.

 Cielisty, mający barwę ciała, różowawo-żółtawy, podobny do ciała; otyły, mięsisty, pełny.

 Cielna, krowa a. łania brzemienna.

 Cielsko, zgr. od Ciało: wielkie niezgrabne ciało; brzydkie ciało.

 Ciemiączko, zdr. od Ciemię.

 Ciemieniowy, przym. od Ciemię; C. kości, dwie kości stanowiące sklepienie głowy, złączone szwem strzałkowym.

 Ciemieniucha, łuskowaty porost na ciemieniu u dzieci; ognipiór.

 Ciemiernik, Czemiernik, roślina z rodziny jaskrowatych. o liściach gorzkich i trujących (fig.).

 Ciemierzyca, roślina z rodziny czernilcowatych, o korzeniach zawierających jadowitą weratrynę; trędownik, ciemiernik.

 Ciemię (-enia, lm. -ona), miejsce miękkie na główce dziecięcia, znajdujące się przy zbiegu kilku kości (fig.); nie w C. bity = nie głupi, mądry, sprytny, zastanawiający s.

 Ciemięga, owad pałkonogi dwuskrzydły; tracenie czasu, mozolenie się; człowiek ociężały, niedołężny, niedołęga, nudziarz.

 Ciemięstwo, ciemiężenie, przen. ucisk moralny, dokuczanie, znęcanie się, prześladowanie.

 Ciemiężca, ciemiężyciel, ten, co ciemięży, gnębi, uciska innych, tyran, znęcający się, prześladowca.

 Ciemiężyć, uciskać, gnieść, gnębić, nie ludzko się obchodzić, prześladować, znęcać się, tyranizować.

 Ciemiężyk, roślina zielna z rodziny trojeściowatych, o drobnych żółtawo-białych kwiatach.

 Ciemnawy, nieco ciemny, niezupełnie ciemny, barwy ciemnej.

 Ciemnia, miejsce ciemne, ciemność; C. optyczna (kamera obskura), przyrząd optyczny w kształcie skrzynki z soczewką, za pomocą którego otrzymujemy obrazy przedmiotów (używa się przy zdjęciach fotograficznych); przyrząd do rysowania widoków z natury; pokój ciemny, w którym utrwala się na kliszy obraz zdjęty fotograficznie; C. duszy, zmysłu = głąb duszy, smutek, rozpacz, złość, grzech.

 Ciemnica, ciemnia, miejsce ciemne; izba ciemna; więzienie ciemne, podziemie bez światła.

 Ciemnice, rzęd wodorostów z klasy brunatnic; rośliny morskie, do których należy listownica.

 Ciemnić, pozbawiać światła, zmniejszać światło, przyciemniać, czynić ciemnym, przygasać; dodawać cieni, pozbawiać blasku, chwały, zaćmiewać; czynić niewyraźnym, niejasnym, niezrozumiałym.

 Ciemnieć (-eję -niał), stawać się ciemnym; tracić wzrok; tracić swe światło, tracić barwę jasną, swą świetność, siłę; zmniejszać się (o świetle, sławie, chwale), stawać się niewyraźnym, niezrozumiałym.

 Ciemnik, daszek, zasłona chroniąca oczy od światła; umbrelka; abażur.

 Ciemniuchny, ciemniusieńki, ciemniutki, ciemniuteńki, bardzo ciemny, zupełnie ciemny.

 Ciemno, przysł. od Ciemny, niewidno; mrok, ciemność; C. w kieszeni, w worku = brak pieniędzy; na C-o = koloru zbliżonego do czarnego; na C-o w grze w karty = nie odkrywając kart pomagającego.

 Ciemnomglisty, zamglony, niewidny, niezrozumiały, zawiły, ciemny, niejasny.

 Ciemnooki, oczu ciemnych, czarnych.

 Ciemność, brak światła, mrok; zawiłość, niejasność; ślepota: C-ści egipskie = wielka, nieprzejrzana ciemność nocna; książę C-ści = zły duch.

 Ciemnota, ludzie nieukształceni, prości, ciemni; brak oświecenia, wykształcenia; głupota, dzikość.

 Ciemno-czerwony, C.-lila, C.-niebieski, C.-zielony, C.-żółty i t. d.; kolor, kolory tej samej barwy lecz mocno ciemnej.

 Ciemno-włosy, mający włosy ciemne: szatyn, brunet.

 Ciemny, bez światła będący, niejasny, niemający blasku, pogrążony w ciemności; przyćmiony, mający mało światła; brunatny, czarniawy; niewidomy, ślepy, ociemniały; nic nie wiedzący, głupi, nieukształcony, nierozumny; niejasny, zawiły, niewyraźny; niewidzialny, niewidoczny (promienie); C. jutrznia = odprawiana w 3 ostatnie dni W. Tygodnia; C. jak tabaka w rogu = nic nie wiedzący, nie rozumiejący; z pod C-ej gwiazdy = nic nie wart, ladaco, łajdak.

 Ciemń, ciemność, mrok (duszy).

 Cienić, zasłaniać od światła słonecznego, dawać cień, rzucać cień,, zacieniać; C. rośliny, zasłaniać, sadzić rośliny większe, aby osłaniały od zbytniego światła mniejsze; przen. przyćmiewać swą wielkością.

 Cienieć — p. Cieńczeć.

 Cieniować, dawać cień, rzucać cień, zasłaniać od światła; odróżniać, wyszukiwać subtelne różnice w czym; nakładać, nadawać cień, odcień w rysunku dla uwydatnienia miejsc jasnych; farbować materjał tak, aby wpadał w kolor inny; C. w mowie: umiejętnie uwydatniać głosem myśli, przez kładzenie nacisku na pewne wyrazy, wyrażenia; uwydatniać różnice w pewnych pojęciach, wyrażeniach; C. w śpiewie: subtelnie uwydatniać uczucia i różnicę w swych uczuciach, modulować, wykończać.

 Cieniowanie — p. Cieniować.

 Cieniowy, przym. od Cień.

 Cienisty, obfitujący w cień, mający cień; zasłaniający od słońca, ocieniający, dający cień, dający chłód.

 Cieniuchny, cieniusieńki, cieniutenieczki, cieniuteńki, cieniutki, zdr. od Cienki, bardzo cienki.

 Cienizna, coś lichego (tkanina).

 Cienki (cieńszy), wązkich rozmiarów, nie gruby, wysmukły; smukły, plaski; delikatny, przedni, wyborowy (C. płótno); rzadki, rozcieńczony, słaby, nietęgi, niemocny (kawa, piwo cienkie); nie posilny, nie pożywny (rosół); skromny (obiad); wątły, nieznaczny; głos C. = delikatny, piskliwy; zacząć od C. końca = powoli, stopniowo.

 Cienko, niegrubo, rzadko, niegęsto; mało, nie wiele, brak, krucho, chudo, kuso (gdzie C. tam się rwie, C. koło niego = brak, ubogo, źle); C. śpiewać, przen. spuszczać z tonu, pokornieć, ubożeć.

 Cienkorunny, mający wełnę cienką, delikatną.

 Cienkusz, trunek słaby, lekki, zawierający mało alkoholu, lura; i mączka, osiadająca na dnie przy robieniu piwa; brzeczka rozcieńczona; piwo pośledniego gatunku; lekkie piwo, wino, miód.

 Ciennik, altanka cienista, miejsce cieniste; parasolik, umbrelka.

 Cień, przestrzeń pozbawiona światła, tworząca się, gdy pomiędzy przedmiotem oświeconym a świecącym, umieścimy przedmiot nieprzezroczysty, niedopuszczający promieni świetlnych; ciemnawa smuga, padająca od przedmiotu w kierunku przeciwnym od światła (fig.); ciemne miejsce na obrazie; miejsce cieniste, chłodek; rzecz marna, błahostka, ułuda, złuda; słaby pozór czego; zła strona charakteru, plama, zmaza; niesława, podejrzenie; rzecz, objaw smutny, niewesoły; mara, wyobrażenie w myśli nieboszczyka; duch, dusza człowieka po śmierci; ślad, resztka (C. dawnej wielkości); słabe wyobrażenie, niepochwytna postać czego; najsłabszy pozór, zbytnia obawa (bać się swego C.); nie odstępowanie kogo, naleganie natarczywe (chodzi za mną jak C.); zły wygląd, mizerne wyglądanie, wielkie wychudnienie (wygląda jak C.); zupełny brak czego, nieistnienie (niema w tem C. prawdy; niema w nim C. zarozumiałości); skromne stanowisko, usuwanie się (trzymać się w cieniu; ochrona, opieka, protekcja); C-ie chińskie — p. Chińskie.

 Cieńczeć, cienieć, stawać się cieńszym, chudszym, subtelnieć, szczupleć; głos C-eje = staje się łagodniejszym, nie tak grubym, miększym; zmniejszać się, maleć.

 Cieńczyć, czynić cieńszym, zmniejszać, ubożyć; do gęściejszego płynu dolewać wody lub płynu mniej tęgiego, rozcieńczać aby był słabszym, rzadszym.

 Ciepcio, w wyr. dziecinnem = ciepło.

 Cieplarnia, szklarnia, oranżerja, budynek o jednej lub kilku ścianach oszklonych, urządzony z kanałami ogrzewalnemi do przechowywania kwiatów zimą i hodowli roślin, niewytrzymujących naszego klimatu (f.).

 Cieplarniany, należący do cieplarni; wyhodowany w cieplarni; rosnący w ciepłych krajach a hodowany tutaj w cieplarni; egzotyczny; którego trzeba chronić, delikatny, sztuczny, pełen wygód.

 Ciepleć, stawać się cieplejszym, ocieplać się; ogrzewać się.

 Cieplica, łaźnia: w lm. C-e, źródła cieple, lecznicze, termy.

 Cieplić, ogrzewać, grzać, ocieplać.

 Cieplik, fiz., (według dawniejszego błędnego pojęcia) materja stanowiąca istotę ciepła.

 Cieplny, fiz. od Ciepło; C. promienie = wysyłane przez ciało wydające ciepło.

 Ciepluchny, cieplusieńki, ciepluśki, cieplutki, bardzo ciepły, przyjemnie ciepły.

 Ciepławy, nieco ciepły, letni.

 Ciepło, siła powstająca w ciele wskutek ruchu jego cząsteczek i objawiająca się temperaturą tegoż ciała: podwyższeniem albo zniżeniem (t. j. zimnem); fizyczna przyczyna powodująca wrażenie ciepła i zimna; C. właściwe = ilość ciepła, potrzebna do podwyższenia temperatury jednostki ciężaru ciała o 1°C.; C. utajone = ilość ciepła potrzebna do stopienia (względnie przemiany w stan gazowy) jakiego ciała bez zmiany jego temperatury; C. zwierzęce = ciepło organizmu żyjącego; w jęz. myśl. C. = czapka (wołając na psa: daj tu C. t. j. zerwij czapkę).

 Ciepło, przys. od Ciepły, uczucie ciepła (w przeciwstawieniu do zimna): nie gorąco i nie chłodno; chować się C., mieć się C. = być w dobrym bycie; być w ambarasie, w przykrym położeniu (będzie ci C.!); serdecznie (powitać C.); C. w głowie = szumno; C. jak w uchu = mieszkanie dobrze ogrzane.

 Ciepłokrwiste, zwierzęta o stałej temperaturze krwi.

 Ciepłomierz, narzędzie do mierzenia ciepła, p. Termometr.

 Ciepłonośny, przynoszący ciepło (wiatr).

 Ciepłorodny, wytwarzający ciepło, sprawiający ciepło.

 Ciepłostan, średnia wysokość temperatury; średni stan ciepła jakiej miejscowości, kraju.

 Ciepłostka, kalorja, jednostka ilościowa ciepła, ilość ciepła zużytego do podwyższenia temperatury jednego kilograma wody lub innego ciała o jeden stopień Celsjusza.

 Ciepłota, własność ciał wydawania, wytwarzania ciepła; wyższy stopień temperatury, ciepło.

 Ciepły, średni między gorącym a chłodnym, o temperaturze wyższej po nad 13° R., letni, nieostygły, grzejący; nieobojętny, serdeczny, przyjazny; przen. C. woda = człowiek przystający na wszystko, nie sprzeciwiający się, rozlazły, gamajda; C. kluski = ślamazarny, niestanowczy; dać co C. ręką = dać za życia; na C. nóżki trafić = zastać kogo jeszcze w łóżku albo zaraz po wstaniu; bogaty, majętny, dobrze się mający; C. wdowa = zamożna, posażna.

 Cierkać, ćwierkać (o owadach), wydawać głos trąc jedną nogę o drugą, jedno skrzydło o drugie (świerszcz, szarańcza, konik polny); świegotać (o ptakach).

 Cierlica, tarlica albo międlica, narzędzie do otłukiwania paździerzy od włókien lnu lub konopi (fig.).

 Ciernić, obsadzać tarniną, cierniem grodzić.

 Ciernie, krzew o kolcach ostrych, p. Tarnina; krzaki cierniste.

 Ciernieć, zarastać cierniem.

 Ciernik, kat, drobna rybka z kilku kolcami na grzbiecie, pospolita w wodach słodkich (fig.).

 Cierniokręt, ptak, gatunek dzierzby, wbijający na ciernie schwytane owady (fig).

 Cierniowaty, wyglądający jak cierń, o rzadkich cierniach.

 Cierniopromienne, ryby, których pierwsza płetwa grzbietowa ma promienie cierniste (okoń, sandacz i inne).

 Ciernioróg, gatunek ryby skrzelowatej.

 Cierniowy, należący do ciernia; zrobiony, uwity z ciernia, p. Ciernisty; męczeński, przykry, bolesny, raniący jak cierniem.

 Ciernisko, cierniowisko, miejsce cierniem zarosłe.

 Ciernisty, cierniowy, usiany cierniem, kolczasty, męczący, pełny cierpień, boleści, krzyżowy.

 Cierń, bot. krótki, zdrzewniały pęd, śpiczasto zakończony (fig.); przen. cierpienie, boleść; zmartwienie, przykrość, rzecz ostra, raniąca ciało.

 Cierpiący, odczuwający ból, słaby, chory.

 Cierpieć, czuć ból fizyczny, odczuwać cierpienie, przykrości; boleć, odczuwać ból duchowy; znosić cierpliwie, godzić się z losem; przenosić; doznawać czego; pobłażać, być cierpliwym, puszczać płazem, folgować; znosić kogo lub co; dopuszczać, dozwalać; nie C. = nie znosić, nienawidzić, nie lubić, mieć wstręt.

 Cierpienie, ból, boleść (pod względem fizycznym i duchowym); cierpliwe znoszenie bólu; choroba.

 Cierpkawy, nieco cierpki, trochę kwaśny, przykry.

 Cierpki, smaku kwaskowatego, ściągającego; przen. niemiły, przykry, ostry, opryskliwy, zgryźliwy.

 Cierpliwość, wytrzymałość, znoszenie cierpienia; spokojne wyczekiwanie; wyrozumiałość, łagodność; wytrzymywanie, odwłoka, czekanie komu; brak C. = niemożność czekania lub wytrzymania dłużej: wyjść z C. = rozgniewać się.

 Cierpliwy, znoszący spokojnie cierpienia; nie popędliwy, łagodny; wytrzymały, wyczekujący, długo folgujący, pobłażliwy.

 Cierpnąć, cierpnieć, drętwieć, stawać się jakby bezwładnym, twardnieć; nie odczuwać; nabierać smaku cierpkiego, ściągającego, tępieć (zęby cierpną).

 Cierzeniec, sieć na ryby, podrywka, sak.

 Cies, drzewo ciesane, belka, gruba belka, na której stawia się budowla.

 Ciesać — p. Ciosać.

 Ciesak, topór motykowaty o ostrzu płaskim lub kabłąkowatym do obrabiania wklęsłych powierzchni (fig.).

 Ciesielski, przym. od Cieśla.

 Ciesielstwo, rzemiosło ciesielskie, zajmujące się wykonywaniem z drzewa budowlanego części składowych budowli, ciesiołka.

 Ciesio, zdr. źrebię, konik.

 Ciesiołka, ciesielstwo, rzemiosło ciesielskie; robota, praca, wykonana przez cieślę; strug, narzędzie do żłobienia w drzewie.

 Cieszyć, użyć słów sprawiających wrażenie uspakajające, łagodzić zmartwienie, koić, utulać; radować, rozweselać, zabawiać; pocieszać, dodawać otuchy, robić nadzieję czegoś lepszego; C. ś., radować ś., weselić ś, pocieszać ś., dodawać sobie otuchy, mieć dobrą nadzieje.

 Cieś! cieś! wołanie na źrebię, aby przyszło.

 Cieśla, rzemieślnik, obrabiający drzewo surowe, aby było zdatne do budowli i wykonywujący z niego części składowe budowli (dachy, ściany, mosty i t. p.); owad chrząszczowaty z długiemi rożkami, popielato upstrzony, zw. skrzypkiem (f.), żyjący na sosnach.

 Cieślica, rodzaj siekiery ciesielskiej wązkiej i długiej do wydłubywania, do wydrążania w drzewie dziur, fug, koryt, uli i t. d.; topór.

 Cieśnić, ścieśniać, krępować, zaciskać; C. się, mieścić się w miejscu ciasnym, kupić się, tłoczyć się.

 Cieśnieć, stawać się ciaśniejszym, węższym, ściągać się; C. się = stawać się oszczędnym, ukrócać wydatki.

 Cieśniej — p. Ciasno.

 Cieśnina, ciasne przejście: wązki pas wody dzielący dwa lądy a łączący dwa morza (f.); w wojsk. przejście ukryte.

 Cieśń (-ni), miejsce ciasne, zwężone, ciasnota; ścisk, ciżba: więzy, kluby, ucisk.

 Cietrzew, ptak kurowaty z ogonem lirowatym (fig. ); człowiek łatwo, prędko się unoszący, zawadjaka, gapa, gawron.

 Cię, ciebie, 4-ty przyp. od Ty.

 Cięcie, rz. od Ciąć; jednorazowe rozkrajanie; uderzenie ostrym narzędziem; cios, raz, szrama od Cięcia; C. w leśn., przestrzeń, na której w danym roku przypada drzewo do wycięcia; wycinanie drzewa; przycinanie gałązek drzew owocowych; C. cesarskie, operacja, polegająca na rozcięciu jamy brzusznej i macicy, w celu wydobycia płodu.

 Cięciwa, sznurek a. struna rozpięta na łuku, wyrzucająca strzałę w cel zamierzony (fig.); lin ja prosta, łączącą końce luku, okręgu koła (fig.); ścięgno, sucha żyła; największa wewnętrzna szerokość sklepienia.

 Cięga, znak od Cięcia, pręga, kresa, szrama; C-gi (-ów), chłosta, bicie; ostra kara; porażka: ostra krytyka, besztanina; nieszczęście losowe, klęska, bolesne straty.

 Cięgiel (-gla), deszczułka u skrzypiec, do której przymocowują się jednym końcem struny (fig.): pociągacz, drążek zwrotniczy.

 Cięgiem, przysł., ciągle.

 Cięgło, przyrząd przy wozach kolejowych, łączący z sobą wagony (fig.).

 Cięgota, myśl., wydawanie głosu (mówiąc o kuropatwie): gdakanie.

 Cięty, imiesł. od Ciąć; zraniony uderzeniem broni siecznej, uderzony czymś giętkim; pochodzący od cięcia (rana); bańki C. = bańki stawiane na skórę wprzód naciętą; przen. wymowny, dowcipny, umiejący się odciąć, wygadany, wyszczekany, ostry w słowach, dobrze się broniący, zjadliwy, kuty: podpiły, pijany, urżnięty; kwiaty C-e = ścinane.

 Ciężar, waga ciała czyli ciśnienie na podstawę; miara ciężkości; rzecz ciężka, obciążająca, przedmiot dużo ważący, brzemię; C. właściwy czyli gatunkowy = stosunek ciężaru ciała do ciężaru wody dystylowanej w 4 stopniach ciepła przy jednakowej objętości: C. bezwzględny = ilość jednostek wagi równoważąca ważone ciało; C. brutto = ryczałtowy; rzecz trudna do spełnienia, powinność, obowiązek ciężki; powinność, obowiązek (podatkowy); w lm. C-y = bagaże: długi na nieruchomości, służebności; zobowiązania: być komu C-em, uważać,, że się sprawia komu zbyteczny kłopot, że się naraża kogoś na wydatki na siebie.

 Ciężarek, kawałek żelaza lub mosiądzu o oznaczonym ciężarze (łut, funt i t. p.), który się kładzie na szalki, wagi, gwicht (fig.); kawałek metalu, który się dokłada lub przywiesza, aby rzecz była cięższą.

 Ciężarna, brzemienna, nosząca w sobie płód.

 Ciężarność — p. Brzemienność.

 Ciężarny, obładowany, objuczony, zawierający ciężkie rzeczy.

 Ciężarowy, zawierający ciężary, przeznaczony do przewożenia ciężarów; idący pociągiem towarowym (posyłka).

 Ciężeć — p. Ciążyć.

 Ciężej — p. Ciężko.

 Ciężenie, ucisk, obowiązek, uciążliwość.

 Ciężkawy — p. Ciężkowaty.

 Ciężki, ważki, dużo ważący, mający znaczną wagę, nie lekki; ociężały, leniwy, nieruchawy, nieskory, niezgrabny; spasły, nie prędko biegnący; trudny, utrudniony, niełatwy; trudny do zniesienia, do wykonania; groźny, niebezpieczny, zbyt silny, uciążliwy; za ciepły (ubranie); przykry, dotkliwy, dokuczliwy, okrutny; C. artylerja, posługująca się ciężkiemi działami; C. kawalerja, żołnierze konni posiadający cięższą broń i ciężej ubrani (w kirysy i t. p.); przen. ludzie niemłodzi, nie skorzy do zabaw, nieruchawi; C. mowa zająkliwa, niewyraźna; styl C. zawiły, nie porywający; nieestetyczny, robiący nieprzyjemne wrażenie; C. wino-mocne, tęgie, silnie działające, w lepszym gatunku; C-a brzemienna.

 Ciężko, przysł., (st. wyższy ciężej), z uczuciem ciężaru, me lekko, z wagą; trudno, nie łatwo, z trudnością; silnie, mocno, bardzo, z wysiłkiem, uciążliwie, przykro, markotno, uczuwając brak; C. mówić jąkać się.

 Ciężkojęzyczny, mówiący wolno i z trudnością; nie umiejący się gładko wygadać, jąkający się.

 Ciężkomiar, Ciężkomierz, przyrząd, wskazujący stopień ciężkości i prężenia, p. Barometr.

 Ciężkomierz, przyrząd do wskazywania właściwego ciężaru ciał (fig.).

 Ciężkomówny, mający mowę utrudnioną, jąkający się, nudny, zawiły.

 Ciężkomyślny, myślący powoli, niedomyślny, niepojętny.

 Ciężkonogi, ociężały, nie mogący iść szybko, nieruchawy.

 Ciężkość, cecha ciężenia, przyciąganie pomiędzy ziemią a ciałami na jej powierzchni; siła materji, przez którą objaśniamy spadek ciał, pozostawionych samym sobie, ciążenie, grawitacja; środek C-ści = punkt równowagi ciała, waga, ociężałość, nieruchawość, trudność w poruszaniu ś.; nacisk, ucisk; trudność w pojmowaniu, w robocie jakiej; trudność w oddychaniu, uciskanie w piersiach, gniecenie; dolegliwość, przykrość, zgryzota; moc, tęgość; wielkie rozmiary, wielkie kształty, niezgrabność.

 Ciężkowaty, trochę ciężki, przyciężki, niezgrabny: wolno chodzący, nieruchawy, nieskory do działania, nielotny (umysł).

 Ciężyć, być albo stawać się ciężkim, uciążliwym; czuć ciężkość; uciskać, przygniatać, dolegać; ulegać sile ciężkości albo ciążeniu ku środkowi ziemi; C. komu przysparzać komu kłopotu, narażać na wydatki, p. Ciążyć; C. na sercu mieć obowiązek spełnienia a jednak nie spełniać; odczuwać boleść.

 Ciocia, zdr. od Ciotka.

 Ciocia-babcia, babka nierodzona, ciotka matki lub ojca.

 Ciocin, należący do ciotki.

 Ciokać, cioknąć, czokać, głaskać konia ręką, odzywając się do niego pieszczotliwie w celu oswojenia go.

 Ciołaczek, młody cielak, ciołek; głupiutki.

 Ciołek, cielę podrosle, byczek młody, cielak, ciołaczek; głupi, niezgrabny.

 Ciołucha, ciołuszka, młoda jałówka.

 Cios, kamień, piaskowiec drobnoziarnisty jednostajnie twardy, dający się łatwo obrabiać.

 Cios, uderzenie, raz, ciecie; klęska, plaga, nieszczęście odrazu spadłe; szrama, kresa, blizna, karb; ciosane drzewo albo kamień.

 Ciosa, koza, ryba rzeczna z gatunku u klejów.

 Ciosać, ciesać, obrabiać siekierą drzewo lub dłutem kamień, aby był gładszy lub cieńszy; ogładzać, okrzesywać, gładzić, ociosywać; uczyć gładszych obyczajów, kształcić; C. komu kolki na głowie = pozwalać sobie zanadto, względem kogo, nadużywać czyjejś łagodności.

 Ciosanie, obrabianie siekierą drzewa, dłutem kamienia; okrzesywanie.

 Ciosowy, przym. od Cios; C. kamień, to samo co cios, kamień piaskowy ciosany na bloki.

 Ciotczany, ciotczyn — p. Cioteczny.

 Cioteczka, ciotunia, ciotuchna, zdr. od Ciotka.

 Cioteczno-rodzony, syn rodzonej siostry matki lub ojca.

 Cioteczny, przym. od Ciotka; należący do ciotki; pozostały po ciotce; C. brat, C. siostra = dzieci siostry matki lub siostry ojca.

 Ciotka, siostra matki lub ojca.

 Ciotuchna, ciotunia, ciotunieczka, zdr. od Ciotka.

 Cip, cip! cipuchny! wabienie kur.

 Cipuchna, zdr. kura.

 Ciroza, stwardnienie wątroby, nerek, płuc.

 Cis, drzewo iglaste, z rodziny cisowatych, o drewnie bardzo twardym, o liściach płaskich i owocach w kształcie mięsistych jagód trujących (fig.); godło smutku i zmartwień.

 Cis = nuta c z jednym krzyżykiem = des; C. dur, tonacja z 7 krzyżykami; C. mol, tonacja z 4 krzyżykami.

 Cisawka, owad skrzydlaty z rodziny chrząszczowatych; choroba odznaczająca się ogólnym wyniszczeniem ciała.

 Cisawy, koloru jasno-gniadego, kasztanowatego, orzechowego.

 Cisk! wykrz. oznaczający rzucenie, ciśniecie; przyciskanie.

 Ciskać, Cisnąć, rzucić coś z silą; wyrzucać w górę, miotać; silnie poruszać (morze, febra); rzucać, popychać: C. iskry: okazywać oczami silny gniew, być poruszonym; rozrzucać, szafować, trwonić (pieniądze); C. słowa, wypowiadać gwałtownie, wypowiadać prawdę; C. w oczy = wypowiedzieć ostro, obelżywie; C. się, rzucać ś., obruszyć ś., miotać ś., gniewać ś., okazywać gniew ruchami.

 Ciskanie, rzucanie, miotanie, p. Ciskać.

 Ciskawka, kij rozszczepiony do rzucania kamyków, proca, sygawka: dziadek do orzechów.

 Cisnąć, rzucić co z siłą, gnieść, tłoczyć, naciskać; uciskać, uwierać, przyciskać, ściskać, wyciskać, wywierać nacisk; dokuczać, sprawiać dolegliwość, napędzać; gnębić. nękać, ciemiężyć, prześladować; naglić, zmuszać do czego; opuścić, porzucić; wypowiedzieć ostro, gwałtownie; C. księgi = drukować; C. się, porwać ś., rzucić ś., gniewać ś.; chcieć wejść w ciżbę, pchać ś., tłoczyć ś., wciskać ś., wdzierać ś.; napływać, gromadzić się tłumnie; garnąć ś., piąć ś. do czego, usiłować osiągnąć co, usilnie zmierzać do czego, drzeć sic, wdzierać się.

 Cisoida, linja krzywa algebraiczna utworzona z dwóch odnóg nieskończonych, wychodzących z jednego punktu i posiadających prostopadłą względem wspólnej osi, podobna do liścia bluszczowego (fig.).

 Cisowate, nazwa jednej z rodzin roślin iglastych.

 Cistrawa, roślina z rodziny traw.

 Cisza, brak wszelkiego hałasu, ruchu, cichość, spokojność, milczenie; nieruchomość powietrzna, spokój w powietrzu, brak wichru, spokój, czas spokojny; życic spokojne; brak ruchu, działania głośnego; ciche ustronie, zakątek cichy, zacisze.

 Ciszeć, umilkać, uspakajać się, stawać się cichym, uciszać ś., cichnąć.

 Ciszej, st. wyższy od Cicho.

 Ciszkiem, przysł., cichaczem, pocichu, z cicha, ukradkiem, milczkiem, skrycie, podstępnie.

 Ciszyć, uspakajać, uśmierzać, koić; C. ś., uciszać ś., uspakajać ś.

 Ciśnienie, rz. od Cisnąć, siła działająca na powierzchnię; dzialanie wywierane przez jedno ciało na inne; C. atmosferyczne, które wywiera atmosfera ziemska wskutek ciężaru powietrza; tłoczenie, ciążenie, przyciskanie, wywieranie nacisku; rzut, rzucanie; nacisk, ucisk, ściskanie, wywieranie wewnętrznego bólu; ugniatanie, uwieranie; rzucenie.

 Ciśnięcie, rzucenie z siłą; rzut, p. Ciskać i Cisnąć.

 Ciuch, ciuch! wołanie na psa, żeby szukał.

 Ciucia, pieszczotliwa nazwa pieska.

 Ciuciu, pieszczotliwa nazwa cukierka, cukru; wołanie na małe pieski, na świnie; naśladowanie głosu zięby.

 Ciuciubabka albo ślepa babka, zabawa dziecinna, zasadzająca się na chwytaniu z zawiązanemi oczyma innych bawiących się.

 Ciułać, z trudem, powoli, stopniowo zbierać majątek, gromadzić, krzątać się.

 Ciułacz, człowiek zbierający powoli majątek: oszczędny, skąpiec, sknera.

 Ciup! odgłos uderzenia: złożyć usta w ciup = ściągnąć usta.

 Ciupa, izba ciasna, izba ciemna, nieporządna; pokój nędzny, licha izdebka; areszt czasowy, koza; niezdara; chleb z wodą zmieszany.

 Ciupać, słabo rąbać, uderzać słabo, rozlazłe; wolno nabierać z talerza widelcem, wolno krajać.

 Ciupaga, siekierka na długim trzonku u górali tatrzańskich; takaż siekierka w rodzaju laski do podpierania ś. (fig.).

 Ciupas, szupas, nm., odsyłanie więźnia pieszo pod strażą (ciupasem), odprawa, odmowa.

 Ciupka, zdr. od Ciupa.

 Ciupnąć, uderzyć lekko, rąbnąć lekko, urwać, zjeść co naprędce.

 Ciura, luzak wojskowy, posługacz dawnych towarzyszów broni lub oficerów; czeladź obozowa; przen. niedołęga, głupiec, gamoń.

 Ciurczeć, ciurkać, ciurknąć, polać się niewielką strugą; ciec ze szmerem; trysnąć ciurkiem; wydać głos szybkiemi trelami.

 Ciurkiem, przysł., płynąć jakby małą struga ze szmerem, szybko spadającemi po sobie kroplami; kropla za kroplą.

 Ciwun, dawniej urzędnik pobierający podatki na Litwie; zarządzający dobrami królewskiemi; gospodarz powiatu obierany na sejmikach, sprawujący sądy graniczne; czuwający nad robotnikami pańszczyźnianemi przy robocie; włodarz, podstarości, karbowy, gumienny.

 Ciżba, tłum. pospólstwo, gromada, rzesza, mnóstwo; wielość czego; ciśniecie się; tłok, ścisk.

 Ciżemki, zdr. od Ciżmy.

 Ciżmy (-żem), blp., tur., obuwie węgierskie sznurowane (f.); trzewiki, płytkie buciki, półbuciki.

 Cjanek — p. Cyjanek.

 Cjanowodór — p. Cyjanowodór.

 Cklić się, cknąć, cknić, nudzić, zbierać się na wymioty.

 Cknąć, cknić, doznawać nudności, przykrzyć sobie, mierznąć; C. ś., stawać się nudnym, przykrym; nudzić.się; tęsknić.

 Ckliwica, rodzaj roślin z rodziny liljowatych o korzeniu cebulowatym, używanym w medycynie.

 Ckliwość (-ci), zbieranie się na i wymioty, nudności; czczość; obrzydzenie, wstręt.

 Ckliwy, nudny, sprawiający ckliwość, pobudzający do wymiotów; skłonny do nudności; mdły; niesmaczny, wywołujący nudy, znudzenie lub nieprzyjemne wrażenie; i obrzydliwy: przesadnie grzeczny, zanadto słodki, udający słodycz.

 Cknąć, cknić ś. — p. Cklić się.

 Clić, nakładać cło na przedmioty podlegające opłacie celnej, pobierać cło, oddawać do oclenia, płacić cło.

 Cło (ceł), opłata wnoszona za przewóz, przywóz lub wywóz towarów za granicę lub z zagranicy; myto; C. protekcyjne, C. opiekuńcze lub ochronne — wysokie cło nałożone na wyroby zagraniczne, broniące przemysł swojski przed konkurencją obcokrajowa.

 Cłowy — p. Celny.

 Cm., skróc. = centymetr.

 Cmentarnik, stróż cmentarny.

 Cmentarny, przym. od Cmentarz: grobowy, smutny, ponury.

 Cmentarz, gr., miejsce grzebania umarłych, miejsce wiecznego spoczynku; plac około kościoła, na którym grzebano umarłych.

 Cmentarzysko, dawny pogański cmentarz.

 Cmok! wykrz., odgłos całusa, cmoknięcia, pocałowanie, mlaśnięcie; odgłos smakowania, łykania.

 Cmokać, cmoknąć, mlaskać wargami lub językiem; całować, pocałować w usta lub w rękę: ssać, smakować; palić fajkę.

 Cmoktać, mlaskać językiem, smakować, ssać, wysysać, całować.

 Cnić się — z Cknić się.

 Cnie, zacnie, szlachetnie.

 Cnota, stałe dążenie człowieka do doskonałości moralnej; ogół pięknych i dobrych przymiotów człowieka: skłonność do dobrych uczynków, ku dobremu: życie zacne, postępowanie zacne; zbiór przymiotów właściwych pewnemu stanowi, powołaniu; sumienne spełnianie obowiązków; praca dla dobra bliźnich (cnoty towarzyskie, obywatelskie); zaleta; rys zacnego charakteru; ozdoba serca: piękne przymioty, zacność, szlachetność, prawość: C-y kardynalne = osoba cnotliwa, ludzie cnotliwi; jest to cnota nad cnotami, trzymać język za zębami = milczeć: C. kobieca = niewinność, wstydliwość, skromność; przymioty pożądane (np. w koniu, psie); C. z potrzeby = udana, z wyrachowania.

 Cnotliwość, pełnienie cnoty; postępowanie cnotliwe.

 Cnotliwy, prawy, pełny cnót, poczciwy; postępujący moralnie, zacnie, czyniący dobre uczynki: zacny, honorowy: bez zarzutu.

 Cny, zacny, czcigodny, szlachetny, sławny, wyborny.

 Co, czego, czemu, czem lub czym, cóż, zaimek względny odpowiadający zaimkowi wskazującemu to: nie czyń tego drugiemu, co tobie nie miło; zamiast to: co powiedziawszy, poszedł; jako zaimek pytający: co to jest?, co mówisz?; j. rodzaj nijaki odpowiadający męskiemu i żeńskiemu kto: co ma wisieć, nie utonie; co zamiast który: ten sam co tu był, urodził się w tym samym dniu co i ja; rzecz mała, drobnostka, niewielka ilość: opowiedz mi co, lepsze co niż nic; rzecz dosyć ważna, ilość dostateczna, wystarczająca: było na co patrzeć, jest co robić, ma z czego żyć: wyrażenie wykluczające wątpliwość, zamiast ani słowa, bezwątpienia: niema co mówić; dla oznaczenia największego wysiłku, skupienia całej mocy, zamiast ile tylko, jak wiele (jako przysł.): krzyczeć co głosu staje, biedz co sił, co tchu (spiesznie), jechać co koń wyskoczy; zaznaczając objaw po! wracający co pewien czas, zamiast każdego, w każda, za każdym: co sobota, co godzina, co chwila, co drugi dzień, co krok; wyrażając podziw nad wielką ilością, zamiast jak wiele: co tu ludzi! co tam pieniędzy! co to będzie kłopotu!; zamiast ile: co dasz za to?; przed stopniem wyższym i najwyższym dla spotęgowania nacisku, zamiast jak i naj: biegnij co żywiej, wybierz co lepsze, wyprawił posłów co zacniejszych; co = to, kładąc nacisk lub zwracając uwagę: co matka to matka, jakakolwiek jest, zawsze to matka lub że: to wzorowa matka; co = ile tylko jest, ile-tyle, dla wyrażenia wielkiej różnicy porównywanych przedmiotów, odmienności każdego od innych: co głowa — to rozum, co kraj — to obyczaj; dla oznaczenia podobieństwa przedmiotów, zamiast każdy: co Czech — to muzykant, co słowo — to kłamstwo; dla wyrażenia powtarzania się faktu, zamiast ile razy, za każdym razem: co stąpisz — to dół, co spojrzy — to w śmiech; kładąc nacisk przy wyrażaniu podziwu, uznania lub oburzenia: co piękna — to piękna!, co grzech — to grzech!; co-do zaznaczając wzgląd, zwrot ku osobie lub rzeczy, zamiast co się tyczy, jeżeli chodzi o: co do mnie, ja się zgadzam, co do tego interesu; dla oznaczenia bezwyjątkowej całości, j. ogół, wszystko: zginęli co do jednego, zjadł swoją porcję co do okruszyny; wydał wszystko co do grosza; dla wyrażenia pogardy, lekceważenia, obojętności: co mi tam! co mi do tego!: zaznaczając że fakt zdarzył się przed chwilą, zamiast zaledwie, dopiero: słońce tylko co weszło, albo że fakt omal że się nie zdarzył: tylko co nie upadłem, co=omal, ledwie że, o włos; co = właśnie, w tej chwili, tylko co, dopiero co; co za jaki, wykrzykując z podziwu, zdumienia: co za zgoda! co za mina! lub pytając: co to za człowiek; co zamiast czym: co wiedzą = o czym wiedzą; czemu = dlaczego, z jakiej przyczyny: czemu nie jesz?; po czemu? = ile kosztuje, za jaką cenę?; czym zamiast jakim sposobem: czym się to dzieje: co, cóż, zamiast jaka rzecz: cóż to jest?; o cóż zamiast o jaką rzecz: o cóż ci chodzi?; co się zowie, zamiast: wyborny, doskonały, cała gębą, w całym słowa tego znaczeniu: co mi po tem = co z tego za korzyść; co mi tam nic mnie nie obchodzi; niema co = niema rady, niema wyboru; co=coś: powiedz coś nowego; co nieco = cokolwiek, trochę; lada co=cokolwiek. bez wyboru: czego, 2-gi przyp. od Co, p. Dlaczego?

 Cobądź (czegobadź), byle co, cokolwiek, trochę, to lub owo, ile tylko, wszystko co...

 Coby, zamiast żeby: coby miał się uczyć, to się bawi; by, aby, oby, gdyby, jak, dlaczegoby, pocóżby, czemuby nie?

 Coć, zamiast: co ci.

 Co do słowa, słowo w słowo, dosłownie.

 Codzienny, ukazujący się codzień, zdarzający się codzień, używany codzień, każdodzienny; powszedni, zwykły, zwyczajny.

 Cofać, niedok., cofnąć, dok., kierować wstecz; zwracać w przeciwną stronę, w tył, ciągnąć lub pchać wstecz; posunąć w tył; zawracać: usuwać, nie podać ręki: odwoływać; odbierać, wstrzymywać; zażądać napowrót; C. ś., iść wstecz, wspak: wstrzymywać się, ustępować, powstrzymywać się, nie iść; odstąpić od Czego, zaniechać, umyć ręce od czego, odmówić, usunąć się od czego, nie chcieć należeć, wyprzeć się; rozchwiać się; nie cofnie się = nie ustąpi, nie boi się.

 Cofanie, cofnięcie, ciągnienie wstecz, pchanie wstecz; usunięcie, odwołanie; C. się; usunięcie się, odwołanie; C. się; usunięcie się, wyparcie się, zaniechanie czego, porzucenie; poruszenie wsteczne, zawracanie; w astron. C. się punktów równonocnych czyli precesja, ruch wsteczny tych punktów na ekliptyce co rok o 50 sekund, powstający wskutek wahania się osi ziemi.

 Cofaniec, cofanka, w grze bilardowej uderzenie bili tak, aby się cofnęła.

 Cofnięcie — p. Cofanie.

 Cofnięty, odwołany, usunięty, wzięty napowrót, wyjęty.

 Cokolwiek, byle, trochę, nieco: (cokolwiek przyszła do siebie); niewiele, coś; wszystko, co tylko: (C. mu powiesz, to się gniewa); to lub owo, cokolwiekbądź, tak czy owak.

 Cokolwiekbądź, bądź co bądź, to lub owo, tak lub owak, w ten czy w inny sposób, cokolwiek, co by; niech będzie co chce; pomimo wszystkiego.

 Cokół, wł., najniższa, nieco wystająca część ściany zewnętrznej, budynku, granicząca z fundamentem (fig.); podstawa kolumny, płyta słupowa.

 Colbant, nm., dolna, wystająca spadzista część muru pod otworem okiennym.

 Comber — p. Cąber.

 Comiesięczny, zdarzający się co miesiąc, przypadający co miesiąc.

 Conajmniej, najmniej, jak najmniej, minimum, przynajmniej (Otrzymał C. ze dwa tysiące).

 Conajwięcej, najwięcej, najwyżej, jak najwięcej, chyba że...

 Conajwyżej, najwięcej, maksymum, conajwięcej, chyba że...

 Coniedzielny, przypadający w każda niedzielę.

 Coniemiara, bardzo dużo, wielka ilość, niezmierne mnóstwo.

 Conocny, co noc przypadający co noc zdarzający się.

 Coraz, raz po razu, zawsze, ciągle, bardziej: za każdym razem: (gra coraz to lepiej, coraz gorzej).

 Coroczny, każdoroczny, co rosie ku przypadający, co roku się powtarzający.

 Coś, czegoś, czemuś, cośkolwiek, jakaś rzecz, jakaś myśl, jakieś zdarzenie; C. zamiast co ty (coś chciał, coś mówił); zamiast któryś, który jesteś; powiem ci coś, myślałem że to coś, a to nic; jakoś: coś dziś źle wyglądasz; C. = ktoś: coś chodzi po górze; = około, blizko, prawie: coś ze coś trzy lata; czegoś = niewiadomo dla czego: czegoś nie przychodzi.

 Coś niecoś, trochę, cokolwiek, nieco, to i owo.

 Cotylko, tylko co, dopiero co, przed chwilą, właśnie.

 Córa — p. Córka; wesoła C. = nierządnica: przen. C. czasu, wynik jakich zasad w pewnym czasie głoszonych, objaw.

 Córczyn, przym. od Córka, należący do córki.

 Córeczka, zdr. od Córka.

 Córka, córa (zdr. córeczka, córunia, córuchna, córuś), dziecko płci żeńskiej w stosunku do ojca i matki; C. chrzestna, względem rodziców chrzestnych, jako trzymana przez nich do chrztu; zacna obywatelka kraju.

 Córuchna, córunia, córusia, zdr. od Córka.

 Cóż, od Co; czegóż? jakże? a więc? a zatem? (cóż? podoba ci sie to?); C. = co po tem, na co ś. zda, (poczciwy, cóż? kiedy nie mądry); cóż = któż (cóż to jest?) — p. Co.

 Cucha — p. Cuha i Czucha.

 Cuchnący, śmierdzący, smrodliwy, wydający woń nieprzyjemną.

 Cuchnąć, wydawać woń smrodliwą, wydawać odór: czuć coś brzydko, tracić nieprzyjemnie, nie pachnąć; śmierdzieć; być wstrętnym dla kogo; zdradzać co, tracić, zatracać czem.

 Cucić, przyprowadzać z omdlenia do przytomności, rzeźwić, ocucać; budzić, obudzać, wzbudzać, wzniecać; C. ś., budzić się, przychodzić do siebie; otrząsać się z odrętwienia, z apatji.

 Cud, cudo, lm. cuda, cudy, zjawisko zmysłowe nadnaturalne, nie podpadające pod rozbiór nauki, dokonane za sprawą Boga i zgodne z wyższą myślą Bożą; rzecz niezwykła, niepojęta, dziw; rzecz piękna, nadzwyczajna, niezwykłej piękności: zdarzenie nadzwyczajne, osobliwość: C-em = nadzwyczajnym, osobliwym, niepojętym sposobem; C-a wyrabiać albo wyprawiać, robić rzeczy nadzwyczajne, zdumiewające: dokazywać C-u = mieć na kogo nadzwyczajny wpływ, przeistaczać go: C-y świata = siedm wielkich i słynnych budowli i pomników architektonicznych w starożytności.

 Cudacki, cudaczny, dziwaczny, pocieszny, śmieszny, fantastyczny; po cudacku = dziwacznie, śmiesznie.

 Cudactwo, dziwactwo, dziwaczne postępowanie, śmieszność; osoba śmiesznie, cudacznie ubrana, dziwoląg; C-a, niestworzone rzeczy.

 Cudaczeć, stawać się cudakiem, dziwakiem, dziwaczeć.

 Cudaczny — p. Cudacki.

 Cudaczyć a. cudaczyć ś., dziwaczyć, cudactwa popełniać; śmiesznie postępować, wydziwiać, gadać lub robić głupstwa, być dziwacznym; grymasić, kaprysić; plątać, psuć.

 Cudak, dziwak, ubierający się dziwacznie, śmiesznie: rzecz dziwaczna; kuglarz, kapryśny, dziwaczący: żyjący inaczej jak inni; oryginał, ekscentryczny.

 Cudnie, doskonale, wybornie, znakomicie, pysznie, prześlicznie nadzwyczajnie.

 Cudny, cudowny, dokonany, zjawiający się za sprawą samego Boga; wspaniały, nadzwyczajny, niezwykły; godzien podziwu, zadziwiający, przepiękny, przedziwny, prześliczny, zachwycający; doskonały, wyborny, przepyszny.

 Cudo, rzecz piękna, prześliczna, o nadzwyczajnych przymiotach; dziwoląg, dziwo, rzecz dziwaczna; straszydło, potwora.

 Cudotwór, twór cudowny, cudny, cudne zjawisko; potwór.

 Cudotwórca, czyniący cudy, czyniący rzeczy nadnaturalne.

 Cudotwórczy, sprawiający cudy, tworzący rzeczy nadnaturalne, cudowne, nadzwyczajne.

 Cudotwórczyni, sprawiająca cudy, robiąca cudy.

 Cudotwórstwo, moc działająca cudy.

 Cudować, dziwaczyć, wydziwiać; dziwacznie postępować, cudaczyć, grymasić, zbytkować, psuć, wymyślać komu: C. ś., awanturować się, hałasować.

 Cudowisko, widowisko, zjawisko nadzwyczajne, uchodzące za cud, osobliwość.

 Cudownie, cudnie, cudem, dziwnie, nadzwyczajnie, prześlicznie; bardzo dobrze, i owszem, doskonale, wyśmienicie.

 Cudowność, moc cudowna, moc czynienia cudów; piękność nadzwyczajna; nadzwyczajność; cud.

 Cudowny, czyniący cudy, słynny cudami: cudotwórczy; p. Cudny.

 Cudzić, konia zgrzebłem czesać, t. j. czyścić; targać za włosy; ćwiczyć, bić: p. Cucić.

 Cudzidło, zgrzebło, drapaczka do czesania, do czyszczenia koni.

 Cudzo, obco, nie mile, nie przyjemnie.

 Cudzokrajowiec — p. Cudzoziemiec.

 Cudzołożca (-cy), cudzołożnik, mający nieprawy stosunek z cudzą żoną.

 Cudzołożnica, kobieta zamężna, zdradzająca męża, mająca nieprawy stosunek z innym mężczyzną.

 Cudzołożny, dotyczący nieprawego stosunku cudzego łoża, z cudzołóztwa pochodzący.

 Cudzołożyć, cudzołóztwo popełniać.

 Cudzołóstwo, złamanie wierności małżeńskiej; nieprawy związek płciowy pomiędzy osobami, z których przynajmniej jedna żyje w małżeństwie, uważany jako występek.

 Cudzoziemczeć, stawać się cudzoziemcem, zapominać, wyrzekać I się mowy, ubioru i zwyczajów własnych a przybierać cudze (innego kraju), wynaradawiać się.

 Cudzoziemczyć, wynaradawiać.

 Cudzoziemczyzna (lep. Cudzoziemszczyzna), wszystko, co jest cudzoziemskie, obce; skłonność do naśladowania innych narodów w mowie, ubiorze, zwyczajach i t. d.; wyrazy naleciale z cudzego języka.

 Cudzoziemiec, mieszkaniec cudzego kraju lub narodu, z cudzego kraju przybyły, przybysz, niekrajowiec.

 Cudzoziemka, z cudzego kraju przybyła, obca.

 Cudzoziemski, obcy, cudzy, zagraniczny, nie tutejszy; przyswojony z innego języka; po C-u, z C-a = nie po tutejszemu, po zagranicznemu, tak, jak innej narodowości, obco.

 Cudzoziemszczyzna — p. Cudzoziemczyzna.

 Cudzy, należący do kogo innego, nie własny: cudzoziemski, z innego kraju pochodzący; obcy, nie tutejszy: nieznajomy; C-ych bogów szukać = udawać się o co do obcych z pominięciem swoich; żyć C-ym kosztem: narażać kogoś na wydatki na siebie; bawić się C-ym kosztem wyśmiewać, opowiadać o kim żartobliwie; C-mi rękami żar wygarniać korzystać z zabiegów innych: C-e, nie własne, obce.

 Cudzysłów, znak („...”) złożony z dwóch przecinków, kładziony na początku i końcu zdania lub wyrazu przytoczonego w piśmie z obcego autora; wyrażenie, na które chcemy zwrócić uwagę czytelnika.

 Cug, nm., przeciąg, ciąg powietrza, przewiew, prąd, bieg; zaprząg konny; zaprząg, składający się z kilku koni jednej maści do jazdy (nie do robót); ciąg, ciągnienie ptactwa, przelot; jednym C-iem = zakrętas, pociągnięcie pióra, jednym pociągnięciem pióra, jednym ciągiem, nie zatrzymując się; posunięcie figury w grze w szachy.

 Cugiel, zwykle w lm. Cugle, długie pasy rzemienne, przyczepione do munsztuka konia, za pomocą których jeździec lub woźnica kieruje koniem; lejce, wodze; popuszczać komu cugli = być zbyt pobłażliwym, pobłażać; ściągać C-e = ukracać, powstrzymywać, krótko, ostro trzymać.

 Cuglowy, przym. od Cugle.

 Cugowiec (-wca), koń cugowy.

 Cugowy, przym. od Cug.

 Cuha, Czucha, węg., sukmana górali tatrzańskich, gunia z czarnego lub białego sukna.

 Cukier (-kru), nm., grupa wodanów węgla; słodka krystaliczna substancja, otrzymywana z trzciny cukrowej lub z buraków; kryształy C-u, kawałki C-u, mączka cukrowa; C. lodowaty C. w postaci dużych kryształów; C. gronowy — p. Glukoza: C. mleczny — p. Laktoza; C. owocowy — p. Fruktoza; C. słodowy — p. Maltoza: C. ołowiany, octan ołowiany, otrzymywany przez rozpuszczenie glejty ołowianej w kwasie octowym: w lm. Cukry = wyroby cukiernicze, cukierki i inne łakocie i przysmaki z cukru, słodycze.

 Cukierek, przysmak wyrobiony z cukru z dodatkiem konfitur i t. p.; przen. ładna, miła dziewczyna.

 Cukierkowy, czułostkowy, sentymentalny, banalny.

 Cukiernia, zakład cukierniczy, miejsce gdzie się kupuje lub spożywa wyroby cukiernicze, gdzie się pije kawę, herbatę i t. p.

 Cukiernica, puszka do cukru, naczynie szklane do cukru, w formie czary na nóżce.

 Cukiernictwo, przemysł zajmujący się wyrabianiem przysmaków cukierniczych: cukierków, karmelków, ciastek i t. p.

 Cukierniczy, przym. od Cukiernik.

 Cukiernik, uprawiający cukiernictwo; utrzymujący cukiernię.

 Cukrodajny, wydający cukier (rośliny).

 Cukromierz, przyrząd wskazujący ilość cukru, zawartego w burakach lub w roztworze.

 Cukromocz czyli choroba cukrowa (djabetes), nadmierne tworzenie się cukru gronowego w moczu.

 Cukrowacieć, cukrzeć, zamieniać się w cukier, krystalizować ś.

 Cukrować, cukrzyć, słodzić, zaprawiać cukrem; lukrować, lukrem i polewać; słodzić, uprzyjemniać; I pokrywać przykrą wymówkę słowami słodkiemi; wystawiać w lepszem świetle; C. ś. = zamieniać się w cukier, wytwarzać kryształki cukrowe.

 Cukrowany, cukrem zaprawiony; przen. pozornie grzeczny, pozornie pochlebny (słówka), obłudny.

 Cukrowarstwo — p. Cukrownictwo.

 Cukrowaty, podobny do cukru, zawierający cukier, mający smak cukru, słodkawy: C-te ciała, grupy wodanów węgla o smaku słodkim, łatwo rozpuszczalne w wodzie, ulegające fermentacji.

 Cukrowiec, trzcina cukrowa; owad o połysku srebrzystym, gryzący cukier, tkaniny, papier.

 Cukrownia, fabryka, w której przerabiają buraki na cukier.

 Cukrownictwo, przemysł cukrowniczy, wyrób z cukru.

 Cukrowniczy, przym. od Cukrownik; tyczący się wyrobu cukru.

 Cukrownik, chemik zajmujący się cukrownictwem; fabrykant cukru: właściciel cukrowni.

 Cukrowy, z cukru zrobiony; zawierający w sobie cukier; zaprawiony cukrem; słodki jak cukier; słodki, przyjemny, miły, gładki; słówka C. pochlebne, grzeczne, ujmujące, jedwabne: C-a choroba — p. Cukromocz; C. próba, wykrycie cukru w płynach sposobem chemicznym; C. kolacja, cukry, ciasta i wino słodkie, któremi częstują po oczepinach: papier C. służący do owijania głów cukru: C-a trzcina — p. Trzcina: C. korzeń — p. Wężymord.

 Cukrówka, gatunek gruszki słodkiej.

 Cukruuu...! naśladowanie głosu i synogarlicy.

 Cukry, blp. — p. Cukier.

 Cukrzeć, zamieniać się w cukier, nabierać słodyczy cukru, krystalizować się.

 Cukrzyć, posypywać cukrem, przyprawiać cukrem, słodzić.

 Cukrzyk, drobny ptaszek amerykański z rzędu wróblowatych; dziób ma łukowaty, krótkie, zaokrąglone skrzydełka i takiż ogon, ubarwienie świetnie szafirowe.

 Cuma, cumka, lina, którą flisy przywiązują statek do hartfula.

 Cumować, przybiwszy do lądu, statek przywiązać do hartfula.

 Cup odgłos uderzenia (cup łup, pac!); odgłos chwytania, złapania, pociągnięcia (za włosy); cap! chap!

 Cupać, iść powoli za kim, ażeby go złapać, śledzić kogo; dybać; p. Przycupać.

 Cupnąć, przysiąść, kucnąć, przyczaić się, przycupnąć, przypaść do ziemi; zdrzemnąć się; skubnąć, uderzyć z lekka kogo.

 Cupu łupu! naśladowanie odgłosu uderzenia cepami.

 Cur, gwar., djabeł; pek tobie, cur = idź czarcie odemnie.

 Cwajnos, cwejnos, nm., gatunek psa z rozdwojonym nosem (fig.).

 Cwał, czwał, galop, bieg konia, człowieka i t. d.

 Cwałem, przysł., pędem, galopem, bardzo szybko.

 Cwałować, galopować, pędzić co sił starczy, śpieszyć się; rączo się uwijać około czego; chodzić, uganiać się za czym; wrzeć, kipieć, gotować ś., bałwanić ś., kotłować ś.

 Cwancygier, nm., moneta austryjacka = 20 krajcarom.

 Cwelich, nm., rodzaj tkaniny lnianej z podwójnej osnowy.

 Cwikier, nm., to samo co binokle.

 Cwiszgold, nm., złoto malarskie w płatkach z podłożonym srebrem; złoto nieprawdziwe.

 Cybant, nm., opaska żelazna, ściągająca i wzmacniająca obręcz na kole u wozu; klamra trzymająca obręcz pękniętą; wyrwant, ściągadło.

 Cybeby, nm., duże rodzynki z podługowatych jagód winnych.

 Cybernetyka, gr., nauka rządzenia krajem.

 Cybeta — p. Zybeta.

 Cybik, paka, skrzynka, w której jest upakowana herbata przychodząca z Chin.

 Cybora — p. Cibora.

 Cyborjum, gr.-łć., rodzaj szafki, kapliczki: miejsce na ołtarzu, w którym przechowywa się puszka z Przenajświętszym Sakramentem (fig.).

 Cybuch, tur., długa rurka drewniana wkładana w fajkę dla ciągnienia z niej dymu tytoniowego (fig.): rura do wydymania szkła.

 Cybuchówka, ryba z rodzaju brzuchopłetwych, z długą nitką, wychodząca z płetwy ogonowej.

 Cybula — p. Cebula.

 Cybuszek, zdr., mały cybuch.

 Cyc, zwykle w lm. cyce, pierś kobieca; brodawka u piersi, wydzielająca mleko; wymię u zwierzęcia samicy.

 Cyc, nm., rodzaj perkalu kolorowego w deseń.

 Cycać — p. Ssać.

 Cycal, ssący pierś, dziecię przy piersi; pieszczoch: ssący z nałogu swój palec.

 Cycasta, kobieta dużych, pełnych, wydatnych piersi.

 Cycek, cycuś, zdr. od Cyc; pierś kobieca z brodawka do ssania; u zwierząt wymię, gręzy; dawać C-a karmić piersią; flaszeczka do karmienia niemowląt.

 Cycero, łć., gatunek czcionek drukarskich dwunasto-punktowych (większych od garmontu a mniejszych od mitla).

 Cycerowy, przym. od Cycero, rozmiarów cycera (druk, czcionka).

 Cyces, cycełe, hb., mała puszka z 10 przykazaniami wewnątrz, którą żydzi, modląc się, wkładają na czoło.

 Cyckowata — p. Cycasta.

 Cycoch — p. Cycal.

 Cycuś, zdr. od Cyce, pieszczoch.

 Cydonja, roślina, p. Pigwowiec.

 Cydr, fr., wino z jabłek, jabłecznik.

 Cyferblat, nm., okrągła tarcza u zegara (f.): iron. twarz człowieka.

 Cyfra, nm., znak piśmienny dla oznaczenia liczby; C. arabska: gatunek cyfr 1, 2, 3, 4 i t. d.; C. rzymska: gatunek cyfr I, II, III, IV, C, D, M, i t. d.; liczba, ilość; litery początkowe czyjego imienia albo nazwiska złączone z sobą; monogram, inicjały: deseń; być tylko C-ą nie mieć żadnego znaczenia; pisać C-ami pisać tajemnem pismem, w którym cyfry zastępują umówione litery.

 Cyfrować, cyframi, liczbami oznaczać; pisać cyframi zastepującemi litery; pismo cyfrowane wyrażone umówionemi cyframi zamiast liter, tajemne; p. Zacyfrować.

 Cyfus, scyfus, gr.-łć., naczynie kościelne do wina mszalnego.

 Cyga, węg., wydęta zabawka w kształcie gruszki, na nóżce (puszczona nagle na podłogę za pociągnięciem okręconego na nóżce sznurka, kręci się), bąk, fryga, krąglica, wartałka: przen. kręcicki, wścibski.

 Cygan, człowiek wędrownego plemienia cygańskiego (f.); przen. szachraj, oszust, szalbierz, matacz, krętacz, złodziej; włóczęga; człowiek o ciemnej cerze twarzy, ogorzały;! śniady brunet; literat lub artysta, wiodący życie wesołe, bez troski.

 Cyganek, mały nożyk składany w drewnianej oprawie, kozik, nizki piec ceglany z kuchnią; potrawa z kartofli i maku.

 Cyganerja, życie wolne, nie krepujące się obyczajami i formami towarzyskiemi (konwenansami); grono ludzi prowadzących takie życie.

 Cyganiątko, Cyganię, małe dziecko cygańskie.

 Cyganić, oszukiwać, szachrować, kręcić, matać.

 Cyganieć, stawać się podobnym do cygana; stawać się szachrajem, włóczęgą.

 Cyganka, kobieta z plemienia cyganów (fig.); kobieta ogorzała, ciemnej cery, twarzy i czarnych włosów; przen. szachrajka, oszustka, sprytna; wróżka; taniec ludowy na Rusi litewskiej; gatunek gruszki; w myśl. kiepska strzelba.

 Cygański, należący do cygana; szalbierski, szachrajski; żywot C. = tułaczy, włóczęgowski; po C-u = po szachrajsku, kłamliwie, po szalbiersku: słowo C-ie = kłamliwe, z zamiarem niedotrzymania.

 Cygaretka, fr., włóknisty tytuń, owinięty liściem tytuniowym, służący do palenia jak cygaro; papieros.

 Cygarnica, rurka mniej lub więcej ozdobna do utrzymywania cygara podczas palenia (fig.): futeralik lub pudełko kieszonkowe na cygara.

 Cygaro, liście tytoniowe skręcone wzdłuż w formie wałeczka i okryte liściem lepszym, służące do palenia (fig.).

 Cyjan, gr., związek azotu i węgla, gaz bezbarwny o silnym zapachu.

 Cyjanek, sinek, związek cyjanowodoru z tlenkami metalów.

 Cyjanian, sól kwasu cyjanowego.

 Cyjanit, błękiciec, minerał, kamień szlachetny.

 Cyjanotypja, sposób używany w fotografji, do otrzymywania pozytywy, zabarwionej na kolor niebieski.

 Cyjanowodór, kwas pruski, związek cyjanu z wodorem, płyn bezbarwny, zapachu gorzkich migdałów (jedna z najsilniejszych trucizn).

 Cyjanoza, choroba odznaczająca się sinieniem ciała.

 Cyk! cyk! odgłos poruszającego się wahadła zegarowego.

 Cykać, cyknąć, wydawać dźwięk podobny do brzmienia cyk; pić powoli, kroplami; sączyć.

 Cykada, owad Piewik (ob.).

 Cykas, sagowiec, roślina z gromady nagozalążkowych, z pokroju podobna do palmy, o koronie z dużych liści pierzastych, dostarczająca saga w gorszym gatunku; roślina cmentarna i używana podczas uroczystości kościelnych (fig.).

 Cykasowate, gromada roślin nagonasiennych, podobnych z wyglądu do paproci drzewiastych, rosnących w krajach gorących.

 Cykata, roślina z rodziny pomarańczowatych; łupiny z owoców tej rośliny smażone w cukrze; skórka cytrynowa, pomarańczowa lub melonowa w cukrze smażona.

 Cykl, gr., okrąg, okres, perjod czasu, pewna ilość lat, po których upływie pewne zjawiska stale się powtarzają; szereg zdarzeń, faktów, utworów sztuki, stanowiących pewną łączność między sobą; oznaczona liczba przedstawień np. teatralnych, koncertów; C. kalendarzowy = perjod lat 15-tu powtarzający się, indykcja rzymska, poczet rzymski; mały poemat grecki; maszyna do jazdy, nogami poruszana.

 Cyklamen, łć., gduła, fijołek alpejski, roślina z rodziny pierwiosnkowatych, hodowana dla ładnych różowych kwiatów (fig.).

 Cykliczny, przym. od Cykl i Cyklik; kołowy; układ C. w muz. — składający się z kilku różnych części: C. poeta — p. Cyklik.

 Cyklik, poeta epiczny grecki (po Homerze), opiewający bohaterskie czasy Grecji w małych poematach, zwanych cyklami.

 Cyklina, cyklinga, nm., blacha stalowa z ostremi krawędziami do gładzenia drzewa (fig.).

 Cyklista, gr., zwolennik jazdy na dwukołowcu, uprawiający sport jazdy na bicyklu lub rowerze, kolarz.

 Cyklistowski, przym. od Cyklista.

 Cyklodrom, plac, arena dla wyścigów cyklistów lub do ćwiczeń jazdy na rowerze.

 Cykloida, Cyklojda, mat., rodzaj linji krzywej, która opisuje punkt płaszczyzny koła, toczącego się po linji prostej (fig.).

 Cykloidalny, mający kształt cykloidy.

 Cyklometrja, mierzenie okręgów kół, ich powierzchni i łuków.

 Cyklon, gr., gwałtowny wicher wirowy strefy gorącej, trąba powietrzna; rodzaj młyna o dwóch skrzydłach obracających się szybko w przeciwnych kierunkach (w zamkniętej przestrzeni).

 Cyklop (bajeczny olbrzym starożytności z jednem okiem na środku czoła); żart. człowiek ślepy na jedno oko; skorupiak — p. Oczlik.

 Cyklopowy, przym. od Cyklop; C-e mury, resztki starożytnych budowli złożone z wielkich niczem niespajanych głazów.

 Cyklorama, gr., rodzaj panoramy, w której widoki przesuwają się mechanicznie przed oczyma patrzącego na nie przez szkło powiększające.

 Cyklowy, przym. od Cykl.

 Cyknąć — p. Cykać.

 Cyknięcie, szmer w zegarze przed biciem, wywołany obrotem kółka.

 Cykorja, łć., podróżnik, roślina z rodziny złożonych, o kwiatach błękitnych; proszek z korzenia tej rośliny, używany jako domieszka do kawy.

 Cykot, szmer zegara idącego.

 Cykuta, szalej, roślina jadowita, z rodziny baldaszkowatych, o kwiatach białych (fig.); szczwół; trucizna z soku cykuty.

 Cylinder, gr., walec, mający za podstawę koło lub elipsę (f.); walec metalowy pełny lub wewnątrz pusty; kocieł w maszynie parowej: szkło do lampy; przedmiot walcowaty; rodzaj płaskiego zegarka kieszonkowego; klapa czyli piston lub wentyl w instrumentach z klapami; rodzaj kapelusza męskiego (fig.).

 Cylindrowy, przym. od Cylinder: zegarek, kapelusz; C. jegomość = noszący kapelusz cylinder.

 Cylindryczny, przym., mający kształt cylindra czyli walca, walcowaty.

 Cymbalisko, zgr. od Cymbał, wielki cymbał.

 Cymbalista, grajek na cymbałach.

 Cymbalistka, grająca na cymbałkach.

 Cymbał, gr., w lm. cymbały albo cymbałki, instrument muzyczny w kształcie pudła płaskiego ze strunami lub tabliczkami metalowemi albo szklanemi, w które pałeczkami się uderza przy graniu (fig.); C-y, instrument muzyczny, składający się z dwóch wklęsłych talerzy spiżowych, które uderzane o siebie, wydają dźwięk metaliczny; dzwon u zegara, bijący godziny; głupiec, dureń, bałwan; tylna część ciała, tyłek (wali jak w cymbały).

 Cymborjum, łć., — p. Cyborjum.

 Cymes, węg., wybór, coś najlepszego, śmietanka (towarzystwa).

 Cymolja, odmiana glinki brudno-białej, używana zamiast mydła do prania i do wywabiania plam.

 Cyna, pierwiastek chemiczny, jeden z metali, o kolorze srebrzystym, używany na odlewy i stopy, do pobielania naczyń miedzianych i żelaznych, do srebrzenia luster.

 Cynadry (u zwierząt ssących) nerki; potrawa z nerek.

 Cynamon, łć., łyko i warstwa wewnętrzna kory drzewa cynamonowego, używana jako przyprawa do potraw: palić jak C-em = palić w piecu skąpo, cienkiemi kawałkami drzewa; drzewo drogie jak C. = bardzo drogie.

 Cynamonowiec, drzewo cynamonowe, drzewo z rodziny wawrzynowatych, którego kora dostarcza cynamonu (f.).

 Cynamonowy, przym. od Cynamon; C. kolor = bronzowy, brunatny.

 Cynamonówka, wódka przepalana z cynamonem.

 Cynchona, drzewo dostarczające chiny, chininy, cynchoniny.

 Cynchonina, alkaloid, znajdujący się w korze drzew chinowych.

 Cyndelin — p. Sandałowe drzewo.

 Cyndloch, nm., zapał u strzelby.

 Cynegietyka, gr., łowiectwo, myśliwstwo.

 Cynematyka — p. Kinematyka.

 Cynerarja, rośl. — p. Popielnica.

 Cynestezja, gr., zdolność odczuwania i oceniania ruchów ciała własnego.

 Cynetyczny, polegający na ruchu (teorja, energja).

 Cynetyka — p. Kinetyka.

 Cynfolja, nm., stanjol, bardzo cienkie blaszki cynowe, używane do owijania tabaki, herbaty, czekolady i artykułów spożywczych.

 Cyngiel, nm., haczyk pod zamkiem strzelby, za poruszeniem którego kurek bije w panewkę (fig.).

 Cyngować, nm., kuć żelazo, trzymając je obcęgami przy kuciu.

 Cyniczny, przym. od Cynik, bezwstydny, nieprzyzwoity, nieobyczajny, wyuzdany.

 Cynik, gr., zwolennik cynizmu, człowiek bezwstydny, bezczelny, wyrażający się bezczelnie, z lekceważeniem o rzeczach szlachetnych.

 Cynizm, dawniej pojęcie, że człowiek powinien żyć w stanie zupełnej prostoty; później filozofja albo etyka uznająca za jedyne kryterjum dobra: zadowolenie potrzeb zwierzęcych; dziś, jest to niedbanie o przyzwoitość i wyrażanie się lekceważące o rzeczach wzniosłych, powszechnie szanowanych; niekrępowanie się ideałami w postępowaniu; zachowanie się bezwstydne, nieobyczajne, bezczelność.

 Cynk, nm., pierwiastek chemiczny, metal koloru niebieskawobiałego, używany na odlewy, blachy, płyty drukarskie i t. p.; brać na C., w stolarstwie, ciesielstwie spajać z sobą kawałki drzewa, ścianki za pomocą nacięć na brzegu, wchodzących we wcięcia drugiego brzegu (fig.).

 Cynka, Zinja, roślina ogrodowa z rodziny złożonych, o kwiatach bladopurpurowych (f.); narzędzie, na które nawija się przędzę przy robieniu płótna.

 Cynkograficzny, przym. od Cynkografja.

 Cynkografja, gr., blm., sztuka otrzymywania klisz drukarskich z tafli cynkowych, przez trawienie kwasem przeniesionego na taflę rysunku, powleczonego werniksem; zakład do wykonywania robót sposobem cynkografji; rycina otrzymana z płyty cynkowej.

 Cynkotyp, trawionka, rysunek przeniesiony mechanicznie na płytę cynkową i na niej utrwalony za pomocą trawienia kwasami; odbicie rysunku z kliszy cynkowej.

 Cynkotypja, sposób otrzymywania klisz za pomocą trawienia na cynku; odbicie rysunku na papier wprost z płyty cynkowej; zakład wykonywający cynkotypje.

 Cynkować, powlekać co cynkiem; wyrzynać ząbki w dwóch kawałkach drzewa w celu ich spojenia.

 Cynkowanie, powlekanie roztopionym cynkiem blach żelaznych, w celu zabezpieczenia ich od rdzy.

 Cynkowaty, podobny do cynku; cętkowaty, pstry; płótno C-e = ukośnie przerabiane.

 Cynkownia, huta cynkowa, zakład wyrobu cynku.

 Cynkowy, przym. od Cynk; C-a biel, farba biała składająca się z tlenku cynku; C-a blenda, minerał blaszkowy, barwy brunatnoszarej; C-a zieleń, farba, mieszanina żółcieni cynkowej z błękitem paryskim.

 Cynkwajs, nm., biel cynkowa.

 Cynober, nm., minerał (związek rtęci z siarką) barwy szkarłatnej lub koszenilowej.

 Cynoreksja — p. Wilczy głód.

 Cynować, pobielać, powlekać cyną wyroby żelazne i miedziane, w celu zabezpieczenia ich od rdzy i śniedzi.

 Cynownia, huta cynowa, zakład wyrobów z cyny; konwisarnia.

 Cyntloch — p. Cyndloch.

 Cypel, nm., śpiczasty koniec czego; szczyt skały; klin lądu wchodzący w morze, mały przylądek (f.); róg czego (chustki).

 Cyprys, łć., drzewo iglaste z krajów cieplejszych, o pokroju poważnym, przypominającym topolę piramidalną (f.); godło smutku i żałoby.

 Cyprysowate, nazwa jednej z rodzin roślin iglastych (fig.).

 Cyprzyk, żywiczlin, roślina z rodziny szyszkowych.

 Cyra — p. Cera.

 Cyraneczka, gatunek małej kaczki dzikiej, mniejszej od Cyranki.

 Cyranka, gatunek malej kaczki dzikiej, odmiana kaczki krzyżówki (fig.).

 Cyrenaizm — p. Hedonizm.

 Cyrk (-ku), łć., zabudowanie koliste z areną w środku, gdzie się odbywają widowiska popisowe atletów, akrobatów, koni tresowanych, jazdy konnej lub walki byków (fig.).

 Cyrkać, wydawać głos «cyr, cyr»; cedzić potrosze, lać powoli; dawać co stopniowo, potrosze: płacić drobnemi ratami.

 Cyrkiel, nm., kołownica, narzędzie do nakreślania obwodu koła i mierzenia linji, złożone z dwóch nóżek, połączonych z sobą u góry; (fig.); robić co pod C. = wymierzyć dokładnie, równo; robić prawidłowo, regularnie: suknia ma dobry C. jest na około równo obcięta.

 Cyrklasty, zrobiony podług cyrkla; półokrągły, owalny, kolisty.

 Cyrklować, koło lub półkole cyrklem kreślić; obwodzić: w okrąg, obkołowywać, kołować.

 Cyrkon, rzadki pierwiastek metaliczny, podobny nieco do antymonu, minerał różnej barwy.

 Cyrkowiec, występujący w cyrku.

 Cyrkówka, pgrdl., kobieta z cyrku, występująca w cyrku.

 Cyrkulacja, łć., obieg (szczególnie obieg krwi w ciele); krążenie (soków w roślinie); ruch znaczniejszy w miejscu jakiemś, uczęszczanie.

 Cyrkularny, przym. od Cyrkularz; okólny, obiegowy, okręgowy.

 Cyrkularz, łć., okólnik, obiegnik, zawiadomienie rozsyłane do znacznej liczby osób, mogące ich zainteresować (o założeniu domu handlowego, o zmianach w nim, i t. p.).

 Cyrkulować, łć., krążyć, być w obiegu, przeciągać, przechodzić, kursować.

 Cyrkuł, łć., obwód, powiat, pewna cześć kraju pod względem administracyjnym: część miasta pod względem policyjnym; rewir: biuro policyjne w większem mieście, zawiadujące cyrkułem.

 Cyrkułowy, należący do cyrkułu: zarządzający w cyrkule.

 Cyrkumferencja, łć., okrąg, obwód, objętość (jakiego ciała, przedmiotu, osoby), tusza.

 Cyrkumnawigacja, łć., opłynięcie kuli ziemskiej.

 Cyrkumstancja, łć., zwykle w lm., okoliczności, szczegóły.

 Cyrograf, gr., zapis, zobowiązanie własnoręczne z oznaczeniem terminu spłaty długu; własnoręczny skrypt, kwit, rewers; zobowiązanie uciążliwe podpisane: C. w podaniach: zapis djabłu własnej duszy, napisany krwią palca serdecznego.

 Cyrować — p. Cerować.

 Cyroza — p. Ciroza.

 Cyrulictwo, zajęcie cyrulika: wykonywanie zleceń lekarza; robienie małych opatrunków, stawianie baniek, pijawek, balwierstwo.

 Cyruliczek, praktykant cyrulicki.

 Cyruliczka, kobieta trudniąca się cyrulictwem.

 Cyruliczy, przym. od Cyrulik.

 Cyrulik, gr., felczer, balwierz, golibroda: zły lekarz, partacz; mała ryba z rzędu kostnych, cierniopłetwych.

 Cyrylica, rodzaj pisma, druku słowiańskiego, używanego w księgach kościelnych obrządku wschodniego.

 Cysio, zdr. od Cycek.

 Cysta, łć., torbiel, guz w kształcie torebki, zapełnionej płynem ropnym; osłona, skorupka niższych organizmów.

 Cystalgja, choroba pęcherza moczowego.

 Cysterka, zakonnica reguły św. Bernarda.

 Cysterna, łć., zbiornik wody deszczowej obmurowany i kamieniem wyłożony, najczęściej podziemny i sklepiony, do którego woda dostaje się przez warstwę żwiru i piasku (f.); obszerne naczynie w rodzaju kotła do przewozu nafty (fig.).

 Cysters, (lm. -si), zakonnik reguły św. Bernarda (ubranie: biały habit); C-si, zakon Cystersów.

 Cystoskop, gr., przyrząd do badania pęcherza moczowego, oświetlający jego wnętrze.

 Cystotomja, gr., operacja chirurgiczna przecięcia pęcherza moczowego.

 Cyś, zdr. od Cyc, pieszczotl. pierś kobieca.

 Cyt, wyraz lub znak ręką nakazujący milczenie, cisze: cicho; na Św. Wit, słowik C. przestaje śpiewać.

 Cytacja, łć., wezwanie do jawienia się przed pewna władzę w oznaczonym czasie i miejscu.

 Cytacja, Cytata, łć., przytaczanie czyich zdań, myśli, słów, danego ustępu z dzieła pewnego autora lub źródła, skąd zaczerpnięto te myśli.

 Cytadela, wł., mała twierdza, warownia, wzniesiona w celu strzeżenia miasta i pilnowania go; więzienie w cytadeli.

 Cytara, gr., starożytny instrument muzyczny podobny do liry, złożony z pudła rezonansowego ze strunami.

 Cytarzysta, grający na cytarze.

 Cytat, prow. — p. Cytacja, Cytata.

 Cytata — p. Cytacja.

 Cytoblast, gołe jądro komórki.

 Cytoda, komórka bez jądra.

 Cytodologja, nauka o komórce.

 Cytować, łć., przytaczać, przywodzić zdanie autora lub osoby; wymieniać: wzywać urzędownie.

 Cytra, nm., mały, płaski, pudło wy instrument muzyczny o strunach metalowych, na których gra się palcem uzbrojonym w stosowny pierścień, lub smyczkiem (fig.).

 Cytronatka, skórka cytrynowa przyrządzona jako konfitura.

 Cytryn, minerał barwy żółtej (odmiana kwarcu krystalicznego).

 Cytryna, drzewo z rodziny pomarańczowatych, o kwiatach białych, wonnych: owoc tego drzewa (fig.).

 Cytrynek, pospolity motyl dzienny barwy jasno-żółtej; mała cytryna: nazwa gatunku gruszki: rodzaj jabłoni.

 Cytrynjan, sól kwasu cytrynowego.

 Cytrynowy, przym. od Cytryna; przyprawiony kwasem lub zapachem cytryny (np. zupa): C. olejek, C. kwas, sok.

 Cytrynówka, Milonja, roślina z rodziny rutowatych; wódka zaprawiona skórką cytrynową i zapachem cytrynowym.

 Cytrzysta, grający na cytrze.

 Cytwar, nm., nierozwinięte i zasuszone główki kwiatowe niektórych gatunków bylicy, używane i jako środek leczniczy: roślina z rodzaju imbieru.

 Cytwarowy, od Cytwar; C. nasienie, C. korzeń.

 Cyweta, wł., zwierze ssące drapieżne, z rodziny łasz, będące gatunkiem wiwery (fig.).

 Cywilista, cywilus, gwar., cywilny. niewojskowy.

 Cywilizacja, łć., ukształcenie, uobyczajenie, wykształcenie, rozwój i stan oświaty, postęp; ogłada obyczajów, umoralnienie, dobrobyt, kultura.

 Cywilizować, ukształcać, podnosić duchowo i umysłowo, oświecać, uobyczajać: C. ś., przyjmować cywilizację, kształcić ś., okrzesywać ś., uobyczajać ś., stawać ś. grzeczniejszym, układniejszym.

 Cywilizowany, człowiek dobrego obejścia, wykształcony, oświecony, dobrych obyczajów.

 Cywilny, łć., obywatelski, społeczny, świecki, nie wojskowy i nie duchowny; nic kryminalny; władze C-e = nie duchowne i nie wojskowe; ubranie C-e nie wojskowe, nie mundurowe; C-e prawo, regulujące wzajemne stosunki osobiste, rodzinne i majątkowe pomiędzy jednostkami; lista C. roczna kwota pobierana ze skarbu państwowego przez monarchę i jego rodzinę w państwie konstytucyjnem; śmierć C. odjęcie wszelkich praw, służących obywatelowi; wyjęcie z pod prawa; urzędnik stanu C. = urzędnik sporządzający akty urodzenia, śmierci i małżeństw; C-a odwaga, odwaga wypowiadania prawdy, bez oglądania się na opinję publiczna: C-e małżeństwo, C-y ślub, zawarcie małżeństwa przed właściwym urzędnikiem świeckim, niezależnie od ślubu w kościele; po C-u = w ubraniu cywilnym.

 Cywizm, łć., cnota obywatelska, gorliwość o dobro ogółu.

 Cyzelacja, cyzelowanie, cyzelerstwo, sztuka artystycznego wykończenia ozdób za pomocą rylca na przedmiotach metalowych: rzemiosło cyzelera.

 Cyzeler, fr., znający sztukę cyzelowania.

 Cyzelować, fr., wyrzynać rylcem rysunki i ozdoby na przedmiotach metalowych; rzeźbić, drobiazgowo wykończać.

 Czaban (-a), wielki wół z gatunku wołów podolskich.

 Czabanka, wielka krowa podolska; areszt, więzienie.

 Czackja, naszyniec, pajęczygon, roślina krajowa z rodziny liljowatych, o pięknych białych kwiatach, nazwana tak na cześć Tadeusza Czackiego.

 Czad (-u), gaz trujący powstający z niedokładnego spalenia węgla, lub drzewa przy niedostatecznym dopływie powietrza, zagar, swąd.

 Czadzić, wydawać czad, swędzić, kopcić, filować.

 Czahary, ukr., blp., zarośla, miejsca nierówne porosłe krzakami; mokradła porosłe olszyną.

 Czaić się, z cicha, z ukrycia chcieć komu co złego zrobić; taić się, ukrywać się, aby znienacka wypaść na kogo, zasadzać się na kogo; czyhać, skradać się.

 Czajczy, przym. od Czajka (C. jaja).

 Czajka, niewielki ptak z rzędu brodzących z kitką na głowie (fig.); wybierać się jak C. za morze = długo się zbierać.

 Czajka, tur., dawna kozacka łódź wojenna; duża łódź rzeczna.

 Czajnik (-a), ros., naczynie porcelanowe lub metalowe, baniaste, z uszkiem, rurką od dna idącą i dzióbkiem, służące do naparzania i nalewania herbaty, imbryk (fig.).

 Czakan — p. Czekan.

 Czako, ndm., czapka wojskowa, kaszkiet (f.).

 Czamara, pers., rodzaj sukni długiej, używanej dawniej przez duchownych; długie białe atłasowe nakrycie zmarłej kobiety.

 Czamarka, rodzaj sukni męskiej fałdowanej z tylu, ze sznurami i pętlicami, zapinanej na jednorzędne haftki pod szyję (fig.).

 Czambuł (-u), tat., napad, najazd, najście; raptowna krótka wyprawa wojenna; nagły zagon tatarski; oddział Tatarów; kupa, gromada; w C., przysł., spiesznie, w czwał; razem, ogółem, kupą, gromadnie, ryczałtem; w bród, obficie, poddostatkiem.

 Czanka, część wędzidła, drążek u munsztuka końskiego (f.).

 Czapa, pogrdl. od Czapka; czapka zwieszona na bok.

 Czapczyna, licha, nędzna czapka.

 Czapeczka, mała czapka; pochewka otaczająca koniec korzenia i chroniąca go od uszkodzeń; pokrywka górna żołędzi; gasidło do gaszenia świec w kościele.

 Czapiga — p. Czepiga.

 Czapka, rodzaj przykrycia głowy mężczyzn i kobiet (f.); C. książęca = mitra, kołpak: C. biskupia = infuła: C. frygijska = czerwona C. wolności, ze zwieszonym końcem naprzód zagiętym, jako godło rzeczypospolitej francuskiej (fig.): ośla C. = C. z oślemi uszami, kładziona za karę próżniakom na głowę; lisia C. = wieniec świetlny, żółtawy, otaczający czasem księżyc; C. u węglarzy = wierzchnia szychta półkolista w stosie drzewnym do wytlenia na węgle przygotowanym; pokrycie słomiane dawane na stogi siana dla ochrony od zamoknięcia; choroba sosen, grabów i brzóz, tworząca narośle w kształcie kępek; kapa u komina: C-i uchylić = ukłonić ś.; prosić, uniżyć ś.; stać przed kim z C. w ręku = okazywać uszanowanie, pokorę; nie zdejmować przed kim C. = nie obawiać się nikogo, być hardym; C. nasunąć na uszy = nie chcieć słuchać kogo: C. nasunąć na oczy = nie chcieć widzieć kogo, być bez wstydu; C. nosić na bakier = być śmiałym, junakować, fanfaronować; C. położyć na stole = być hardym, chcieć imponować; na złodzieju C. gore = kto winien, jest w ciągłej obawie; ma niespokojne sumienie; brać C.-i = zabierać się do wyjścia; C. na głowie a C-i szuka mówi się o roztargnionym; C-ą, papką i solą ludzie ludzi niewolą = jednanie serc innych uprzejmością i gościnnością; kurzy się z pod C. = być pijanym; C-ami nakryć = zwyciężyć znaczniejszą liczba.

 Czapkować, kłaniać ś. uniżenie; uniżać ś., pochlebiać, zbytnio nadskakiwać komu; chcieć sobie zjednywać; piwo C-uje = tworzy się gęsta piana w kadzi na fermentującym piwie.

 Czapla, ptak z rzędu brodzących, z czubem zwisłym na głowie i obwisłemi piórami u dołu szyi (fig.); człowiek na wysokich nogach.

 Czaplę, pisklę czapli.

 Czapli, przym. od Czapla (pióro C-e, kita C-a).

 Czaplinosek (-ska), roślina zielna z rodziny bodziszkowatych.

 Czapnictwo, rzemiosło czapnicze.

 Czapniczy, przym. od Czapnik.

 Czapnik, ten, co robi czapki.

 Czapraczek, zdr. od Czaprak; ubranie piesków pokojowych.

 Czaprak, tur., przykrycie, ozdobna, wyszywana derka na konia (fig.); C-ki, pętlice srebrne przyszyte na żupanie.

 Czar (-ru), urok, urzeczenie: powab wielki, wdzięk; C-y, wiara w mniemaną tajemniczą władzę wywoływania klęsk lub szkodzenia ludziom za pomocą praktyk nadnaturalnych; gusła, sztuki czarodziejskie, zamawianie.

 Czara, rodzaj baniastego kielicha o szerokim otworze, czasza, puhar.

 Czarci, czartowski, przym. od Czart; C-ie łajno = pewien gatunek żywicy ze skrzepłego soku asafetydy, odrażającego zapachu.

 Czarcik, djablik.

 Czarcikęs (-u), roślina zielna z rodziny szczecinowatych, rosnąca na łąkach wilgotnych.

 Czarczaty (-ów), tur., suknie, spódnice, szaty.

 Czardasz, węg., węgierski taniec narodowy o szybkim tempie i ruchach coraz żywszych, melodja tego tańca.

 Czareczka, czaszotka, gatunek ślimaka morskiego.

 Czareczka, czarka, zdr. od Czara, mała czara, rodzaj głębokiej miseczki na nóżce, kubek bez uszka (f.), filiżanka: miara rosyjska płynów (setna część wiadra).

 Czarne, rz., kir, żałoba; złe; C. na białem = napisane, wyraźne; z C-ego robić białe = przekręcać, używać wykrętów.

 Czarniawa — p. Czerniawa.

 Czarniawy, niezupełnie czarny, ciemny, śniady.

 Czarniuchny, czarniuśki, czarniutki, czarniuteńki, zupełnie czarny, całkiem czarny.

 Czarno, w kolorze czarnym; smutno, posępnie, żałobnie; C. przed oczami = ciemno, mroczy ś., r. robi się słabo; aż C. = mnóstwo, chmara, masa; na C-o = na kolor czarny.

 Czarnobil, rodzaj roślin z rodziny mirtowatych, obejmujący wielkie krzewy i drzewa Azji połud. i Australji, o nasionach obfitujących w wonny olejek, kajaput.

 Czarnobrewa, mająca brwi i rzęsy czarne.

 Czarnobyl, pospolita nazwa rośliny trującej, bylicy polnej czyli tojadu mordownika.

 Czarnogardł (-a), gatunek pliszki, mający czarne podgardle.

 Czarnogłówka, sikorka o czarnej główce.

 Czarnoksięski, wykonany lub używany przez czarnoksiężnika,, służący czarnoksiężnikowi, mający moc czynienia czarów; magiczny; czarodziejski, czarowniczy, zaczarowany.

 Czarnoksięstwo, czarodziejstwo, czarownictwo, sztuka zachowywania mniemanych stosunków z siłami nadprzyrodzonemi: czynienie czarów, sztuka robienia czarów, czarna magja.

 Czarnoksiężnik, czarodziej, czarownik, udający, że ma siłę nadprzyrodzoną, że robi cudy, czyniący czary, zajmujący się magją; guślarz, kuglarz.

 Czarnokwit — p. Czartawa.

 Czarnoleśny, czarnolaski, liściasty.

 Czarnomorski, z nad morza Czarnego.

 Czarnomorzec (-rca), dawny kozak mieszkający nad m. Czarnem.

 Czarnonakrapiany, upstrzony centkami czarnemi.

 Czarnooki, mający czarne oczy.

 Czarnoróg (-ogu), ptak z gatunku dzioborożców.

 Czarność, barwa czarna; złość, złe przymioty (C. duszy), ohyda; posępność, żałoba.

 Czarnowron, wroniec, ptak wróblowaty, podobny do wrony i tej samej wielkości, ale cały czarny (fig.).

 Czarnoziem, najżyźniejszy rodzaj gruntu, zawierający wielką ilość szczątków organicznych, przeważnie roślinnych.

 Czarnucha, nazwa rośliny, firletka, kąkol, brunetka; nazwa dawana krowie czarnej.

 Czarnuszka, roślina z rodziny jaskrowatych, o kwiatach blado-niebieskich; nasienie tej rośliny, barwy czarnej, używane jako przyprawa do pieczywa (fig.).

 Czarny, najciemniejszy kolor ze wszystkich barw; całkowicie pozbawiony koloru jaśniejszego; pozbawiony światła, ciemny; kruczy (C. jak węgiel, jak sadza, jak heban); nieuczciwy, brudny, ohydny, nikczemny, wstrętny; smutny, (C. dola), posępny; straszny, okropny; (C. potwarz, C. niewdzięczność); nieszczęsny (C. godzina); C. rozpacz = okropna, bezbrzeżna; C. charakter = intrygant; aktor grający role intrygantów, ludzi nikczemnych; C. anioł, duch = djabeł; C. las = gęsty, zarosły; liściasty (dębowy, bukowy); C. człowiek = murzyn; C. towar = niewolnicy murzyni przeznaczeni na sprzedaż; C. koń = kary, wrony; C choroba = melancholja; C. kawa = bez śmietanki; C. chleb = razowy; C. polewka = odmowa reki panny; C. kolor = żałoba, kir; C. gałka = oznaczająca odrzucenie podczas wyborów; C. krosta = karbunkuł, niebezpieczna zaraźliwa choroba wąglikowa; C. zwierzyna = dziki; C-a śmierć, C-a zaraza = straszna epidemja, która nawiedziła Europę w XIV w.; C. mór = morowa zaraza, dżuma; C. księga = spis ludzi osławionych, źle notowanych; wpisanie za przekroczenie; C. magja = czarnoksięstwo; C. szlak = niegdyś na stepie czarnomorskim nazwa drogi, na której działy się rozboje i napady tatarów; C-ym szlakiem = pokryjomu, ukradkiem; C. jagody = owoce borówki, czernicy; C. róża = nazwa rośliny prawoślaz różowy albo malwa; C. korzonki = nazwa korzeni rośliny wężymord ogrodowy, używanej jako jarzyna; C. ziele = nazwa rośliny sasanka zwyczajna.

 Czarodziej, czarownik, czarnoksiężnik, ten, który czemś zdumiewa, który oczarowuje; mający wpływ nadzwyczajny; sztukmistrz wielki; człowiek bardzo zręczny.

 Czarodziejka, r. ż. od Czarodziej; kobieta piękna, czar rzucająca, oczarowująca pięknością; dokonywająca rzeczy nadzwyczajnych.

 Czarodziejski, dotyczący czarodzieja, czarnoksiężniczy; zaklęty, zaczarowany; czarujący, piękny, śliczny, zachwycający; p. Czarowny.

 Czarodziejstwo, czarnoksięstwo, czary, gusła, oddziaływanie podnoszące umysł, wpływ zachwycający, porywający (słowa, stylu, muzyki), uniesienie, biegłość w wykonaniu.

 Czarować, mniemane czary czynić; rzucać urok, urzekać, opętywać; nabawiać złego, zaklinać, omamiać; zachwycać, porywać, mieć wpływ nadnaturalny, oczarowywać, nęcić, wabić.

 Czarownica, r. ż. od Czarownik; kobieta, która przez mniemany związek z czartem miała działać w szkodliwy sposób na ludzi i zwierzęta; kobieta stara i brzydka czarami się trudniąca, guślarka; kobieta zła, wiedźma.

 Czarownictwo — p. Czarnoksięstwo.

 Czarownik — p. Czarnoksiężnik, Czarodziej.

 Czarowny, czarodziejski, czarujący pięknością, piękny, prześliczny, uroczy, zachwycający, przepyszny, olśniewający.

 Czart, anioł upadły, djabeł, szatan, bies, zły duch, dydek; człowiek zły, złośliwy, niedobry; hultaj, gałgan, uparty: licho, bieda, nieszczęście: poszło do C. = przehulane; małe parta idzie do C. = źle nabyte nie idzie na pożytek; tego jest do C-a = bardzo dużo.

 Czartawa, czarnokwit, roślina zielna z rodziny wiesiołkowatych o liściach sercowatych i różowym kielichu, rosnąca po lasach i koło płotów.

 Czartopłoch (-chu), roślina Popłoch lub oset podwórzowy; gatunek grzyba trującego, o drażliwej woni, z rodzaju bedłki.

 Czartowski — p. Czarci, djabelski, szatański; C. mleko = nazwa rośliny wilczomlecz; C. żebro = nazwa rośliny dryjakiew łąkowa.

 Czarujący, porywający, zachwycający, łudzący, ujmujący, czarowny, śliczny, piękny.

 Czary — p. Czar.

 Czar-ziele, ziele mające mieć moc przy wykonywaniu czarów.

 Czas, pojęcie, wypływające z uświadomienia następstwa i trwania zjawisk; chwila, moment, pora stosowna, pora właściwa, termin, sposobność; w lm.: okres lat, epoka, wiek; (C-y Zygmuntowskie); C. upływa, bieży, leci, ma skrzydła = chwile bezpowrotnie mijają, teraźniejszość zamienia się w przeszłość; C. zleciał jak z bicza trzasł = minął bardzo szybko; C. płaci = C. traci wszystko zależy od chwili, od pory = taż sama rzecz w różnych chwilach różne ma znaczenie; C. to pieniądz = nie tracąc C. można coś zarobić, marnowanie C. przynosi stratę materjalną; C. najlepszy lekarz = dawne cierpienia i nieszczęścia zacierają się w pamięci; C. to pokaże = zobaczymy skutki w przyszłości; zostawmy to C-owi = nie współdziałajmy czynnie, aby wywołać jakiś skutek, zachowajmy się biernie w tym razie; jeszcze nie C., będzie na to C. = teraz chwila nie odpowiednia, pora niewłaściwa, nie teraz, zawcześnie, później; już nie C., za późno; już wielki C. = już dawno nadeszła pora; mieć C. przed sobą = zawcześnie, później; nie w C. = za późno; przed C-em = przedwcześnie, zawcześnie; w sam C. = w porę, akurat, właśnie; innym C-em = kiedyindziej, nie teraz; mieć C. wolny = być swobodnym od zatrudnienia; mieć C. zajęty = być zatrudnionym w danej chwili; nie mieć C-su = być zatrudnionym, nie mieć chwili wolnej od zajęcia; brak C. = brak chwili wolnej, potrzebnej; wolnym C-em = wtedy, kiedy się nie jest lub nie będzie zatrudnionym; znaleźć C. = postarać się o chwile wolne, swobodne; zabawić jakiś C. = zatrzymać się gdzie lub u kogo przez dłuższy przeciąg czasu; na C. = na oznaczony termin, w ściśle określonej, we właściwej porze, dosyć wcześnie; w krótkim C-sie = niezadługo, wkrótce: nie w C-sie = nie we właściwej porze, nie w oznaczonym terminie; w sam C. = w pożądaną chwile, we właściwej porze: przed C-em = zawcześnie, dawniej, przed laty; C. po temu = już nadeszła pora; do C-su = do pewnego terminu, do jakiegoś kresu; w C. = dosyć wcześnie, zawczasu; w ów C., w C-sie = wtedy, gdy, podczas; z C-sem = stopniowo, wolno, kiedyś, w przyszłości; za wszystkie C-sy = za całą przeszłość; każdego C-su = zawsze, o każdej porze; do tego C-su = do tej pory, dotąd; od tego C-su = od tej pory, odtąd; od C-su do C-su = w pewnych odstępach, nie ciągle, kiedy niekiedy: w swoim C-sie = we właściwej porze; każda rzecz ma swój C. = wszystko się doczeka właściwej dla siebie pory; komu w drogę temu C. = kto ma iść lub jechać, nie powinien się spóźniać, czasu tracić; na C-sie = we właściwej porze, na dobie, rzecz, fakt zgodny z chwilowemi upodobaniami ogółu, zajmujący w danej chwili opinję publiczną (koncept na C-sie); po C-sie = zapóźno; C-su = podczas (c. wojny); swego C-su = niegdyś, dawniej; C. roboczy = pora, część dnia, przeznaczona na pracę, na zatrudnienie; tracić C. = nic nie robić, marnować drogie chwile, próżniaczyć się; korzystać z C-su = robić dobry użytek z wolnych chwil, użytecznie się zajmować; zyskać na C-sie = opóźnić pewien ostateczny termin, zyskać pożądaną zwłokę; dla zabicia C-su = zajmować się byle czem dla uniknięcia nudów; używać C-u = bawić ś., żyć przyjemnie, ucztować; szkoda C-su i atłasu = szkoda daremnych starań i kosztów; ząb C-su = ślady zgrzybiałości, zmiany jakie prowadzi za sobą starość, wiek podeszły, długie istnienie; zmysł C-su = poczucie wymagań chwili; duch C-su = usposobienie umysłów w danej epoce, kierunek poglądów i przekonań; córa C-su = p. Córa; dobre C-y = warunki życia pomyślne; złe C-y = warunki życia niepomyślne, klęski; w dobrym C. = w szczęściu; w złym C. = w nieszczęściu; w zły C. = w niepomyślną chwilę; ciężkie C-sy = trudne, niepomyślne, złe warunki życiowe; szkolne C-sy = lata spędzone w szkole; ogórkowe C-sy = sezon letni, miesiące wakacyjne; za wszystkie C-sy = za całą przeszłość, w znaczeniu wynagrodzenia sobie wszystkiego, bez czego się dawniej obchodziło; za C-sów = podczas czyjegoś życia: za dawnych C-sów = przed laty, podczas minionej epoki; za moich C-sów = w czasach mojej działalności, dawniej; mieć swój C. (o kobiecie) = mieć regularność; przyszedł C. na nią = koniec ciąży, zbliżanie się chwili porodu; piękny C. = pogoda ładna; brzydki C. = pora słotna; C. gwiazdowy = przyjmujący za podstawę dobę gwiazdową, t. j. przeciąg czasu między dwoma kolejnemi górowaniami jednej i tej samej gwiazdy; C. słoneczny przyjmujący za podstawę dobę słoneczną, t. j. przeciąg czasu między dwoma kolejnemi przejściami słońca przez południk; C. lokalny = właściwy danemu miejscu; C. normalny = godziny przyjęte o jednej porze na znacznej przestrzeni bez względu na odległość; C. środkowo-europejski = przyjęty jako jednakowy na znacznej przestrzeni dla dróg żelaznych; równanie C-su = poprawka dodawana albo odejmowana od godziny na kompasie dla otrzymania godziny na zegarze; C. w gram. = jedna z form odmiany czasownika, wyrażająca porę trwania czynności (kiedy czynność miała miejsce).

 Czasami — p. Czasem.

 Czasem, przysł., niekiedy, przypadkiem, wypadkowo; z C-em, kiedyś, powoli, później.

 Czasomierz, zegar, zegarek kieszonkowy, chronometr.

 Czasopis (-su), chronologja, dzieło chronologiczne.

 Czasopisarz, czasopis (-sa) — p. Chronolog.

 Czasopismo, pismo zbiorowo wydawane w pewnych odstępach czasu; pismo perjodyczne, gazeta, dziennik, tygodnik, miesięcznik, kwartalnik, rocznik.

 Czasopiśmiennictwo, dziennikarstwo, prasa (perjodyczna).

 Czasować, w gram., konjugować, odmieniać słowa przez osoby, liczby, czasy, tryby i stany.

 Czasowanie, w gram., konjugacja, odmienianie formalne słowa (czasownika), p. Czasować.

 Czasownik, w gram. słowo, cześć mowy wyrażająca czynność, byt albo stan jakiej osoby lub rzeczy i podlegająca odmianie, zwanej czasowaniem.

 Czasowy, tyczący ś. czasu; trwający obecnie, niedługo; chwilowy, przemijający, tymczasowy, doczesny; mający czas, swobodną chwilę; ukazujący się co pewien czas (pismo).

 Czasza, kielich, puhar, czara, czarka; ozdobne naczynie wydrążone, na wstawienie weń, na napój; kubek bez ucha (jako naczynie do picia) (fig.).

 Czaszka, część szkieletu głowy, mieszcząca w sobie mózg i obejmującą kości twarzy (fig.); czerep; część powierzchni kuli w zastosowaniu do sklepienia.

 Czaszotka — p. Czareczka.

 Czata, częściej w lm. Czaty, łańcuch zewnętrzny wojska, rozłożony na obranych posterunkach; zewnętrzna straż pojedyncza, placówka, warta, straż, forpoczta, pikieta, posterunek, podjazd; zwiady, wideta, przeszpiegi, śledzenie; czajenie się na drapieżnego zwierza w nocy, pilnowanie tropu zwierząt; na C-ch stać = na straży, pilnować.

 Czatować, czyhać na co, zaczajać się, zasadzać się, dybać; baczyć, strzec, pilnować; zważać pilnie, by kogo pochwycić, przyłapać.

 Czatownia, wieża obserwacyjna, na której strażak uważa, czy się gdzie nie pali (fig.).

 Czatownik, strażnik pilnujący z wieży pożaru; wartownik czatujący, stróż nocny, szyldwach.

 Czaty — p. Czata.

 Czausz, pokojowiec, goniec, woźny u Turków.

 Cząber (-bru), roślina z rodziny wargowatych, uprawiana dla młodych pędów, używanych jako przyprawa (fig.), p. Cąbr, Nasturcja.

 Cząsteczka, zdr. od Cząstka; chem., najmniejsza cząstka ciała, do której można doprowadzić podział bez zmiany jego natury, składająca się z atomów, związanych chemicznie; molekuła; kawałeczek, drobina; działka.

 Cząstka — zdr. od Część.

 Cząstkowy — p. Częściowy.

 Cząty, dukat, czerwony złoty.

 Czchać, czchnąć, kichać; zmykać, uciekać.

 Czciciel, czczący, cześć oddający, uwielbiający, kochający kogo lub co, szanujący; wielbiciel, wyznawca, zwolennik (C. prawdy, C. potęgi).

 Czcicielka, r. ż. od Czciciel.

 Czcić (czczo, czci), uwielbiać, ubóstwiać, boską cześć oddawać: poważać, szanować, kochać; obchodzić uroczystość, obserwować, święcić; C. się = nawzajem ś. częstować.

 Czcigodny, wart czci, uwielbienia, szacunku; zacny, poważny; szanowny.

 Czcionka, litera wypukła, wyrżnięta na końcu sztabki metalowej, odbijająca w druku jedna literę lub znak pisarski (fig.).

 Czczenie, oddawanie czci, wielbienie, szanowanie.

 Czczo, przysł., próżno, głodno: C. mi jest = jestem głodny, mdli mię; naczczo = nie przyjąwszy jeszcze pokarmu, nie jadszy i nie piwszy nic; być nie naczczo = być podpiłym, mieć już w czubku.

 Czczość, pustość żołądka, głód uczuwany przed przyjęciem pierwszego w dniu pokarmu, ckliwość; w fiz. próżnia; próżność, marność.

 Czczy, pusty, próżny; nikły, nędzny; marny, nie mający wagi, bez istoty rzeczy, pusty, bez wartości, nadaremny, bezskuteczny, bezowocny, bezcelowy, płonny, suchy, jałowy, wywietrzały.

 Czech, należący do narodu, do kraju Czeskiego.

 Czechizm, wyraz, wyrażenie lub zwrot czeski, do innego języka wtrącony.

 Czeczotka, ptak wróblowaty szaro-brunatny z czerwoną łatką na głowie; przen., papla, kobieta gadatliwa, wiele i prędko mówiąca, trajkotka, gadulska; gatunek brzozy, której drewno używa się do robót tokarskich; kij z drzewa czeczotkowego.

 Czeczuga, najmniejszy gatunek jesiotra; rodzaj szabli.

 Czego, dopełniacz od Co, używane zamiast: dlaczego (czego mu dokuczasz, czego się śmiejesz?).

 Czegoś, dopełniacz od Coś.

 Czegoż — p. Dlaczego.

 Czek (-ku), a., przekaz na odebranie pieniędzy, płatny za okazaniem, a wystawiony na bankiera, u którego wystawiający ma złożone pieniądze na rachunku bieżącym.

 Czekać, zatrzymywać ś., zanim co nastąpi; zanim się co stanie; oczekiwać, wyczekiwać na kogo: spodziewać się, wyglądać; grozić (czekaj!); być przeznaczonym; gotować się; wisieć nad kim albo nad czem (czeka kara, nieszczęście); obawiać się; mieć cierpliwość, znosić, cierpieć; C. komu — być cierpliwym, pozwolić aby zobowiązanie spełniono później.

 Czekalnia — p. Poczekalnia.

 Czekan, Czakan, tur., dawna broń podobna do młotka na długiej rękojeści, do rozbijania hełmów i głowy; rodzaj obucha; nadziak; młotek do cechowania drzewa w lesie, przeznaczonego na wyrąb; kilof (fig.), oskard; instrument muzyczny w rodzaju fujarki i fleta, używany jako laska (fig.).

 Czekanie, zatrzymywanie się na kogo lub na co, póki się to nie stanie; cierpliwość; wyczekiwanie.

 Czekanista, grający na czekanie.

 Czekolada, czokolada, wł., masa ze sproszkowanych ziarnek kakao i domieszek; napój z czekolady.

 Czekoladka, cukierek z czekolady (czekoladowy).

 Czekoladnik, wyrabiający czekoladę i czekoladki.

 Czekoladowy, zrobiony z czekolady; C. kolor = brunatny.

 Czeladka, zdr. od Czeladź; przen. nieliczna służba domowa; gromadka, grono; Boża C. = wierni, ludzie względem Boga.

 Czeladne (-go), płaca czeladzi na pożywienie, zamiast żywienia w naturze, strawne dla czeladzi.

 Czeladnia, izba czeladna.

 Czeladniczy, przym. od Czeladnik; sztuka C-a, robota wykonana przez czeladnika, gdy się wyzwala na majstra.

 Czeladnik, pomocnik majstra w rzemiośle.

 Czeladny, przym. od Czeladź, dotyczący czeladzi, należący do czeladzi; ojciec C-y gospodarz domu; matka C-a = gospodyni.

 Czeladź (-dzi), nazwa zbiorowa służby rolnej obojga płci u właścicieli ziemskich: służba, domownicy; czeladnicy i terminatorzy w rzemiośle; rzemieślnicy; ludzie jako sługi względem Boga: C. biała = kobiety służące: C. obozowa = ciury, żołnierze do posługi, pachołkowie; ludzie.

 Czele (na) — p. Czoło.

 Czelność, bezczelność, bezwstyd, zuchwalstwo.

 Czelny, na czele będący, frontowy, przedni; przodujący, naczelny, główny; bezczelny, bezwstydny, zuchwały.

 Czeluść (-ści), szczęka, jama, duży, głęboki otwór ciemny (w skale, w piecu); dół, przepaść, otchłań, kanały w piecu, otwór górny pieca; C. piekielna = otchłań piekielna, piekło.

 Czem, narzędnik od Co.

 Czemiernik — p. Ciemiernik.

 Czemu, celownik od Co, używany zamiast dlaczego (czemu nie?).

 Czep — p. Czepek i Czepiec.

 Czepcowy, przym. od Czepiec.

 Czepek, czepiec, czypek (-pka), rodzaj ubrania na głowę kobiet (f.) i niemowląt; przen. kobieta; błona otaczająca płód; chodzić w C-u (o mężczyźnie) = być pod pantoflem; urodzić się w C-u = być szczęśliwym, doznawać powodzenia w życiu.

 Czepiać, zawieszać, przywieszać aby się trzymało, przyczepiać, zahaczać; C. się = przyczepiać się, lgnąć, chwytać ś.: nie chcieć kogo opuścić; C. się kogo = mieć pretensje nieuzasadnione: szukać zwady z kim; p. Czepić.

 Czepiak, małpa szerokonosa budowy wysmukłej z chwytnym ogonem (fig.); owoc łopucha i innych roślin, przyczepiający się do ubrania.

 Czepić, czepek wkładać, odbywać obrządek wkładania czepka pannie młodej. Czepić ś., chwytać się, zahaczać ś., przyczepiać s. do czego; chwytać ś., przylegać; uwieszać ś., zawisać; nie odstępować kogo, mieć pretensje do kogo, chodzić za kim, domagając się czego; zostać gdzie; zamieszkać przy kim, nie będąc proszonym; prześladować; trzymać się czego uporczywie: przychodzić na myśl, do głowy (C-ają się go głupstwa).

 Czepiec (-pca), jedna ze składowych części żołądka zwierząt przeżuwających; błona znajdująca się pod skórą czaszki: włożyć C. = wyjść za mąż; p. Czepek.

 Czepiga, capiga, czapiga, ramiona lub rękojeści u pługa, służące oraczowi do kierowania nim (f.).

 Czepiga, ptak z gatunku łażących z długim ogonkiem i czubkiem na głowie (fig.): kowalik.

 Czepnia, gatunek zwierzokrzewu promienistego.

 Czepny, czepiający się (pędy C-e rośliny), chwytny, łączący się.

 Czereda, gromada, kupa, zgraja, tłum, motłoch: długi rząd, szereg.

 Czeremcha, drzewo pokrewne śliwie, o silnie pachnących białych kwiatach, o owocach smaku cierpkiego, kocierpka (f.).

 Czeremere (w czubku), ndm., podchmielenie, podpicie.

 Czerep, czaszka głowy; kawał rozbitego garnka, misy, skorupa; skorupa żółwia; w górnictwie: worek rudy; skupienie kryształów mineralnych, np. krzemionki w wydrążeniu kamienia kształtu czaszkowatego.

 Czerepowy, przym. od Czerep; C-wy ton, odgłos, przy opukiwaniu płuc, odgłos tępy, jakby od pękniętego garnka pochodzący.

 Czereśnia, drzewo owocowe, o jagodach pestkowych; owoc tego drzewa; p. Trześnia; kij z czereśniowej gałązki.

 Czerkas, gatunek materji wełnianej lub bawełnianej, podobnej do kaszmiru lecz lżejszej.

 Czerkies, mieszkaniec Czerkasji w górach Kaukaskich; kozak kubański; junak, zuch, zawadjaka; koń rasy czerkieskiej.

 Czermień, czerwień, bielikrasa, kalla, roślina zielna z rodziny obrazkowatych, trująca, pospolita po łąkach mokrych (fig.).

 Czerniaczka, czerniak lub mięsak czarny, nowotwór, ciemnobrunatny guz, zdarzający się u koni siwych, rak czarny.

 Czerniawa, kurzawa, wielka burza połączona z ciemnością, czarne chmury; tłum, gromada, mnóstwo, chmara, ćma.

 Czernica, roślina, gatunek krzewu, dającego jagody zwane borówkami, czernicą (fig.); jagoda czarna; gatunek owadu; gatunek ryby (p. Sepja); gatunek kaczki; rodzaj choroby skutkiem nagromadzenia się we krwi czarnego barwnika; zakonnica obrządku wschodniego.

 Czerniciel, potwarca, obmówca.

 Czernicielka, kobieta obmawiająca, potwarczyni.

 Czernić, zabarwiać na czarno: puszczać czarną farbę, brudzić, smolić; słońce czerni = opala; spotwarzać, osławiać, mówić źle o kim, oczerniać; C. ś., czernieć, wydawać się czarnym, stawać się czarnym, ciemnieć; widnieć zdaleka; ukazywać ś. w barwie czarnej, zabarwiać ś. na czarno; farbować włosy czarną farbą; nawzajem spotwarzać się, ogadywać się.

 Czernidłak, gatunek grzyba z rodziny bedłki, o kapeluszu brudno-czarnym.

 Czernidło, zaprawa płynna lub stała, służąca do czernienia, farba czarna; C. drukarskie = masa drukarska z oleju i sadzy; C. do butów = szuwaks; w lm. potwarz.

 Czerniec (-ńcy), w kościele wschodnim mnich, zakonnik; roślina zielna z rodziny jaskrowatych (f.); choroba zdarzająca się u bydła rogatego, objawiająca się pod postacią plam czarnych na kiszkach.

 Czernieć (-eje, -niał), przybierać lub nadawać barwę czarną; ciemnieć; ukazywać ś., zarysowywać ś. w czarnej barwie, p. Czernić.

 Czernienie, nadawanie, przybieranie barwy czarnej, farbowanie na czarno; obmawianie, spotwarzanie, osławianie.

 Czernik, mięczak: gatunek mątwy — p. Sepja.

 Czernilcowate, nazwa jednej z rodzin roślin jednoliścieniowych, zimowitowate.

 Czernilec (-lca), roślina o korzeniu bulwowym, łodydze gałęzistej, kwiatach białych, liściach drobnych.

 Czernina, zupa z krwi kaczki lub gęsi i z ich podróbków.

 Czerń (-ni), barwa czarna; ubiór czarny; czarny barwnik; wielka ilość, chmara, ćma; pospólstwo, chłopstwo, motłoch; najniższy, nieoświecony stan.

 Czerpaczek, czerpaczka, czerpadło, czerpak, naczynie z rączką do czerpania płynów (fig.); rodzaj sieci na ryby.

 Czerpać, naczyniem a. dłonią brać skąd wodę lub inny płyn; wydostawać; zdobywać, brać, wybierać skąd, otrzymywać, korzystać, badać; przen. C. sitem wodę = napróżno pracować.

 Czerpany — p. Czerpać; papier C. = robiony ręcznie na sicie.

 Czerpik, owad skrzydlaty z rzędu błonkoskrzydłych, żądłowatych, gnieżdżący się w drzewie i żywiący się innemi owadami.

 Czerstwić, krzepić, wzmacniać, rzeźwić (kogo).

 Czerstwieć, zsychać ś., twardnieć, stawać ś. czerstwym (o pieczywie); nabierać sił, wzmacniać się; nabierać energji; starzeć się.

 Czerstwość, rzeźkość, rzeźwość, świeżość, zdrowy wygląd w starości; żywość; suchość, nieświeżość (o pieczywie).

 Czerstwy, wyschły, suchy, nie świeży, twardy (o pieczywie); rzeźwy, krzepki, jary, rzeźki, zdrowy, silny, kwitnący.

 Czerw (-wia, -wie), beznoga larwa owadów; robak wnętrzak; plama czarna na zębach końskich, po których poznaje się wiek konia.

 Czerwcowate, nazwa jednej z rodzin roślin dwuliścieniowych.

 Czerwcowy, przym. od Czerwiec; karmazynowy, szkarłatny; rośliny C-e, plemię roślin goździkowatych.

 Czerwcówka, wycieczka w czerwcu w pole, do lasu, w celu zabawy.

 Czerwczyk, drobny chrząszczyk jasno-brunatny, z kształtu podobny do chrabąszcza.

 Czerwić, zapładniać (o owadach); C. ś., płodzić ś., rozmnażać się (o owadach).

 Czerwiec (-wca), roślina zielna z rodziny czerwcowatych, o niepozornych zielonych kwiatach; owad dostarczający barwnika szkarłatnego (fig.); jedwab przedni; nazwa szóstego miesiąca roku.

 Czerwiec, robaczeć, stawać się robaczywym (o drzewie i owocach).

 Czerwienica, nazwa krzewiny borówki; wysypka plamista.

 Czerwienić, zafarbowywać na czerwono, rumienić; C. ś., czerwienieć, wydawać ś. czerwonym, połyskać czerwienią; stawać się czerwonym, ponsowieć; rumienić ś., oblać ś. rumieńcem, zapłonić ś., piec raka, wyglądać czerwono.

 Czerwieniec, czerwoniec, czerwony złoty, dukat.

 Czerwieniec (-ńca), wołowy język, roślina zielna z rodziny szorstkolistnych, o liściach lancetowatych, kwiatach purpurowych, następnie błękitniejących (fig.); p. Miodunka tysiącznik.

 Czerwienieć — p. Czerwienić się.

 Czerwienik, owad o nogach czerwonawych, z gatunku dwuskrzydłych.

 Czerwienny, od czerwieni (w kartach), kierowy.

 Czerwień, barwa czerwona; barwnik roślinny czerwony; kier (serce w kartach) (fig.); roślina obrazkowata, p. Czermień.

 Czerwimór (-oru), roślina z rodziny motylkowatych.

 Czerwistka, owad z gatunku czerwców, dostarczający barwnika szkarłatowego.

 Czerwonak, flamingo, wielki ptak z rzędu brodzących o piórach różowych, wysokich purpurowych nogach i długiej szyi (fig.).

 Czerwonatka, drobny pajączek barwy krwistoczerwonej, pospolity na wiosnę na ziemi w ogrodach.

 Czerwonawy, nieco czerwony.

 Czerwonek (-nka), gatunek pająka z rodzaju roztoczy.

 Czerwoniec (-ńca) — p. Czerwieniec; gatunek mchu liściastego.

 Czerwoniuchny, czerwoniusieńki, czerwoniuteńki, zupełnie, całkiem czerwony.

 Czerwonka, gatunek ptaka z rodzaju nektarników; dysenterja, biegunka połączona z krwawieniem; zaraźliwa choroba świń; lubryka, kredka czerwona, glinka czerwona.

 Czerwonogardł, ptaszek: gatunek pliszki.

 Czerwonoskórzec, człowiek mający skórę czerwonawą, koloru miedzianego (Indjanin).

 Czerwoność, barwa czerwona, kolor czerwony, cera skóry czerwona, rumieniec.

 Czerwonowłosy, mający włosy rude lub zabarwione na czerwono.

 Czerwonożółty (kolor), lisowaty, ryży, ognisty, palący.

 Czerwony (st. wyższy: czerwieńszy), mający barwę żywą, krwista, ognistą: rumiany, purpurowy, ponsowy, szkarłatny: C-e włosy = rude: C-a w grze bilardowej, domyśl. bila; C. jagoda = poziomka: C. drzewo = szpilkowe; C. złoty = dukat: C. krzyż = krzyż w białem polu, znak neutralny, przyjęty dla osób i wozów należących do oddziałów sanitarnych, niosących pomoc rannym żołnierzom, nazwa stowarzyszenia międzynarodowego opiekującego się rannemi na polu bitwy; C. przen. w życiu publicznym człowiek skrajnych zasad politycznych lub społecznych; radykał, zapalony, zagorzały, krańcowy, rewolucyjny.

 Czerwoń (-ni), koralodrzew, koralowe drzewo, roślina z rodziny motylkowatych.

 Czerwota, pewien gatunek porostu wodnego.

 Czerwotocz (-czu), robaczywość, toczenie robaków.

 Czesać, włosy na głowie grzebieniem do porządku doprowadzać: rozczesywać, równać, porządkować (len, wełnę); C. konia = cudzić: zmykać, biec szybko, pędzić, gonić; oszukiwać; C. kogo = ćwiczyć, bić, okładać; zaostrzać siekierą, strugać; C. się włosy grzebieniem lub szczotką sobie porządkować, gładzić, układać (włosy).

 Czesanie, doprowadzenie grzebieniem włosów do porządku; ucieczka; pobicie, wybicie, sprawienie łaźni: oszukiwanie, ogrywanie; zaostrzanie końców kija, kolu.

 Czesanka, wełna albo bawełna czesana, przygotowana do tkania.

 Czeski, z Czech pochodzący; C. grosz, dawna moneta polska = 6 groszom polskim; C. kamień = szkło naśladujące kamień.

 Czesne (-go), honorarjum płacone przez studentów profesorom za wykłady w uniwersytecie.

 Czeszczeć, stawać się Czechem, przyjmować język, obyczaje Czechów.

 Czeszczyzna, właściwości czeskie w jeżyku, sztuce, obyczajach i t. d.; szkło różnokolorowe; kamienie sztuczne, naśladujące drogie kamienie.

 Czeszka, kobieta rodem z Czech.

 Cześć (czci), uwielbienie, hołd; szacunek, poważanie, uszanowanie; uznanie zasług; zaszczyt, honor; sława, opinja, reputacja, dobre imię, uczciwość, zacność; uczczenie, okazywanie szacunku; ambicja; ostatnia C. = odprowadzenie zwłok umarłego na cmentarz, pogrzeb; Wasza C. Wasza Wielmożność.

 Cześnik, urzędnik dawny dworski, który miał pieczę nad jadłem dla króla; dawny tytuł honorowy, dający przywileje podawania potraw królowi przy stole; później tytuł, godność za zasługi.

 Cześnikowicz, syn cześnika.

 Cześnikowstwo, cześnik z żoną; urząd cześnika.

 Cześnikówna, córka cześnikowstwa.

 Czeznąć, przepadać, niknąć, ginąć, marnieć.

 Często, przysł., (st. wyż. częściej), powtarzając wiele razy; dosyć.

 Częstochowski, wiersz a. rym, lichy, słaby wiersz, rym łatwy bardzo, pospolity; ladajaki, kiepski, marny.

 Częstochowszczyzna, lichota, tandeta.

 Częstokół, rodzaj, ogrodzenia z palów, używany dawniej jako środek obronny; palisada (fig.).

 Częstokroć, przysł., powtarzając wiele razy; bardzo często; nieraz, czasami, p. Często.

 Częstokrotny, przym. od Częstokroć; bardzo częsty, powtarzający się raz po raz, niejednokrotny, p. Częsty.

 Częstotliwy, często się powtarzający; w gramatyce słowo czynne, zawierające w sobie wyrażenie częstego powtarzania czynności, np. bywać.

 Częstować, ofiarowywać gościowi jadło, napoje, cygara: gościć, ugaszczać, raczyć, podejmować gościa; traktować czem, ucztować; proponować, ofiarowywać co komu; C. kijem = bić, okładać, garbować skórę; C. ś. = nawzajem sobie kazać dawać jeść i pić, traktować ś., raczyć się.

 Częstszy — p. Częsty.

 Częstunek — p. Poczęstunek.

 Częsty, (st. wyż. częstszy lub częściejszy); wielokrotny, powtarzający się nieraz, ciągły, ustawiczny, niejednokrotny. Częściej — p. Często.

 Częściejszy, st. wyż. od Częsty.

 Częściowo, przysł., nie całkowicie, nie odrazu, po trochu, częściami, partjami, ratami.

 Częściowy, dotyczący części czegoś; niecałkowity, niezupełny, cząstkowy (np. zaćmienie słońca); częściami, nie w całości wykonywany lub uskuteczniany (np. wypłata), niejednokrotny, stopniowy.

 Część, jeden z kawałków tworzących całość, składnik, pewna ilość rzeczy; oddział, dział, udział, pewna ilość (scheda); większa C. = większa ilość, większość; lwia C. główna, największa; C-ści = składniki (organizmu); C-i ciała =członki; C. miękkie ciała = wszystko co nie jest kością lub chrząstką: C. płciowe = narządy rodne, wstydliwe męskie albo żeńskie; częścią, po części, przysł. = poniekąd, niejako, niecałkowicie, niezupełnie, nie ze wszystkim; w znacznej mierze, w pewnej mierze, do pewnego stopnia, trochę; po największej C-ści = przeważnie, w większej ilości; C-ścią = trochę, cokolwiek, w pewnej mierze; C-ami = nie odrazu, powoli, potrochu: Części mowy = w gramatyce 9 różnych gromad (grup), na które dzielimy wszystkie wyrazy pewnej mowy czyli języka (rzeczowniki, przymiotniki, zaimki, liczebniki, słowa, przysłówki, przyimki, spójniki i wykrzykniki); Części świata = pięć wielkich lądów z otaczającemi je morzami, na jakie gieografowie dzielą ziemię.

 Czinele, pokrywy tureckie, instrument muzyczny, składający ś. z dwóch blach do uderzania jednej o drugą, odlanych z aljażu miedzi i srebra (fig.).

 Czkać, czknąć, mieć czkawkę.

 Czkawka, gwałtowny mimowolny ruch oddechowy, powstający wskutek skurczu przepony; chwilowe spazmowe drganie przełyku.

 Czknąć — p. Czkać.

 Człap! ndm., odgłos kroków ciężkich, powolnych, ciągnących się, klapiących obuwiem; — p. Szlap.

 Człapać, leźć powoli jakby w obuwiu spadającym z nóg; wlec się, łazić, iść wlokąc nogi; iść klapiąc jakby po błocie; iść ciężko całą stopą; szczekać zębami; — p. Kłapać.

 Człapak, koń chodzący szlapiąc (wielkim krokiem), powolny, stępak; C-ki = obuwie za obszerne, z nóg spadające; — p. Szlapak.

 Człapanie, chód ciężki, powłóczący, kroki człapiącego.

 Człeczek (-czka), człeczyna, zdr., od Człek, Człowiek.

 Człeczy, przym. od Człek, ludzki, człowieczy, należący do człowieka, dotyczący człowieka.

 Człeczysko, zamiast człowieczysko = człowiek.

 Człek (lm. ludzie), człowiek.

 Członek (-nki), składowa część ciała człowieka, zwierzęcia lub rośliny, cząstki ich należące do części składowej; jednostka, należąca do ogółu czego: C. (lm. Członkowie), jednostka w społeczeństwie, osoba należąca do pewnego stowarzyszenia, instytucji, uczestnik: punkt, paragraf, artykuł; C. męski = wstydliwy, rodny.

 Członkini, kobieta należąca do jakiego stowarzyszenia, uczestniczka.

 Członkować, dzielić na członki albo na części; artykułować.

 Członkowanie, rozdzielanie na członki, na części oddzielne: artykulacja.

 Członkowaty, z członków złożony; mający przeguby, członki; stawowaty.

 Członkowski, dotyczący członka jakiego towarzystwa (udział).

 Członkowstwo, godność lub stanowisko członka, uczestnika.

 Człowieczek (-czka), człowiek mały, nizkiego wzrostu, małego znaczenia; człek zdolny, rozumny; część środkowa źrenicy, w której odbija się przedmiot widziany.

 Człowieczeństwo, ludzkość, rodzaj ludzki, ludzie; natura, przyrodzenie człowieka; stan człowieczy, istota człowieka; dobre przymioty cechujące człowieka.

 Człowieczy, od Człowiek, ludzki, Syn C. = Jezus Chrystus.

 Człowiek, człek (lm. ludzie), stworzenie z gatunku ssących wyniosłych, najwyżej rozwinięta istota, odznaczająca się mową; jednostka żyjąca, duszą rozumną obdarzona; członek ludzkości; uosobienie natury ogólno-ludzkiej; uosobienie doskonałości natury ludzkiej; ludzkość, rodzaj ludzki, wszyscy ludzie; mężczyzna; mąż, mężczyzna z gminu (nie pan); włościanin, sługa, służący, lokaj, parobek; C. ja (mówiąc o sobie nieosobiście); C. w wieku = stary; C. z głową = rozumny; C. do wszystkiego = zdolny, chętny; C. jak się należy = porządny, zacny, poważny; to mi C. = posiadający wysokie przymioty serca i duszy; oto C. = Chrystus, wierny naśladowca Chrystusa; pokazać się C-em = dać dowody szlachetności uczuć; wyjść na C. = wykierować się na porządnego, uczciwego; ludzie = dorośli; świat, ogół, społeczeństwo; służba, czeladź robotnicza; być podobnym do ludzi = wyglądać przyzwoicie, przystojnie, być uczciwym; chodzi po ludziach = mówią, powiadają.

 Czmer (-u), stan nienaturalny w skutek wypicia pewnej ilości piwa, wódki, wina; podchmielenie.

 Czmerać; szmerać, gmerać, dłubać; palcami w czem grzebać; kręcić się jakby czegoś szukając; być podchmielonym, mieć w czubku; zamroczyć.

 Czmychać, czmychnąć, zmykać, uciekać, zemknąć, drapnąć; sapać.

 Czoboty (blp.), rodzaj butów z wykładanemi cholewami.

 Czochać się (o zwierzętach), trzeć się o co; drapać się.

 Czochrać, burzyć, rozrzucać, kudłać, płatać, wikłać, targać, mieszać włosy; nastraszać, jeżyć włosy; rozczesywać; rozskubywać, skubać (wełnę); odrywać główki nasienne lnu od łodygi; C. się = targać sobie włosy, nastraszać je; targać się z kim, czubić się, brać się za łby, za czupryny; drapać ś., skrobać ś.

 Czokać — p. Ciokać.

 Czokolada — p. Czekolada.

 Czolisty, mający duże czoło.

 Czołem, przys., przodem, wprost; C.! witam! z szacunkiem! składam hołd! biję czołem! kłaniam!

 Czołgacz, pełzacz, gad pełzający; pochlebca, lizus, nikczemnik; człowiek upodlony, bez czci, liżący łapę czyją.

 Czołgać ś., pełzać, posuwać się na brzuchu, prześlizgiwać ś.; wić ś., rozkrzewiać ś. po ziemi (o roślinach); uniżać ś., upokarzać ś., upadlać ś., płaszczyć się, podlić ś.

 Czoło, przednia górna cześć twarzy między skroniami (f.); przód czego, front, strona przednia, górna albo wierzchnia; góra, wierzchołek, szczyt; wybór, kwiat; to, co najlepsze z całości czego; rzecz przednia, najcelniejsza; grubszy koniec belki obrobionej na kanty; ambicja, wstyd; otwartego C-a = uczciwy, rzetelny, spokojnego sumienia; wytartego C., bezczelny, zuchwały, podły; jakim C-em stanę przed nim? = z niespokojnym sumieniem, ze wstydem; jakim C-em! = czy ci nie wstyd?; bić C-em = składać hołd, uznanie, wyrażać swoją cześć; bić C-em przed kim = upadlać się, płaszczyć się przed kim; stawić komu C. = być śmiałym, występować śmiało, niedawać się, nie ustępować, bronić ś., stawiać opór: w pocie C-a = ciężko (pracować); nie mieć C-a = nie mieć wstydu, poczucia godności; trzymać C. = stać na przedzie, przodować, przewodzić, być przewódcą; na czele = na przedzie, przed wszystkiemi, być pierwszym; być lub stać na czele = przewodzić, rządzić, rozkazywać, dowodzić; drzwi do C-a = ściśle wchodzące w ramę futryny (nie wystające za nią).

 Czołobitność, cześć, oznaka uszanowania, poddaństwo, uniżoność, ukłon.

 Czołobitny, najuniżeńszy, najpokorniejszy, pełen uszanowania.

 Czołowaty, mający kształt czoła, mający duże czoło.

 Czołowy, należący do czoła, znajdujący się na przedzie, frontowy: przedni, celny, główny, doborowy, najlepszy, najważniejszy.

 Czop, drewniany kolek, z jednego końca śpiczasty, do zatykania otworu beczki, szpunt, (fig.); zaciosany koniec belki, który wchodzi w wydrążenie drugiej belki; końce walców w maszynach, oparte na łożyskach lub w panewkach; wał, oś; wystający zaokrąglony kawałek żelazny lub drewniany, na którym się co obraca; skrzep krwi zatykający naczynie krwionośne; kłębuszek waty, szarpi, płótna, zatykający naczynie krwawiące; ryba z rodzaju okuniowatych, z rzędu cierniopromiennych; niepojętny, gap. głupiec, kolek, niezgrabjasz, niedołęga.

 Czopek, mały czop; zatyczka formy stożkowatej, korek; języczek podniebienny; klinik z masy przepisanej jako lekarstwo, wkładany w otwór kiszki stolcowej; rdzeń w ropniu.

 Czopki, zakończenia rozgałęzień nerwu wzrokowego w oku.

 Czopnica, piła czopowa do narzynania czopów u belek.

 Czopować, szpuntować, zatykać czopem, spajać za pomocą czopa.

 Czopowe (-go), blm., dawniejszy podatek od trunków.

 Czopówka, niewielki motyl nocny, o skrzydłach brunatno-szarych z dwiema plamami w kształcie wykrzykników (czopków) (fig.).

 Czort — p. Czart.

 Czosnaczek (-czka), roślina zielna z rodziny krzyżowych, o liściach sercowatych i kwiatach białych, woni czosnkowej (fig.).

 Czosnak (-a), ożanka czosnkowata, roślina zielna z wargowych, o kwiatach czerwonych, o liściach wydających za potarciem zapach czosnkowy; C-em trącić, być uważanym za żyda; być filutem, krętaczem, oszustem.

 Czosnek (-nku), roślina z rodziny liljowatych, mocnego zapachu, której cebulki używają się jako przyprawa do potraw (fig.).

 Czosnkowaty, podobny do czosnku, przypominający zapach czosnku.

 Czosnkowy, przym. od Czosnek.

 Czółenko, zdr. od Czółno: C. tkackie, przyrząd tkacza drewniany lub metalowy (iglica), którym on przeciąga nitki, nazywane wątkiem w poprzek przez osnowę (f.); przyrząd przeprowadzający nitkę w poprzek ściegu w maszynach do szycia, p. Czółno.

 Czółko zdr. od Czoło; rodzaj opaski ozdobnej, wkładanej przez kobiety na górną część czoła.

 Czółno, statek wodny mały, z jednego kloca wyżłobiony, spiczasto na przedzie zakończony, poruszany tylko wiosłami (fig.); łódka; część hełmu okrywająca szyję z tyłu; C. tkackie, p. Czółenko.

 Czterdziestka, liczba, zawierająca 40 jedności; 40 lat wieku: p. Czterdziestówka.

 Czterdziestnica, czterdziesiątnica, pierwsza niedziela wielkiego postu; post wielki 40 dniowy.

 Czterdziestodniowy, 40-ści dni trwający; C. post, obowiązujący od środy popielcowej do niedzieli wielkanocnej.

 Czterdziestogodzinny, 40 godzin trwający.

 Czterdziestokopiejkowy, kosztujący 40 kop.

 Czterdziestoletni, 40 lat trwający, 40 lat mający, przypadający po 40 latach.

 Czterdziestorublowy, wart albo kosztujący 40 rubli.

 Czterdziestówka, czterdziestka, moneta, zawierająca 20 kop. czyli dawniej 40 groszy.

 Czterdziestu, 40 mężczyzn, ludzi.

 Czterdziesty, liczba porządkowa następująca po 39.

 Czterdzieści (-stu), liczba cztery razy dziesięć, 40.

 Czterdzieścioro (-rga), zbiór 40-tu (dzieci, ludzi, zwierząt).

 Czterech, liczba 4, użyta z dopełniaczem imion osobowych męskich, np. czterech panów = czterej panowie.

 Czterechsetny, liczba porządkowa z piątej setki od Czterystu; wypadający z upływem 400 lat; jedna czterechsetna czterechsetna część całości = ⅟400.

 Czterej, liczba cztery w zastosowaniu do 4 mężczyzn: czterej panowie; dopełniacz: czterech.

 Czternastka, liczba, wyrażająca 14 jedności.

 Czternastodniowy, 14 dni trwający, przypadający po 14 dniach.

 Czternastoletni, 14 lat mający lub trwający.

 Czternastomiesięczny, mający 14 miesięcy.

 Czternastopunktowe pismo, czcionki wielkości 14 punktów zw. mitel.

 Czternastu, 14 mężczyzn.

 Czternasty, liczebnik porządkowy, po 13-ym następujący.

 Czternaście, liczba 10 i 4.

 Czternaścioro (-rga), 14 osób, zwierząt, drzwi.

 Czterodniowy, mający lub trwający cztery dni.

 Czterodrutowy, skręcony z 4-ch nitek; z 4 drutów.

 Czterodziałkowy, mający 4 działki (kielich kwiatu).

 Czterofuntowy, ważący 4 funty.

 Czterofuntówka, działo wyrzucające kule 4-o funtowe.

 Czterogarncowy, zawierający 4 garnce.

 Czterogłoskowy, wyraz złożony z 4 głosek lub liter.

 Czterogłosowy, śpiew rozłożony na 4 głosy, na 4 instrumenty, kwartetowy.

 Czterogodzinny, 4 godziny trwający.

 Czterogroszowy, kosztujący 4 grosze.

 Czterogroszówka, pieniądz = 4 groszom, czworak; kosztująca 4 grosze (bułka, świeca).

 Czterojęzyczny, napisany w 4-ch językach, mówiący 4 językami.

 Czterokańciasty, mający 4 kanty, cztery rogi (stół i t. p.).

 Czteroklasowy, mający 4 klasy (zakład naukowy).

 Czterokołowy, mający 4 koła (wóz).

 Czterokomorowy, mający 4 komory (słupek o zalążni czterokomorowej).

 Czterokonny, zaprzężony w cztery konie.

 Czterokrotnie, cztery razy.

 Czterokrotny, 4 razy powtarzający się.

 Czterolatek, mający 4 lata (zwierzę).

 Czterolecie, cztery lata, przeciąg lat czterech.

 Czteroletni, 4 lata mający, żyjący lub trwający.

 Czterolistny, mający liść złożony z czterech listków.

 Czterołokciowy, mający 4 łokcie.

 Czteromasztowiec (-wca), statek o 4 masztach.

 Czteromiesięczny, mający lub trwający 4 miesiące.

 Czteroosobowy, mogący pomieścić 4 osoby (powóz).

 Czteropiętrowy, budynek mający 4 pietra, o 4 piętrach.

 Czteropłatkowy, złożony z 4-ch płatków (korona kwiatu).

 Czteropręcikowy, mający 4 pręciki w kwiecie.

 Czteroprocentowy, przynoszący procentu cztery od sta.

 Czteropunktowe pismo czcionki wielkości 4 punktów.

 Czteroręczny — p. Czwororęczny.

 Czterorzędowy jęczmień = mający kłoski w czterech rzędach.

 Czterosilny, kwiat mający 6 pręcików, z których 4 dłuższe i 2 krótsze.

 Czteroskibowiec (-wca), rodzaj pługa.

 Czteroskibowy, mający 4 skiby (pług, zagon).

 Czterosłupkowy, kwiat mający 4 słupki oddzielne.

 Czterostopowy, mający 4 stopy długości; C. wiersz, złożony z czterech stóp, tetrametr.

 Czterostronny, mający 4 strony.

 Czterostrunny, mający 4 struny (lira).

 Czterotomowy, obejmujący 4-ry tomy.

 Czterotygodniowy, mający lub trwający 4 tygodnie.

 Czterowęgielny, mający 4 węgły, czterokątny.

 Czterowiersz, utwór poetyczny lub część utworu, z czterech wierszy złożona, zwrotka z 4 wierszy, tetrastych.

 Czterowiosłowy, o czterech wiosłach.

 Czterowiosłówka, łódź, w której wiosłuje 4 wioślarzy.

 Czterowymiarowy, posiadający 4 wymiary (przestrzeń).

 Czteroząb (-ębu), rodzaj mchu gałęzistego.

 Czterozgłoskowy (wyraz) złożony z czterech zgłosek czyli sylab.

 Czteroziarn (-u), nazwa owoców roślin należących do rodziny wargowatych i szorstkolistnych, których owoc po dojrzeniu rozpada się na cztery owocki czyli orzeszki.

 Cztery, czterech, liczba = 4 jednościom, między 3 a 5 środkująca: w C. oczy powiedzieć = sam na sam, bez świadków, na osobności, C. kąty a piec piąty = rodzaj gry, zabawy; pusta izba; w C-ech murach = w więzieniu; C-ry deski trumna; C. litery kiep (mieć kogo za kpa); upić się jak C. dziewki = być całkiem pijanym.

 Czterykroć, Czterechkroć, cztery razy; C. sto tysięcy = czterysta tysięcy.

 Czterysta (czterechset), czterystu = 4 razy sto = 400.

 Czub, pęk włosów zjeżonych nad czołem: czupryna sterczącą (f.); wierzchołek głowy, (u ptaków) pęk piór przedłużonych lub stojących na głowie; ozdoba stercząca na głowie końskiej; kita, pióropusz, wierzchołek, szczyt, szpic; nosić C-a do góry = pysznić się, zadzierać nosa: przytrzeć komu C-a = poskromić butę, przytrzeć rogi: zalać sobie C-a, mieć w C-ie = upić się, podpić sobie; brać się za C-y = rozpocząć bójkę, brać się za łby; C., to, co ponad strych, nad miarę wychodzi (w mierzeniu): mierzyć z C-em = z naddatkiem: z C-em = pełniuteńko.

 Czubacz, grdacz, duży ptak Ameryki południowej, z rodzaju grzebiących, z kręconą czupryną na głowie (fig.).

 Czubajka, gatunek grzyba z rodzaju bedłki.

 Czubatka, gatunek ptaka grzebiącego, zbliżonego do indyka; kura czubata, gatunek sikory z czubkiem piór na głowie (fig.).

 Czubaty, mający czub; mający kształt czuba; szpiczasty, wydatny; rodem kurki C-te (o kobietach) = wszystkie jednakowe, jedne wady mające, nic nie warte.

 Czubek (-bka), zdr. od Czub; w lm. czubki, koniec szpiczasto-wydatny; końce palców; choroba pszczół, w czasie której wydzielają na głowie lipką ciecz, do której przylepia się pyłek kwiatowy; szpital dla obłąkanych; kwalifikuje się do C-ów = jest warjatem, głupcem, narwanym; każdy dudek ma swój C. = nikt bez ale, każdy ma pewne wady, pewne właściwości.

 Czubiasty, mający czub, zakończony czubem.

 Czubić, brać za czub, targać za czuprynę, bić; stroić głowę czubem; C. ś., bić ś., za łby ś. wodzić; kłócić ś., spierać ś., toczyć wojnę na słowa albo piórem.

 Czucha — p. Cuha.

 Czuchać się, drapać się, skrobać się; ruszać się, poprawiać się będąc jeszcze zaspanym, gmerać się, czmerać, czmuchać się; p. Czochać się.

 Czucie, bezpośredni skutek psychiczny podrażnienia jakiego narządu zmysłowego; świadomość wrażeń zewnętrznych; zdolność odczuwania; poczucie swego ciała; C. dotykowe, mięśniowe; błęd. zam. wrażenie; władza czucia, uczucie; wrażenie przyjemne lub nieprzyjemne, odczuwanie sercem; przewidywanie, przeczucie; stosunek, łączność; zmysł powonienia; węch; bez C. = bez przytomności, bez zmysłów, bez duszy, bez serca, obojętność na cierpienie innych.

 Czuć, doznawać wrażenia, odczuwać, poczuwać, zmysłami co uczuwać; być wzruszonym, brać do serca, brać udział w czyim cierpieniu; odczuwać w duchu, poznawać, doznawać czego, rozumieć co, rozważać; przeczuwać, miarkować, domyślać ś., spodziewać ś. czego; wiedzieć, że coś jest lub ś. dzieje; C. co węchem, powonieniem, poznawać, odczuwać; pomiarkować, spostrzec, uważać, czuwać, widzieć; pachnąć, zalatywać czym; C. nieos., trąci, śmierdzi, bije w nos, cuchnie; C. co do kogo = mieć, żywić urazę; C. ś. = mieć świadomość o sobie, uważać po sobie, być w możności, uczuwać się; C. co do siebie = uważać co do siebie, zdawać sobie sprawę z czego, poczuwać ś.; uważać siebie za co, pilnować się, pamiętać, strzec się.

 Czuha — p. Cuha.

 Czuja, czujka, płaszcz z rękawami, szynel uczniowski, studencki, rodzaj opończy.

 Czuj duch! poczekaj! uważaj! pilnuj się! prędko, żywo, co tchu!

 Czujność, rz. od Czujny; spostrzeganie, zwracanie uwagi, czuwanie; baczność, pilnowanie, gotowość, ostrożność; mienie się na ostrożności; wrażliwość.

 Czujny, lekkim snem śpiący, łatwo się budzący; czuwający; wrażliwy na każdy szmer; uważający na wszystko, pilnujący, uważny, baczny, pilny, przytomny, ostrożny, gotowy.

 Czule, przysł. od Czuły.

 Czulić się, okazywać czułość, wdzięczyć ś., pieścić ś. wzajemnie.

 Czułek, mimoza, krzew i drzewo z rodziny czułkowatych, o kwiatach białych lub różowych (fig.), którego liście, za dotknięciem, stulają się; wyrostek na głowie zwierząt niższych, służący, jako organ dotyku.

 Czułkowate, nazwa jednej z rodzin roślin dwuliścieniowych, o owocach strąkowych.

 Czułostka, uczucie, sentyment, miłość przesadna lub wmówiona (nie prawdziwa); pieszczoty.

 Czułostkowość, przesadne roztkliwienie; okazywanie wzruszenia przy lada drobnostce; rozczulanie się, rzewność, sentymentalność.

 Czułostkowy, przesadnie uczuciowy, łatwo się rozczulający, sentymentalny, tkliwy.

 Czułość, łatwość w przyjmowaniu wpływów zewnętrznych (czułość na zimno), wrażliwość, drażliwość; własność przejmowania wrażeń i przeprowadzania ich do mózgu; zdolność do uczuć, uczuciowość, wzruszenie, rozczulenie, tkliwość; C-ści, pozorne lub przesadne oznaki niby uczucia, pieszczoty nieszczere.

 Czuły, wrażliwy na dotyk najsłabszy, mający władzę czucia (w nerwach); łatwo przyjmujący wpływ zewnętrzny, podlegający łatwo sile uczucia; wrażliwy, drażliwy, uczuciowy, rzewny, tkliwy, rozczulający, wzruszający; kochający, serdeczny; troskliwy, czujny, baczny; wskazujący najmniejsze zmiany lub bardzo drobne różnice (termometr, waga).

 Czumacki, przym. od Czumak.

 Czumak, tur., woźnica małoruski (fig.), trudniący ś. wożeniem zboża, soli i ryb suszonych do odległych miejscowości na wozach zwanych mażami i zaprzężonych w woły; rodzaj tańca ludowego.

 Czupiradło, prow., strój głowy kobiecej bez gustu, nastroszony; brzydka osoba dziwacznie ubrana, dziwoląg, poczwara, straszydło; koczkodan.

 Czupryna, bujne, nastroszone włosy na przedzie głowy, zwłaszcza czub (f.); przen. głowa, łeb, wodzić się za C-y = bić się, targać się za włosy, brać się za łby, kłócić się, wieść spór; z C-y się mu kurzy = upił się; ani z miny ani z C-y = niczem się nie odznacza; C. u konia — włosy miedzy uszami nad czołem.

 Czupurny, junakowaty, zuchowaty, nie poddający się, obraźliwy, gniewliwy, wyzywający, zawadjacki, stawiający się, szorstki.

 Czupurzyć ś., junaczyć się, stawiać się, najeżać się, buńczuczyć się, indyczyć się, srożyć się.

 Czurydło, roślina z rodzaju rezedy.

 Czurzyca, paszczęka, lilja paszczękowa, roślina z rodziny amarylkowatych, gromady jednoliścieniowych, o małych kwiatach (fig.).

 Czutki, czujny, łatwo budzący się.

 Czuwać, nie spać, przepędzać noc bezsennie; być czujnym, mieć baczność na co, dawać baczenie, uważać na co, pilnować czego; pilnować ś., strzec ś., baczyć na siebie; mieć pieczę, staranie, pielęgnować; czyhać, czatować.

 Czuwalnia, izba dyżurnych, pilnujących.

 Czuwanie, nie spanie, ciągle pilnowanie, uważanie, pieczołowitość, baczność.

 Czwał — p. Cwał.

 Czwanić ś., chwalić się, chełpić się, chlubić się.

 Czwartak, moneta czterogroszowa; gatunek jęczmienia, mającego cztery rzędy ziarn w kłosie; gatunek lekkiego miodu do picia; uczeń 4-ej klasy; czwartoklasista; żołnierz 4-go pułku b. wojska polskiego; mieszkający na 4-em piętrze; czwarta część; czwarty rój z jednego ula.

 Czwartek (-tku), czwarty dzień po niedzieli w tygodniu; tłusty C. = ostatni przed wielkim postem; wielki C. = C. wielkiego tygodnia.

 Czwartkowy, przym. od Czwartek, przypadający w czwartek lub co czwartek.

 Czwartoklasista, Cz-stka, uczeń, uczennica czwartej klasy.

 Czwartoletni, trwający lub mający czwarty rok, ciągnący się czwarty rok, siedzący jednej klasie czwarty rok (C. uczeń).

 Czwarty, liczba porządkową od Cztery, po 3-cim następująca; C. grosz = czwarta część zysku, czwarta część dochodu, po C-te = wymieniając czwarte z porządku, C. stan, niewłaściwa nazwa dawana robotnikom fabrycznym.

 Czwarzyć, zmyślać, udawać, przekręcać, waśnić, różnić; C. ś., drożyć się, wymawiać się, niby nie chcieć przyjąć a jednak pragnąć tego; robić ceregiele; swarzyć się, kłócić się, sprzeczać się, żyć w niezgodzie.

 Czworak, dawna moneta czterogroszowa; budynek na cztery izby podzielony dla czterech rodzin parobków, służących we dworze; w lm. C-ki, położenie człowieka, opartego rękami i nogami na ziemi; chodzić na czworakach, na bałyku; cztery garnuszki razem zrobione z jednym kabłączkiem.

 Czworaki, liczebnik, oznaczający cztery gatunki jakiej rzeczy, czterech rodzajów.

 Czworako, cztery razy tyle, na cztery części, w czworaki sposób.

 Czworniak, budynek wiejski mieszczący 4 izby; rodzaj grzybka, bakterji.

 Czworo (-rga), zbior., cztery osoby, (było nas czworo, z czworgiem dzieci); na C-ro = na cztery części; we C-ro = w 4 osoby, cztery razy (chustkę złożyć we czworo); z C-giem, z czterema.

 Czworoboczny, mający cztery boki.

 Czworobok, w mat. figura o czterech bokach, czworokąt (fig.); wojsk. szyk bojowy piechoty w kształcie czworoboku, o czterech frontach (carré) (fig.).

 Czworodzielny, dzielący na cztery części.

 Czworogran, graniastosłup lub ostrosłup, o podstawie czworokątnej, dawniej = czworobok; czworościan (fig.), kwadrat.

 Czworograniasty, czworogranny, czterograniasty, ograniczony 4-ma linjami prostemi, kwadratowy; czworoboczny, czterokątny, czterorożny; czworokańczasty.

 Czworokańczasty — p. Czworograniasty.

 Czworokąt, figura mająca cztery boki — p. Czworobok.

 Czworokątny, o czterech katach i 4 bokach.

 Czworolist, roślina zielna z rodziny szparagowatych, o łodydze niewysokiej, 4-listnej i jednym zielonym kwiecie, trująca; wilczy pierz, wronie oko swojskie (fig.).

 Czworonogi — p. Czworonożny.

 Czworonożny, Czworonogi, Czteronogi, mający cztery nogi: zwierzęta czworonożne.

 Czworooczny, Czworooki, Czterooczny, Czterooki, mający czworo oczu: potwór C.

 Czwororęczny, Czwororęki, Czteroręczny, Czteroręki, mający 4 ręce: zwierzęta czwororęczne (= małpy).

 Czwororzędny, idący czterema rzędami.

 Czworościan, bryła, ograniczona 4-ema ścianami, piramida trójkątna (fig.).

 Czworośnia, roślina z rodziny roślidławowatych.

 Czworozamczysty, Czworozamkowy, Czterozamczysty, Czterozamkowy, o czterech zamkach: wrota czworozamczyste.

 Czwórka, cyfra cztery; stopień szkolny 4; kompanja, złożona z czterech osób (poszli we C-kę, iść C-ami, t. j. po czterech); zaprząg z czterech koni (powóz zaprzężony w C-kę, jechać C-ką, w C-kę); karta do gry o czterech okach (C-ka treflowa); moneta wartości czterech groszy, czworak; czwarta część, ćwierć; czwarta część arkusza, złożonego z 16 kolumn; format in 4-o.

 Czwórnasób: w czwórnasób = poczwórnie, cztery razy tyle (wynagrodzić w C.).

 Czy, Czyż, Czyli, Czyliż? 1) pytając = albo? alboż? — li? 2) Czy — czy, czy to — czy to = — li — li, bądź — bądź (czy tak, czy owak).

 Czyhać na kogo, na co = czatować, dybać, nastawać.

 Czyj, 1) pytając = do kogo należący? od kogo pochodzący? kogo? 2) taki, który do kogo należy, który od niego pochodzi; C. = kogo; należący do kogo (czyja szkoda, tego i grzech); 3) czyjś, kogoś, obcy, cudzy, nieswój (pokutować za czyje grzechy).

 Czyjbądź (czyjegobądź) = należący do kogobądź; czyjkolwiek.

 Czyjś (czyjegoś) = należący do kogoś, niewiadomo czyj.

 Czyk, Tunga albo Pik, drobny owad amerykań., spokrewniony z pchłą zwykłą (fig.).

 Czykosz, węg., koniuch, pasterz koni na Węgrzech (fig.).

 Czyl, ang., forma żelazna do odlewów (fig.).

 Czyli, Czyliż, 1) p. Czy, 2) to jest, albo, inaczej mówiąc, innemi słowy.

 Czyn, 1) to, co uczyniono, czego dokazano, dzieło, uczynek, postępek, postąpienie, fakt (dowiedź tego C-nem; C-u tu trzeba, nie słów); 2) wykonanie (wprowadzić co w C.).

 Czynić, być czynnym, nie próżnować, działać, robić (kto wiele mówi, mało C-ni); dobrze, źle C. = postępować, żyć, poczynać sobie, sprawować ś., sprawiać ś. dobrze, źle; C. komu dobrze, źle = świadczyć; C. co = robić, wykonywać, uskuteczniać, spełniać (nie czyń drugiemu, co tobie niemiło); C. koniu krzywdę = wyrządzać; zadosyć C. komu = zadowalać go, dawać mu satysfakcję, wynagradzać go; zadosyć a. zadość C. czemu = wypełniać co należycie, odpowiadać czemu godnie (C. zadość obowiązkom, czyjemu żądaniu); robić, działać, skutkować, służyć, pomagać (to lekarstwo dobrze mi C-ni); dawać, wynosić, stanowić (dwa razy dwa C-ni cztery; C-ni to pokaźną sumkę; wiele to zajęcie C-ni ci dochodu? = przynosi, daje, zapewnia (C-ni mi to zaszczyt); C. ś. kim, czym = udawać kogo, odgrywać czyją rolę (nie czyń się tym, czym nie jesteś).

 Czynnik, to, co ś. przyczynia do pewnego skutku, przyczyna działająca, działacz, siła, motor (C. nadprzyrodzony: elektryczność jest C-kiem przyrody); jedna z liczb, które mnożymy przez siebie.

 Czynność, rz. od Czynny, działanie, sprawa, robota, praca, zatrudnienie (C-ści przygotowawcze, C. mózgu, serca, płuc; pokończyć C-ści); idę do swych C-ści (= obowiązków, do pracy).

 Czynny, będący w stanie działania, działający; aktywny (stan C. majątku; maszyna C-na, t. j. w ruchu); sąd był C. przez cały dzień (= zajęty, spełniał czynności); członek C., służba C-na (= rzeczywista, faktyczna); wulkan C.

 Czynsz, łć., dochód z nieruchomości, opłata za użytkowanie z onej; C. wieczysty = wieczyste prawo do czynszu z nieruchomości; siedzieć na C-u = użytkować z roli za opłatą pieniężną (bez odrabiania pańszczyzny).

 Czynszownik, łć., 1) ten, co płaci czynsz, dzierżawca; 2) C. a. Czynszowy chłop, który się opłacał zamiast odrabiać pańszczyznę.

 Czyr, Czer, łć., hubka.

 Czyrak, gr., ograniczone zapalenie ropne skóry, wrzedzianka, antraks.

 Czyrkać, Czyrykać — p. Ćwierkać.

 Czystaczek a. Gajnik, roślina z rodziny wargowatych.

 Czystek, elegant, przesadzający w czystości; C. a. Róża pszczelna, roślina z rodziny czystkowatych (fig.).

 Czystkowate rośliny, rodzina roślin kwiatowych dwuliściennych.

 Czysto, schludnie (C. koło niego; przepisać na C.); całkiem, zupełnie, ściśle, iście, wyłącznie, jedynie (pobudki C. ludzkiej natury); dobrze, poprawnie, prawidłowo (mówi C. po polsku); wyraźnie, wyraziście, dokładnie, dobitnie (wymawiać, śpiewać C.): porządnie (odrobić, heblować co C.); pusto, próżno, głucho (w domu C., jak wymiótł, niema nikogo). Do czysta, zupełnie, ze szczętem, całkiem, do cna (ograł go do C-ta, wymiótł z miski do C-ta). Na C., gładko, szczęśliwie, bez straty (wyjść ze sprawy, z gry, z interesu na C.).

 Czystodrzew, Czysty krzew, Niepokalanek, Baranek, a. Baranek niewinny, roślina z rodziny witułkowatych.

 Czystość, rz. od Czysty (C. w ubraniu; C. obyczajów, zamiarów. C. dziewicza).

 Czysty, niebrudny, chędogi, schludny (płyn, szkło C-te = klarowne; papier C. = nie zapisany); nieskazitelny, szlachetny, nieposzlakowany, niewinny, niepokalany (C-te serce, C-te sumienie; miłość C. = idealna, platoniczna); bez domieszek, naleciałości, niefałszowany, oryginalny, prawdziwy, szczery (wódka C-ta, styl C., C-ta polszczyzna, wymowa; śpiew C., wino, złoto C-te; zwierzę C-tej krwi); dokładny, wykończony, porządny (robota C-ta w wyrobie rzemieślniczym); istny, prawdziwy, skończony, zupełny (to C. warjat, djabeł; to C-ta małpa = b. podobny do małpy); szczery, goły, równy, otwarty (C-te pole); zupełny (ma już C-tą dymisję); pozostały po potrąceniu wydatków, netto (C. zysk, dochód); nie obdłużony, nie zaszargany (dom C.); jawny, oczywisty, widoczny (to C-ta prawda = szczera, święta); prosty, zwykły (to C.przypadek = tylko przypadek); bila C-ta (w grze w bilard) = zrobiona bez potrącenia innej; krzew C. p. Czystodrzew; C. rozum, C-ta jaźń = rozważane same w sobie, w oderwaniu od pierwiastku empirycznego, po potrąceniu wszelkiej treści, przez doświadczenie zdobytej; drożdże C-te = jednej rasy, wyhodowane z pojedynczej komórki; hodowla C-ta p. Hodowla; las C-ty = las o jednym gatunku drzew; ręb C. = wyrąbanie lasu bez pozostawienia nasienników; ptak C. myśl. = dobry do polowania; C-ta = wódka czysta: bez przymieszek.

 Czyściciel, ten, co czyści; misiarz; uprzątacz psów bezdomnych i padliny, hycel; wywożący nieczystości z kloak.

 Czyścić, robić czystym, oczyszczać, przeczyszczać (C. buty; mleko C-ci = rozwalnia, pędzi); C. bydlę = rzezać, pokładać, misić, kastrować; C. skórę (w garbarstwie) = zrzynać z niej próchnicę, zostawiając czystą miazgę, zawierającą garbnik, pucować; pszczoły C-zą się = wyleciawszy pierwszy raz na wiosnę z barci, pozbywają się w locie wymiotów.

 Czyściec (-śca) (według religji katolickiej) miejsce, gdzie dusze wiernych zmarłych oczyszczają ś. z reszty grzechów, nim wejdą do nieba, otchłań (przechodzić, cierpieć C. na ziemi = męczarnie, katusze, piekło); C. a. Żywiczka, roślina z rodziny wargowych. C. łani, Orlikowiec, Czarnogłów, roślina z rodziny baldaszkowych.

 Czyścik, Niecierpek pospolity a. żółty, Gniewosz, Nietykałek, roślina, gatunek niecierpka (fig.).

 Czyścina, wysepka niezarosła na stawie.

 Czyściuchny, Czyściusieńki, Czyściusienieczki, Czyściutki, Czyściuteczki, Czyściuteńki, Czyściutenieczki, zupełnie czysty.

 Czytać, składać litery w wyrazy; rozpatrując pismo, wyrozumiewać je; wykładać co, uczyć czego; odgadywać, wróżyć (C. z ręki).

 Czytanina, długie, nudne czytanie; papiery, szpargały do czytania.

 Czytanka, książka do wprawy w czytanie.

 Czytelnia, pokój oddzielny do czytania; wypożyczalnia książek.

 Czytelnictwo, zamiłowanie narodu do czytania, czytanie książek, pism przez masy narodu.

 Czytelnik, czytający; kleryk, mający drugie mniejsze święcenie; lektor.

 Czytelny, łatwy do odczytania, wyraźny (pismo C-ne).

 Czytywać, czytać często, od czasu do czasu.

 Czyż, Czyżyk, ptak wróblowaty stożkowaty z rodziny łuszczaków (fig.).

 Czyżyczka, samica czyżyka.






Tekst jest własnością publiczną (public domain). Szczegóły licencji na stronie autora: Michał Arct.
Źródło: „https://pl.wikisource.org/w/index.php?title=M._Arcta_Słownik_ilustrowany_języka_polskiego/C_(całość)&oldid=3074923”