Prawdy i herezje. Encyklopedja wierzeń wszystkich ludów i czasów/K (całość)

<<< Dane tekstu >>>
Autor	Stanisław Piekarski
Tytuł	Prawdy i herezje. Encyklopedja wierzeń wszystkich ludów i czasów
Wydawca	Wydawnictwo M. Arcta
Data wyd.	1930
Druk	Drukarnia Zakładów Wydawniczych M. Arct, Sp. Akc.
Miejsce wyd.	Warszawa
Źródło	Skany na Commons
Inne	K – wykaz haseł Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI  Cała encyklopedia Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI
Indeks stron

›››

[212]

K

 Kaaba, starożytna świątynia w Mecce, istniejąca już za czasów Mahometa (ob.) i oczyszczona przez niego z bóstw pogańskich, których liczba dochodziła do 360. Mahomet nakazał swoim wyznawcom zwracać się przy modlitwie w stronę Kaaby i ustanowił ją jako cel pielgrzymek. Każdy pielgrzym obchodzi 7 razy Kaabę, z której pozostał obecnie tylko kawałek muru w meczecie i całuje wmurowany w ścianę czarny kamień, będący świętością islamu. Obecni zdobywcy Mekki, Wahabici, odrzucają cześć tego kamienia, jako pozostałość pogańską (ob. Islam).

 Kabalistyka, ob. Kabała.

 Kabała, hebr. kabbalah = „nauka przekazana“, tajemnicza nauka i traktująca o niej literatura żydowska, powstała w XII wieku, jako mistyczna wykładnia ksiąg Mojżesza. Podstawą kabalistyki są dwa dzieła: Sepher Jezirah („Księga stworzenia“), powstała w IX wieku i Sohar („Blask świetlany“), właściwa biblja kabalistów w formie komentarza do pięcioksięgu Mojżesza. „Odnalazł“ ją w XIII wieku żyd hiszpański Mojżesz de Leon (zm. w r. 1305), a miał ją napisać Simeon ben Jochai i jego syn Eleazar w II wieku.
 Kabała jest w religji żydowskiej czemś podobnem do gnostycyzmu (ob.) w chrześcijańskiej. Zasadą jej jest dualizm, właściwy perskiej religji Zoroastra, gnostycyzmowi i neoplatonikom, czyli przeciwieństwo między duchem a materją, światłem a ciemnością, złem a dobremzłem a dobrem, jako pierwiastkami równorzędnemi. W sposób przypominający pojęcia gnostyków uważa kabała za przejście od ducha, jako prapierwiastka bytu, do materji, istoty nadzmysłowe, siły boskie, pośredniczące między Bogiem a światem stworzonym, zwane sefirot. Jest ich dziesięć, w tem trzy triady: Korona, Mądrość i Rozum; Łaska czyli Wielkość, Sąd czyli Moc i Piękność; Triumf, Chwała i Państwo oraz 10-ty sefirot: Fundament. Tych dziesięć sefirotów mieści w sobie potęgę twórczą Boga i stanowi „świat promieniowania“ (Olam Azila). Im bardziej sefiroty oddalają się od praźródła, tem bardziej się materjalizują i [213]przemieniają w elementy „świata stworzenia“ (Olam Beria). Podkładem kabalistyki jest zatem ideologja panteistyczna, a pięcioksiąg Mojżesza służy jej tylko za tło, na którem różnorodne pomysły, fantastyczne urojenia i zabobony tkają najdziwaczniejsze kombinacje. W królestwie szatana upatrują dziesięć sfer, czyli stopni, posiadają rodowody aniołów i szatanów i przyjmują wędrówkę dusz jako środek oczyszczenia. Z kabałą łączy się nauka o tajemnem znaczeniu liczb, o przekładaniu cyfr na litery i odwrotnie (gematria), magja, astrologja i chiromancja. Od czasu, jak Paweł de Heredia, żyd ochrzczony, ok. r. 1480 usiłował dowieść, że w kabale mieszczą się dogmaty chrześcijańskie, poczęli się nią zajmować humaniści Pico de Mirandola (1486) i Reuchlin (1514). W Polsce kabała pojawiła się bardzo wcześnie, a w r. 1623 wydano w Lublinie jej najważniejszą księgę Sohar. Dotychczas chasydzi polscy pielęgnują nauki kabalistyczne, a będący w użyciu modlitewnik żydowski zawiera cały szereg naleciałości kabalistycznych o charakterze panteistycznym, których usunięcia domagają się niektórzy ortodoksi żydowscy. (W. Colville: The Kabbalah, the Harmony of Opposites, 1916).

 Kacerstwo, ob. Herezja.

 Kaddisz (hebr. = święty), modlitwa żydowska, hymn odprawiany albo przy końcu poszczególnych części nabożeństwa (kaddisz szalem), albo jako „rabbonim kaddisz“ modlitwa za lud izraelski i jego mędrców, jako „kaddisz jatom“ (k. sierot), odmawiane przez pierwszych 11 miesięcy żałoby przez synów po śmierci ojca, wreszcie jako „kaddisz d’iczadata (k. odmłodzenia) odmawiane na pogrzebach.

 Kadłubek Wincenty, błogosławiony, kronikarz polski (1161—1223). Kształcił się w paryskiej Sorbonie, po powrocie do kraju przyjął święcenia kapłańskie i został proboszczem w Sandomierzu a następnie biskupem krakowskim (1207—1217). Zrzekłszy się biskupstwa, wstąpił do zakonu cystersóww Jędrzejowie i tam umarł. Król Jan III Sobieski starał się o jego kanonizację a papież Klemens XIV zaliczył go w r. 1764 do rzędu błogosławionych. Relikwje jego spoczywają na Wawelu.

 Kadzenie jako objaw czci było znane u pogan i u żydów przy ofiarach całopalnych i na ołtarzu kadzenia. Wprawdzie Konstytucje Apostolskie wspominają o kadzeniu, jako akcie czci u chrześcijan ale za czasów prześladowań rzucenie szczypty kadzidła przed ołtarzem bogów było uważane za akt odstępstwa od chrześcijaństwa i prawdopodobnie z tego powodu pisarze kościelni pierwszych wieków: Athenagoras, Klemens Aleksandryjski i Tertuljan twierdzą, że chrześcijanie nie palą kadzideł przy nabożeństwie. Liturgja św. Klemensa z IV w. nie wspomina wcale o kadzeniu. Pierwszą wzmiankę o tem zawiera dzieło De Hierarchia ecclesiastica, przypisywane Dionizemu Areopagicie a powstałe w V wieku. W tym czasie zwyczaj kadzenia wszedł do liturgji katolickiej. Kadzi się przed Najśw. Sakramentem na znak czci boskiej dla Jezusa Chrystusa, okadza, się ołtarz, ewangeljarz, relikwje, świece, popiół i palmy przy ich poświęcaniu, biskupów i kapłanów jako sługi Chrystusa, najwyższych dostojników świeckich na znak, że władza od Boga pochodzi, okadza się lud na znak uczestnictwa w nabożeństwie i ciała zmarłych, jako byłe przybytki Ducha św.

 Kaifasz, arcykapłan żydowski od r. 18 do 36 po nar. Chr., znany z ewangelji jako najzawziętszy wróg Chrystusa. Wyszukał przeciw Niemu fałszywych świadków a usłyszawszy Jego słowa, że jest Synem Bożym, rozdarł szaty na znak protestu i wydał wyrok śmierci na Chrystusa. Prześladował także apostołów Piotra i Jana. W r. 37 został złożony z urzędu przez prokonsula rzymskiego Vitelliusa.

 Kain, syn pierworodny Adama i Ewy, zabójca Abla, przeklęty przez Boga (Genesis IV. 1—16). Uchodzi za protoplastę beduińskiego rodu Kenitów, u których panował zwyczaj krwawej zemsty, wymagającej śmierci siedmiu za jednego z ich plemienia, z czego prawdopodobnie powstało podanie o nietykalności Kaina, którego śmierć będzie siedmiokroć pomszczona. Wedle podań rabinicznych Kain miał być zabity przez swego [214]wnuka Lamecha. Inne podania twierdzą, że dożył bardzo późnego wieku i zginął dopiero w czasie potopu. Potomkami Kaina mieli być Henoch, Irad, Mawiael, Matuzael i Lamech i jego synowie Jabel, Jubal i Tubalkain, którzy odziedziczyli po Kainie gwałtowność charakteru i rozwiązłość, co miało ściągnąć na świat karę potopu.

 Kainici, sekta gnostyków z II wieku, czcili Kaina, uważając go za syna Sofji (Mądrości), siły potężniejszej od Histery, matki Abla (ob. Gnostycyzm).

 Kajsiewicz Hieronim ks., ob. Zmartwychwstańcy.

 Kalendarz. Religja wywierała zawsze wielki wpływ na liczenie czasu, bo chociaż święta religijne nie wytworzyły kalendarza, ale nadawały mu sankcję religijną przez uświęcanie pewnych okresów pracy ludzkiej, zależnych od perjodycznych zjawisk natury, jak wschód i zachód słońca, zmiany księżyca i pory roku. Kalendarz chrześcijański powstał ze staro-rzymskiego, zreformowanego przez Juljusza Cezara w r. 45 przed nar. Chr. i zwanego stąd kalendarzem juljańskim. Ponieważ długość roku słonecznego, przyjęta w kalendarzu juljańskim, była większa od rzeczywistej o 11 minut 14 sekund, z których w ciągu 128 lat tworzyła się doba, powstał błąd w liczeniu czasu, wynoszący w ciągu 1257 lat (od soboru nicejskiego do reformy gregoriańskiej) 10 dni nadliczbowych. Błąd ten usunął papież Grzegorz XIII bullą z 24 lutego 1582 r. w ten sposób, że po dniu 4 października 1582 r. usunięto 10 dni, oznaczając dzień następny jako dzień 15 października „nowego stylu“. Dla zapobieżenia rośnięciu nadal błędu juljańskiego postanowił Grzegorz XIII, aby co każde 400 lat usuwano po trzy dni. Z tego powodu różnica między kalendarzem juljańskim a gregoriańskim, która wynosiła w XVI w. dni 10, wzrosła w wieku XX do 13 dni. Kalendarz gregoriański przyjęto zaraz po jego wprowadzeniu we Włoszech i w Polsce (1582), w Hiszpanji i Portugalji a następnie we wszystkich innych krajach katolickich. Protestanckie Niemcy wzbraniały się przyjąć reformę papieską i na zgromadzeniu „stanów ewangelickich“ w r. 1699 postanowiły wprowadzić od r. 1700 własny kalendarz przez opuszczenie 21 dni. Wskutek tego powstało takie zamieszanie i gwałtowne spory, że wreszcie protestanci przyjęli w r. 1775 kalendarz gregorjański. Najdłużej w Europie opierała się przyjęciu jego Rosja i kraje, należące do Kościoła grecko-wschodniego. Obecnie przyjął go cały świat cywilizowany, nawet kraje niechrześcijańskie.

 Kalif, po arabsku „następca“, u mahometan tytuł najwyższego zwierzchnika duchownego i świeckiego, czyli następcy Mahometa. Od r. 1517 aż do r. 1924 nosił ten tytuł sułtan turecki (ob. Islam).

 Kalikst. Było trzech papieży tego imienia:

 Kalikst I, papież od 217 do 222 r., był pierwotnie zarządcą katakumb przy Via Appia w Rzymie, noszących dotychczas jego imię. Złagodził kary kościelne, wymierzane grzesznikom (późniejsze „kanony pokutne“), za co zwalczał go Tertuljan i Hipolit.

 Kalikst II (1119 — 1124) Gwido hr. Burgundji, zanim został papieżem, był arcybiskupem w Vienne i legatem papieskim we Francji. Jako papież zakończył trwającą lat kilkadziesiąt wojnę o inwestyturę między papiestwem a cesarstwem, zawierając w r. 1122 z cesarzem Henrykiem V konkordat w Wormacji, zwany paktem kalikstyńskim, zatwierdzony przez sobór lateraneński w r. 1123.

 Kalikst III (1455 — 1458). Wobec niebezpieczeństwa najazdu Turków, którzy w r. 1573 zdobyli Konstantynopol, starał się bezskutecznie o zwołanie wyprawy krzyżowej. Zarzucają mu nepotyzm.

 Kalikstyni, ob. Husyci.

 Kalinowcy, ob. Rosyjskie sekty.

 Kalwarja, ob. Golgota.

 Kalwaryści i kalwarystki. 1) Kongregacja kapłanów z góry Kalwarji, założona we Francji w r. 1633 dla rozszerzania wiary katolickiej, zatwierdzona w r. 1650 przez Ludwika XIII, zniesiona przez rewolucję. 2) Kongregacja żeńska „Córek z góry Kalwarji“, zgromadzenie szpitalniczek, zał. w Genui w r. 1619 przez Wirginję Centurione, zajmuje się [215]pielęgnowaniem chorych. 3) Benedyktynki z góry Kalwarji, zakon kontemplacyjny, założony wi r. 1571 przez księżnę Antoninę Orleańską. Przed kasatą zakonów we Francji posiadały 11 klasztorów. Mają klasztor w Jerozolimie.

 Kalwin (Chauvin Jean, Caulvin, Calvin), reformator i dyktator religijny w Genewie. Ur. w r. 1509 w Noyon we Francji, studjował w Paryżu, Orleanie i w Bourges, gdzie przez humanistę Wolmara zapoznał się z doktrynę, Lutra. W r. 1533 napisał dla swego przyjaciela Mikołaja Cop, rektora uniwersytetu paryskiego, mowę wysławiającą naukę Lutra. Cop wygłosił tę mowę i był zmuszony wraz z Kalwinem uciekać z Paryża. W r. 1536 wydał w Bazylei książkę p. t. Institutio christianae religionis, w której mieści się jego nauka. Przebywając w Genewie zyskał sobie zwolenników między hugenotami, którzy emigrowali z Francji. Przeciwną partję stanowili Szwajcarowie, rodowici genewczycy, którym nauka Kalwina wydawała się zbyt surową, zwani przez kalwinistów libertynami. Spory między temi partjami doprowadziły do wydalenia Kalwina z Genewy w, r. 1538. Udał się do Strassburga i tam został kaznodzieję protestanckim. Tymczasem jego zwolennicy w Genewie, uzyskawszy przewagę, zaprosili go do powrotu. Wróciwszy do Genewy, urządził sobie tam rodzaj teokratycznego państwa, którego był wszechwładnym dyktatorem. Nie znosił żadnej opozycji a wszelkie czyny, słowa, nawet wyraz twarzy mieszkańców Genewy ulegały najsurowszej kontroli. Pod jego rzędami wykonano w ciągu czterech lat (1542 — 1546) 58 wyroków śmierci i 76 wyroków wygnania. Przywódcę partji „libertynów“ Berthelier‘a ścięto wraz z pięcioma zwolennikami. Kalwin zakazał przedstawień teatralnych, tańców, strojów narodowych szwajcarskich i nadawania dzieciom innych imion niż biblijnych. Kazał palić czarownice. W ciągu trzech miesięcy w r. 1545 spalono ich 34. Na rozkaz Kalwina został ścięty w r. 1548 Jakób Gruet za pisanie bezbożnych listów i niemoralnych wierszy. W r. 1553 spalono na wolnym ogniu lekarza hiszpańskiego Michała Servet, który ośmielił się zwalczać naukę Kalwina o Trójcy św. Założona przez Kalwina w r. 1550 akademja teologiczna w Genewie, której rektorem był jego oddany uczeń i krzewiciel jego nauki Teodor Beza, wychowała zastęp głosicieli jego doktryny, zresztą znacznie złagodzonej i spopularyzowanej przez Bezę.
 Kalwin łączy w sobie temperament niemieckiego protestanta z bystrością i przenikliwością Francuza. Jego nauka była też jakby ujęciem w karby logiki tej anarchji wierzeń, którą wywołała radykalna reforma Lutra. Kalwin uznawał głoszone przez luteranizm prawo wiernych do swobodnego badania dogmatów! wiary, ale ani myślał o pozostawieniu wiernym suwerenności ich prywatnych przekonań. Narówni z Lutrem nie uznawał władzy nauczycielskiej Kościoła katolickiego, ale bynajmniej nie miał zamiaru znosić wszelki autorytet religijny i to autorytet, mogący wymusić posłuszeństwo. Kto miał być tym autorytetem? On sam, Kalwin. Ta despotyczna wola dyktatora genewskiego, który nie wahał się usuwać niewygodnych sobie ludzi przez wygnanie i wyroki śmierci, sprawiła, że za jego rządów ludzie bardziej drżeli w Genewie, niż kiedykolwiek pod murami Lateranu w Rzymie. Gdziekolwiek dotarła jego nauka, w Anglji, Francji i w Niemczech, jedynem i najwyższem prawem religijnem była wola Kalwina.
 Kalwin zorganizował swój protestantyzm w system zwarty, silny i nieubłagany. Mając pretensję przywrócenia czystości pierwotnego Kościoła, musiał sprzeciwić się anarchizmowi protestantyzmu niemieckiego. Wobec humanizmu, z którego pomocy korzystał Luter przy zwalczaniu papiestwa, Kalwin zajął stanowisko bardziej logiczne. Potępiał humanistów jako libertynów, wielbicieli pogańskiego piękna. Humaniści odwzajemniali mu się tą samą nienawiścią. Rabelais smagał szyderstwem wrogie naturze ludzkiej „demony Kalwina“ a Ronsard nie taił się ze swym wstrętem do jego doktryny. Kalwin wypowiedział wojnę kulturze nowożytnej we wszystkich jej [216]formach: naukowej, artystycznej i literackiej. Jego wyznawcy stali się obrazoburcami, wrogami sztuk pięknych, wrogami wszelkiej radości życia.
 System religijny Kalwina jest najsurowszym ze wszystkich systemów chrześcijańskich. Uważa on wolność ludzką, za przeciwieństwo i zaprzeczenie wszechmocy Bożej. Zdaje mu się, że grzech pierworodny tak do gruntu zepsuł naturę ludzką, iż stała się niezdolną, do jakichkolwiek dobrych uczynków. Deprawacja człowieka i jego ślepota moralna są tak wielkie, że nawet czyny dobre jak modlitwa i jałmużna są tylko grzechami. Ta deprawacja jest według Kalwina nieuleczalna, bo nawet łaska Boża jej nie leczy, lecz tylko sprawia, że zasługi Chrystusa przywracają niektórych wybranych do Boga. Albowiem Bóg od wieków już postanowił, kogo ma zbawić a kogo potępić. Tych przeznaczonych na potępienie nie dopuszcza do swojej łaski, popycha ich raczej ku przepaści piekła, ponieważ chce, aby potępieńcy przez swą zgubę dodawali blasku Jego chwale. To, że Kalwin zdołał mocą własnego autorytetu zjednać zwolenników dla tak straszliwej nauki, tłumaczy się umiejętnością przeciwstawienia temu fatalizmowi srogości schlebiający naturze ludzkiej fatalizmschlebiającego naturze ludzkiej fatalizmu rozluźnienia. Dobre uczynki, twierdzi Kalwin, nic nie znaczą: wszystkiego dokonywa wiara w to, że człowiek jest odkupiony przez zasługi Chrystusa. Jeśli tylko w to wierzy, to już jest odkupiony. A zbawienie to jest tak samo fatalistycznie pewne, jak pewnem jest potępienie. Ani dobre uczynki mu nie pomogą, ani grzechy mu nie przeszkodzą. W ten sposób Kalwin pociesza tych, których przeraził. Z krańcowej surowości wpada w krańcowość rozluźnienia.

 Kameduli, zakon założony w XI w. przez św. Romualda, gałąź zakonu benedyktynów. Nazwa pochodzi od. miejscowości Camaldoli w Toskanji, pierwszej siedziby kamedułów, gdzie św. Romuald wybudował w r. 1012 pięć odosobnionych domków a pośrodku kaplicę. Pierwsi kameduli byli pustelnikami (eremitami), zachowywali zupełne milczenie, bezwzględną wstrzemięźliwość od mięsa i wina oraz ścisły post o Chlebie i wodzie. Reguła zakonu, który liczył w r. 1072 już 9 klasztorów, została zmieniona przez czwartego z rzędu generała zakonu, św. Rudolfa, przez wprowadzenie cenobityzmu, czyli wspólnego życia. Wskutek tej reformy, którą nie wszystkie klasztory kamedułów przyjęły, kameduli podzielili się na konwentualnych (cenobitów) i trzymających się pierwotnej reguły obserwantów (eremitów). W epoce największego rozkwitu posiadali pięć kongregacyj a mianowicie eremitów w Camaldoli, w Monte-Corona, w Turynie i w Gros-Bois pod Paryżem i cenobitów w San Michele di Murań o koło Wenecji. Obecnie istnieją tylko we Włoszech i na Bielanach pod Krakowem.
 W Polsce osiedlili się kameduli w r. 1603, sprowadzeni do Bielan przez Mikołaja Wolskiego, marszałka Zygmunta III, gdzie dotychczas istnieją, tworząc osobny priorat. Oprócz tego istniały klasztory kamedułów w Rytwianach (klasztor zniesiony w r. 1819), w Bieniszewie pod. Kazimierzem Kaliskim (znieś. 1819), w Szańcu pod Pińczowem (znieś. 1819), w Wigrach w Augustowskiem (znieś. 1800), w Pożajsku pod Kownem (znieś. 1832) i na Bielanach pod Warszawą (klasztor skazany na wymarcie w r. 1864).

 Kamedułki, żeński odłam zakonu kamedułów, założony w r. 1086 w San Piętro di Luco w Mugello (Mucellano) w Toskanji. Posiadały 20 klasztorów. Obecnie nie istnieją.

 Kamerling, ob. Camerlengo.

 Kamiljanie, ob. Ojcowie dobrej śmierci.

 Kamisardzi (od camise, chemise — koszula, od camisade — napad nocny, od camis — gościniec), chłopi reformowani w górach Seweńskich we Francji, którzy po zniesieniu edyktu nantejskiego (ob. Hugenoci) wobec represyj rządu wystąpili zbrojnie i podzieleni na bandy napadali na katolików i palili kościoły. Powstanie kamisardów zakończył w r. 1704 marszałek Villeroi, skłoniwszy ich dowódcę Cavalier’a do poddania się. Oporni kamisardzi, Ravanel i Catinet, ponieśli śmierć na stosie (por. Inspiracyjne gminy).

[217] Kanada, statystyka wyznań, ob. Ameryka.

 Kanaparz (kanafarz), z włoskiego canovaio — piwniczny, zakonnik, zawiadujący spiżarnią, kuchnią, piwnicą i służbą klasztorną.

 Kancelarja papieska (cancellaria apostolica), jeden z urzędów kurji rzymskiej. Zajmuje się układaniem, pisaniem i wysyłaniem bul papieskich. Od XIV w. stoi na jej czele kardynał, noszący od r. 1908 tytuł kanclerza. Kancelarja papieska urzęduje według przepisów, które tracą moc prawną z chwilą śmierci papieża i muszą być zatwierdzone przez następcę zaraz po koronacji. Reguły te, których jest 72, pochodzą od Jana XXII (1316 — 1334). Ogłoszone formalnie przez Marcina V w r. 1418, uzupełnione przez Mikołaja V i zrewidowane przez Klemensa XIV w r. 1769, dzielą się na trzy części: regulae directivae, odnoszące się do zewnętrznej formy pism papieskich, regulae reservativae, określające beneficja, których obsadzenie zastrzeżone jest papieżowi i regulae judiciales w sprawach sądownictwa kurji papieskiej.

 Kancjonał, śpiewnik kościelny, zawierający litanje i pieśni kościelne, śpiewane według rytuału, psałterza i antyfonarza w kościołach katolickich. Pierwszy kancjonał w Polsce wydał w r. 1435 Jan z Przeworska.

 Kanclerz, ob. Kancelarja papieska.

 Kanizjusz Piotr (Canisius), święty, żył od 1521 — 1597, z rodziny niderlandzkiej de Kanees. Był członkiem zakonu jezuitów, profesorem uniwersytetu w Ingolstadzie, potem kaznodzieją nadwornym w Wiedniu, brał udział w dyspucie religijnej w Wormacji w r. 1557, w sejmie w Augsburgu w r. 1559 i w soborze trydenckim w r. 1562. W r. 1558 przebywał w Krakowie i w Piotrkowie. Działał jako kaznodzieja i pisarz kościelny, pracował nad rozwojem nauk teologicznych, zwalczał protestantyzm, wypierając katechizm Lutra przez swoje katechizmy, z których pierwszy, wydany w r. 1554 pod tytułem Summa doctrinae christianae, drugi zaś w r. 1566 p. t. Institutiones christianae pietatis seu parvus catechismus catholicorum. W r. 1925 został kanonizowany i uznany za doktora Kościoła.

 Kannuszi (Kani — nuszi), japońscy kapłani szintoizmu (ob. Japonja).

 Kanon ksiąg świętych. Księgi Starego i Nowego Testamentu, uznane przez Kościół jako pisane pod natchnieniem Ducha św., nazywają się kanonicznemi i stanowią „kanon ksiąg świętych“. Niektóre z nich, co do powagi podawane w wątpliwość aż do soboru trydenckiego (1546), nazywały się deuterokanonicznemi. Takiemi są w Starym Testamencie księgi: Tobjasza, Judyty, Mądrości, Eklezjastyka, Barucha, fragmenty z księgi Estery i księga Daniela. Z Nowego Testamentu za deuterokanoniczne uchodziły: list św. Pawła do żydów, list św. Jakóba, drugi list św. Piotra, drugi i trzeci list św. Jana, list św. Judy Tadeusza, Apokalipsa i fragmenty z ewangelji św. Marka (XVI. 9 — 20), św. Łukasza (XXII. 43 — 49) i św.Jana (VIII. 2 — 12). Protestanci odrzucili księgi deuterokanoniczne Starego Testamentu a od r. 1826 Brytyjskie Towarzystwo Biblijne przestało je drukować. Kanon ksiąg świętych Kościoła grecko-wschodniego jest taki sam jak łaciński.

 Kanon mszy św., 1) niezmienna zasada odprawiania mszy, 2) istotna i niezmienna część mszy św., poczynająca się od modlitwy „Te igitur“ po Sanctus, obejmująca „Memento za żywych“, modlitwy przed konsekracją, konsekrację i modlitwy po konsekracji aż do komunji kapłana.

 Kanonicy, 1) członkowie kapituł przy kościołach katedralnych lub kolegjackich (ob. Kapituła katedralna i Kapituła kolegjacka), duchowni, powoływani na to stanowisko w drodze nominacji papieskiej lub biskupiej. Instytucja kanoników pochodzi z IV wieku, gdy pojawiły się usiłowania, aby duchownych, ustanowionych przy jednym kościele, związać regułą, podobną do zakonnej i zobowiązać do wspólnego życia (vita communis). Duchownych takich zwano clerici canonici, zapewne dlatego, że imiona ich wpisywano w księgę, zwaną kanonem. Utworzone w ten sposób kolegjum przy kościołach biskupich zwano kapitułą, przy innych kolegjatą. Gdy majątek kapituł wskutek [218]licznych fundacyj znacznie się wzmógł, poczęli kanonicy dzielić wspólny dotychczas majątek (massa communis), przekazując każdemu kanonikowi osobną działkę (praebenda) a zarazem znosząc wspólność pożycia, która w ciągu XI w. przeważnie ustała. Te kolegja kanoników, które zatrzymały wspólność życia, przemieniły się w zakony a kanoników takich nazwano regularnymi, o czem niżej.
 Pomiędzy kanonikami kapitulnymi odróżniają się prelatury (dignitates) od zwykłych kanonij. Do prelatur należą godności: prepozyta, dziekana, scholastyka i kustosza. Prelatury kapitulne nadaje Stolica Apostolska, prawo nadawania wszystkich innych kanonij należy do biskupów. W drodze przywileju papieskiego mieli niektórzy królowie prawo nominacji kanoników. Tak np. Kazimierz Jagiellończyk otrzymał to prawo od papieża Mikołaja V odnośnie do 90 kanonij katedralnych i kolegjackich.
 Kanonicy otrzymują prócz odznak i przywilejów kościelnych miejsce w chórze (stallum), prawo poboru dochodów, związanych z tym urzędem i głos w kapitule. Głównym obowiązkiem kanoników jest służba boża w chórze, obejmująca śpiewanie godzin kanonicznych i odprawianie mszy konwentualnej. Prócz tego mają prawo i obowiązek zastępować biskupa w niektórych funkcjach kościelnych, asystować biskupowi przy nabożeństwie i udzielać mu sakramentów. (O prawach kanoników, złączonych w kolegjum, jako jedną osobę prawną, ob. Kapituła).
 Od kanoników rzeczywistych odróżniają się kanonicy honorowi czyli tytularni, głównie tem, że nie mają prawa do dochodów kanonickich. Posiadają odznaki i przywileje kościelne oraz miejsce w chórze.
 2) Kanonicy regularni, członkowie zgromadzeń zakonnych, powstałych z kolegjów kanonickich, które zatrzymały wspólność życia. Pierwsza reguła dla mieszkających wspólnie duchownych pochodzi od Chrodeganga, biskupa Mecu (742 — 766). Wskutek uchwał soboru lateraneńskiego z roku 1059 ułożono regułę na wzór św. Augustyna, zobowiązującą duchownych, którzy prowadzili życie wspólne, do składania trzech uroczystych ślubów zakonnych: posłuszeństwa, czystości i ubóstwa. Na podstawie tej reguły powstały liczne kongregacje kanoników regularnych, jak np. kanonicy lateraneńscy w Rzymie, św. Bernarda w Szwajcarji, św. Genowefy w Paryżu, kanoników regularnych od św. Ducha, stróżów Grobu św. czyli miechowitów i in. Nowszego pochodzenia są kongregacje kanoników regularnych Naszego Zbawiciela, zał. w r. 1623 przez św. Piotra z Fourier i powstała w r. 1871 w St. Antoine, w departamencie Izery, kongregacja kanoników regularnych pod wezwaniem Niepokalanego Poczęcia Najśw. Marji Panny, posiadająca swe domy we Włoszech, Szwajcarji, Szkocji i Kanadzie. Dawniejsze kongregacje padły ofiarą t.&nsp;zw. reformacji i kasat zakonów. Pozostały z nich tylko kongregacja kanoników lateraneńskich, posiadająca 24 klasztory we Włoszech, w Polsce (w Krakowie przy kościele Bożego Ciała), w Belgji (Lowanjum), Hiszpanji, Anglji, dwa klasztory św. Bernarda, utrzymujące schroniska na górze św. Bernarda i w Simplon, klasztor św. Maurycego w Wallis, wreszcie 6 klasztorów w Austrji: Klosterneuburg, Herzogenburg, St. Florian, Reichersberg, Neustift i Vorau. Kanonicy lateraneńscy utrzymywali w Polsce liczne szkoły: w Kaliszu, Krakowie, Krzemienicy, Ozieranach, Słonimiu, Trzemesznie, Wilnie i wiele innych.

 Kanoniczki dzielą się, podobnie jak kanonicy, na świeckie i zakonne. Kanoniczki świeckie nie stanowią zgromadzeń, aprobowanych przez władzę kościelną, lecz stowarzyszenia kobiet szlacheckiego pochodzenia, stojące zazwyczaj pod opieką panujących. Są to instytucje świeckie, rządzące się statutami, które zobowiązują do wspólnego życia i spełniania przepisanych praktyk religijnych. Instytucje takie, fundowane przez osoby z domu panującego istnieją dotychczas w Wiedniu, Pradze, Innsbrucku, Bernie i Gracu. Kanoniczki w Warszawie są stowarzyszeniem, założonem w r. 1745 przez Antoninę Zamoyską. Stowarzyszenie składa się z dwóch chórów: do pierwszego należy 12, do drugiego 6 [219]kanoniczek. Wstępując do stowarzyszenia, kanoniczka składa uroczystą deklarację wypełniania ustawy i posłuszeństwa ksieni, która piastuje swój urząd dożywotnio i składa ślub czystości.
 Kanoniczki zakonne powstały równocześnie z męskiemi kongregacjami kanoników regularnych. Ważniejsze z nich są: kanoniczki lateraneńskie w Rzymie, kanoniczki Grobu św. w Niderlandach, w Badenji i w Anglji, kanoniczki Ducha św. czyli Duchaczki w Krakowie (ob. Ducha św. zakony) i kanoniczki premonstrateńskie czyli norbertanki w Krakowie (ob. Norbertanki).

 Kanoniczne ewangelje, ob. Ewangelje kanoniczne.

 Kanoniczne prawo, ogół przepisów, określających urządzenie, działanie organów i instytucyj i stosunki społeczne Kościoła katolickiego, wydanych przez władzę prawodawczą tegoż Kościoła. Ze względu na źródło pochodzenia dzielą prawo kanoniczne na prawo Boskie (ius divinum), pochodzące od Chrystusa i prawo ludzkie, pochodzące od apostołów i ich następców. Ze względu na przedmiot rozróżniamy prawo publiczne, zawierające zasady urządzenia Kościoła, jako instytucji publicznej, założonej przez Chrystusa i prywatne, czyli przepisy, określające prawa i obowiązki poszczególnych członków Kościoła. Ze względu na terytorjalny zakres działania rozróżniamy prawo powszechne, obowiązujące w całym Kościele (ius universale) i prawo lokalne (partykularne), obowiązujące w pewnej jego części. Ze względu na zakres osób, objętych przepisami prawnemi, rozróżniamy prawo ogólne, czyli generalne, obowiązujące wszystkich i prawo specjalne, czyli odrębne, które obowiązuje tylko pewne kategorje osób (np. osoby stanu duchownego) a wreszcie ze względu na pobudki wydania poszczególnych przepisów prawnych rozróżniamy prawo pospolite (ius commune), t. j. zastosowane do zwykłych, normalnych stosunków i prawo wyjątkowe (ius singulare), obowiązujące w szczególnych i wyjątkowych wypadkach.
 Źródłami powszechnego prawa kanonicznego jest Pismo św., dekrety soborów powszechnych i konstytucje papieży (listy apostolskie, bulle, brevia, encykliki, reskrypty i motu pro prio). Źródłami prawa lokalnego (partykularnego) są dekrety synodów partykularnych i konkordaty.
 Głównym zbiorem prawa kanonicznego był do najnowszych czasów Corpus iuris canonici (ob.). Od dnia 19 maja 1918 roku zbiorem obowiązującego prawa kanonicznego jest Kodeks prawa kanonicznego (ob. Kodeks).

 Kanonizacja, uznanie za świętego lub świętą (ob. Święci), polega na oświadczeniu papieża, że zmarły zostaje wpisany do kanonu (spisu) świętych i ma w całym Kościele odbierać cześć należną świętym. Uroczysty akt kanonizacji odbywa się po ukończeniu procesu kanonicznego, trwającego nieraz lat kilkadziesiąt. W procesie tym ustanowiony z urzędu „promotor fidei“ ma obowiązek podnosić zarzuty i wątpliwości, stąd zwany jest „advocatus diaboli“, podczas gdy zadaniem „prokuratora“ jest zbijanie zarzutów i usuwanie wątpliwości (por. Beatyfikacja).

 Kanony apostolskie, ob. Apostolskie kanony.

 Kanony ołtarzowe, tablice, stojące na ołtarzu, na których są wydrukowane pewne części mszy św. Środkowa nazywa się „tabella secretarum“, boczna, stojąca po stronie ewangelji, zawiera początek ewangelji św. Jana, czytany przy końcu mszy św. i nazywa się „In principio“, boczna po stronie lekcji nazywa się „Lavabo“.

 Kanony pokutne (libri poenitentiales), księgi używane w Kościele katolickim od III wieku do czasu wypraw krzyżowych, zawierające postanowienia kościelne dotyczące spowiedzi i pokuty oraz wykazy kar, które spowiednicy mieli zadawać pokutnikom za poszczególne grzechy. Oznaczając karę za przewinienia i wskazując tem samem wysokość winy wedle wyobrażeń wieku, są one nietylko ważnem źródłem prawa kościelnego ale także rzucają światło na stan oświaty i cywilizacji ówczesnej. Najdawniejsze ze znanych kanonów pokutnych Kościoła zachodniego powstały w drugiej połowie VI wieku w Anglji i Irlandji. A mianowicie wydany za sprawą Teodora, arcybiskupa z Canterbury (668 — [220]690) „liber poenitentialis” służył za podstawę późniejszym kanonom pokutnym Bedy (zm. 735) i Egberta z Yorku (zm. 767). W VIII wieku powstał kanon pokutny rzymski (poenitentiale romanum). Na wschodzie najważniejszy kanon pokutny napisał Jan Nesteuta (zm. 595). Od XII wieku weszło w zwyczaj zamienianie kary, przepisanej w kanonach pokutnych, na modlitwę, jałmużnę i inne dobre uczynki a przez to kanony pokutne wyszły z użycia.

 Kanossa, zamek średniowieczny we Włoszech, w którym cesarz niemiecki Henryk IV w czasie sporu z papiestwem o inwestyturę był zmuszony w r. 1077 upokorzyć się przed papieżem Grzegorzem VII. Stąd wyrażenie „pójść do Kanossy”, używane w znaczeniu poddania się i zaniechania dalszej walki z Kościołem katolickim. Wyrażenie to stało się głośnem wskutek użycia przez Bismarka w r. 1872 zwrotu: „do Kanossy nie pójdziemy“ w czasie t. zw. „walki o kulturę” (Kulturkampf). Wyrażona przez to przez Bismarka pewność zwycięstwa w walce z Kościołem katolickim okazała się płonną, i Bismark faktycznie „poszedł do Kanossy”, odwołując ustawodawstwo majowe (ob. Kulturkampf).

 Kant Immanuel, filozof niemiecki, twórca krytycznego kierunku filozofji, ur. w Królewcu w r. 1724, otrzymał wychowanie w duchu pietyzmu protestanckiego, został w r. 1755 docentem i był od r. 1770 do 1798 profesorem uniwersytetu w Królewcu. Zmarł w r. 1804. Najważniejsze dzieła Kanta: Kritik der reinen Vernunft (1781), Kritik der praktischen Vernunft (1788), Kritik der Urteilskraft (1790) i Religion innerhalb der Grenzen der blossen Vernunft (1793).
 Rozum ludzki ma według Kanta dwie strony: teoretyczną i praktyczną. Stroną teoretyczną jest poznanie — czysty rozum, praktyczną zaś działanie — rozum praktyczny. Poznanie jest rzeczą wyłącznie subjektywną i nie wychodzi poza granice naszego „ja”. Stąd przedmioty, nie podpadające pod zmysły, są według Kanta niezależne od naszej władzy poznawczej i stanowią świat czystego rozumu (mundus intelligibilis) w przeciwstawieniu do świata zjawisk (mundus sensibilis). Na pytanie, czy Bóg istnieje, nauka według Kanta nie może odpowiedzieć, ani tak, ani nie (ob. Agnostycyzm). Bóg, nieśmiertelność, dusza, wolna wola nie są wedle Kanta przedmiotami poznania, lecz są to „moralne pragnienia”, bez których nie może istnieć świat moralny a jego istnienia domaga się rozum praktyczny.
 Gdy szukamy pierwiastków protestanckiego sentymentalizmu, który, przeprowadzając konsekwentnie zasady Lutra, doszedł do religji pozbawionej dogmatów, napotykamy na Kanta. Wydać się może paradoksalnem uważanie racjonalistycznego autora trzech „krytyk” za patrona sentymentalizmu. Wszak Kant, nieodrodny syn XVIII wieku, zdeklarowany wróg wszystkiego, coby trąciło „fanatyzmem”, nie mógł chyba znaleźć upodobania w sentymentalnem ujmowaniu zagadnienia religji. A jednak, właśnie jego racjonalizm, zmieszany z pozostałościami wychowania pietystycznego, które otrzymał, zrobił Kanta — jak go słusznie nazwano — filozofem protestantyzmu. Kant położył podwaliny filozoficzne pod agnostycyzm i pod antydogmatyzm protestancki. Tak jak doktryna Lutra wyprowadza wiarę nie z oświecenia umysłu światłem religji objawionej, lecz z jakiegoś nieokreślonego uczucia ufności, tak Kant opiera pewność o istnieniu Boga i duszy, czyli to, co nazywa wiarą, nie na poznaniu umysłowem, lecz na woli moralnej. Wiara ta nie jest wiarą w objawienie Boskie, nie dostrzega wewnętrznej przyczyny wszelkiej prawdy: ona tylko stwierdza istnienie Boga, ponieważ to twierdzenie jest koniecznym postulatem moralności, imperatywem rozumu praktycznego. Podstawa to bardzo niepewna, bo jeśli się wątpi o podstawach metafizyki, to dlaczego nie wolno wątpić o istnieniu praw moralnych?
 Wiara według Kanta rodzi się z potrzeby moralnej: stwierdza egzystencję Boga, ponieważ jedność między moralnością a szczęśliwością musi być utrzymana a do utrzymania tej jedności potrzebne jest istnienie Boga.
 Bóg jest dla Kanta koniecznością [221]imperatywu moralnego a nie koniecznością, rozumu a religja jest wytworem moralności a nie jej źródłem. Kant domaga się, aby dogmaty religij pozytywnych zostały zaabsorbowane przez religję naturalną,. Przyznaj e, że trzeba było, aby tę religję poprzedziły kościoły empiryczne, zaopatrzone w kult zewnętrzny i symbole pozytywne. Droga od tych kościołów ku naturalnej religji rozumu, to według Kanta droga do Królestwa Bożego.

 Kantyczki, zbiór polskich pieśni nabożnych, niemal wyłącznie ludowych, wśród których przeważają kolendy (ob.). Pierwsze kantyczki drukowane ukazały się w XVI w. p. t. „Pieśń o Narodzeniu Pańskiem na świat“, wydane w Krakowie w r. 1550, następne p. t. „Symfonje anielskie“ w Krakowie w r. 1631. Istniejące obecnie w licznych wydaniach kantyczki zachowały niezmienioną formę od XVII w.

 Kantyki (cantica), hymny brewjarza rzymskiego. Siedem z nich pochodzi ze Starego Testamentu a trzy z Nowego. Hymny z Nowego Testamen. tu są: Canticum Zachariae (hymn Zacharjasza czyli Benedictus, Łuk. I. 68 — 79), Canticum Mariae (Magnificat „Wielbij duszo moja Pana“, Łuk. II 46 — 53) i Canticum Simeonis (hymn Symeona, „Teraz puszczasz Panie...“, Łuk. II. 29 — 32). Do kantyków zaliczają również hymn ambrozjański „Te Deum“. Protestanci przyjęli wszystkie kantyki Kościoła katolickiego wraz z Te Deum.

 Kapa, 1) cappa, pluviale, szata liturgiczna w kształcie półkolistego płaszcza, używana przez księży katolickich na procesjach, w czasie nieszporów, przy uroczystem wystawianiu Najśw. Sakramentu, w czasie rezurekcji, przy uroczystych błogosławieństwach, pogrzebach, konduktach i t. p. 2) Cappa magna, kapa rzymska, płaszcz czerwony lub fioletowy, będący odznaką kardynałów i biskupów, w drodze przywileju przyznawana prałatom i kanonikom katedralnym.

 Kapelan, ksiądz katolicki, któremu władza kościelna zleciła spełnianie funkcyj duchownych w kaplicy (lub w kościele, nie będącym kościołem parafjalnym ani kapitulnym) dla pewnych osób, stowarzyszeń lub pewnych kategoryj osób; tak np. kapelani monarchów, naczelników państw, biskupów, osób prywatnych, zakonnic i t. p. Kapelani wojskowi i szpitalni mają jurysdykcję duchowną podobną do proboszczów.

 Kapitulacje, umowy, zawierane przez wyborców z kandydatami na pewne beneficjum kościelne, mocą których kandydat, na wypadek wybrania go, zrzekał się pewnych praw, połączonych z beneficjum. Umowy takie są zakazane przez prawo kanoniczne i nieważne, choćby nawet były umocnione przysięgą.

 Kapitularze biskupie, zbiory praw i rozporządzeń kościelnych, obowiązujących w pewnej diecezji lub prowincji. Zbiory takie, pochodzące z VIII i IX wieku, są źródłami prawa kanonicznego, jak np. kapitularze biskupa orleańskiego Teodulfa, zmarłego w r. 821, kapitularze arcybiskupa Hinkmara z Reims (zm. 877) i inne.

 Kapitularze królów frankońskich, rozporządzenia Karola Wielkiego, Ludwika Pobożnego i Lotara i in., którzy wydawali częstokroć w jednym kapitularzu postanowienia dotyczące spraw świeckich i kościelnych. Kapitularze te zebrał ok. r. 827 opat Ansegis z S. Vandrille (Fontenella). Do zbioru tego dodał opat moguncki, Benedykt Lewita, w latach 840 — 847 dalsze trzy księgi, zawierające jednak przeważnie kapitularze zmyślone.

 Kapitulny wikary, ob. Wikarjusz kapitulny.

 Kapituła katedralna, korporacja, stanowiąca osobę prawną, złożona z kanoników instalowanych w kościele katedralnym (ob. Kanonicy), kolegjum doradcze biskupa, mające go wspierać w zawiadywaniu diecezją. W niektórych sprawach administracyjnych jak np. przy zamierzonem pozbyciu majątku kościelnego o wartości powyżej 1000 franków potrzebuje biskup zezwolenia kapituły, w innych ma tylko obowiązek wysłuchać jej zdania. W razie opróżnienia biskupstwa, jeśli niema administratora apostolskiego, wyznaczonego przez papieża, rządy diecezji przechodzą na kapitułę, która je sprawuje przez wikarjusza kapitulnego, wybranego w ciągu ośmiu dni po opróżnieniu biskupstwa.

 Kapituła kolegjacka, kolegjum duchownych katolickich, spełniających [222]służbę bożą w chórze kościoła, zwanego kolegjackim (ob. Kolegjata) Przełożony kapituły kolegjackiej nazywa się prepozytem.

 Kapituła zakonna, 1) zebranie przełożonych lub delegatów pewnego zakonu lub kongregacji, złożone z generała zakonu, prowincjałów, definitorów, przeorów, gwardjanów lub specjalnych delegatów, stosownie do ustawy zakonu, celem obradowania nad sprawami całego zakonu (kapituła generalna) lub prowincji zakonnej (kapituła prowincjonalna). 2) Sala, w której zbierają, się zakonnicy dla pewnych praktyk religijnych lub narad.

 Kaplica (oratorjum), budynek poświęcony czci bożej, zazwyczaj mniejszy od kościoła, stojący osobno, lub będący częścią budynku większego, jak kościoła, klasztoru, zakładu wychowawczego, szpitala, zamku, pałacu i t. p. Od kościoła różni się tem, że służy pewnym osobom a nie ogółowi wiernych. Prawo kanoniczne rozróżnia kaplice publiczne, półpubliczne i prywatne. Publiczną nazywa się kaplica, wybudowana i przeznaczona dla pewnych osób, ale otwarta dla wszystkich. Kaplicami półpublicznemi są kaplice zgromadzeń lub stowarzyszeń duchownych, seminarjów duchownych, kaplice szpitalne, więzienne i t. p. Kaplice prywatne zaś, urządzone w domach prywatnych, służą wyłącznie do nabożeństwa poszczególnej osoby lub rodziny. Do odprawiania mszy w takiej kaplicy potrzeba zezwolenia biskupa, o ile nie jest utworzona za indultem papieskim.

 Kaplica papieska (capella pontificia), w ceremonjale watykańskim nazwa uroczystego nabożeństwa, odprawianego przez papieża lub w jego obecności, w asystencji kardynałów, prałatów dworu papieskiego i innych dostojników kościelnych. Powołanie ich do asysty, miejsce w pochodzie i przy ołtarzu oraz funkcje ceremonjalne są szczegółowo przepisane w księgach pontyfikalnych dworu papieskiego.

 Kapłaństwo. I. Pojęcie kapłaństwa, związane z pojęciem modlitwy i ofiary, właściwe niemal wszystkim religjom, oznacza pośrednictwo między bóstwem a ludźmi. U najdawniejszych ludów funkcje kapłanów spełniali ojcowie rodzin, przywódcy szczepów, naczelnicy ludów i monarchowie. Najdawniejsza władza królewska, np. u peruwiańskich Inkasów, u egipskich Faraonów i królów starosemickich, była połączona z władzą kapłańską. Równocześnie z rozwojem państwa teokratycznego, t. j. rządzonego przez kapłanów, postępowała ewolucja kapłaństwa jako osobnego stanu. W rozwoju tym przychodzi zawsze okres, w którym spełnianie funkcyj religijnych, odłączonych od funkcyj władzy świeckiej, przybiera charakter zawodowości. U ludów pierwotnych, zwanych dzikiemi, rolę pośredników między bóstwem a ludźmi obejmują czarodzieje (guślarze), którzy opanowują lub łagodzą złe demony lub zjednywają łaski dobrych. W miarę formowania się pojęć bóstwa guślarzy zastępują kapłani. Stanowisko ich w społeczeństwie i doniosłość ich funkcyj jest rozmaita u różnych ludów. U niektórych zorganizowani w zamknięte kasty, wywierają potężny wpływ na dzieje swego narodu, u innych zmieszani z resztą obywateli ograniczają się do wykonywania swego urzędu. Na starożytnym Wschodzie, w Indjach, Persji, Chaldei, Fenicji, Egipcie i u żydów stanowili kapłani kastę. Działalność tych kast nie ograniczała się wyłącznie do spraw religji, lecz rozciągała się na wszystkie funkcje kultury, naukę, sztukę i pisarstwo. Kolegja kapłanów chaldejskich stworzyły astronomję, kapłani egipscy nauki matematyczne i przyrodnicze. Kapłani ci stanowili rodzaj arystokracji, odgrywającej poważną rolę polityczną. Kapłani egipscy Ammona w Tebach objęli wszystkie najwyższe funkcje cywilne i wojskowe i utworzyli dynastję Faraonów. W Fenicji, Babilonji i Asyrji kapłani Baala, Astarty i Melkarta byli po królu pierwszymi dostojnikami państwa. Z ksiąg Starego Testamentu znana jest władza arcykapłana żydowskiego i kapłańskiego plemienia Lewitów. W krajach kultury greckiej nie było kasty kapłańskiej. Kapłani greccy nie byli ani teologami, ani nauczycielami ludu, lecz tylko stróżami świątyń i kierownikami ceremonij religijnych. W charakterze [223]kapłańskim nie pełnili żadnych funkcyj politycznych i nie odegrali żadnej wybitniejszej roli w dziejach greckich. W starożytnem państwie rzymskiem kapłani brali bezpośredni udział w życiu politycznem i w oficjalnych działaniach państwowych. Nie stanowili wprawdzie kasty rodowej, lecz łączyli się w, związki, kolegja kapłańskie, jak kolegjum flaminów, augurów i inne. Kolegjum pontifeksów, stojące pod przewodnictwem najwyższego kapłana (pontifex maximus), którym za czasów cesarstwa był cezar, było powołane do czuwania nad zachowaniem nieskażonego rytuału religijnego. W Galji przedhistorycznej druidzi stanowili kastę podobną do kast kapłanów Wschodu.
 II. Według ustawodawstwa mojżeszowego hierarchja kapłańska składała się z arcykapłana, kapłanów i lewitów. Pierwszym arcykapłanem był Aaron, którego Mojżesz uroczyście poświęcił na ten urząd. Wyłącznie do arcykapłana należało odprawianie nabożeństwa w święto Pojedńania, zasięganie rady u Boga zapomocą świętości Urim i Thummim (nauka i prawda, światło i doskonałość), noszonych przez arcykapłana w napierśniku, nadzór nad nabożeństwem i nad skarbem świątyni. Kapłani byli potomkami Aarona i dzielili się od czasów króla Dawida na 24 klasy. Każda z tych klas spełniała kolejno według losu po tygodniu funkcje kapłańskie a mianowicie ofiarowanie poranne i wieczorne w miejscu świętem i w dziedzińcu kapłańskim, udzielanie ludowi błogosławieństwa, podtrzymywanie ognia świętego na ołtarzu całopalenia, rozpatrywanie (diagnoza) trądu i orzekanie o wyzdrowieniu. Los rozstrzygał, która klasa kapłańska i jaki obowiązek miała spełniać. Pomocnikami kapłanów byli lewici, t. j. członkowie pokolenia Lewi. Było ich za czasów Dawida 38.000 i dzielili się na 4 klasy: najliczniejsi służyli do pomocy kapłanom przy składaniu ofiar, lewici drugiej klasy byli oddźwiernymi, trzeciej śpiewakami (było 288 familij kantorów), inni wreszcie spełniali czynności sędziowskie i różne urzędy państwowe. Po zburzeniu świątyni jerozolimskiej upadła cała hierarchja żydowska. Rabini nie stanowią hierarchji, nie spełnają żadnych ofiar i nie są kapłanami (ob. Rabbi).
 III. Kapłaństwo ustanowione przez Jezusa Chrystusa jest sakramentem. Są trzy stopnie hierarchji katolickiej: diakonat jako wstęp, właściwe kapłaństwo i episkopat, jako pełnia władzy kapłańskiej. Zasadniczym obowiązkiem kapłanów katolickich jest składanie ofiary (sakrament ołtarza) przy mszy św. oraz sprawowanie innych sakramentów. Kapłaństwo mieści w sobie potrójny urząd: nauczycielski (magisterium), kapłański (ministerium) i pasterski (regimen). Chrystus jako Bóg-człowiek był najwyższym kapłanem, jedynem źródłem władzy w rzeczach boskich, przeniesionej na ludzi. Tę pełnię władzy kapłańskiej przelał na apostołów, których następcami są biskupi. Apostołowie wytworzyli między sobą kapłanów i diakonów. Późniejszy Kościół odłączył od diakonatu niektóre funkcje i w ten sposób powstali subdiakoni, akolici, egzorcyści, lektorzy i ostjarjusze (ob. Święcenia).
 Biskupstwo mieści w sobie pełnię władzy kapłańskiej, lecz najgłówniejszą i istotną część tej władzy, moc poświęcania Eucharystji posiada każdy kapłan. Biskupom przysługuje prawo przenoszenia tej mocy na innych przez udzielanie święceń kapłańskich. W ciągu pierwszych dziewięciu wieków chrześcijaństwa biskupi udzielali święceń przez włożenie rąk a w Kościele wschodnim dotychczas na tem polega obrządek święceń. Na Zachodzie w ciągu X w. przyłączono do tego obrządek podawania patyny i kielicha. Sakrament kapłaństwa pozostawia, według nauki Kościoła katolickiego, na przyjmującym charakter niezmazalny (ob. Charakter sakramentalny).
 IV. Protestantyzm nie uznaje sakramentu kapłaństwa. Luter ogłosił w piśmie „An den christlichen Adel deutscher Nation“ („do chrześcijańskiej szlachty niemieckiego narodu“) doktrynę „powszechnego kapłaństwa“, wedle której każdy może chrzcić, słuchać spowiedzi i udzielać rozgrzeszenia. Zniósł także ofiarę, twierdząc, że „niema innej ofiary jak ciało każdego chrześcijanina“. Wyznanie [224]helweckie, czyli reformowane, odrzuca również kapłaństwo, jako władzę składania ofiary. Duchowny protestancki (minister ecclesiasticus) nie jest zatem kapłanem lecz funkcjonariuszem gminy kościelnej, kierownikiem jej nabożeństwa i predykantem a w ortodoksyjnym luteranizmie uchodzi nawet za wykroczenie nadawać pastorom tytuł kapłanów (Priester).

 Kapturnicy (capuchons, capucciati, paciferi), sekta religijno polityczna, powstała we Francji w końcu XII w. Nie uznawali żadnej władzy duchownej ani świeckiej i dążyli do komunistycznej równości i wolności. Nazwa ich pochodzi od białych kapturów, które nosili przyszyte do płaszcza. Biskup Hugo z Auxerre wyruszył zbrojnie przeciw nim, wziął prawie wszystkich do niewoli i kazał im poobcinać kaptury, skazując ich na karę chodzenia przez rok z golą głową. Na interwencję biskupa z Sens kara ta została skrócona.

 Kapucyni, jedna z gałęzi zakonu franciszkanów-obserwantów (ob. Franciszkanie). Powstanie zakonu kapucynów zapoczątkował bernardyn, o. Mateusz z Bassi, który przebywając w klasztorze w Monfalcone w Umbrji uważał życie franciszkanów obserwantów jeszcze za mało surowe i niedostatecznie idące w ślady założyciela, św. Franciszka z Asyżu, i postanowił naśladować go pod każdym względem, nawet co do ubioru. W r. 1525 począł nosić długi kaptur i brodę. Od papieża Klemensa VII otrzymał w r. 1526 zezwolenie na życie samotne z prawem głoszenia kazań. Bullą z r. 1528 zezwolił mu papież na przyjmowanie nowych braci, nadając w ten sposób nowy kierunek wykonywaniu reguły św. Franciszka. Konstytucja zakonu kapucynów, przyjęta przez kapitułę w r. 1575, przepisuje ścisłe ubóstwo, tak że nietylko poszczególni zakonnicy ale i cały zakon nie może niczego posiadać. Zadaniem zakonu jest doraźne duszpasterstwo przez kazania i misje ludowe. Jako zakon samoistny zatwierdził kapucynów papież Paweł V w r. 1619 i podniósł ich wikarjusza generalnego do godności generała zakonu. Odtąd zaczął się rozkwit zakonu, który w r. 1775 liczył 64 prowincje, 4 kustodje i 31.157 braci. W r. 1907 liczył 736 klasztorów i 10.042 zakonników, w tem 4.982 księży, 1890 kleryków i 3170 laików. Najliczniejsze klasztory kapucynów są we Włoszech, Niemczech i w Austrji.
 Do Polski sprowadził kapucynów Jan III Sobieski w r. 1681, fundując pierwsze ich klasztory w Warszawie i w Krakowie (1694). Później powstały klasztory w Lublinie (1724), Lubar. towie (1738), Zakroczymiu (1756), Łomży (1770), w Nowem Mieście (1762), następnie w Lądzie, Winnicy, Starokonstantynowie, Chodorkowie, Brusiłowie, Dunajowicach, Uściługu i Zbrzeziu. W Małopolsce istnieją dotychczas klasztory kapucynów w Krakowie, Sędziszowie, Olesku, Rozwadowie, Krośnie, Kutkorzu i we Lwowie.

 Kapucynki, gałąź zakonu klarysek, zachowują ścisłą regułę św. Franciszka. Zakon ten, założony w r. 1538 przez Laurencję Longo w Neapolu, zatwierdzony został przez1 Klemensa VIII w r. 1600. Klasztory kapucynek, trudniące się wychowaniem dziewcząt, istnieją dotychczas we Włoszech, Hiszpanji i Guatemali. Wypędzone z Aix we Francji, założyły w r. 1904 klasztor w Vaals pod Akwisgranem w Holandji.

 Karaimi (mylnie karaici), hebr. karaim, b‘ne, mikrab’ne mikra — „synowie biblji“, sekta żydowska, powstała w VII w., wedle innych źródeł w drugiej połowie VIII w. po Chr. w kalifacie bagdadzkim (Arabji i Babilonji). Założycielem jej był Aman Huasi (Anan ben David, 700 — 765), który odrzucił tradycję rabiniczną i talmud a uznał tylko pięcioksiąg Mojżesza jako zbiór obowiązujących przepisów religijnych. Karaimi rozszerzali się głównie w. krajach islamu, w Palestynie, Egipcie, Konstantynopolu i na Krymie. Z Krymu już po zmieszaniu z tamtejszą ludnością przybyli w XIV w. na Litwę, gdzie wedle tradycji miał ich sprowadzić Witold, wielki książę litewski. Od żydów różnią się nietylko wyznaniowo, ale i etnicznie. Język ich zalicza się do grupy języków tursko-tatarskich a w narzeczu karaimów polskich spotyka się poza pniem tureckim naleciałości [225]językowe hebrajskie, arabskie, nowo-perskie i słowiańskie.
 Karaimi polscy, których jest około tysiąc, mieszkają w czterech gminach: w Trokach, Wilnie, Łucku i Haliczu. Na Litwie kowieńskiej znajdują się w Poniewieżu, istnieją także gminy karaimskie na Krymie i w Odesie. Poza Europą znajdują się w Egipcie i Palestynie. Przez długie lata Kair był siedzibą ich naczelnika, zwanego Nasi lub Hachan, wywodzącego swój ród od Dawida. Pierwsze dowody organizacji karaimów na Litwie stanowią przywileje królewskie i wielkich książąt litewskich, pochodzące z XV wieku. Obecnie związek religijny karaimski w Polsce reprezentuje hachan, stojący na czele Zarządu duchownego w Trokach, który składa się z hachana i z kolegjum hazzanów, czyli duchownych przy karaimskich domach bożych, zwanych kienesami. Wyboru hadhana dokonywa się co lat 7. Karaimi posiadają wcale pokaźną literaturę z X — XII wieku, treści egzegetycznej i polemicznej. Wśród karaimów polskich zasłynął w XIX wieku Abraham Firkowicz, duchowny karaimski, jako archeolog i historyk. Od r. 1924 wy-dają karaimi w Wilnie „Myśl karaimską“, rocznik redagowany w poprawnym języku polskim. Część artykułów drukuje się w języku karaimskim czcionkami łacińskiemi.
 (Julius Fiirst, Geschichte des Karaerthums, Lipsk. 1862, Aleksander Mardkowicz, Synowie Zakonu, Łuck, 1930).

 Karbonarjusze (carbonari), tajne stowarzyszenie rewolucyjne, powstałe w początkach XIX wieku w celu wyswobodzenia i zjednoczenia Italji. Dla zamaskowania swych celów rewolucyjnych obrali sobie za patrona św. Teobalda. Nienawiść do państwa kościelnego przenosili na Kościół katolicki, którego dogmaty i obrzędy parodiowali. Pius VII wydał w r. 1814 surowy dekret przeciwko karbonarjuszom a w r. 1821 potępił ich imiennie.

 Kardynalskie kolegjum, ob. Kardynałowie.

 Kardynałowie, najwyżsi dostojnicy kurji papieskiej, po papieżu pierwsi dygnitarze Kościoła katolickiego. Stanowią korporację, zwaną sacrum Collegium (święte kolegjum), które składa się z 70 członków a mianowicie 6 kardynałów-biskupów, 50 kardynałów-kapłanów i 14 kardynałów-diakonów. Podział ten tłumaczy się historycznie a mianowicie kardynałowie stanowili w pierwszych wiekach chrześcijaństwa prezbiterjum papieskie, złożone z kapłanów, mających sobie oddane główne kościoły rzymskie i z diakonów, stojących na czele siedmiu okręgów, na które Rzym był podzielony w celu opieki nad ubogimi. Od VIII wieku w skład tego prezbiterjum weszli także biskupi siedmiu okolicznych diecezyj. Obecnie stopień kardynalski nie stoi w związku ze stopniem święceń, bo np. biskup może być kardynałem kapłanem. W nadawaniu godności kardynalskiej jest papież zupełnie niezależny. Wprawdzie niektóre państwa katolickie, jak Hiszpanja, dawniej Polska, Austrja i Francja, miały, na mocy umów lub zwyczaju, prawo przedstawiania papieżowi kandydatów na godność kardynalską, ale te polecenia nie miały cechy prezenty lub nominacji, lecz były raczej życzeniami monarchów, które papież zwykł był uwzględniać, chociaż prawnie nie był do tego obowiązany. Kardynałów w ten sposób zamianowanych nazywano kardynałami koronnymi (cardinales coronae). Sobór trydencki poleca powoływać kardynałów ze wszystkich narodowości chrześcijańskich.
 Głównem zadaniem kardynałów jest dopomagać papieżowi radą i współudziałem w sprawowaniu rządów Kościoła. Mają tylko głos doradczy. Zbierają się pod przewodnictwem papieża na radę, zwaną konsystorzem. Na konsystorzu tajnym rozważa się sprawy rządów kościelnych, kreowanie kardynałów, biskupów itp. Na konsystorzu publicznym odbywają się uroczyste akty, np. kanonizacje świętych, włożenie kapeluszy kardynalskich nowomianowanym kardynałom, przyjęcie posłów i ambasadorów i t. p. Konsystorze odbywają się kilka razy do roku. Najważniejszem prawem kardynałów jest prawo wybierania papieża. Prócz tego posiadają liczne prawa i przywileje kościelne, jak np. prawo głoszenia wszędzie słowa bożego, prawo spowiadania wszędzie i rozgrzeszania od wszystkich [226]grzechów. Mogą, konsekrować kościoły, udzielać bierzmowania i odprawiać mszę w każdej kaplicy prywatnej. Zajmują pierwsze miejsce po papieżu nawet przed patrjarchami. Do odznak godności kardynalskiej należy płaszcz purpurowy (cappa magna), czerwony kapelusz (galerus) i czerwony biret (beretta, pileolus). Kardynałowie kurjalni, t. j. mający obowiązek przebywania w Rzymie, pobierają od papieża roczną pensję (piatto cardinalizio) i dzielą się dochodem z majątku wspólnego kardynałów. Papież przydziela kardynałów do poszczególnych kongregacyj rzymskich, czyli komisyj papieskich, zajmujących się pewnemi kategorjami spraw. Kongregacyj tych jest obecnie 11 a mianowicie:
 1) Kongregacja św. Oficjum, pod przewodnictwem papieża, zajmuje się sprawami wiary i obyczajów, cenzury książek, i ma władzę sądowniczą co do występków przeciwko wierze.
 2) Kongregacja konsystorjalna. Jej zadaniem jest przygotowywać sprawy, które mają być załatwiane na konsystorzu, ustanawiać nowe prowincje kościelne, diecezje i kapituły, dzielić diecezje, przedstawiać papieżowi kandydatów na biskupów, koadjutorów i administratorów apostolskich i załatwiać wszelkie sprawy diecezyj i biskupów.
 3) Kongregacja Sakramentów. Do niej należy prawodawstwo kościelne, dotyczące sprawowania sakramentów i sprawy małżeńskie.
 4) Kongregacja Soboru. Do niej należą sprawy karności kościelnej (duchowieństwa i ludu), sprawy bractw, sodalicyj, fundacyj i stypendjów mszalnych, sprawy dóbr kościelnych i t. p.
 5) Kongregacja dla spraw zakonnych.
 6) Kongregacja rozkrzewienia wiary (congregatio de propaganda fide) stoi na czele misyj głoszenia ewangelji.
 7) Kongregacja św. obrzędów zajmuje się sprawami liturgicznemi, sprawami beatyfikacji i kanonizacji.
 8) Kongregacja ceremonjalna. Do niej należy ceremonjał na dworze papieskim, w kaplicy papieskiej i ceremonjał pośród kardynałów i posłów, akredytowanych przy Stolicy Apostolskiej.
 9) Kongregacja dla spraw kościelnych nadzwyczajnych. Do niej należą sprawy stosunku między Kościołem a państwami.
 10) Kongregacja seminarjów i uniwersytetów.
 11) Kongregacja Kościoła wschodniego. Pod przewodnictwem papieża zajmuje się sprawami obrządków wschodnich.

 Karmelici i karmelitanki. Zakon karmelitów został założony przez krzyżowca św. Bartolda z Kalabrji, który w r. 1155 osiadł wraz z 10 towarzyszami na górze Karmel w Palestynie w t. zw. jaskini Eljasza i tam wybudował kaplicę Najśw. Marji Panny. Ci pierwsi karmelici, wyparci z Palestyny przez Saracenów, którzy zburzyli ich klasztor na górze Karmelu a następnie klasztory w Tyrze i w Acre, przenieśli się na Zachód i rozwijali ożywioną działalność zwłaszcza w Anglji, gdzie ich generał Szymon Stock w latach 1242 — 1265 przeprowadził zmianę reguły zakonnej a mianowicie zmianę życia pustelniczego na klasztorne. Tę zmienioną regułę zatwierdził papież Inocenty IV w r. 1247. Powstała u nich, podobnie jak u franciszkanów, kwestja surowszego lub łagodniejszego przestrzegania reguły zakonnej, a stąd podział na obserwantów, trzymających się dawnej reguły, i konwentualnych, którzy przyjęli w r. 1432 regułę złagodzoną.
 Po soborze trydenckim, w czasie odrodzenia katolicyzmu w XVI wieku wyłoniły się z zakonu karmelitów nowe gałęzie o zaostrzonej regule a mianowicie zakon żeński karmelitanek bosych, założony w r. 1563 przez św. Teresę w Avili w Hiszpanji i według tej samej reguły założony przez św. Jana od Krzyża (1542 — 1591) zakon męski karmelitów bosych, uznany w r. 1593 jako zakon odrębny od karmelitów, którzy tej reformy nie przyjęli i otrzymali nazwę trzewiczkowych. Obydwa te odłamy, jakkolwiek noszące charakter zakonów kontemplacyjnych, rozwinęły szeroką działalność misyjną w Indjach, Mezopotamji, Syrji, Brazylji, Argentynie, Chili, Meksyku i w Stanach Zjednoczonych, oraz naukową, [227]utrzymując gimnazja w Irlandji, Hiszpanji, Holandji i w Ameryce Północnej.
 Karmelitanki dzielą się również na trzewiczkowe i bose i posiadają klasztory w krajach, misyjnych (Chinach, Kochinchinie, Afryce, Ameryce i Australji).
 W Polsce przed rozbiorami było 56 klasztorów i 9 rezydencyj karmelitów trzewiczkowych i 18 klasztorów karmelitów bosych, nie licząc 11 klasztorów na Litwie. Po rozbiorach klasztory, które dostały się pod panowanie pruskie, zostały zniesione zaraz, pod panowaniem rosyjskiem część ich zniesiono w r. 1832 a resztę w r. 1864. W Małopolsce zniósł Józef II również klasztory karmelitów, wyjąwszy sześciu, z których utworzył „prowincję galicyjską“. A mianowicie pozostały klasztory karmelitów trzewiczkowych w Krakowie, Rozdole, Sąsiadowicach, Lwowie, Trembowli i Bołszowcach. W r. 1841 przybył klasztor w Pilznie. Z klasztorów karmelitów bosych pozostały w Małopolsce: t. zw. konwent św. Eljasza w Czerny (w Krakowskiem), hospicjum w Krakowie i kolegjum św. Józefa w Wadowicach. Klasztory karmelitanek bosych istnieją dwa w Krakowie, w Przemyślu i we Lwowie (zał. 1887).

 Karol Wielki (742 — 814), cesarz rzymsko-niemiecki, koronowany w r. 800 przez papieża Leona III, przyczynił się do ustalenia władzy świeckiej papieży i położył znaczne zasługi dla Kościoła. W 350 lat po jego śmierci pod naciskiem politycznym cesarza Fryderyka I zaliczył go antypapież Paschalis III (1165) w poczet świętych. Kanonizacja ta jednak nie została uznana przez prawowitych papieży a kult Karola Wielkiego jako świętego, tolerowany przez Kościół, utrzymał się tylko w Akwizgranie.

 Karolińskie księgi, 4 księgi treści teologicznej, spisane w r. 789 — 791 na rozkaz Karola Wielkiego w sprawie czci obrazów. Autor obrał drogę pośrednią między obrazoburcami a przesadną czcią obrazów, twierdząc, że obrazy mają służyć tylko do ozdoby kościoła i przypominania zdarzeń religijnych.

 Karpokracjanie, ob. Gnostycyzm.

 Kartuzi, zakon kontemplacyjny, założony przez św. Brunona z Kolonji ok. r. 1086 w Chartreuse (Cartusia) koło Grenobli. Reguła zakonu, spisana przez przeora Guigo w r. 1134, wielokrotnie uzupełniana i ostatecznie aprobowana w r. 1688 przez Inocentego XI, przepisuje samotność, milczenie i ścisłe posty. Okres rozkwitu zakonu przypada na czas od XIII do XV wieku, gdy kartuzi brali czynny udział w życiu umysłowem i wydali wielu znakomitych uczonych i pisarzy. Posiadali 16 prowincyj zakonnych, podlegających przeorowi generalnemu w Chartreuse. Francuska kasata zakonów w r. 1901 zniosła dom macierzysty w Chartreuse wraz z 12 innemi klasztorami kartuzów. Obecnie przeor rezyduje w Farnecie koło Lukki we Włoszech, kapituła generalna odbywa się od r. 1903 w Val-Salute w Szwajcarji. We Włoszech istnieje 6 klasztorów, w Belgji 2, w Hiszpanji 3 i po jednym w Niemczech, Anglji, Austrji i Szwajcarji.
 W Polsce istniały 4 klasztory kartuzów: w Czerwonym Klasztorze na Spiszu, zniesiony w r. 1563, w Kartuzach na Pomorzu (Paradyż czyli Raj Najśw. Marji Panny), założony przez Mszczuga, księcia pomorskiego z końcem XIII wieku, zniesiony przez rząd pruski w r. 1823, w Gidlu w Sieradzkiem, założ. 1641, zniesiony 1819 i w Berezie Kartuskiej, założ. 1648, znieś. 1832.

 Kartuzki, zakon żeński, założony w r. 1234, obserwował tę samą regułę co kartuzi z pewnem złagodzeniem i podlegał ich przeorowi generalnemu. Od r. 1368 wskutek uchwały kapituły generalnej wolno im było mieć tylko pięć klasztorów. Ostatni klasztor kartuzek we Francji w Beauregard, w diecezji Grenoble, zniesiony został w r. 1901. Istnieją jeszcze dwa klasztory we Włoszech.

 Kary kościelne. Władza karania jest jedną z istotnych atrybucyj każdego rządu. Także rząd kościelny musi posiadać środki przeciwko członkom społeczności kościelnej, wyłamującym się z pod jej praw. Tak jednak prawa te, jako też i ich przekroczenia są dwoistej natury. A mianowicie przepisy kościelne, określające zasady wiary i etyki, tyczą się [228]wewnętrznego życia wiernych. Przekroczenie ich nazywa się grzechem. Przepisy zaś prawa kanonicznego, które mają, na celu zabezpieczenie porządku społeczności kościelnej, odnoszą się tylko do zewnętrznych objawów życia kościelnego a przekroczenie ich jest występkiem. Przeciw grzechom działa Kościół in foro interno, sprawując sakrament pokuty, przeciw występkom zaś in foro externo, wykonywając sądownictwo karne (ob. Forum).
 Według prawa kanonicznego kara jest dolegliwością, którą wymierza prawowita władza, pozbawiając przestępcę jakiegoś dobra materjalnego lub duchowego lub nakładając na niego jakiś ciężar celem poprawy przestępcy i zadosyćuczynienia sprawiedliwości. Z tego podwójnego celu kar wynika ich podział na kary ściśle poprawcze, zwane cenzurami (poenae medicinales) i kary we właściwem znaczeniu, kary mszczące (poenae vindicativae). Za niektóre najcięższe przewinienia nakłada prawo kanoniczne karę, której podpada przestępca już przez samo popełnienie przestępstwa, bez orzeczenia sądu. Są to kary „latae sententiae“, czyli zgóry wymierzone, w przeciwstawieniu do kar „ferendae sententiae“, które muszą być wyraźnie orzeczone przez sędziego.
 Karami poprawczemi, czyli cenzurami są: ekskomunika (ob.), interdykt (ob.) i suspensa (ob.). Kary właściwe czyli mszczące, które mogą być stosowane tak do duchownych jak do świeckich, są: interdykt miejscowy lub rzucony na pewną korporację lub kolegjum, interdykt pozbawiający prawa wstępu do kościoła, przeniesienie lub zniesienie stolicy biskupiej lub probostwa jako kara na mieszkańców pewnej diecezji lub parafji, odmówienie chrześcijańskiego pogrzebu, odmówienie sakramentaljów, np. uroczystego pobłogosławienia małżeństwa, odebranie lub wstrzymanie dochodów, które przestępca pobiera z dóbr duchownych, usunięcie od kościelnych aktów prawnych, niezdolność do otrzymania łask, przywilejów i stopni akademickich, nadawanych przez Kościół, odjęcie prawa precedencji, prawa wyboru czynnego i biernego w instytucjach kościelnych, prawa używania tytułów honorowych i odznak, infamja czyli utrata dobrego imienia (jako kara latae sententiae) lub pozbawienie czci (jako kara ferendae sententiae) i grzywny. Kary mszczące, które mogą być nałożone tylko na duchownych, są: zakaz spełniania funkcyj kościelnych, suspensa bezterminowa lub na czas oznaczony, przeniesienie z lepszego na gorsze beneficjum, pozbawienie jakiegoś prawa, połączonego z beneficjum, niezdolność do uzyskania pewnego lub jakiego bądź beneficjum, godności lub urzędu kościelnego, pozbawienie beneficjum lub oficjum, zakaz przebywania w pewnej miejscowości, nakaz przebywania tylko w pewnej miejscowości, pozbawienie prawa noszenia sukni duchownej, depozycja i degradacja.
 Władza karna w Kościele katolickim przysługuje papieżowi, biskupom, synodom prowincjonalnym i przełożonym zakonnym w stosunku do członków zakonu. Uwolnienie od kary może nastąpić w drodze absolucji, jeśli chodzi o kary poprawcze czyli cenzury, albo przez dyspensę, gdy chodzi o kary właściwe czyli mszczące. Uwolnić od kary może ten, kto ją nałożył, jego następca lub wyższy przełożony. W wypadkach, niecierpiących zwłoki, w niebezpieczeństwie śmierci, każdy kapłan może udzielić absolucji od wszystkich cenzur.

 Katakumby (z greck. kata-kymbas „przy wąwozie“, albo od kata-tombus „przy grobach“), starożytne cmentarze podziemne w Rzymie i innych miastach włoskich. W Rzymie stanowią sieć kurytarzy, rozszerzających się miejscami w kwadratowe izby (cubicula) lub kaplice (erypta), gdzie mieściły się szeregi grobów. Nad grobami, zawierającemi ciała męczenników, są wykute łukowate nisze (arcosolia), służące za ołtarze, przy których w rocznicę śmierci męczennika tam pochowanego odprawiano mszę. Ściany kurytarzy i krypt pokryte są w wielu miejscach marmurem lub stiukiem i ozdobione malowidłami, przeważnie symbolicznej treści z motywami liturgicznemi lub dogmatycznemi.
 W czasach prześladowań chrześcijan katakumby służyły nietylko jako [229]cmentarze, których nienaruszalność poręczało prawo rzymskie, ale i jako miejsce tajnych zebrań w celu odprawiania nabożeństw. W V w. katakumby przestały być miejscem grzebania zmarłych i stały się celem pobożnych pielgrzymek. W ciągu średnich wieków poszły w zapomnienie. Z końcem XVI w. zaczęto odkopywać katakumby rzymskie, których jest przeszło 50 a długość ich kurytarzy, stanowiących Rzym podziemny, przenosi 1000 km. Najważniejszemi z nich są: katakumby św. Kaliksta przy Via Appia, katakumby przy kościele św. Sebastjana przy Via Appia, katakumby Domitylli przy Via delle Sette Chiese, św. Priscilli przy Via Salaria i św. Agnieszki przy Via Nomentana. Poza Rzymem znajdują się katakumby w Albano, Boisenie, Neapolu, Katanji i w Syrakuzach. Studjum katakumb stało się przedmiotem osobnego działu archeologji i historji sztuki i bogatem źródłem wiedzy historycznej i kościelnej.

 Katarowie, nazwa zbiorowa całego szeregu sekt średniowiecznych, będących dalszym ciągiem starochrześcijańskiej sekty manichejskiej (ob. Manicheizm). Do nich liczą się albigensi, bogomili, eucheci, paulicjanie, lucyferjanie i inni. Wszystkie te sekty wyznawały wschodni dualizm (ob.), odrzucali małżeństwo, cześć krzyża i obrazów, kult świętych i autorytet papieża. W w. XII i XIII rozszerzali się we Włoszech i południowej Francji. W XIV w. wyginęli a resztki ich przeszły na katolicyzm.

 Katarzynki, konkregacja zakonna, trudniąca się pielęgnowaniem chorych i nauczaniem dziewcząt, założona w r. 1583 w Brunsbergu na Warimji, aprobowana przez biskupa warmińskiego, Marcina Kromera. Oprócz w Brunsbergu posiadają klasztory w Liczbarku, Reszlu, Ornecie, w Krokach na Żmudzi, oraz 3 klasztory w Anglji i 12 w Brazylji.

 Katecheta (prefekt), duchowny katolicki, nauczający zasad wiary. Do tego obowiązku powołani są przedewszystkiem proboszczowie i ich pomocnicy. W razie potrzeby może władza duchowna upoważnić świeckich do nauczania religji a to upoważnienie nazywa się missio canonica (ob. Misja kanoniczna).

 Katechetyka, nauka, zawierająca prawidła nauczania religji. Są dwie metody katechetyki. Pierwsza z nich, metoda dydaktyczna, polega na wyjaśnianiu prawd religijnych, uzasadnianiu ich faktami historycznemi i wskazywaniu praktyk religijnych. Metoda sokratyczna zaś polega na tem, że katecheta ma przez rozmowę z uczniem i zadawanie odpowiednich pytań wydobywać z niego określenia jego pojęć religijnych i kształtować je. Pierwszą katechetykę napisał św. Augustyn w, r. 397 p. t. „De catechisandis rudibus“. Średnie wieki zaniedbały katechetykę jako naukę. Dopiero od czasów soboru trydenckiego zjawiają się dzieła katechetyczne katolickie i protestanckie. W Polsce zaczęto uprawiać katechetykę jako naukę w XIX w.

 Katecheza (katechizowanie), nauczanie zasad wiary przez rozmowę. W pierwszych wiekach chrześcijaństwa katechezą nazywano przygotowywanie nowo pozyskanych chrześcijan do przyjęcia chrztu.

 Katechizm, wykład zasadniczych prawd wiary w formie pytań i odpowiedzi. Klasycznemi katechizmami katolickiemi są: katechizmy Piotra Kanizjusza, wydane w latach 1554 — 1558, katechizm kardynała Roberta Bellarmina z r. 1597 — 8, oraz „katechizm rzymski11, ułożony w latach 1562 — 1566 na polecenie soboru trydenckiego przez kilku autorów pod przewodnictwem arcybiskupa Leonar. da Marino, biskupa Egidio Foscarari i Franciszka Fureiro. Katechizm rzymski dzieli się na cztery części: 1. Wiara, wykład symbolu apostolskiego, 2. Łaska, nauka o sakramentach, 3. Cnota i grzech, wykład dziesięciorga przykazań i 4. Modlitwa, wyjaśnienie Modlitwy Pańskiej, Pozdrowienia Anielskiego i najważniejszych obrzędów.
 W Polsce najdawniejszym katechizmem było dzieło kardynała Stanisława Hozjusza p. t. „Confessio fidei catolicae“, wydane w Krakowie w r. 1553, które miało za życia autora 30 wydań. Również bardzo rozpowszechniony w Polsce był katechizm Piotra Kanizjusza, który wyszedł w [230]tłumaczeniu polskiem w r. 1565 a potem w r. 1570 w tłumaczeniu ks. Jakóba Wujka, oraz katechizm Bellarmina, polecony przez synody piotrkowski i łucki w r. 1607 i wydany przeszło 30 razy. Najdawniejszem tłumaczeniem polskiem katechizmu rzymskiego jest przekład ks. Kuczborskiego z r. 1568. Następny przekład, dokonany przez jezuitów, wyszedł w Kaliszu w r. 1603, poczem nastąpiły liczne dalsze przekłady i wydawnictwa katechizmu rzymskiego aż do najnowszych czasów. Jako podręcznik szkolny katechizm jest albo elementarny, czyli katechizm mniejszy, albo katechizm średni, dla niższych klas szkół średnich i t. zw. katechizm większy, przeznaczony dla wyższych klas szkół średnich, zawierający zasady apologetyki.
 Od czasów t. zw. reformacji Lutra powstało wiele katechizmów proteStanckich. Za przykładem Lutra, który wydał w r. 1520 krótkie streszczenie swojej doktryny a w r. 1529 dwa katechizmy, większy i mniejszy, wydal Kalwin swój katechizm w r. 1537 po francusku a w r. 1538 po łacinie, następnie drugi francuski, zwany katechizmem genewskim, w r. 1542. W anglikańskim kościele episkopalnym jest dotychczas w użyciu krótki katechizm p. t. „Church Catechizm“ z r. 1553. Kościół prezbiterjański w Anglji i Szkocji używa katechizmu p. t. „Assembly-Catechizm“ z r. 1643. Także sekty jak socynjanie, kwakrzy i t. p. powydawały swoje katechizmy. W Rosji katechizmy prawosławne wychodziły: na rozkaz Piotra W. w r. 1723, wydany następnie w r. 1832, oraz Mikołaja I, wydany w r. 1866.

 Katechumenat, instytucja kościelna w pierwszych wiekach chrześcijaństwa, mająca na celu przygotowanie do chrztu tych, którzy prosili o chrzest i uznani zostali za godnych przyjęcia na łono Kościoła. Katechumeni dzielili się na „słuchających“, „klęczących“ i „przygotowanych“ stosownie do stopnia, w którym przypuszczano ich do uczestnictwa w nabożeństwach. Gdy po ustaniu prześladowań i wskutek rozszerzenia chrześcijaństwa z końcem V wieku chrzest dorosłych zaczął należeć do wyjątków, upadł katechumenat jako osobna instytucja kościelna. Ślady jego zachowały się w ceremonjach chrztu.

 Katedra, w pierwszych wiekach chrześcijaństwa krzesło, na którem zasiadał biskup w czasie nabożeństwa, z którego przemawiał do wiernych i udzielał święceń duchownych. Około X w. zaczęto katedrami nazywać kościoły diecezjalne, w których mieściły się stolice biskupie. Kościół katedralny zwie się także kościołem większym (ecclesia maior). W jednej diecezji może być tylko jeden kościół katedralny.

 Katenoteizm, ob. Henoteizm.

 Katolickie listy (z grec. katolikos — powszechny), nazwa listów apostolskich, zamieszczonych w kanonie Nowego Testamentu, skierowanych do ogółu wiernych (z wyjątkiem 2-go i 3-go listu św. Jana), w odróżnieniu od 14 listów św. Pawła, napisanych nie do ogółu chrześcijan, lecz do po-szczególnych gmin chrześcijańskich lub osób. T. zw. listów katolickich jest siedem: list św. Jakóba, dwa listy św. Piotra, trzy listy św. Jana i jeden św. Judy Tadeusza.

 Katolicki kościół, ob. Kościół.

 Katolicko-apostolski kościół, sekta protestancka, ob. Irwingjanie.

 Katolicy niemieccy, ob. Niemieccy katolicy.

 Katolikos, tytuł patrjarchów armeńskich, nestorjańskich i gruzińskich.

 Kawalerowie mieczowi (gladiferi, Schwertbruder), zakon rycerski, założony w r. 1202 przez biskupa inflanckiego Alberta von Appeldern dla ochrony misji, szerzącej chrześcijaństwo w Inflantach, przed napadami Duńczyków i Litwinów. W r. 1237 zakon ten połączył się z zakonem krzyżackim i pozostawał w tem zjednoczeniu do r. 1562, w którym mistrz kawalerów mieczowych Gotthard Ketteler odłączył się od krzyżaków, prze-szedł na protestantyzm i założył świecką dynastję książąt Kurlandji i Semigalji, panującą do r. 1733.

 Kazanie, głoszenie słowa bożego, w Kościele katolickim uroczysta publiczna przemowa kapłana, mająca na celu religijne pouczenie i zbudowanie wiernych przez wyjaśnianie zasad wiary (kazanie dogmatyczne), zasad moralności (k. moralne), przez [231]opowiadanie zdarzeń z historji biblijnej, kościelnej lub żywotów świętych (k. historyczne) lub wyjaśnianie obrzędów kościelnych (k. liturgiczne). Ze względu na czas kazania dzielą się na niedzielne, świąteczne, adwentowe, wielkopostne, pasyjne i majowe Kazaniami okolicznościowemi są kazania na prymicjach (ob.) i sekundycjach (ob.), przy wprowadzeniu nowego proboszcza, misyjne i pogrzebowe. W Kościele katolickim nie każdy kapłan posiada upoważnienie do głoszenia kazań. Papież i kardynałowie mogą je głosić na całym świecie, biskupi w swoich diecezjach, proboszczowie w swoich parafjach. Prócz tego udziela biskup misji do głoszenia kazań tym, którzy nie posiadają tego prawa na mocy swego urzędu lub udziela go kapłanom, należącym do innej diecezji. Do obowiązków proboszcza należy głosić kazania w niedzielę i święta uroczyste; biskup może chwilowo zwolnić proboszcza od tego obowiązku.
 U protestantów jest kazanie najważniejszą częścią kultu religijnego według powiedzenia Lutra, że kazanie jest „największą i najdostojniejszą częścią nabożeństwa“.

 Kaznodziejski zakon, ob. Dominikanie.

 Kazuistyka, metoda stosowania ogólnych zasad moralności lub postanowień prawa karnego do osądzenia konkretnych wypadków. Ocena wartości moralnej czynu jest trudna zwłaszcza w wypadkach t. zw. casus conscientiae (wypadków sumienia), gdy zachodzi kolizja obowiązków. W średnich wiekach, gdy kazuistyka badała szczególnie kwestję, czy pewien czyn odpowiada obowiązkowi, czy mu się sprzeciwia, powstało rozróżnienie trzech rodzajów kazuistyki a mianowicie na kazuistykę filozoficzną, teologiczną i prawniczą. Kazuistyka filozoficzna rozstrzyga o kwalifikacji czynu według zasad moralnych rozumu, a więc w wypadkach kolizji obowiązków po zbadaniu, który z nich jest najwyższy. Kazuistyka teologiczna czyli religijna stoi na stanowisku nauki moralności Kościoła jako prawa bożego. Wreszcie kazuistyka prawnicza rozstrzyga, w przeciwieństwie do metody dogmatycznej, nie według ogólnych zasad prawnych, lecz według obowiązujących w państwie postanowień prawnych, starając się zastosować te postanowienia do poszczególnych wypadków życia.
 Najważniejszą rolę odgrywa kazuistyka w katolickiej teologji moralnej. Konfesjonał jest trybunałem, który znać musi wszystko, co stanowi istotę czynu: uczynek czy zaniedbanie, zamiar i wykonanie, warunki pracy i spoczynku, zajęcia, rozrywki, słowa i myśli, uczucia i pragnienia, nawet marzenia senne. Wszystkie te okoliczności wpływają na kwalifikację czynu i decydują o jego wartości moralnej i o zastosowaniu do niego prawidła moralnego. Zaznajomienie się z materjałem tak obszernym i zawiłym wymaga nie tylko dokładnej znajomości wytycznych zasad etyki ale także pewnego rodzaju jurysprudencji, katalogującej poszczególne wypadki. Tę właśnie rolę spełnia kazuistyka.
 Grunt, na którym wyrosła kazuistyka średniowieczna, stanowią kanony pokutne. Jako podręczniki dla spowiedników powstał cały szereg dzieł kazuistycznych, z których najwięcej znanem jest „Summa“ Rajmunda de Pennaforte (zm. 1275), zwana Summa Raimundiana, następnie Summa Astesana (1317), Summa Pisana (1338), Summa Pacifica (1470), Summa Rosella (1484), Summa Angelica błog. Franciszka Anioła Carleta, zwanego Angelus de Clavasio (zm. 1495), wreszcie Summa summarum, zwana także Silvestrina od autora Sylwestra Prieras (zm. 1523). Ożywioną działalność na polu kazuistyki rozwinął zakon jezuitów, wywołując namiętną krytykę ze strony jansenistów i protestantów. Luter spalił Summę Angelusa de Clavasio wraz z bullą papieską i dekretałami, co jednak nie przeszkodziło jego uczniom uprawiać kazuistykę na swój sposób. Wpływ nowożytnej etyki racjonalistycznej wyparł kazuistykę z doktryny protestanckiej, w której nie znajduje zastosowania, ponieważ u protestantów nie istnieje spowiedź indywidualna.

 Kempis, ob. Tomasz à Kempis.

 Kenotyzm (z greck. ekénose, znaczy „wyniszczył samego siebie“), teorja [232]protestancka, jakoby Syn Boży przez wcielenie odłożył niejako swoje bóstwo i przymioty boskie, jak wszech-moc i wszechwiedzę, i nie był świadomy swego bóstwa aż po zmartwychwstaniu (ob. Wcielenie Syna Bożego).

 Kielich, rytualne naczynie kościelne, służące przy konsekracji wina w czasie mszy św. za wzorem Chrystusa przy Ostatniej Wieczerzy. Według przepisów Kościoła katolickiego kielich mszalny musi być poświęcony przez biskupa, nie może być ani drewniany, ani też rogowy lub kamienny, szklany, miedziany lub ołowiany, lecz czara jego musi być złota lub srebrna, wewnątrz złocona. Dla ważnej przyczyny, gdy kościół jest bardzo ubogi lub w czasie prześladowań, wolno używać czary kielicha cynowej, wewnątrz złoconej. Ozdoby rzeźbione lub emaljowane mogą być tylko nazewnątrz kielicha.

 Kiszmet, ob. Fatalizm.

 Klaryski, zakon, założony przez św. Klarę jako „drugi zakon św. Franciszka“. Św. Klara, ur. w Asyżu w r. 1194, pod wpływem kazań św. Fran-ciszka z Asyżu złożyła w r. 1202 w kościele Porcjunkuli trzy śluby zakonne i została przełożoną zakonu „ubogich niewiast od św. Damjana“ przy odbudowanym przez św. Franciszka kościółku św. Damjana. Po jej śmierci (11 sierpnia 1202) zakon ten, którego regułę ułożył św. Franciszek, został nazwany zakonem klarysek (ob. Franciszkanie). Reguła tego zakonu, zatwierdzona bullą Inocentego IV z r. 1253, zobowiązuje mniszki do ciągłego milczenia, wstrzymywania się od potraw mięsnych, ścisłej klauzury i zupełnego ubóstwa. Papież Urban IV w r. 1263 złagodził niektóre ostrości tej reguły. Te klasztory klarysek, które przyjęły złagodzoną regułę, zwą się urbanistkami, te, które pozostały przy dawnej — obserwantkami. Nowej reformy zakonu dokonała w XV w. św. Koleta, zmarła w Gandawie w r. 1447, a w XVI w. powstały kapucynki jako gałąź klarysek-obserwantek.
 Zakon klarysek rozszerzył się z Włoch na cały świat katolicki. Obecnie istnieje około 170 klasztorów, większość we Włoszech, reszta we Francji, Hiszpanji, Portugalji, Belgji, Polsce, Austrji, Niemczech, Anglji, Ameryce, Indjach i w Palestynie (Jerozolima i Nazaret). Zakon jest kontemplacyjny, niektóre klasztory trudnią się ponadto wychowaniem dziewcząt i utrzymują szkoły.
 Do Polski przybyły klaryski w r. 1253 i osiadły w założonym przez Bolesława Wstydliwego klasztorze w Zawichoście. Klasztor ten po napadzie Tatarów przeniesiony do Skały a następnie do Krakowa przy kościele św. Andrzeja, istnieje dotychczas i utrzymuje 8-klasową szkołę. W r. 1257 fundowała św. Kinga, królowa polska, zakon klarysek w Starym Sączu, również dotychczas istniejący wraz ze szkołą i zakładem wychowawczym dla dziewcząt. Klasztory klarysek w Gnieźnie (zał. 1284), w Kaliszu (zał. 1596), w Szremie (zał. 1616) i w Chęcinach (zał. 1594) zniosły rządy zaborcze.

 Klasztor (z lać. claustrum — miejsce zamknięte), monaster, budynek służący za mieszkanie osobom zakonnym (ob. Zakony). Pierwsze klasztory chrześcijańskie powstały w IV wieku wskutek zmiany życia pustelniczego (anachoretyzmu) na życie wspólne (cenobityzm). Dawni anachoreci mieszkali w osobnych domkach, mieszczących jedną celę, zwanych z greckiego laura (ławra); pewna ilość takich domków, połączonych razem lub otoczonych murem, utworzyła klasztor. W zakonach prowadzących życie wspólne wytworzył się typ klasztoru średniowiecznego, który stanowił cały kompleks budynków, otoczonych murem, skupionych wkoło właściwego budynku klasztornego i kościoła wraz z dziedzińcem (wirydarzem) i krużgankiem, zawierającym drogę krzyżową. Mieszkania były początkowo wspólne; podział na cele wytworzył się później. Budynek klasztorny mieścił zazwyczaj chór, salę jadalną (refektarz), kapitularz, sypialnię (dormitorium), bibljotekę, ogrzewalnię (calefactorium), ubieralnię (vestiarium), oddział dla chorych (infirmerję), w niektórych klasztorach nowicjat, izby gościnne (poza klauzurą), mieszkanie opata i rozmownicę (parlatorjum). Odmienny typ stanowią klasztory kartuzów i kamedułów, łączących anachoretyzm z [233]cenobityzmem, oraz klasztory jezuitów, budowane najczęściej w wielkich miastach i mające niewiele wspólnego z typem klasztoru średniowiecznego

 Klauzura (z lać. clausura — zamknięcie), w znaczeniu materjalnem część klasztoru, do której nie mają wstępu osoby obce i której zakonnikom nie wolno opuszczać. W znaczeniu formalnem klauzura jest to ogół przepisów, odnoszących się do wychodzenia osób zakonnych z klasztoru i wchodzenia tam obcych. Klauzura w tem znaczeniu może być papieska lub biskupia. Papieska polega na przepisach, wydanych przez papieży, tylko papież może zwolnić od jej zachowania i obowiązuje w klasztorach tych zakonów, których członkowie składają śluby uroczyste. Klauzura biskupia istnieje w klasztorach, których mieszkańcy składają tylko śluby proste. Określona jest przez biskupa prawem diecezjalnem lub ustawami odnośnego zgromadzenia i biskup może od niej dyspensować. Poza klauzurę klasztorów męskich nie mogą wchodzić kobiety, klauzury zaś klasztorów żeńskich, które podlegają klauzurze papieskiej, nie wolno przekroczyć nie tylko mężczyźnie, ale i obcej kobiecie bez zezwolenia Stolicy Apostolskiej. Wolno wejść za klauzurę, z zachowaniem odpowiednich przepisów, spowiednikowi, kapłanowi przynoszącemu wiatyk, biskupowi lub innemu wizytatorowi duchownemu. Kto przekracza bez właściwego zezwolenia klauzurę klasztoru mniszek, lub kto wprowadza bez zezwolenia poza klauzurę osoby obce, popada w ekskomunikę. Zakonnice, które złożyły śluby uroczyste, nie mogą bez zezwolenia opuścić klauzury pod zagrożeniem klątwy, od której może zwolnić tylko papież. Wyjątkowo wolno opuścić klauzurę bez zezwolenia w razie grożącego niebezpieczeństwa śmierci, np. w wypadku pożaru lub choroby zaraźliwej. Od takiej klauzury wolne są kongregacje i takie zgromadzenia, w których obowiązują tylko śluby proste.

 Klątwa, ob. Ekskomunika.

 Klemens-Marja św., ob. Hofbauer Klemens-Marja.

 Klemens, imię 14 papieży i 3 antypapieży:

 Klemens I, święty, papież od 92 do 101 r., trzeci następca św. Piotra, autor listu do Koryntjan, będącego jednym z dowodów, że prymat papieży rzymskich wykonywany był od pierwszych wieków chrześcijaństwa nad całym Kościołem. Wystosował go papież w r. 95 w celu usunięcia zamieszek, które wybuchły w Koryncie między tamtejszą gminą chrześcijańską a jej prezbiterami. List papieski schizmę tę usunął i wedle świadectwa Dionizego, biskupa Koryntu ok. r. 170, czytano go tam jeszcze wówczas w czasie zebrań niedzielnych.

 Klemens II, papież od 24 grudnia 1046 do 9 października 1047, z pochodzenia Niemiec, biskup bamberski, koronował cesarza Henryka III. Wydał surowe przepisy przeciw symonji. Ciało jego przewieziono do Bambergi.

 Klemens III, Guibert, arcybiskup Rawenny, wybrany na antypapieża przez Henryka IV w jego walce z papieżem Grzegorzem VII. Przeżył tego papieża i jego następców, Wiktora III i Urbana I i dopiero wojska krzyżowe w r. 1100 wydaliły go z Rzymu do Rawenny, gdzie umarł.

 Klemens III, papież od 1187 do 1191 roku, odzyskał władzę świecką nad Rzymem i skłonił Fryderyka Barbarossę, Filipa Augusta i Ryszarda Lwie Serce do podjęcia wyprawy krzyżowej.

 Klemens IV, papież 1265 — 1268, z pochodzenia Francuz, Gui Foulquois Le Gros, na dworze św. Ludwika radca królewski, następnie biskup w Puy i arcybiskup w Narbonie. Nadał Karolowi Andegaweńskiemu w lenno Neapol.

 Klemens V, papież 1305 — 1314, Bertrand de Got, arcybiskup w Bordeaux, koronowany w Lyonie. Pozostał we Francji i obrał rezydencję papieską w Avignon. Powolny królowi Filipowi Pięknemu, zniósł zakon templarjuszów.

 Klemens VI, papież 1342 — 1352, rezydował w Avignon.

 Klemens VII, Robert z Genewy, był antypapieżem w czasie t. zw. wielkiej schizmy papieskiej od 1378 do 1394 r.

 Klemens VII, papież 1523 — 1534, Juljusz Medici, arcybiskup florencki, sprawował rządy w czasie największego rozszerzenia protestantyzmu [234]i nie umiał przeszkodzić odpadnięciu Anglji od Kościoła.

 Klemens VIII, papież 1592 — 1605, Hipolit Aldobrandini, przyjął króla francuskiego Henryka IV na łono Kościoła i nie sprzeciwiał się wydaniu przezeń edyktu nantejskiego, przez co Francja uniknęła wybuchu nowej wojny religijnej. Za jego staraniem wyszło drugie, poprawne wydanie Wulgaty.

 Klemens IX, papież 1667 — 1669, zawarł z jansenistami we Francji t. zw. pokój klementyński.

 Klemens X, papież 1670 — 1676, kanonizował wielu świętych: Piotra z Alkantary, Magdalenę de Pazzi, Kajetana de Thiene, Franciszka Borgia, Różę z Limy, Ludwika Bertranda i Filipa Beniti.

 Klemens XI, papież 1700 — 1721, wydał bullę „Unigenitus“ przeciwko jansenistom, protestował przeciwko utworzeniu królestwa pruskiego.

 Klemens XII, papież 1730 — 1740, popierał misje wśród pogan, wysłał kapucynów do Tybetu. Potępił sektę konwulsjonistów we Francji i jansenistów w Holandji, oraz wolnomularstwo (1738).

 Klemens XIII, papież 1738 — 1769, bronił jezuitów przeciw prześladowaniom Pombala i Burbonów i nie mógł przeszkodzić wydaleniu tego zakonu z Francji, Hiszpanji i Portugalji. Za jego panowania wystąpił Hontheim (Febronius) z atakami na papiestwo.

 Klemens XIV, papież 1769 — 1774, zniósł zakon jezuitów.

 Klerykalizm i antyklerykalizm, hasła polityczne, których znaczenie zależy od tych, którzy ich używają. Zazwyczaj przez klerykalizm rozumie się wpływ duchowieństwa na sprawy świeckie, lub dążenie kleru do zdobycia sobie przywilejów kosztem innych stanów, wreszcie, w najskrajniejszem pojęciu, nadużywanie religji dla celów świeckich. Przedstawianie klerykalizmu jako prądu, zagrażającego normalnemu rozwojowi i bezpieczeństwu państwa, wynika z zapatrywania, jakoby religja była czynnikiem zbędnym w życiu publicznem. Wobec tego antyklerykalizm, zwalczający w zasadzie tylko kler, jest w praktyce równoznaczny z występowaniem przeciw religji.

 Klucze św. Piotra, 1) symbol władczy papieża jako głowy Kościoła i następcy św. Piotra, stosownie do słów Chrystusa, wyrzeczonych do św. Piotra: „Tobie też dam klucze Królestwa niebieskiego a cokolwiek zwiążesz na ziemi, będzie związane i w niebiesiech, a cokolwiek rozwiążesz na ziemi, będzie rozwiązane i wi niebiesiech “(Mat. XVI. 19). Przez te słowa rozumie Kościół katolicki pełnię władzy kościelnej, władzę święceń i jurysdykcji (potestas ordinis et iurisdictionis), udzielonej przez Chrystusa św. Piotrowi. W tem też znaczeniu umieszcza symbolika chrześcijańska klucze w rękach św. Piotra.
 2) U protestantów pojęcie „władzy kluczy“ było i jest źródłem sporu pomiędzy Lutrem a Kalwinem i późniejszymi teologami. Artykuły szmalkaldzkie uważają „władzę kluczy“ za władzę odpuszczania grzechów, przysługującą całej gminie, która przenosi tę władzę na swych funkcjonarjuszów. Według ksiąg symbolicznych luterskich „władza kluczy“ obejmuje władzę opowiadania ewangelji, odpuszczania grzechów i udzielania sakramentów (Augustana, 28). Kalwin znów rozumie przez „władzę kluczy“ władzę prawienia kazań i wykonywania karności kościelnej. Według nowoczesnej doktryny protestanckiej cała „władza kluczy“ polega na władzy nauczania i aktem wykonania jej ma być kazanie.

 Knox Jan (1505 — 1572), protestancki reformator Szkocji. Przeszedł w r. 1542 na protestantyzm i jako kaznodzieja w St. Andrews wygłaszał swoje nauki, za co go kardynał Beatoun zdegradował. Gdy partja protestancka zamordowała kardynała, Knoxbył podejrzany o współudział i został po zdobyciu zamku St. Andrews przez Francuzów pojmany i wraz ze swymi zwolennikami skazany na galery. Po 18 miesiącach odzyskał wolność i był kaznodzieją protestanckim w Berwick i Newcastle. Po wstąpieniu na tron królowej Marji ucieikł do Genewy, gdzie przejął się naukami Kalwina. Wróciwszy do Szkocji, wydał angielskie tłumaczenie biblji, zwane biblją genewską. Wyjechał powtórnie do Genewy i wydał pamflet przeciw Kościołowi katolickiemu i przeciw [235]regentce Szkocji, matce Marji Stuart. Znowu wrócił do Szkocji i wygłaszał fanatyczne kazania przeciwko Kościołowi katolickiemu i przeciwko odprawianiu mszy św. Po jednem z takich kazań, wygłoszonem w Perth, podburzony przez niego tłum zniszczył ołtarze, święte obrazy i relikwje. Wskutek tego wybuchła wojna religijna, która skończyła się wprowadzeniem w Szkocji wyznania prezbiterjańsko-reformowanego. Knox został pierwszym kaznodzieją w Edynburgu i po objęciu rządów przez Marję Stuart występował z fanatyczną zawziętością przeciw niej i przeciw katolicyzmowi, panującemu na jej dworze. Przyczynił się do zrzucenia jej z tronu i do jej śmierci, obwiniając ją o cudzołóstwo i mężobójstwo. Raz jeszcze musiał uciekać ze Szkocji w r. 1571. Wróciwszy do Edynburga, umarł w r. 1572.

 Koadjutor, kapłan pomocniczy, według katolickiego prawa kanonicznego biskup przez Stolicę Apostolską przydany do pomocy biskupowi diecezjalnemu, zwykle z prawem następstwa, albo też przydzielony do samej stolicy biskupiej. Koadjutor, przydany biskupowi do pomocy bez prawa następstwa, nazywa się biskupem pomocniczym, w Polsce zwyczajnie sufraganem. Koadjutor z prawem następstwa wstępuje po opróżnieniu biskupstwa na miejsce biskupa, któremu był przydany. Prawa i obowiązki koadjutora wymienia pismo papieskie, ustanawiające koadjutora. Jeśli pismo papieskie tych praw nie określa, koadjutor, przydany biskupowi zupełnie niezdolnemu do rządów, posiada wszelkie prawa i obowiązki biskupa diecezjalnego; gdy ten wypadek nie zachodzi, biskup-ordynarjusz sam wyznacza koadjutorowi zakres działania. Koadjutor, przydzielony do stolicy biskupiej bez względu na osobę biskupa, spełnia wszelkie czynności, wymagające święceń biskupich i władza jego trwa nawet w czasie opróżnienia stolicy biskupiej.

 Kodeks prawa kanonicznego, systematyczny zbiór ustaw Kościoła katolickiego, ogłoszony przez papieża Benedykta XV bullą „Providentissima Mater Ecclesia“ z dn. 27 maja 1917 r., obowiązuje od Zielonych Świąt następnego roku, t. j. od 19 maja 1918 r. Celem kodeksu jest ujęcie nagromadzonych przez wieki przepisów prawa kościelnekościelnego w jedną systematyczną całość z dodaniem potrzebnych nowych postanowień i usunięcie przez to ustaw już nie obowiązujących lub też wymagających zniesienia jako przestarzałych i niepożytecznych. Cel ten określił Pius X w motu proprio „Arduum sane“ z 19 marca 1904, w którem oznajmił wolę kodyfikacji, wyznaczył komisję kodyfikacyjną, złożoną z kardynałów, i wezwał cały episkopat do wzięcia udziału w tej pracy. Praca kodyfikacyjna zaczęła się 13 listopada 1904 r. i trwała 8 lat.
 Kodeks składa się z 2414 kanonów w 5 księgach, które zawierają: I. normy generalne i wstęp, II. o osobach a mianowicie o duchownych, zakonnikach i laikach, III. o rzeczach, t. j. o sakramentach, o miejscach i czasach świętych, o kulcie religijnym, o nauczaniu, o beneficjach i o dobrach kościelnych, IV. o procesach, w szczególności o sądach, o procesie beatyfikacyjnym i kanonizacyjnym i o po-stępowaniu przeciwko duchownym w razie usunięcia lub dyspensy, V. o przestępstwach i karach.
 Kodeks ten obowiązuje tylko w Kościele katolickim łacińskiego obrządku, inne zaś obrządki katolickie tylko o tyle, o ile tego wymaga natura rzeczy lub wyraźny przepis. Dla autentycznego wyjaśniania kodeksu ustanowił Benedykt XV komisję kardynalską, która ma wyłączne prawo autentycznej interpretacji kodeksu. Prace przygotowawcze nad kodeksem prawa kanonicznego dla obrządku wschodniego rozpoczęła kongregacja kardynalska Kościołów wschodnich na polecenie Piusa XI z końcem roku 1929.

 Kodeksy biblijne, rękopisy biblji w językach hebrajskim i greckim. Jest ich 3829. Ob. Biblja.

 Kogut, w symbolice chrześcijańskiej oznacza czujność. Umieszczony na grobach jest symbolem zmartwychwstania. Umieszczają go również pomiędzy narzędziami Męki Pańskiej na pamiątkę zaparcia się Piotra.

 Kohelet, ob. Eklezjastes.

 Kolator, ob. Patronat.

[236] Kolegja duchowne rzymskie, zakłady naukowe i wychowawcze dla kleryków wszelkich narodowości. Najdawniejszem z nich jest Collegium Capranica, założone w r. 1457 przez kardynała Capranica dla 32 ubogich uczniów, z których połowa miała studjować teologję i „sztuki wyzwolone“ a druga połowa prawo kanoniczne. W r. 1551 powstało Collegium Romanum, czyli uniwersytet gregorjański, w następnym zaś roku św. Ignacy Loyola założył Collegium Germanicum, wychowujące kleryków z Niemiec i krajów ościennych na sposób klasztorny. Wedle tego wzoru założył papież Grzegorz XIII w r. 1575 kolegjum greckie, w r. 1579 angielskie i węgierskie. Ponieważ do tych kolegjów nie przyjmowano zakonników, niektóre zakony założyły własne kolegja. W r. 1579 powstało kolegjum dominikańskie św. Tomasza z Akwinu, w r. 1687 kolegjum benedyktynów w Monte Cassino i kolegjum serwitów. W r. 1600 Klemens VIII założył kolegjum szkockie, z inicjatywy zaś kongregacji de propagada fide powstała w r. 1627 Collegium Urbanum a w r. 1628 Collegium Hibernense. Oprócz tego istnieją w Rzymie kolegja narodowe: polskie, otwarte 25 marca 1866 r. przez o.o. zmartwychwstańców, grecko-rusińskie, angielskie, irlandzkie, belgijskie, francuskie, południowoamerykańskie, północno amerykańskie, czeskie, ormiańskie, maronickie, kanadyjskie, hiszpańskie, portugalskie i rumuńskie. Z pomiędzy tych kolegjów narodowych tylko kolegjum polskie i północno-amerykańskie noszą tytuł papieskich (collegia pontificia).

 Kolegja kardynalskie, ob. Kardynałowie.

 Kolegjalizm, system kolegjalny, teorja protestancka, mająca uzasadnić wpływ władzy państwowej nie tylko na zewnętrzne objawy życia religijnego ale także na wewnętrzne życie kościelne (ob. Jus circa sacra). Teorja, zwana terytorjalizmem (ob.), usiłowała uzasadnić ten wpływ jako wynik prawa suwerenności państwowej. Kolegjalizm odrzuca to tłumaczenie. Rozróżnia on prawa, które przysługują państwu w stosunku do wszelkich zrzeszeń a zatem i w stosunku do związków wyznaniowych (kościołów), od praw członków gminy kościelnej i te prawa nazywa kolegjalnemi. Obejmują one rzekomo cały obszar wewnętrznego życia kościelnego i stanowią autonomiczny zakres działania gminy kościelnej. Teoretycy kolegjalizmu twierdzą, że prawa te zostały zagarnięte przez hierarchję katolicką, gminy kościelne odzyskały je rzekomo przez reformację i przelały ze swej strony na głowę państwa i to albo mocą wyraźnego aktu cesji (pacto expresso), albo przez niesprzeciwianie się zagarnięciu tych praw przez głowę państwa. Bezzasadność tej teorji uznają nawet protestanci, zwłaszcza ci, którzy pragną na podstawie rzekomych „praw kolegjalnych“ gminy uzyskać pewną autonomję kościelną wobec władzy państwowej.

 Kolegjanci (rynsburgjanie), sekta protestancka, odłam arminjanów, z którymi łączyło ich odrzucanie kal-wińskiej nauki o przeznaczeniu. Twierdzili, że do zbawienia wystarcza zbierać się i czytać razem biblję, bez udziału kaznodziejów. Sekta ta powstała z początkiem XVII wieku w Niderlandach. Po przeniesieniu siedziby sekty do Rhynsburga pod Leydą zaczęto jej wyznawców nazywać rynsburgjanami. Rozszerzali swą naukę w Holandji i Fryzji, wprowadzili obrzęd zanurzania przy chrzcie, nie pełnili służby wojskowej ani nie przyjmowali urzędów publicznych. W XIX wieku przestali istnieć jako zorganizowane gminy.

 Kolegjata, kościół, przy którym duchowieństwo, Zorganizowane na zasadzie życia kanonicznego, stanowi kolegjum i tworzy kapitułę kolegjacką (por. Kanonicy). Kościół parafjalny, podniesiony do godności kolegjaty, ma pierwszeństwo przed innemi kościołami parafjalnemi. W Polsce istniały liczne kolegjaty: cztery w Krakowie, w Warszawie, Łowiczu, Kaliszu, Pułtusku, Zamościu, Opatowie i inne. Pozbawione uposażenia przez rządy zaborcze przestały istnieć, albo istnieją tylko tytularnie. Kościoły kolegjackie w Warszawie (św. Jana) i w Kielcach zostały zamienione na katedry.

 Kolekta, 1) w znaczeniu [237]liturgicznem część mszy św., poprzedzająca epistołę czyli lekcję i zawierająca modlitwy błagalne, które zmieniają się w ciągu roku kościelnego, odpowiednio do różnych świąt kościelnych. 2) Zebranie wiernych dla wspólnych modłów. 3) Składki wiernych na potrzeby Kościoła.

 Kolenda, 1) pieśń religijno-ludowa o Narodzeniu Pańskiem. Początek kolend wyprowadzają z XIII wieku, a mianowicie miał św. Franciszek z Asyżu wprowadzić zwyczaj urządzania jasełek i śpiewania przy nich pieśni. Do rozpowszechnienia się kolend przyczyniły się średniowieczne misterja kościelne. Kolendy łacińskie, układane przeważnie przez jezuitów i bernardynów, zbierano w kancjonałach, kolendy ludowe, których rodzaj najbujniej rozwinął się w Polsce, w kantyczkach (ob.).
 2. Kolendą nazywają także podarki, składane w okresie świąt Bożego Narodzenia, i opłatki, przesyłane przez przełożonych kościołów i klasztorów.
 3. Kolendą również nazywa się odwiedzanie parafjan przez proboszczów w okresie świąt Bożego Narodzenia.

 Kollydrjanki, sekta religijna kobieca w IV wieku w Arabji, łączyła wpływy chrześcijańskie z kultem pogańskim. Oddawały one Matce Boskiej cześć boską na sposób pogański, uważając się za kapłanki Marji. Odprawiały rodzaj liturgji i składały ofiary w postaci bochenków chleba (kollyris). Powstanie tej sekty, która wkrótce znikła bez śladu, przypisują wpływom zachodnio-azjatyckiego kultu Astarty lub też greckiego kultu bogini Demeter (Cerery).

 Kol-nidre, modlitwa rytualna żydowska, śpiewana w „święto pojednania“, nazwana tak od pierwszych słów formuły (znaczy: „wszelkie ślubowania“), mającej unieważnić wszelkie zaklęcia, śluby i złorzeczenia roku ubiegłego, wypowiedziane w podnieceniu i bez namysłu.

 Kolor szat liturgicznych, ob. Szaty liturgiczne.

 Kolumbja, statystyka wyznań, ob. Ameryka.

 Kołatka czyli grzechotka, przyrząd drewniany, służący zamiast dzwonu do zwoływania wiernych na nabożeństwo w ciągu trzech ostatnich dni Wielkiego Tygodnia i zamiast dzwonka przy ołtarzu w te dni.

 Komenjusz (Komensky), ob. Bracia czescy.

 Komisja biblijna papieska, utworzona przez Leona XIII w r. 1902 w celu rozwijania nauk i umiejętności biblijnych i wykładania tekstów biblji. Odpowiedzi tej komisji na zapytania co do wykładni tekstów biblijnych mają według motu proprio Piusa X z r. 1907 tę samą wagę, co orzeczenia kongregacyj rzymskich.

 Komuniści, kongregacja księży katolickich, ob. Bartolomici.

 Komunja, w Kościele katolickim przyjęcie Najświętszego Sakramentu czyli Eucharystji przez kapłana, odprawiającego mszę św., pod obiema postaciami a przez wiernych od XIII wieku wyłącznie pod postacią chleba. Protestantyzm, odrzucając dogmat o transsubstancjacji czyli przeistoczeniu chleba i wina w Ciało i Krew Pańską, odjął komunji charakter sakramentu. Pomiędzy luteranami a zwolennikami Zwinglego powstały już w pierwszych czasach t. zw. reformacji spory co do sposobu udzielania komunji, pojmowanej symbolicznie, z powodu że Luter, odrzucając dogmat katolicki, zachował obrządek katolicki, Zwingli stanowczo go odrzucił a Kalwin zajął stanowisko pośrednie (ob. Ubikwizm).

 Komża, biała szata kościelna, używana przez duchownych katolickich, wdziewana po wierzchu ubrania. Według przepisów nie może być jedwabna ani siatkowa, lecz płócienna, długa do kolan z długiemi i szerokiemi rękawami.

 Kondukt w Kościele katolickim: 1) modlitwy i obrzędy, odprawiane po mszy żałobnej przy zwłokach lub przy ustawionej na katafalku pustej trumnie; 2) orszak pogrzebowy.

 Konfesja (= wyznanie wiary), starochrześcijańska nazwa grobu świętego męczennika lub wyznawcy. Dla pomieszczenia relikwij urządzano w kościele pod wielkim ołtarzem kryptę podziemną, do której prowadziły schody ze środka kościoła. Najsławniejszą jest konfesja św. Piotra w bazylice watykańskiej w Rzymie, ponad którą mieści się ołtarz papieski. Zbudowana przez drugiego następcę św. [238]Piotra, papieża Anakleta (79 — 91), przebudowana przez Konstantyna Wielkiego, odnaleziona została w r. 1594 pod podłogą bazyliki.

 Konfesjonalizm, podkreślanie strony wyznaniowej we wszystkich objawach życia społecznego, dzielenie według wyznania ludzi, biorących udział w jakiejś działalności społecznej, nie mającej charakteru wyznaniowego. Jest to zarzut, stawiany najczęściej ze strony socjalno-demokratycznej stowarzyszeniom społecznym katolickim i protestanckim.

 Konfesjonał, krzesło kapłana, słuchającego spowiedzi, z klęcznikami po bokach dla spowiadających się. Aż do średniowiecza nie znano konfesjonałów i spowiadano mężczyzn u stopni ołtarza, kobiety pod kazalnicą. Pierwsze wspomnienie o konfesjonałach pochodzi z synodu w Sewilli w r. 1512. Sobór trydencki wprowadził je w powszechne użycie i od tego czasu nie wolno spowiadać bez konfesjonału, zwłaszcza kobiet, wyjąwszy przy łożu chorego i w innych wyjątkowych wypadkach.

 Konfirmacja, u protestantów akt religijny, polegający na katechezie dorastającej młodzieży, publicznym egzaminie, wyznaniu wiary i błogosławieństwie przez pastora. Teologowie protestanccy, którzy odrzucili katolicki sakrament bierzmowania jako „czczą ceremonję“, wprowadzili ok. r. 1534 — 1539 konfirmację, jako uzupełnienie chrztu i akt nadania pełni praw członka gminy kościelnej.

 Konformiści (Conformers), protestanci angielscy, którzy przyjęli 39 artykułów wiary, ułożonych w r. 1562 przez oficjalny synod londyński kościoła anglikańskiego, w odróżnieniu od nie-konformistów (Non-Conformists), to jest całego szeregu sekt, które nie przyjęły oficjalnego wyznania wiary (ob. Anglikanizm).

 Konfucjusz, po chiń. Kung-fu-tse — „mędrzec z rodziny Kung“, filozof chiński i twórca systemu religijno-moralnego, zwanego konfucjanizmem. Urodził się ok. r. 552 przed Chr. i działał w życiu publicznem ówczesnej stolicy Chin, miasta Lu, jako mąż stanu i nauczyciel.. Po dwudziestu latach tej działalności, zmuszony porzucić Lu, tułał się przez lat 13 w drobnych państwach chińskich, otaczających jego ściślejszą ojczyznę, do której powrócił jako starzec. Przyjęty przez panującego z honorami, ale pozbawiony poprzednich wpływów, zdala od życia publicznego poświęcał się piśmiennictwu, zbieraniu i porządkowaniu pism dawnych mędrców, reformie muzyki i pisaniu jedynego dzieła, które pozostawił, t. j. kroniki miasta Lu, p. t. Księga wiosny i jesieni. Zmarł w r. 479 przed Chr. Znaczenie Konfucjusza i wpływ jego doktryny filozoficzno moralnej na całe późniejsze życie Chin tłumaczy się tem, że był on konsekwentnym i wytrwałym przedstawicielem rodzimego konserwatyzmu chińskiego, stanowiącego najgłębszą cechę tego narodu. (Co do szczegółów jego systemu ob. Chiny).

 Kongregacje kardynalskie, ob. Kardynałowie.

 Kongregacje rzymskie, ob. Kardynałowie.

 Kongregacje zakonne, ob. Zakony.

 Kongregacjonaliści, ob. Independenci.

 Kongresy eucharystyczne, ob. Eucharystyczny kongres.

 Kongrua (z łać. congrua pars = odpowiednia część), dochód, wystarczający na utrzymanie duchownego (proboszcza, wikarego), odpowiednie jego stanowi. W prawodawstwie austrjackiem kongruą nazywała się ustawowo określona minimalna kwota dochodu, którą miało pobierać duchowieństwo katolickie, trudniące się duszpasterstwem i którą uzupełniał skarb państwa (fundusz religijny) w razie, gdy dochód, pobierany przez duchownego z piastowanego przezeń urzędu (beneficjum), nie dosięgał tej kwoty. Ustawy państwowe, określające wysokość kongruykongury, nazywały się ustawami kongrualnemi.

 Koniec świata, ob. Eschatologja.

 Konklawe (łać. conclave), pomieszczenie odosobnione i specjalnie urządzone oraz zgromadzenie kardynałów, zebrane w niem w celu wyboru papieża.
 Wybór papieża odbywał się pierwotnie tak samo, jak innych biskupów, t. j. przez okolicznych biskupów i lud rzymski. Brak ustalonych norm elekcyjnych był powodem nadużyć, [239]zwłaszcza ze strony władzy świeckiej, początkowo cesarzy rzymskich, od IX wieku władców frankońskich i niemieckich. Chcąc zapewnić Kościołowi zupełną wolność przy wyborze papieża i chcąc usunąć wpływy świeckie na wybór, określali papieże od najdawniejszych czasów, w jaki sposób wybór ma się odbywać. Kodyfikacji tych przepisów dokonał Pius X w konstytucji „Vacante Sede Apostolica“ z 25 grudnia 1904 r. Jeszcze przedtem w osobnej konstytucji „Commissum nobis“ z 20 stycznia 1904 zabronił ten papież mieszania się władz świeckich do wyboru papieża i potępił t. zw. prawo ekskluzywy, mocą którego monarchowie Austrji i Hiszpanji rościli sobie prawo wyłączania od wyboru niemiłych sobie kandydatów (ob. Ekskluzywa).
 Wybór papieża odbywa się w Watykanie, gdzie kilka sal I piętra dzielą drewnianemi ścianami na osobne apartamenta, złożone z 3 do 4 cel, służących na mieszkanie kardynałom w czasie elekcji. Dziesiątego dnia po śmierci papieża zgromadzają się kardynałowie i po mszy św., odprawionej przez kardynała-dziekana, udają się w uroczystej procesji do konklawe a następnie do kaplicy sykstyńskiej, gdzie składają przysięgę na przestrzeganie postanowień, tyczących się sposobu elekcji. Od chwili rozpoczęcia obrad konklawe zostaje szczelnie zamknięte.
 Według konstytucji Piusa X z r. 1904 istnieją trzy formy wyboru: per inspirationem, gdy kardynałowie bez odbywania narad jednomyślnie obwołują kogoś papieżem; per compromissum, gdy jednomyślnie zdają wybór na trzech, pięciu lub siedmiu członków swego grona, lub per scrutinium, czyli przez tajne głosowanie. W razie głosowania do ważności wyboru potrzeba dwóch trzecich głosów kardynałów, obecnych w konklawe. Po wyborze odbywa się koronacja papieża.

 Konkordancje biblijne, spisy w abecadłowym porządku wszystkich wyrazów, użytych w Piśmie św., z podaniem miejsca, t. j. księgi, rozdziału i wiersza, w którym pewien wyraz jest użyty. To są konkordancje wyrazowe, czyli werbalne. Oprócz tego są konkordancje rzeczowe, czyli realne, które zawierają zestawienia tekstów biblijnych, traktujących o pewnym przedmiocie w abecadłowym porządku przedmiotów, o których w Piśmie św. jest mowa. Najdawniejsze konkordancje biblijne pochodzą od dominikanów paryskich. Z ich klasztoru św. Jakóba wyszło dzieło kardynała Hugona de Sancto Caro (zm. 1262), zawierające konkordancje t. zw. „krótkie“, ponieważ podają tylko oznaczenie miejsca, w którem znajduje się wyraz, użyty w łacińskiem tłumaczeniu biblji, zwanem Wulgatą. Konkordancje „wielkie“ (Concordantiae maximae) wydali w r. 1250 dominikanie angielscy, podając przy każdym wyrazie pełne brzmienie tekstu biblijnego, w którym wyraz pewien jest zawarty. W języku greckim pierwszą konkordancję opracował i wydał Betulejus w Bazylei w r. 1546, następnie Kirchner w Frankfurcie w r. 1607, Frommius w Amsterdamie w r. 1717 i inni. Najdawniejszą konkordancję hebrajską napisał rabin Izaak Mardocheusz ben Natan w r. 1438 — 1448. Obecnie istnieją konkordancje biblijne prawie we wszystkich językach, na które biblja jest tłumaczona. W języku polskim istnieje o tem książka ks. Jana Zielińskiego p. t. Konkordancje czyli miejsca z Pisma św. Toruń 1900.

 Konkordat, układ między Kościołem a państwem w formie umowy dwustronnej (traktatu, konwencji), zawartej przez papieża z naczelną władzą pewnego państwa, określającej prawne stanowisko Kościoła katolickiego w tem państwie. Co do istoty konkordatu pod względem prawnym istnieją trzy teorje: jedna upatruje w konkordacie przywilej papieski, spowodowany pewnemi ustępstwami ze strony państwa a tem samem uznaje, że papież może każdego czasu jednostronnie zerwać konkordat, odwołując przywilej. Druga teorja wręcz przeciwnie utrzymuje, że źródłem wszelkiego prawa może być tylko władza państwowa, że więc konkordat stwierdza jedynie w pewnych kierunkach zgodność zapatrywań przedstawicieli państwa i Kościoła, moc obowiązującą zaś posiada tylko jako ustawa państwowa. Jedynie [240]uzasadniona jest teorja trzecia, uważająca konkordat za umowę, gdyż jest on zgodnym objawem woli dwóch stron, zmierzającym do określenia stosunków prawnych między temi stronami, mieści więc w sobie wszystkie istotne cechy umowy. Już sama forma konkordatu świadczy, że obie strony uważają się za jednakowo nim związane i przyrzekają, że będzie niezmiennie zachowywany. Do traktatów międzynarodowych są konkordaty podobne przez to, że przychodzą do skutku między przedstawicielami dwóch niezawisłych i zwierzchnich (suwerennych) potęg, tem jednak się od nich różnią, że tylko jedna strona kontraktująca działa imieniem państwa, papież zaś nie umawia się jako głowa państwa kościelnego, lecz jako głowa Kościoła, której według prawa międzynarodowego przysługuje stanowisko suwerena. Należy przeto uważać konkordaty za osobny rodzaj umów publicznych (ob. Kościół i państwo).
 Z dawnych konkordatów najsławniejszy jest konkordat wormacki albo kalikstyński, zawarty między papieżem Kalikstem II a cesarzem Henrykiem V w celu załatwienia sporu o inwestyturę (ob.). Następnie Marcin V zawarł w r. 1418 konkordaty z Niemcami, Francją i Anglją. Papież Mikołaj V zawarł w r. 1448 konkordat z cesarzem niemieckim Fryderykiem III i w tym samym roku z królem polskim, Kazimierzem Jagiellończykiem. W r. 1516 został zawarty konkordat między Leonem X a królem francuskim, Franciszkiem law r. 1525 między Klemensem VII a królem polskim, Zygmuntem Starym. W r. 1801 przyszedł do skutku konkordat Piusa VII z Napoleonem, mający uporządkować zamieszanie w sprawach kościelnych, wywołane rewolucją. Prócz tego zostały w XIX w. zawarte konkordaty: z Bawarją w r. 1817, z Neapolem w r. 1818, z Prusami w r. 1821 (Bulla De salute animarum, ogłoszona jako ustawa pruska), z Rosją 15 sierpnia 1847, z Hiszpanią w r. 1851, z Austrją 18 sierpnia 1855 i układ prowizoryczny z Rosją z 23 grudnia 1882 (Vering: Archiv fur katholisches Kirchenrecht, tom 49, str. 323).
 W najnowszych czasach powstały konkordaty z Łotwą, Bawarją, Polską, Litwą i Prusami (1929). Jest w toku zawarcie konkordatu z Jugosławją. W lutym 1928 r. zawarto między Stolicą Apostolską a Czechosłowacją układ, zwany modus vivendi, mający cechy konkordatu.
 Polski konkordat zawarty został w Rzymie dn. 10 lutego 1925 r., ratyfikowany w myśl art. 114 ustawy konstytucyjnej ustawą z dn. 23 kwietnia 1925 i ogłoszony w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej Nr. 72 z r 1925. Konkordat ten, obowiązujący od dn. 2 sierpnia 1925 r., składa się z wstępu, 27 artykułów i Załącznika. Jako cele zawarcia konkordatu podano we wstępie: 1) określenie stanowiska Kościoła katolickiego w Polsce i 2) ustalenie zasad, które „w godny i trwały sposób kierować będą sprawami kościelnemi na ziemiach Rzeczypospolitej“. Do celów tych zdążają uprawnienia Kościoła, uznane przez Państwo i uprawnienia Państwa na polu spraw kościelnych. Do rzędu uprawnień Kościoła, uznanych przez konkordat polski, należy przedewszystkiem wolność Kościoła, swobodne wykonywanie władzy duchownej i jurysdykcji kościelnej, swobodna administracja i zarząd sprawami Kościoła i majątku kościelnego (artykuły I, X, XIV, XVI i XXIV). Władze państwowe mają w pewnych, określonych wypadkach udzielać pomocy przy wykonywaniu postanowień kościelnych (art. IV) a duchowni przy wykonywaniu swych obowiązków mają doznawać szczególnej opieki władz państwowych i są zwolnieni od służby wojskowej (art. V). Najważniejszemi z uprawnień, przyznanych Państwu w sprawach kościelnych, są: obowiązek biskupów do składania przysięgi wierności na ręce Prezydenta Rzeczypospolitej (art. XII) i wpływ Państwa na nominację biskupów (art. XI) oraz na obsadzanie stanowisk proboszczów (art. XIX). Wpływy te są w obydwu wypadkach negatywne, t. j. rząd polski ma możność nie dopuścić do mianowania biskupem lub proboszczem osoby nieodpowiedniej pod względem politycznym. Konkordat zawiera również zgodę Kościoła na parcelację dóbr [241]kościelnych i bliższe postanowienia co do wykonania reformy rolnej w stosunku do tych dóbr (art. XXIV, ustępy 5 — 9). Sprawę uposażenia duchowieństwa uregulował konkordat w ten sposób, że zapewnił Kościołowi dotacje roczne, nie niższe, niż wypłacane były przez rządy zaborcze jako ekwiwalent za zabrane dobra kościelne (art. XXIV ustęp 3 i Załącznik).
 Wykonywając konkordat, Stolica Apostolska wydała bullę „Vixdum Poloniae unitas“ o rozgraniczeniu diecezyj polskich (bulla circum scriptionis)(bulla circumscriptionis) a rząd polski szereg rozporządzeń wykonawczych, dotychczas (1930) nie ukończony. (Por. Komentarz do konkordatu w pracy p. n. Piekarski Stanisław, Wyznania religijne w Polsce. Warszawa 1927).
 Konkordat, zawarty między Stolicą Apostolską a państwem włoskiem w traktacie lateraneńskim z dn. 11 lutego 1929 (ob. Kościelne państwo) odpowiada zasadom innych konkordatów, zawartych za pontyfikatu Piusa XI, między innemi konkordatu zawartego z Polską w r. 1925.

 Konkordja, układ, zawarty w r. 1863 przez biskupów małopolskich obrządku łacińskiego z biskupami obrządku grecko-katolickiego (rusińskiego) co do obrządku dzieci z małżeństw mieszanych i co do zmiany obrządku, zatwierdzony dekretem rzymskiej kongregacji de propaganda fide z 6 października 1863 r. Wobec wyjścia w r. 1917 kodeksu prawa kanonicznego, który zawiera normy dla różnych obrządków, odmienne w wielu punktach od postanowień konkordji, powstała kwestja, czy należy się trzymać prawa ogólnego, zawartego w nowym kodeksie, czy też postanowień konkordji jako prawa partykularnego, obowiązującego dotychczas. Kwestję tę rozstrzygnęła w r. 1928 Stolica Apostolska w ten sposób, że należy w dalszym ciągu trzymać się konkordji (ob. Obrządek).

 Konkordji formuła, ob. Formula concordiae.

 Konkordji księga, luterańskie wyznanie wiary, wynik dążeń do ustalenia i uzgodnienia doktryny religijnej Lutra, stanowiącej od czasów jej powstania do czasów najnowszych przedmiot sporów między teologami protestanckimi. Księga konkordji, wydana na polecenie Augusta, elektora saskiego, w Dreźnie w r. 1580, zawiera: trzy symbole ekumeniczne: apostolski, niceno-konstantynopolitański i atanazjański, tak zwane „niezmienione“ augsburskie wyznanie wiary (confessio Augustana), według rzekomo oryginalnego brzmienia niemieckiego z r. 1530 oraz apologję tego wyznania według tłumaczenia niemieckiego Justusa Jonasa, artykuły szmalkaldzkie z r. 1537 z dodatkiem Melanchtona o władzy papieskiej, mały katechizm Lutra wraz z jego podręcznikiem ślubów i chrztów (Trauund Taufbüchlein), opuszczonym w następnych wydaniach konkordji z powodu zawartych w nim egzorcyzmów, wielki katechizm Lutra a wreszcie formułę konkordji (ob. Formula concordiae).

 Konkurencja parafjalna, w prawodawstwie austrjackiem określenie ustawowe, kto, w jakiej mierze i pod jakiemi warunkami obowiązany jest do świadczeń pieniężnych (składek) lub robocizny przy budowie lub odbudowie i konserwacji kościoła parafjalnego lub filjalnego (ob. Fabrica ecclesiae).

 Konkurs, ob. Egzamina duchownych.

 Kanon, papież od r. 686 do 687.

 Kononici, sekta, ob. Tryteizm.

 Konsekracja (z łać. consecratio = poświęcenie):
 1. Konsekracja chleba i wina (ob. Msza św.).
 2. Konsekracja biskupa, udzielenie święceń biskupich wybranemu (elektowi) lub mianowanemu (nominałowi). Konsekracji dokonywa biskup-konsekrator, zazwyczaj metropolita wraz z dwoma asystentami, również biskupami, których za dyspensą papieską mogą zastąpić kapłani. Ceremonja konsekracji odbywa się w kościele i zaczyna się od odczytania breve papieskiego (bulli prekonizacyjnej) i złożenia wyznania wiary przez elekta. Poczem następuje msza św., zaczęta przez konsekratora i elekta (nominata) przy jednym ołtarzu. Po Confiteor elekt odprawia dalszy ciąg mszy przy osobnym ołtarzu. Przed ewangelją wraca do ołtarza konsekratora, który odmawia litanję do WW. Świętych i czyni nad elektem znaki [242]krzyża. Przez ten czas elekt leży krzyżem. Po litanji kładą elektowi na głowę i ramiona księgę ewangelji (mszał) a konsekrator oraz asystenci, o ile są biskupami, kładą nań ręce. Następuje hymn do Ducha św., namaszczenie głowy i rąk elekta, poświęcenie i podanie mu pastorału i pierścienia oraz księgi ewangelji. Potem elekt odchodzi do swego ołtarza i odprawia dalszy ciąg mszy św. Podczas ofertorjum klerycy lub świeccy przynoszą zwyczajowe dary, t. j. świece, bochenki chleba i baryłki z winem, które to dary elekt wręcza konsekratorowi, poczem z nim razem odprawia mszę przy tym samym ołtarzu. Po benedykcji mszalnej konsekrator wkłada elektowi poświęconą infułę a elekt z pastorałem w ręku zasiada na tronie biskupim, na którym siedział konsekrator. Ten zaś intonuje Te Deum a elekt udziela ludowi błogosławieństwa. Ostatnią ewengelję odczytuje przy swoim ołtarzu.
 3. Konsekracja papieża, benedykcja nowoobranego, której udziela mu kardynał-dziekan. Jeśli obrany nie jest biskupem, z konsekracją połączone jest udzielenie wszystkich potrzebnych święceń.

 Konstancjeński sobór powszechny (1414 — 1418), zwołany został przez papieża Jana XXII i cesarza rzymsko-niemieckiego Zygmunta. Głownem zadaniem soboru było usunięcie t. zw. schizmy papieskiej, polegającej na tem, że prócz Jana XXII było jeszcze dwóch antypapieży: Grzegorz XII i Benedykt XIII. Sobór złożył Benedykta XIII i Jana XXII z urzędu a Grzegorz XII zrezygnował. Złożone przez sobór konklawe wybrało w r. 1417 na papieża Marcina V.
 Drugą sprawą, załatwioną przez sobór, było potępienie herezji Wichfa, Husa i Hieronima z Pragi.
 Sobór podjął również sprawę reformy Kościoła, ale jej nie dokonał, lecz odroczył do soboru, który miał być zwołany za lat pięć w Pawji. Poruszono też na soborze sprawę sporu Polski z krzyżakami, którą przedstawił rektor uniwersytetu krakowskiego i kanonik Paweł Włodkowic z Brudzewa. Prócz niego reprezentowali Polskę na soborze: Mikołaj Trąba, arcybiskup gnieźnieński, Jan Kropidło, biskup kujawski, Jakób Kurdwanowski, biskup płocki, Andrzej Laskarys Gosławicki, biskup-nominat poznański, Zawisza Czarny z Garbowa i Jan z Tuliszkowa. Posłem Władysława Jagiełły był Jan Rzeszowski, arcybiskup lwowski, a księcia Witolda Piotr z Kustynia, biskup wileński. Sobór przyznał arcybiskupom gnieźnieńskim tytuł prymasa Polski a Jagiełło i Witold otrzymali zatwierdzenie godności wikarjuszów rzymskich w ziemiach pskowskiej, nowogrodzkiej i żmudzkiej. Pod względem prawnym sobór w Konstancji ma znaczenie soboru powszechnego tylko co do ostatnich sesyj, odbytych pod przewodnictwem papieża Marcina V. Natomiast nie są ważne uchwały soboru co do wyższości jego nad papieżem, bo były powzięte na sesjach, pozbawionych prawnego przewodnictwa i były ogłoszone bez współudziału kardynałów. Wielu biskupów i teologów zastrzegło się, że zgadzają się na złożenie z urzędu Jana XXII dla dobra Kościoła, aby usunąć schizmę, zasadniczo jednak sobór nie jest wyższy nad papieża.

 Konstantynopolitańskie sobory. W Konstantynopolu odbyły się cztery sobory ekumeniczne czyli powszechne. Pierwszy, zwołany przez cesarza Teodozjusza I w r. 381, zatwierdził Credo (symbol wiary) soboru nicejskiego z r. 325, odmawiane dotychczas przy mszy św. Drugi, zwołany przez papieża Wigiljusza i cesarza Justyniana w r. 553 w celu pojednania z Kościołem sekty monofizytów, zadania tego nie spełnił. Trzeci sobór w Konstantynopolu (szósty jako ekumeniczny), zwołany w r. 680 w sprawie herezji monoteletów, ułożył nowy, obszerny symbol wiary, stwierdzający zgodność soboru z uchwałami pięciu poprzednich soborów ekumenicznych. Czwarty (ósmy jako ekumeniczny), od października 869 do lutego 877 r., zwołał cesarz Bazyli za zezwoleniem papieża Adrjana II w sprawie Focjusza (ob.). Sobór ten potępił Focjusza i ogłosił t. z w. definicję soborową, obejmującą obszerne wyznanie wiary, uzasadnienie czci obrazów, ekskomunikę na obrazoburców, wyliczenie zbrodni Focjusza i klątwę na niego. [243]Nie był ekumenicznym sobór, który się odbył w Konstantynopolu w r. 692, zwany trullańskim (in Trullo) od sali pałacu cesarskiego, w którym się odbywał. Uchwalił 102 postanowienia dyscyplinarne, których celem było zmuszenie łacinników do przyjęcia zwyczajów greckich (co do małżeństwa diakonów i kapłanów, co do niezachowywania postu w soboty Wielkiego Postu, co do niespożywania krwi zwierząt i t. p.). Papież Sergjusz I odmówił zatwierdzenia tych postanowień.

 Konstytucja cywilna kleru (constitution civile du clergé), ustawa rewolucyjna, uchwalona przez konstytuantę francuską 12 lipca 1790 r., miała na celu zeświecczenie duchowieństwa, upaństwowienie go i oderwanie od Stolicy Apostolskiej. Zniosła 8 arcybiskupstw i 35 biskupstw we Francji, wszystkie godności kościelne, kanonikaty i kościoły nieparafjalne. Proboszczów miały wybierać gminy a biskupów zgromadzenia ludowe departamentu, wybranych biskupów miał zatwierdzać metropolita i udzielać im święceń. Konstytuanta wezwała duchowieństwo francuskie do zaprzysiężenia tej ustawy. Uległa temu wezwaniu tylko szósta część duchowieństwa, podczas gdy 127 biskupów i około 50.000 księży odmówiło przysięgi. Tych „opornych“ (réfractaires insermantés) usunięto natychmiast z posad a na ich miejsce osadzono księży, którzy zaprzysięgli cywilną konstytucję, zwanych „assermantés“. Dało to powód do licznych zaburzeń, zwłaszcza w Wandei, gdzie lud usuwał przemocą narzuconych mu księży rządowych. Pius VI potępił cywilną konstytucję i zasuspendował wszystkich księży, którzy ją zaprzysięgli. Zamieszanie przez nią wywołane trwało aż do zawarcia konkordatu przez Napoleona w r. 1801.

 Konstytucje apostolskie, ob. Apostolskie kanony i konstytucje.

 Konsultorowie, doradcy, 1) teologowie, mający głos doradczy w kongregacjach kardynalskich, wyznaczani przez papieża; 2) w niektórych zakonach doradcy generała zakonu; 3) w diecezjach, w których niema kapituły katedralnej, ma biskup zamianować przynajmniej czterech konsultorów diecezjalnych, których grono zastępuje miejsce kapituły i ma te same prawa.

 Konsystorz biskupi, ob. Kurja biskupia.

 Konsystorz papieski, ob. Kardynałowie.

 Konsystorz protestancki, władza duchowna, złożona z członków duchownych i świeckich, której panujący porucza administrację i kierowanie sprawami kościelnemi. Pierwszy taki konsystorz ustanowił elektor saski w Witembergu w r. 1539, przekazując mu sprawy małżeńskie i dyscyplinarne. Zczasem książęta panujący ustanowili konsystorze we wszystkich krajach niemiecko-protestanckich. Konsystorze te otrzymały prawo nadzoru nad nauką wiary i udzielaniem sakramentów, nad urzędowaniem i zachowaniem się pastorów, prawo administracji kościelnej i prawo wykonywania sądownictwa karnego nad duchownymi. W połowie XVIII wieku państwa protestanckie odjęły im nie tylko sądownictwo karne ale i władzę dyscyplinarną nad duchowieństwem.

 Kontemplacja, rozmyślanie pobożne, rozpamiętywanie prawd wiary i zagłębianie się w nich z upodobaniem. Kontemplacja jest przedmiotem teologji mistycznej.

 Kontemplacyjne zakony, ob. Zakony.

 Kontrremonstranci, ob. Arminjanizm.

 Konwalidacja małżeństwa, ob. Małżeństwo.

 Konwent, w klasztorach zgromadzenie członków zakonu, uprawnionych do głosu, pod przewodnictwem przełożonego (opata, przeora, prepozyta, rektora lub gwardjana), który stosownie do reguły zakonu winien zasięgać zdania konwentu w niektórych sprawach.

 Konwentualni, 1) zakonnicy, mający głos w konwencie; 2) te odłamy zakonów franciszkańskich i karmelitów, które trzymają się reguły łagodniejszej, w odróżnieniu od obserwantów, którzy przyjęli regułę surowszą.

 Konwersi i konwerski, 1) osoby, które zamieszkują stale w klasztorze, nie składając uroczystych ślubów zakonnych, używane do posług, zwłaszcza tych, które wymagają [244]wychodzenia poza klauzurę. Ustawy niektórych zakonów określają, ich liczbę i zobowiązania. Zwą się także braćmi laikami w odróżnieniu od właściwych zakonników, zwanych ojcami. 2) Konwersami zwano w średnich wiekach żydów i mahometan, którzy przyjęli wiarę chrześcijańską.

 Konwertyci, chrześcijanie akatolicy, którzy przyjęli religję katolicką. Istnieją osobne dzieła o konwertyzmie, t. j. powrocie na łono Kościoła katolickiego, od czasów reformacji, zawierające spisy wybitnych konwertytów. Zwłaszcza w wieku XIX w Niemczech znaczna liczba protestantów ze sfer naukowych, literackich i artystycznych przeszła na katolicyzm a w Anglji ilość konwertytów ze wszystkich sfer społecznych spowodowała Piusa IX do przywrócenia tam hierarchji katolickiej.

 Konwulsjoniści, ob. Jansenizm.

 Koptowie, sekta monofizycka w Egipcie. Od Kościoła katolickiego odpadli w r. 451, t. j. od soboru chalcedońskiego, który potępił patrjarchę aleksandryjskiego Dioskura. Kilkakrotne próby unji z Kościołem katolickim, podejmowane przez papieży, nie przyniosły donioślejszych wyników. Również opornie zachowują się wobec misyj protestanckich i rosyjskich. Jest ich około 300.000. Głową ich kościoła jest patrjarcha aleksandryjski, rezydujący w Kairze. W życiu codziennem używają języka arabskiego i w tym języku czytają ewangelię, językiem liturgicznym zaś jest język koptycki, powstały pod wpływem staroegipskiego i należący już do języków martwych. Chrztu udzielają przez zanurzanie w wodzie, spowiedź obowiązuje po ukończeniu 25 roku życia i przy zawieraniu małżeństwa. Sakrament namaszczenia olejem św. przyjmują bardzo często, w każdej chorobie i zmartwieniu. Koptowie, wierni unji z Kościołem katolickim, których jest około 25.000, zatrzymali odrębność obrządku; podzieleni są obecnie na trzy diecezje (Aleksandrja, Hermopolis i Teby) i pozostają pod jurysdykcją patrjarchy aleksandryjskiego (łacińskiego), który rezyduje w Kairze.

 Kora (Persefona), ob. Grecka mitologja i religja.

 Koran (arab. = czytanie), księga święta islamu, zawierająca objawienia Mahometa, który je dyktował swoim sekretarzom. Koran składa się ze 114 sur (surat) czyli rozdziałów, nie ułożonych systematycznie, lecz wedle długości w ten sposób, że pierwszy rozdział jest najdłuższy. Koran zawiera opowiadania, przypowieści, nauki i upomnienaupomnienia, reguły prawa, wywody teologiczne i polemiczne, skierowane przeciw chrześcijanom i żydom. Niektóre ustępy odznaczają się prawdziwą wzniosłością (ob. Islam).

 Korea, półwysep na wschodzie Azji, zamieszkały przez ludność mongolską. Koreańczycy wyznają przeważnie buddyzm, wprowadzony tam w r. 372 po Chr. Chrześcijaństwo dostało się na Koreę w drugiej połowie XVIII w. a w r. 1794 liczba katolików^ koreańskich wynosiła już cztery tysiące. Mimo prześladowań katolicyzm szerzył się tam do tego stopnia, że papież ustanowił w r. 1831 osobny wikarjat apostolski w Korei. Obecnie półwysep koreański liczy około 70.000 katolików i około 20.000 protestantów.

 Kornthal, gmina polityczno-religijna pod Stuttgartem, założona na wzór hernhutów w r. 1819 przez Gottlieba Hoffmanna i zamieszkała przez pietystów wirtemberskich, którzy, nie mogąc pogodzić się z rządami konsystorza protestanckiego, racjonalistyczną liturgją, nowym śpiewnikiem i t. p., chcieli emigrować z kraju, uzyskali jednak zezwolenie na założenie osobnego związku religijnego, który dotychczas istnieje.

 Koronacja obrazów. Koronowanie świętych postaci na obrazach weszło do ikonografji chrześcijańskiej w IV wieku a uroczysty sposób koronacji obrazów pochodzi od kapucyna Hieronima z Forli z końca XVI w. Jedna z najdawniejszych koronacyj obrazów Matki Boskiej odbyła się w r. 1631 w kaplicy chórowej bazyliki watykańskiej w Rzymie. W Polsce jest przeszło 40 koronowanych obrazów Matki Boskiej. Ostatnie przed r. 1930 koronacje odbyły się w r. 1927 w Wilnie i w r. 1928 w Gostyniu w Wielkopolsce (ob. Cudowne obrazy).

 Koronacja papieża, obrzęd religijny, [245]pochodzący z XIV w., odbywa się po odprawieniu przez nowoobranego papieża uroczystej sumy w bazylice św. Piotra. Koronacji dokonywa najstarszy wiekiem kardynał-diakon.

 Koronka, modlitwa katolicka, część różańca (ob.), składa się z kilku Ojcze Nasz i Zdrowaś Marja, pomiędzy któremi wstawione są modlitwy na pewną intencję lub rozpamiętywania jednej z tajemnic wiary.

 Korporał, chusta biała lniana, na której stawia się na ołtarzu w czasie mszy św. kielich i kładzie się hostję a w cyborjum stawia się monstrancję i puszkę z komunikantami. Korporał oznacza symbolicznie prześcieradło, w które było obwinięte Ciało Chrystusa po zdjęciu z krzyża.

 Kościelne państwo (Patrimonium Sti Petri), terytorjum podległe świeckiej władzy papieża. Jakkolwiek powstałe w VIII wieku podanie, że Konstantyn Wielki podarował papieżowi całe Włochy, nie ma podstawy historycznej, pewną jest rzeczą, że edykt medjolański z r. 313, przywracający Kościołowi dobra, zagrabione w czasie prześladowań i przyznający mu prawo przyjmowania legatów i darowizn, stał się podstawą nabywania przez Kościół obszernych terytorjów, z których powstało państwo kościelne. Właściwy jego zaczątek stanowi darowizna Luitpranda, króla longobardzkiego, który w r. 728 podarował „apostołom Piotrowi i Pawłowi“ w osobie papieża Grzegorza II zdobyte na bizantyńcach miasto Sutri. Następnie Pepin Mały, król frankoński, przywrócił w r. 755 papieżowi Stefanowi II zagarnięte przez Aistulfa longobardzkiego obszary, t. j. egzarchat raweński i okrąg Rzymu, a Karol Wielki w r. 774 zatwierdził donację Pepina i powiększył państwo kościelne, które obejmowało wówczas Rzym wraz z obwodem, Ferrarę, Rolonję, Imolę, Pentapolis z Ankoną i Perudżią. Nadto w r. 787 — 8 darował Karol Wielki papieżowi miasta południowej Kampanji i Tuscji, Orvietto, Viterbo i Cittń di Castello. Późniejsi papieże nabywali w drodze darowizn i kupna, tracili przez wojny i znowu odzyskiwali poszczególne terytorja a Juljusz II (1503 — 1513) doprowadził państwo kościelne do granic, w których pozostawało aż do połowy XIX wieku. Na ówczesne państwo papieskie składały się mianowicie: 1) właściwe Patrimonium Sti Petri, t. j. Rzym z obwodem, Viterbo, Civita Vecchia i Orvietto, 2) Romania z Bolonją, Ferrara, Forli i Rawenna, 3) Marchja z Ankoną, Urbino, Pessaro, Macerata, Fermo, Ascoli i Camerino, 4) Campania maritima z Perudżią, Spoleto i Rieti, 5) Benewent, Frosinone i Velletri. Państwo to, podzielone na 21 prowincyj, obejmowało 41.407 km kw. obszaru, liczyło ponad 3 miljony mieszkańców i posiadało własną armję, złożoną z krajowców i cudzoziemców. Na czele państwa stał papież, do r. 1848 jako władca absolutny, który wykonywał władzę świecką zapomocą hierarchji urzędniczej, złożonej przeważnie z duchownych. Od r. 1831 wybuchały w poszczególnych prowincjach niepokoje, powodowane trudnością pogodzenia rządów duchownych z wymaganiami budzącego się ruchu narodowego. W r. 1848 Pius IX nadał swemu państwu konstytucję i zwołał parlament (zgromadzenie stanów). Drażniąca uczucia narodowe Włochów interwencja państw obcych (Austrji i Francji) spowodowała zbrojne wystąpienie ówczesnego rządu włoskiego, który na zasadzie dekretu ówczesnego króla Sardynji, Wiktora Emanuela, z dn. 17 grudnia 1860 r. wcielił większość obszaru państwa kościelnego do królestwa Sardynji. We wrześniu r. 1870 wojska Wiktora Emanuela zajęły Rzym a w październiku 1870 r. całe państwo kościelne zostało wcielone do zjednoczonego królestwa Italji. Na znak protestu przeciw dokonanej przemocy papież Pius IX zamknął się w Watykanie i nie uznał włoskiej „ustawy gwarancyjnej“ z 13 maja 1871 r., która zapewniała papieżowi suwerenność na obszarze Watykanu oraz roczną rentę w kwocie 3.225.000 franków rocznie. Papież odrzucił tę ustawę i gwarantowane przez nią korzyści, stojąc na stanowisku, że suwerenna władza Stolicy Apostolskiej jest jej prawem międzynarodowem a przeto nie może być jej nadana jednostronnym aktem władzy państwowej włoskiej, oraz że porozumienie [246]między Stolicę, Apostolską a królestwem Italji może nastąpić tylko w drodze aktu dwustronnego. Tego stanowiska nie chciał uznać rząd włoski aż do czasów najnowszych, skutkiem czego papieże od r. 1869 nie opuszczali Watykanu i nie uznawali królestwa włoskiego. Stosunek ten zmienił się zasadniczo wskutek zawarcia między Stolicą Apostolską a rządem włoskim traktatu, zwanego traktatem lateraneńskim, zawartego dn. 11 lutego 1929 r. W traktacie tym państwo włoskie uznało istnienie państwa kościelnego pod panowaniem papieża a Stolica Apostolska uznała królestwo włoskie pod panowaniem dynastji sabaudzkiej ze stolicą w Rzymie. Pierwszy artykuł traktatu lateraneńskiego stwierdza, że religja katolicka jest we Włoszech religją państwową. W drugim artykule Włochy uznają suwerenność papieża na gruncie międzynarodowym, trzeci określa granice państwa kościelnego, zwanego „Stato della Citta Vaticana“ albo „Citta del Vaticano“, które obejmuje bazylikę św. Piotra, pałace i ogrody watykańskie oraz dawną mennicę papieską (Zeccha). Dalsze artykuły zawierają postanowienia, tyczące się sprawi komunikacyjnych, utworzenia stacji kolejowej i lotniska na terenie państwa kościelnego. Artykuł 8 uznaje osobę papieża za świętą i nietykalną i określa kary za obrazę lub zamach na papieża takie, jakie są przewidziane za zamach lub za obrazę majestatu. Artykuł 12 zapewnia państwu kościelnemu swobodną komunikację dyplomatyczną nawet na przypadek wojny w stosunku do tych państw, które nie utrzymują z państwem włoskiem stosunków dyplomatycznych. Art. 13 i 14 określają stan posiadania papieża poza Citta del Vaticano. Są to bazyliki patrjarchalne: Lateran, Santa Maria Maggiore i św. Pawła „za murami“ wraz z należącemi do nich budynkami, ponadto zaś pałac Castel Gandolfo w górach albańskich. Budynki te wraz z kilkoma innemi, które mieszczą kongregacje kardynalskie i instytucje naukowe papieskie, posiadają prawo eksterytorjalności, przez co państwo papieskie powiększa się o Kilkanaście enklaw, rozrzuconych po całym Rzymie. Wreszcie art. 21 gwarantuje we Włoszech kardynałom takie same prawa, jakie posiadają książęta krwi. Nieuznana przez Piusa IX ustawa „gwarancyjna“ z 13 maja 1871 r. oraz wszelkie inne ustawy włoski, sprzeczne z traktatem lateraneńskim, utraciły moc obowiązującą.

 Kościelne prawo, nie jest pojęciem jednoznacznem z prawem kanonicznem (ob.), ponieważ obejmuje ogół przepisów, regulujących sprawy kościelne, wydanych nie tylko przez władze kościelne ale i przez władze państwowe, podczas gdy prawo kanoniczne jest zbiorem przepisów prawnych, pochodzących wyłącznie tylko od prawodawczych władz Kościoła.

 Kościelny majątek. Przedmiotem majątku kościelnego są dobra ruchome i nieruchome oraz prawa majątkowe. Rzeczy kościelne dzielą się według katolickiego prawa kanonicznego na święte (sacra), t. j. takie, które przez uroczysty akt liturgiczny zostały przeznaczone do służby bożej (jak np. kościoły, kaplice, dzwony, kielichy, szaty liturgiczne i t. p.), rzeczy ściśle majątkowe (communia), które są kościelnemi tylko ze względu na właściciela a służą do zaspokojenia materjalnych potrzeb życia kościelnego, i rzeczy wartościowe (kosztowności), t. j. posiadające szczególną wartość artystyczną, zabytkową lub z powodu kosztowności materjału. Kategorję majątku kościelnego stanowi majątek beneficjalny, czyli prebenda, przeznaczony na utrzymanie duchownych, pracujących przy jakimś kościele, w odróżnieniu od majątku ściśle kościelnego (fabrica ecclesiae), który jest przeznaczony na pokrycie wydatków, połączonych z utrzymaniem budynku kościelnego. Kościół katolicki ma prawo nabywać, posiadać i zarządzać majątkiem. Podmiotami majątku kościelnego są osoby fizyczne lub moralne (prawne). Takiemi osobami moralnemi według prawa kanonicznego są: 1) z ustanowienia bożego Kościół katolicki i Stolica Apostolska; 2) na mocy prawa kościelnego zaś diecezje, wikarjaty apostolskie, seminarja, kościoły, menza kapitulna, beneficjum, zakony, prowincje zakonne, zgromadzenia zakonne, poszczególne klasztory i domy [247]zakonne. Osoby fizyczne i moralne, będące podmiotami majątku na mocy prawa kościelnego, mogą korzystać z majątku sobie oddanego tylko o tyle, o ile zostają w łączności z Kościołem katolickim. Gdy jakaś osoba moralna przestaje istnieć, majątek jej ma biskup obrócić na cele diecezjalne. Zarządcą majątku kościelnego jest prawny przedstawiciel osoby moralnej, posiadającej majątek; np. zarządcą majątku parafjalnego jest proboszcz. Papież jest najwyższym zarządcą wszystkich dóbr kościelnych i kieruje ich administracją przez wydawanie praw tyczących się zarządu. Może też ograniczyć swobodę niższych zawiadowców. Biskup czuwa nad administracją wszystkich majątków kościelnych w diecezji i wydaje szczegółowe instrukcje administracyjne w ramach prawa powszechnego. Administracja majątku ściśle kościelnego (fabrica ecclesiae) należy do przełożonego danego kościoła. Majątkiem kościoła katedralnego zarządza biskup z kapitułą, innych zaś kościołów proboszczowie i rektorzy.
 Pozbycie majątku kościelnego (aljenacja) podlega ograniczeniom a mianowicie, jeśli idzie o rzeczy t. zw. wartościowe (kosztowności), których wartość przewyższa 30.000 fr., zezwolenia na pozbycie udziela papież. Na pozbycie przedmiotów majątku o wartości powyżej 10.000 do 30.000 fr. potrzebne jest zezwolenie biskupa, który go udziela za zgodą kapituły, rady administracyjnej i osób interesowanych. Takie też zezwolenie jest potrzebne, gdy majątek kościelny ma być obciążony pożyczką lub oddany w dzierżawę. A mianowicie powyżej wartości 1000 fr. potrzebne jest zezwolenie biskupa a jeżeli dzierżawa ma trwać dłużej niż 9 lat, potrzeba zezwolenia papieskiego. Do aljenacji darów wotywnych potrzeba zezwolenia papieskiego bez względu na ich wartość materjalną.
 Majątkiem kościołów protestanckich zarządzają organa, ustanowione przez władzę świecką. Dążeniem jednak kół protestanckich w nowszych czasach jest zdobycie dla prezbiterjów, rad i przełożeństw kościelnych większej autonomji w zakresie prawa majątkowego a pozostawienie państwu tylko prawa nadzoru.

 Kościół. Wyraz pochodzący od „kasztel“, z łać. castellum = zamek (po łacinie ecclesia, znaczy z greckiego: „zwołane zebranie“). W polskim tak jak w innych językach wyraz ten ma podwójne znaczenie: budynku, czyli miejsca zebrania i zebrania samego w najobszerniejszem znaczeniu, t. j. społeczeństwa wiernych. Teologja katolicka nadaj e temu wyrazowi znaczenie transcendentalne, obejmując mianem kościoła nie tylko wiernych, żyjących na ziemi cz. kościół wojujący (ecclesia militans), ale i wiernych zmarłych, którzy znów dzielą się na kościół cierpiący w czyśćcu (ecclesia patiens) i triumfujący, w niebie (ecclesia triumphans). W znaczeniu ogólnem używa się wyrazu „kościół“ w zastosowaniu do organizacyj większych związków religijnych. W tem znaczeniu mówi się o kościele krajowym, narodowym, protestanckim, reformowanym, anglikańskim, mahometańskim, karaimskim, żydowskim i t. d. W znaczeniu ścisłem, które utarło się w języku polskim, jest to społeczeństwo wiernych, założone przez Chrystusa, powszechne, t. j. cały świat obejmujące, urządzone hierarchicznie z papieżem, jako namiestnikiem Chrystusa, następcą św. Piotra i głową Kościoła i biskupami, jako następcami apostołów, którym Chrystus udzielił władzy nauczania i rządzenia. Kościół w tem znaczeniu, czyli Kościół katolicki jest społecznością religijną, duchową, nadprzyrodzoną, ale widzialną w swej organizacji i używającą do swoich celów zarówno środków; nadprzyrodzodzonych, jak sakramenta, jako też i materjalnych (jurysdykcja kościelna). Członkami Kościoła są wszyscy wierni, o ile nie zostaną z Kościoła wyłączeni. Nie są członkami Kościoła nieochrzczeni, heretycy, schizmaty. cy i wyklęci. Znamiona Kościoła wylicza symbol niceańsko-konstantynopolitański (325 — 381) w słowach: „jeden, święty, katolicki i apostolski Kościół“.
 Powszechność Kościoła (catholicitas) tkwi zasadniczo w jego nauce i urządzeniu, które wyłączają indywidualizowanie religijne [248](protestanckie: „quot capita, tot sensus“) i wszelkie różnice stanów i narodowości. Nauka katolicka jest uniwersalna, jedna dla wszystkich. Ogarnia wszystkie sprawy ludzkie, wszystkie sfery społeczne. Konstytucja Kościoła jest ponadpaństwowa i ponadnarodowościowa. Jedną, z najwybitniejszych jego cech jest jedność a mianowicie jedność wiary, wyrażona w dogmatach, jedność kultu, zachowana mimo różnicy obrządków, i jedność zarządu, hierarchji, skoncentrowanej w osobie papieża.
 O liczbie członków Kościoła katolickiego dają miarę następujące cyfry statystyczne (według obliczeń z r. 1912):
 Ogólna liczba katolików wynosiła 264.505.922, z czego przypadało na Europę 188.577.058, na Azję 12.661.498, na Australję wraz z Oceanją 1.244.055, na Afrykę 2.689.839, na Amerykę 87.614.635. Według statystyki z r. 1928 liczba katolików wynosi 330 miljonów, z czego na Europę przypada 195.431.738 (ob. Europa).

 Kościół anglikański (Church of England), ob. Anglikanizm.

 Kościół i państwo. Kwestja stosunku władzy kościelnej do władzy państwowej powstała w pierwszych wie-kach chrześcijaństwa, spowodowana przez to, że religja chrześcijańska, jako religja powszechna, zwrócona do całej ludzkości, stworzyła społeczność religijną, sięgającą poza granice narodowościowe i państwowe. Z chwilą więc wprowadzenia religji chrześcijańskiej powstały dwie organizacje społeczne, religijna i polityczna, mające każda dla siebie osobne formy bytu i osobny organizm zewnętrzny. Kościół i państwo stanęły obok siebie jako dwie najwyższe potęgi społeczne.
 Pierwszą fazą stosunku między temi potęgami było prześladowanie Kościoła przez państwo rzymskie (ob. Chrześcijan prześladowanie). Po przetrwaniu prześladowań Kościół uzyskał na mocy edyktu medjolańskiego (w r. 313) swobodę wyznania a nawet stanowisko religji wyłącznej i uprzywilejowanej. Stosunek, który wskutek tego zapanował między Kościołem a państwem, groził Kościołowi utratą jego cechy powszechności, ponieważ cesarze rzymscy, od Konstantyna W. począwszy, usiłowali wciągnąć władzę kościelną w zakres swej władzy imperatorskiej, co uwłaczało zasadniczej idei Kościoła a mianowicie zdając rządy kościelne na władzę państwową, stwarzało kościół państwowy. Było więc negacją jego „katolicyzmu“.
 Z tego anormalnego stanu rzeczy wyzwolił się Kościół zachodni i pozostał katolickim, czyli powszechnym. Kościół wschodni zaś popadł w zależność od państwa, której ostatnie granice nazywamy bizantynizmem i cezaropapizmem (ob. Bizantynizm, Cezaropapizm i Grecko-wschodni Kościół).
 Po upadku zachodniego cesarstwa rzymskiego samodzielność Kościoła nie doznawała zapory ze strony państw, które objęły puściznę Rzymian, gdyż władza tych państw, zaledwie z zarodu powstająca, nie czuła ani sił, ani powołania do wkraczania w zakres władzy kościelnej. Sojusz papiestwa z państwem frankońskiem zrodził ideę powszechnej monarchji chrześcijańskiej pod protektoratem papieży, którym przyniósł od Pipina i Karola W. darowizny terytorjów, będących początkiem świeckiej władzy papieża (ob. Kościelne państwo).
 Po upadku monarchji Karolingów aż do pontyfikatu Grzegorza VII stosunek równowagi między Kościołem a państwem był chwiejny i wyższość przechodziła kolejno w ręce jednej lub drugiej strony, przy której chwilowo była przewaga materjalna lub moralna.
 Papież Grzegorz VII (1073 — 1085) wprowadził do tego stosunku system, zwany systemem teokratycznym. W systemie tym papież jest głową wielkiej rodziny chrześcijańskiej, najwyższą powagą, łączącą wszystkie narody, do rodziny tej należące. Władza świecka rządzi jedynie z woli Kościoła i w oznaczonym przezeń zakresie. Najwyższym wyrazem systemu teokratycznego była słynna bulla „Unam Sanctam“ Bonifacego VIII (1294 — 1303), który porównał w niej władzę świecką i kościelną do dwóch mieczów, z których jeden jest noszony za Kościół (pro [249]ecclesia) a drugi przez Kościół (ab ecclesia). Nawet ta bulla nie zawiera jednak teorji o bezpośredniej władzy Kościoła w sprawach świeckich (potestas directa), gdyż jak to wypływa z wyjaśnień Bonifacego VIII, Kościół nie rościł sobie nigdy prawa do bezpośredniego wkraczania w świeckie sprawy państw. Żaden papież nie wypowiedział nigdy takiej teorji. Z orzeczeń papieży wynika raczej teorja o pośredniej władzy Kościoła w rzeczach świeckich (potestas indirecta), która polega na zapatrywaniu, że Kościół może wkraczać w sprawy świeckie „z powodu popełnienia grzechu“ (ratione peccati), t. j. gdyby postępowanie władzy państwowej naruszało zasady wiary i obyczajów.
 Wskutek sporów papieży z cesarzami niemieckimi i królami francuskimi, które doprowadziły do t. zw. „niewoli babilońskiej“ papieży w Awinjonie i do t. zw. schizmy papieskiej (1378 — 1417), upadł system teokra.tyczny a władza świecka w, miejsce supremacji Kościoła postawiła s ystem supremacji państwa nad Kościołem. Wybitniejsze kierunki tego systemu przedstawia galikanizm, febronjanizm i jozefinizm (ob. odnośne artykuły). Wszystkie te kierunki były troskliwie pielęgnowane przez państwa policyjne XVIII wieku.
 Państwo nowożytne, które ogranicza się do zewnętrznej sfery świeckiego życia i stoi przeważnie na stanowisku indyferentyzmu religijnego, nie rości sobie pretensji do supremacji w sprawach kościelnych. Wobec tego powstała teorja koordynacji, która uznaj e Kościół i państwo jako dwie potęgi odrębne, równorzędne i mające byt niezawisły. Potęgi te są różnorodne: każda z nich ma właściwy sobie zakres działania i rozporządza właściwemi sobie środkami działania. Urządzenie stosunku Kościoła do państwa może w myśl tej teorji nastąpić na dwóch drogach: konkordatu lub rozdziału Kościoła od państwa.
 Przez konkordat (ob.) państwo uznaje Kościół jako równorzędny czynnik i układa się z nim co do działania w niektórych sprawach, interesujących obydwa czynniki. Państwo nie rezygnuje przytem ze swej suwerenności ani jej nie umniejsza, lecz tylko układa zgodnie z Kościołem sposób, w jaki ją będzie w niektórych sprawach wykonywało. Kościół zaś w drodze umowy przyznaje państwu pewne ustępstwa, które mogą odnosić się jedynie do administracji kościelnej, nigdy zaś do praw, które Kościół uważa za istotne i niepozbywalne.
 Innym sposobem urządzenia stosunku między Kościołem a państwem jest tak zwany rozdział Kościoła od państwa. Polega on na zupełnym indyferentyzmie państwa w sprawach religji i uważaniu wszelkich związków religijnych za stowarzyszenia. Negując znaczenie religji w życiu społecznem, staje ten system w sprzeczności z oczywistemi faktami a sprowadzając wszelkie związki religijne a zwłaszcza Kościół katolicki do roli stowarzyszeń, czerpiących uprawnienie do bytu z ustaw państwowych, popełnia nadto błąd zasadniczy, jakoby państwo miało wogóle możność urabiania związków religijnych wedle swojej woli i uznania. Pomimo tego teorja rozdziału Kościoła od państwa posiada zwolenników i to nawet pomiędzy katolikami, którzy, nie zamykając oczu na strony ujemne tej teorji, uważają ją za sposób zapewnienia Kościołowi maximum wolności i wychodzą przytem z założenia, że państwo jest nieprzejednanym wrogiem Kościoła, któremu swą opieką tylko szkodę przynieść może. Zarzucają przytem, że w każdym konkordacie tkwi wada wszystkich umów międzynarodowych, iż wystarczają wśród pokoju a zawodzą, skoro powstaje spór.
 O tem, czy dla Kościoła lub dla państwa korzystniejszy jest konkordat czy rozdział, niemożliwe decydować w drodze teoretycznej, ponieważ stosunek między Kościołem a państwem jest zawsze produktem historycznym. Decydować tu może jedynie tylko praktyczny punkt widzenia, biorący pod uwagę cały szereg czynników faktycznych i konkretnych danych a mianowicie przedewszystkiem panujący w państwie układ sił społecznych, stopień religijności jego mieszkańców, tradycje i obyczaje [250]narodowe, ilość i stanowisko innych wyznań poza Kościołem katolickim, stan duchowieństwa, organizacja i uposażenie Kościoła oraz prawa, które w tem państwie posiada.
 Konstytucja Państwa polskiego z r. 1923 nie stanęła na stanowisku indyferentyzmu religijnego i rozdziału, a raczej uznała, że sfera religijna wchodzi w zakres interesów państwowych. Stojąc na tem stanowisku i uwzględniając znaczenie religji katolickiej w Polsce, jako religji większości narodu, postanowiła uregulować stosunek Kościoła do Państwa na podstawie układu ze Stolicą Apostolską. Temu postanowieniu konstytucji stało się zadość przez zawarcie konkordatu z 10 lutego 1925 r. (ob. Konkordat).

 Kościół krajowy (niem. Landeskirche), pojęcie prawne, wprowadzone przez protestantyzm w myśl zasady: cuius regio illius religio, wedle której panujący ma prawo oznaczać religję swoich poddanych (ob. Terytorjalizm). Pojęcie to, przeciwne idei powszechności Kościoła i pozbawiające go. jego istotnej cechy, zostało przez Kościół stanowczo odrzucone. „Kościołami krajowemi“ mianują się zatem tylko terytorjalne związki wyznaniowe protestanckie.

 Kosmogonja, wyobrażenie o powstaniu świata, jest w każdej niemal religji pierwotnej odmienne. O ile ono polega na mitologji a nie na objawieniu, wyłączywszy zatem kosmogonję chrześcijańską, widzimy, że mitologiczne wyobrażenia o początku świata zawisłe są od dwóch różnych przyczyn. Pierwszą jest przyroda kraju, w którym powstało pewne pojęcie kosmogoniczne, oraz znajomość zjawisk przyrody u jego mieszkańców. W ten sposób tłumaczy się, że kosmogoniczny czyn bóstwa w obfitującej w wody Babilonji polegał na ujarzmieniu tego żywiołu a w suchej i piaszczystej Syrjina sprowadzeniu wody. Drugą przyczyną jakości mitów kosmogonicznych jest stan pojęć religijnych u ludu, wytwarzającego pewien mit, jego pojęcie o bóstwie i o stosunku bóstwa do świata. Właściwością kosmogonij starożytnych jest politeizm, łączenie powstania świata z powstawaniem bóstw czyli teogonją i przyoblekanie sił i zjawisk przyrody w postacie licznych bóstw. Tak np. kosmogonja babilońska uosabia żywioł wodny, Apsu, jako istotę męską, przedstawiającą wody słodkie i Thiamat, matkę bogów, wody słone. Z połączenia tych wód powstali pierwsi bogowie, Auszar i Kiszar, Anu i Ea, oraz Marduk, poskromiciel żywiołu wodnego, matki bogów Thiamat, z której łona sam wyszedł. Kosmogonja grecka przedstawia powstanie świata w ten sposób, że Erebos (ciemność) i Nyx (noc) spłodziły Eter (światło) i Hemerę (dzień). Według kosmogonji chaldejskiej najwyższy bóg Bel (Baal) przeciął swą małżonkę na dwoje i z dwóch jej części utworzył niebo i ziemię a bogów i ludzi lepił z gliny, zroszonej własną krwią. Starożytny Egipt wytworzył kilka mitów kosmogonicznych. Najwięcej rozpowszechniony był mit, powstały w Heliopolis: na początku był prażywioł wodny, Nun, z niego powstało bóstwo słoneczne Ra, które spłodziło samo z siebie Szu i Tefnut, tych zaś dziećmi były Geb i Nut, niebo i ziemia, które znów spłodziły braci Ozirisa i Seta i ich małżonki Izis i Neftis.
 Kosmogonja chrześcijańska polega na historji stworzenia, opowiedzianej w pierwszym rozdziale Mojżeszowej księgi rodzaju (Genesis). Przedstawienie to, przypisujące powstanie świata dziełu twórczemu jedynego Boga, uznała papieska komisja biblijna w orzeczeniu z 30 czerwca 1909 za historyczne. Wedle tego opisu stworzenie świata nastąpiło w sześciu okresach („dniach“), stąd hexahemeron (sześć dni), który tłumaczą różne teorje, jak literalna, idealistyczna (alegoryczna, poematyczna, wizyjna), teorja perjodyzmu i teorja eklektyczna.
 (Hermann Gunkel: Schöpfung und Chaos 1895. Braun: Über Kosmogonie. Münster. 1895 i Guibert: Les origines. Pąris. 1896).

 Kosmologia, nauka o wszechświecie, wyrażenie wprowadzone do filozofji przez Kanta, jako określenie wiadomości o świecie, czyli o tem wszystkiem, co jest poza własnem ja, w przeciwstawieniu do psychologji, jako wiadomości o samym sobie. Kosmologja jest częścią metafizyki, t. j. tłumaczy istnienie świata w sposób [251]nadprzyrodzony, i łączy się w tem znaczeniu z religją. Religje kulturalnych ludów starożytnych, Babilończyków, Egipcjan, Żydów i Greków, przedstawiają istnienie świata w głównych zarysach jednakowo. We wszystkich tych religjach ziemia jest punktem środkowym świata (system geocentryczny). Ponad nią rozpościera się niebo, na którem utwierdzone są gwiazdy stałe. Słońce, księżyc i planety krążą na wyznaczonych sobie drogach. Politeizm uważa je za bóstwa, wiara mojżeszowa czyni z nich sługi posłuszne Bogu. Ponad sklepieniem nieba mieszka Bóg, wedle religij politeistycznych bogowie. Pod ziemią jest państwo zmarłych. To pojęcie trzechpiętrowej budowy świata przetrwało do XVI wieku, podtrzymywane autorytetem Arystotelesa. Dopiero Kopernik wprowadził w miejsce systemu geocentrycznego system heljocentryczny (słoneczny) a naukę jego przyjęli W ciągu XVII w. wszyscy teologowie.

 Koszarski (Grzegorz z Żarnowca), polski predykant kalwiński z XVI w. Był kanonikiem katedralnym krakowskim, porzucił stan kapłański, przyjął kalwinizm i szerzył go jako pisarz i kaznodzieja. Zamiast rodowego nazwiska Koszarski używał pseudonimu Żarnowita (Żarnovitius). Pracował nad zjednoczeniem protestantów polskich i brał udział w synodach sandomierskim (1570), toruńskim (1595) i wileńskim (1599), które miały zapobiec rozbijaniu się protestantyzmu polskiego i załagodzić spory i różnice wierzeń. Próbował także zjednoczenia ze schizmatykami i w tym celu napisał list do Melecjosa, patrjarchy w Konstantynopolu. Umarł ok. r. 1601 jako pastor we Włoszczowej.

 Kotwica, w symbolice chrześcijańskiej oznacza nadzieję na żywot wieczny. Połączenie kotwicy z rysunkiem ryby, z krzyżem lub monogramem Chrystusa oznacza nadzieję, pokładaną w Chrystusie. Na grobach męczenników wyobrażenie kotwicy oznacza wytrwałość w wierze.

 Kreacjanizm, teorja teologiczna, wedle której przy narodzinach człowieka ciało jest płodem rodziców, dusza zaś pochodzi bezpośrednio od Boga, który ją stwarza (ob. Dusza).

 Kremacja, palenie zwłok, nie była u ludów pogańskich starożytności ani pierwotnym ani jedynym sposobem chowania zmarłych. Przeważało składanie zwłok do ziemi, które u Egipcjan i innych narodów było wyrazem wiary, że dusza ciała, niepogrzebanego w ziemi, nie zazna spoczynku. U żydów składano zwłoki w jaskiniach lub grotach, wykutych w skale a palenie zwłok stosowano tylko do zbrodniarzy, jako obostrzenie kary śmierci. Dotychczas religja żydowska uważa palenie zwłok za rzecz bezbożną.
 W pierwszych czasach chrześcijaństwa składanie ciał zmarłych w ziemi było tak powszechne, że nie da się stwierdzić ani jednego wypadku kremacji i nie było potrzeby jej zakazywania przez Kościół. Zakaz taki wydał dopiero Karol Wielki w r. 784. Rewolucja francuska wprowadziła palenie zwłok jako demonstrację przeciwko religji, co jednak wkrótce, bo już za czasów Napoleona, poszło w zapomnienie. Wznowiła ideę kremacji w r. 1850 masonerja niemiecka a za nią włoska i angielska. Chociaż palenie zwłok nie stoi w sprzeczności z żadnym dogmatem katolickim, Kościół zakazuje go, bo nie odpowiada duchowi i tradycji chrześcijańskiej a podjęli go wrogowie Kościoła dla zwalczania wiary w nieśmiertelność duszy i zmartwychwstanie ciał. Dekrety Kongregacji św. Oficjum z r. 1886 i 1892 potępiają palenie zwłok i należenie do stowarzyszeń, propagujących krematorja. Kodeks prawa kanonicznego odmawia chrześcijańskiego pogrzebu tym, którzy polecili spalić swe ciało, chociażby faktycznie nie zostało spalone. Protestantyzm również zasadniczo nie uznaje palenia zwłok a wyjątek od tej zasady czynią tylko „kościoły krajowe“ drobnych państw niemieckich, jak Gotha i księstwo Sasko-Wajmarskie, których rządy wprowadziły u siebie krematorja, jako przedsiębiorstwa państwowe. Natomiast konferencja niemiecko-ewangelickich władz kościelnych w r. 1898 w Eisenach powzięła uchwałę, zabraniającą pastorom urzędowego udziału przy paleniu zwłok [252]i ceremonjach z niem połączonych, motywując zakaz tem, że palenie zwłok „sprzeciwia się prastaremu zwyczajowi, opartemu na Piśmie św. i przepisom, na jego podstawie wydanym“.

 Krew Przenajśw. Chrystusa Pana w Sakramencie Ołtarza odbiera w Kościele katolickim cześć najwyższą (cultus latriae) a Pius IX ustanowił w r. 1849 święto Krwi Przenajśw. w pierwszą niedzielę lipca. Istnieje cały szereg kongregacyj w związku z tym kultem:
 1. Misjonarze Krwi Przenajśw. (sangwiniści albo bufalini), kongregacja księży świeckich, zał. w Rzymie w r. 1821 przez błog. Kaspra del Bufalo. Ma na celu podnoszenie życia religijnego przez misje ludowe a szczególnie przez szerzenie czci dla Krwi Przenajśw. Posiada dom macierzysty w Rzymie, seminarjum w Albano i domy we Włoszech, w księstwie Liechtenstein i w Ameryce Północnej, gdzie liczy 104 księży w 37 parafjach i licznych domach misyjnych.
 2. Siostry czcicielki Krwi Przenajśw. (Adoratrice del Divin Sangue), kongregacja, zał. również za inicjatywą błog. Kaspra del Bufalo przez Marję de Mattia (zm. 1866). Oddają się wy-chowaniu młodzieży w szkołach i sierocińcach. Posiadają dom macierzysty w Rzymie i kilka domów w Ameryce Północnej z domem macierzystym w Maria Stein w Stanie Ohio z przeszło 700 siostrami.
 3. Zakon rycerski Krwi Przenajśw., zał. w r. 1608 przez Wincentego I, księcia Mantui.
 4. Augustjanki Krwi Przenajśw., kongregacja, zał. w r. 1823, posiada dom macierzysty w Arras, zajmuje się pielęgnowaniem chorych.
 5. Córki Krwi Przenajśw., kongregacja zał. w r. 1862 w Sittard w Holandji.
 6. Siostry misyjne Krwi Przenajśw. czyli trapistki w Mariannhill w Afryce południowej, kongregacja zał. w r. 1885 z domem macierzystym w Beeken Donk w Holandji.

 Kriszna, jedno z wcieleń bóstwa Hindusów Wisznu (ob. Hinduizm), opiewany w epopei staroindyjskiej Mahabharata, jako bohater i mędrzec.

 Królewskie księgi, cztery księgi Starego Testamentu (ob. Biblja), zawierające historję ludu izraelskiego od urodzenia proroka Samuela aż do zdobycia Jerozolimy przez Nabuchodonozora i wzięcia Joachima, króla judzkiego, do niewoli.

 Krucjaty, wyprawy krzyżowe, przedsiębrane przez władców chrześcijańskich zachodniej Europy w celu oswobodzenia Jerozolimy i Grobu Zbawiciela z pod władzy islamu. W wyprawach tych, z których pierwsza odbyła się w r. 1096, krzyżowcy zdobyli Jerozolimę zaledwo na okres 88-letni (1099 — 1187), poczem zaś owocem szóstej wyprawy w r. 1227 było 10-letnie panowanie chrześcijan w Jerozolimie. Końcem ósmej i ostatniej wyprawy krzyżowej była utrata Akki (Ptolemaidy) w r. 1291, ostatniej placówki chrześcijańskiej w Ziemi św.
 Krucjaty nie osiągnęły zatem właściwego celu. Prócz skutków politycznych jednak, z których najważniejszym było powstrzymanie ekspansji islamu ku Zachodowi, spowodowały one wzrost religijności, zbliżyły do siebie ludy chrześcijańskie i zapoznały je z cywilizacją Wschodu. W krucjatach uwydatniają się dwa główne ideały średniowiecza: walka chrześcijaństwa z islamem i zjednoczenie ludów chrześcijańskich pod wodzą papieża.

 Krucyfer, kleryk lub sługa kościelny, niosący krzyż na procesji lub przy innym pochodzie kościelnym.

 Krucyfiks, ob. Krzyż.

 Krypta, podziemna grota albo pieczara pod kościołem, zawierająca kaplicę lub drugi kościół podziemny. Mieści grobowce lub służy do składania zwłok przed pogrzebem.

 Kryptokalwinizm, tajny kalwinizm. Kryptokalwinistami albo filipistami nazywali ortodoksyjni luteranie zwolenników Melanchtona i jego nauki, zbliżonej co do komunji do nauki Kalwina. Po śmierci Melanchtona starali się jego uczniowie uzyskać zwycięstwo dla swych zapatrywań, co się im chwilowo udało w Saksonji, gdzie przywódcy filipistów, Paweł Eber i Kasper Peucer, skłonili elektora saskiego, Augusta, do uznania ze strony władzy świeckiej ich wyznania wiary, wydanego p. t. Corpus doctrinae Philippicum. Gdy jednak w r. 1574 [253]wydali traktat teologiczny p. t. „Exegesis perspicua et ferme integra controversiae de sacra coena“, w którym wyszydzali opinje luteranów, elektor saski, spostrzegłszy niebezpieczeństwo, grożące z ich strony luteranizmowi, wypędził z kraju najgorliwszych filipistów a ich przywódcę Peucera kazał uwięzić. Spór o kryptokalwinizm wszczął się na nowo w czasie od 1586 do 1591 r. za elektora saskiego Chrystjana I, który popierał szerzącego kalwinizm kanclerza Mikołaja Crella. Jego następca, Chrystjan Wilhelm I przywrócił panowanie lu-teranizmu w Saksonji a kanclerz Crell został ścięty (1601).

 Kryptokatolicyzm, tajny katolicyzm. Kryptokatolikami albo kryptopapistami nazywali fanatyczni luteranie tych teologów protestanckich, którzy usiłowali doprowadzić do zjednoczenia mnożące się sekty protestanckie. W Anglji kryptokatolikami nazywają zwolenników zbliżenia do Kościoła katolickiego (ob. Pusey Edward).

 Kryptycy, ob. Ubikwizm.

 Krzywoprzysięstwo, świadome stwierdzanie nieprawdy przez przysięgę. Prawo kanoniczne uważa krzywoprzysięstwo za występek „mixti fori“, t. j. karany tak przez władze duchowne, jak przez świeckie, i karze krzywoprzysięzcę, jeśli jest duchownym, przez suspensę a jeśli jest świeckim, przez interdykt. Krzywoprzysięstwo jest karalne wedle wszystkich kodeksów karnych świeckich, uznających przysięgę.

 Krzyż, symbol chrześcijaństwa, był u Rzymian i Greków narzędziem męki i kary hańbiącej. Jako emblemat był u Egipcjan i u Hindusów symbolem słońca (crux ansata, ob. Swastyka). W starożytności wyobrażenie krzyża nie zawsze było emblematem, często tylko motywem ornamentacyjnym. Teorja ewolucjonistyczna, usiłująca wyprowadzić chrześcijańską cześć krzyża z bramanizmu, nie ma uzasadnienia, bo legenda o śmierci krzyżowej Wisznu powstała dopiero w VII w. po Chr. pod wpływem chrześcijaństwa a bramanizm nic o niej nie wie. U żydów „drzewo wiadomości złego i dobrego“ oraz „drzewo żywota“ (Gen. II. 9.17 i III.3) są symbolami doskonałości, którą ludzkość utraciła przez grzech. Wąż miedziany, zawieszony na żerdzi, ukazywany przez Mojżesza żydom na pustyni i uzdrawiający od ukąszenia wężów jadowitych (Numeri XXI.8 — 9), jest figurą (przedobrażeniem) krzyża Chrystusowego.
 Religja chrześcijańska czci krzyż jako znak zbawienia. W tem znaczeniu pierwsi chrześcijanie umieszczali krzyż albo alegorje krzyża, np. kotwicę, przeciętą linją poprzeczną, maszt okrętowy w kształcie krzyża, literę T, na nagrobkach, na sprzętach domowych, narzędziach, księgach i t. p. W IV wieku wyobrażano baranka pod krzyżem, w VI w. baranka na krzyżu. Postać ludzka Chrystusa na krzyżu (krucyfiks) pojawia się po raz pierwszy w V w., od IX w. z wyrazem cierpienia. Począwszy od XII w. Chrystus na krzyżu nosi koronę cierniową.
 Cześć krzyża w religji katolickiej objawia się w trzech formach: 1) jako cześć samego krzyża, na którym wisiał Chrystus, a mianowicie cześć relikwij Krzyża św. (ob. Drzewo Krzyża św.), przez obchodzenie świąt Znalezienia św. Krzyża (3 maja) i Podwyższenie św. Krzyża (14 września), 2) wizerunki krzyża (krucyfiksy) i 3) znak krzyża, czyniony ręką (ob. Żegnanie się). Według przepisów liturgicznych brak krzyża na ołtarzu jest przeszkodą do odprawiania mszy św. Krzyże procesjonalne są różnej formy, stosownie do przeznaczenia, jak krzyże parafjalne, brackie, pogrzebowe, kapitulne, arcybiskupie, patrjarsze, papieskie. Krzyż „triumfalny“ umieszcza się w kościele nad wejściem do prezbiterjum w t. zw. tęczy, czyli luku triumfalnym.

 Krzyża św. zakony i kongregacje. 1) Oprócz niemieckiego zakonu krzyżaków, założonego w czasie wypraw krzyżowych dla obrony chrześcijan przed niewiernymi i dla pielęgnowania chorych, sekularyzowanego w XVI w. i zamienionego na protestancki order pruski, byli kawalerowie krzyżowi włoscy, zakon rycerski, założony w r. 1169 przez papieża Aleksandra III i zniesiony przez papieża Aleksandra VII w r. 1656; belgijskoholenderscy (Kruisherren), zakon, [254]założony w r. 1211, dotychczas istniejący, posiada dwa konwenty w Holandji i trzy w Belgji i trudni się duszpasterstwem; oraz czescy, zakon powstały w r. 1237 z bractwa szpitalników, istniejący dotychczas w Czechach, na Morawach i w Wiedniu. 2) Zakon Krzyża św. z Fonte Avellana. 3) Kongregacja Krzyża św. w Coimbra. 4) Kongregacja jozefitów od św. Krzyża i 5) Kongregacja braci od Krzyża Jezusa we Francji.
 Kongregacje żeńskie: 1) Siostry od św. Krzyża, kongregacja zał. w r. 1806 w Poitiers przez Andrzeja Tournet. Trudnią się wychowaniem dzieci i pielęgnowaniem chorych. Posiadały w r. 1903 przeszło 400 zakładów we Francji, 9 we Włoszech i 9 w Hiszpanji. 2) Siostry nauczycielki od św. Krzyża w Menzingen w Szwajcarji, zał. 1844 przez kapucyna Teodozego Florentini, utrzymują szkoły dla małych dzieci, dla nierozwiniętych, szkoły średnie i internaty dla dziewcząt oraz akademję św. Krzyża w Fryburgu. W r. 1900 otrzymały zatwierdzenie papieskie i pracują na misjach w Natalu, w Chile i w Indjach. W Europie posiadają zakłady w Szwajcarji, Italji, Czechosłowacji (Ernestinum w Pradze), w Anglji (Wimbledon) i w Badenji (Sackingen). 3) Siostry Miłosierdzia od św. Krzyża, powst. w r. 1852 w Chur w Szwajcarji, trudnią się pielęgnowaniem chorych, posiadają domy w Szwajcarji, Austrji, Badenji, Italji i w Indjach. 4) Siostry od św. Krzyża w Strassburgu, powst. w r. 1833, prowadzą w Niemczech zakłady poprawcze, zakłady dla ciemnych i głuchoniemych. 5) Córki Krzyża św. we Francji, powst. w r. 1625 w Roye, po rewolucji rozdzieliły się w liczne, nie-zależne od siebie kongregacje diecezjalne. 6) Córki Krzyża św., w Leodjum, posiadają zakłady w Belgji, Niemczech, Anglji i Indjach Wschodnich. 7) Siostry Krzyża św. w Manchester w Anglji. 8) Marjanitki od św. Krzyża. 9) Szare siostry od św. Krzyża w Kanadzie i Stanach Zjednoczonych. 10) Czcicielki Krzyża św. w Annam w Indjach, powst. w XVII w., prowadzą szkoły i sierocińce dla krajowców. 11) Czcicielki Krzyża św. w Japonji, kongregacja, złożona z Japonek, poświęcająca się nauczaniu dzieci i pielęgnowaniu chorych, zał. w r. 1875 przez biskupa Lancaigne w Motobari, posiada 12 klasztorów ze 160 siostrami.

 Krzyżowa droga, ob. Droga Krzyżowa.

 Krzyżowe dni, ob. Dni Krzyżowe.

 Krzyżowe wojny, ob. Krucjaty.

 Kserofagja, najsurowszy rodzaj postu, polegający na jedzeniu tylko suchego chleba lub innych pokarmów suchych, niegotowanych. Post takiPost taki, zwany w Polsce suszeniem, obchodzili chrześcijanie od IV w. do końca średniowiecza w ciągu Wielkiego Postu.

 Ksiądz, kapłan katolicki, do XVI wieku nazwa świeckiego panującego (książę), od czasów wprowadzenia chrześcijaństwa w Polsce, według kroniki Galla od czasów Bolesława Chrobrego, tytuł duchownych katolickich, przez który przetłumaczono łacińskie „dominus“, romańskie „don“.

 Ksieni (abbatissa), przełożona klasztoru, opatka.

 Księgi liturgiczne, zawierają przepisy i formy kultu zewnętrznego. Ob. Liturgiczne prawo.

 Księgi parafjalne, ob. Metryki.

 Księgi symboliczne, ob. Symboliczne księgi.

 Ktystolatrzy, ob. Monofizyci.

 Kuczki (grec. skenopegia), święto namiotów czyli święto szałasów, obchodzone przez żydów w czasie od 15-go do 22-go miesiąca Tiszri, t. j. z końcem września lub w początkach października. Było pierwotnie świętem rolniczem, obchodzonem z powodu zakończenia zbiorów owoców, oleju i winobrania. Wskutek wędrówki izraelitów przez pustynię nazwano je świętem namiotów a w czasie pobiblijnym zaczęto je tłumaczyć jako pamiątkę nadania prawa na górze Synaj.

 Kult, cześć religijna, zewnętrzny objaw poczucia lub uświadomienia religijnego. Formy kultu stanowią właściwość każdej religji a spełnianie tych form jest oznaką przynależności do pewnego wyznania religijnego (ob. Religja).

 Kulturkampf, niem. „walka o kulturę“, walka, którą rzekomo w obronie kultury wypowiedział rząd pruski Kościołowi katolickiemu. Nazwy [255]„kulturkampf“ użył pierwszy Rudolf Virchow w odezwie wyborczej partj i postępowej w Prusach w r. 1873. Walkę tę rozpoczął rząd pruski od popierania sekty „starokatolików“, utworzonej przez oponentów przeciw uchwałom soboru Watykańskiego z r. 1869. Jednym z głównych celów walki było dla Bismarcka zgniecenie partji katolickiego centrum, która pod wodzą Ludwika Windthorsta sprzeciwiała się antypolskiej polityce Prus. Wniesiona przez ministra Falka a przeforsowana przez Bismarcka ustawa pruska o nadzorze szkolnym miała też głównie na celu usunięcie polskich księży, którzy jako inspektorowie szkolni opierali się germanizacji. W mowie swej z 14 maja 1872 r. użył Bismarck słynnego dotychczas zwrotu: „do Kanossy nie pójdziemy“. A jednak walkę przegrał.
 Prowadził ją na polu ustawodawczem i administracyjnem. Ustawodawczo dążył do zmiany artykułów 15 — 18 konstytucji pruskiej w kierunku zapewnienia państwu władzy nad Kościołem i możności decydowania w jego sprawach wewnętrznych. W tym celu przeforsował cztery ustawy, z 11, 12, 13 i 14 maja 1873 r., zw. „ustawami majowemi“: 1) o seminarjach duchownych, 2) o kościelnej władzy dyscyplinarnej i utworzeniu królewsko-pruskiego trybunału dla spraw duchownych, mającego prawo usuwania księży ze stanowisk kościelnych, 3) o nakładaniu kar kościelnych i 4) o wystąpieniu z Kościoła. Ustawy te, uznane ogólnie za chybione, wzbudziły opozycję nawet ze strony protestanckiej, a mianowicie partji nadwornego kaznodziei cesarza Wilhelma I, Rudolfa Kogla, która spowodowała upadek twórcy tych ustaw, ministra Falka. Same ustawy zostały przez Bismarcka w latach od 1880 do 1891 odwołane lub zmienione.
 Na polu administracji prowadził Bismarck walkę z równą bezwzględnością, gnębiąc w pierwszym rzędzie duchowieństwo polskie. Katolicki prepozyt wojskowy, ks. Namszanowski, został zasuspendowany za to, że zabronił odprawiać nabożeństwa katolickie w kościele garnizonowym, oddanym przez rząd sekcie „starokatolików“. Prymasa Polski, arcybiskupa Ledóchowskiego, uwięziono. Zniesiono poselstwo przy Stolicy Apostolskiej, departament katolicki w ministerstwie wyznań oraz stanowisko katolickiego prepozyta wojskowego. Zamach Kullmanna na Bismarcka w Kissingen w r. 1874 usiłowano zrzucić na partję katolicką (manewr powtórzony przez Callesa w Meksyku wobec mordercy Obregona w r. 1928). Zniesiono 296 klasztorów, utrzymujących szkoły i ochronki. Usunięto biskupa Martina z Paderborn, arcybiskupa Forstera z Wrocławia, biskupa Brinkmanna z Monasteru, arcybiskupa Melchera z Kolonji i biskupa Bluma z Limburga. Na innych biskupów nakładano surowe kary pieniężne i kary więzienia. Na mocy ustawy, zwanej „Sperrgesetz“ albo „Brotkorbgesetz“, wstrzymano dotacje kleru katolickiego.
 Wszystkie te gwałty i prześladowania, na które Pius IX odpowiedział encykliką z 25 lutego 1875 i powołaniem arcybiskupa Ledóchowskiego na stanowisko kardynała i prefekta Kongregacji De propaganda fide, nie przyniosły Bismarckowi zwycięstwa. Katolickie stronnictwo centrum wzrosło w silę (w r. 1879 w sejmie pruskim 95, w Reichstagu przeszło 100 członków) i utworzyło wraz z Polakami, Alzatczykami, Welfami i lewem skrzydłem liberałów zwartą większość, przeciw której antykościelna polityka Bismarcka nie mogła się ostać. Odwrót rozpoczął się od ustawy z 14 lipca 1880 r., zwanej „nowelą w sprawie zmiany ustaw kościelno-politycznych“, przez którą rząd otrzymał pełnomocnictwo dowolnego stosowania lub niestosowania ustaw majowych. Po tej ustawie przyszły dalsze: z 31 maja 1882, z 11 lipca 1883, 21 maja 1886 i 29 kwietnia 1887, osłabiające lub znoszące działanie „ustaw majowych“. Ustawą z 24 czerwca 1891 wypłacono duchowieństwu wstrzymane od r. 1875 dotacje, w kwocie przeszło 16 miljonów marek. W r. 1882 przywrócono poselstwo przy Watykanie a rozkazem gabinetowym z r. 1887 zmieniono rotę przysięgi biskupów, usuwając z niej zobowiązanie do przestrzegania ustaw państwowych. Tak skończył się pruski kulturkampf i najwięksi [256]wielbiciele Bismarcka przyznają, że skończył się jego porażką.
 („Geschichte des Kulturkampfes in Preussen“ ze stanowiska katolickiego Fr. Xav. Schulte, pod tym samym tytułem ze stanowiska protestanckiego: Ludwig Hahn; artykuł p. t. „Kulturkampf“ w dziele: Die Religion in Geschichte und Gegenwart, Tübingen 1912).

 Kurja biskupia (konsystorz biskupi, ordynarjat), ogół osób, dopomagających biskupowi w zarządzie diecezji. Do kurji biskupiej należą: wikarjuszi generalny, oficjał, kanclerz, promotor sprawiedliwości, obrońca węzła małżeńskiego i święceń, synodalni (prosynodalni) sędziowie i egzaminatorowie, proboszczowie konsultorzy, audytorzy, notarjusze, kursorzy i woźni. Wszystkich członków kurji mianuje biskup i odbiera od nich przysięgę.

 Kurja rzymska, ogół władz i urzędów, zapomocą których papież wykonywa rządy kościelne. Kurja składa się z kongregacyj (ob. Kardynałowie), trybunałów i urzędów. Trybunały papieskie są: 1) Sacra Poenitentiaria, rozstrzyga sprawy sumienia poza spowiedzią, udziela absolucyj, dyspens i łask, i osądza kwestje odpustów. 2) Sacra Rota Romana, trybunał apelacyjny, rozstrzyga odwołania od wyroków biskupów. 3) Signatura Apostolica, najwyższy trybunał kasacyjny Kościoła. Do urzędów kurjalnych należą: 1) Cancellaria Apostolica (ob. Kancelarja papieska). 2) Dataria Apostolica (ob. Datarja). 3) Camera Apostolica, zarządza majątkami Stolicy Apostolskiej. 4) Officium Secretariae status (Sekretarjat Stanu), załatwia sprawy o charakterze politycznym. 5) Secretaria brevium ad principes et epistolarum latinarum, układa pisma papieskie do panujących i inne akta łacińskie. Kurjalistami, czyli prałatami kurjalnymi zwą się prałaci, którzy pełnią faktycznie urzędy w kurji rzymskiej, w odróżnieniu od prałatów honorowych czyli tytularnych. Kurjalistami w ścisłem znaczeniu nazywają się urzędnicy kurji, jak adwokaci, notarjusze, prokuratorzy i in.

 Kwakrowie, sekta religijna, powstała w Anglji w połowie XVII wieku na tle przeciwieństw między oficjalnym Kościołem anglikańskim a prezbiterjanizmem i independentyzmem. Założycielem sekty był Jerzy Fox (1624 — 1691). Nazwa sekty (ang. quakers, od to quake — trząść się, drgać) pochodzi od konwulsyjnych drgawek, które jakoby nawiedzały zwolenników Foxa, zgromadzonych na rozmyślaniach pobożnych w Swarthmore, gdzie Fox wystąpił w r. 1649 jako prorok. Nauka jego jest dziwnem połączeniem skrajnego supernaturalizmu, który polega na wpatrywaniu się w wewnętrzne światło, będące bezustannem natchnieniem ducha bożego, z racjonalistycznem pojęciem ducha ludzkiego, który ma być równoznacznym z rozumem ludzkim. Wyznawcy tej nauki zbierają się i oczekują w milczeniu natchnienia bożego a kto je w sobie poczuje, tego duch boży zmusza do głośnego chwalenia Boga. Wobec tego wewnętrznego światła czytanie biblji, sakramenta i wszelkie obrządki są rzeczą zbyteczną, gdyż służba boża odbywa się w duchu a zebrani mają czekać, koso duch zmusi do mówienia. W praktyce jednak mówiącymi są zawsze te same osoby, a amerykańskie gminy kwakrów mają stałych predykantów. Pierwotne obyczaje kwakrów, jednakowy strój skórzany, przemawianie do wszystkich przez „ty“, nie pozdrawianie się wzajemne i t. p. ustąpiły. Pod względem zachowywania pierwotnych zwyczajów dzielą się kwakrzy na stronnictwo „mokrych“ (wet) o zapatrywaniach więcej liberalnych i na „suchych“ (dry), stanowiących odłam rygorystyczny. W Anglji, gdzie liczą obecnie około 20.000 wyznawców, noszą nazwę „przyjaciół“ (friends). Organizację ich stanowią gminy (particular meeting), zebrania okręgowe (quarterly meeting) i zebrania ogólne (yearly meeting). Na każdym z tych trzech stopni są organizacje męskie i żeńskie (womens monthly meetings i t. d.). W łonie każdej gminy rozróżnia się duchownych, najstarszych, którzy rządzą gminą i dozorców (męskich i żeńskich), którzy opiekują się młodzieżą. W Ameryce jest około 119.000 kwakrów, dzielących się na 26 niezależnych od siebie „Yearly meetings“.
 Sekta kwakrów utrzymuje liczne misje dla nawracania pogan w Indjach, na Ceylonie, Madagaskarze, w [257]Syrji i w Chinach, gdzie liczą około 20.000 tak zwanych adherentów. W łonie sekty istnieją różne komitety dla różnych celów: np. t. zw. Tract Association, wydająca rocznie około 100.000 traktatów, Library and Printing Committee trudni się drukarstwem i księgarstwem, Temperance Union propaguje wstrzemięźliwość, Peace Deputation krzewi ideały pokoju i zwalcza wojnę. Wspomnieć należy, że amerykańska misja kwakrów, która przybyła do Polski w r. 1919 w celu dopomożenia w walce z epidemją tyfusu, aż do swego wyjazdu w r. 1929 rozwijała bardzo wydatną i ofiarną działalność humanitarną, zaopatrując ludność, powracającą do kraju po przymusowej ewakuacji, w odzież, pościel i t. p., dożywiając dorosłych i dzieci, zwalczając prócz epidemji tyfusu gruźlicę, do-starczając sanatorjom żywności i pomocy lekarskiej dla studentów i profesorów wyższych uczelni i organizując zwózkę i obrabianie drzewa na odbudowę domów.

 Kwietyzm, teorja mistyczno-religijna, potępiona przez Kościół katolicki, upatrująca doskonałość w wyniszczeniu indywidualnych władz duszy i pogrążeniu się w bierności, ponieważ dusza bierna jakoby oddaje swe władze na wolę bożą i nie potrzebuje współdziałać z łaską bożą ani pracować nad sobą. Teorje kwietyzmu głosiła już w IV wieku w Azji Mniejszej sekta massaljanów czyli euchitów (ob. Massaljanie), którzy życie doskonałe upatrywali w połączeniu się z Bogiem przez modlitwę a wszelką pracę, dobre uczynki i kult zewnętrzny odrzucali. Podobne błędy głosiła sekta bogomiłów w X — XII w. i mistycy-kwietyści z góry Atos w XIV w. zwani hezychastami. W XVI w. kwietyzm głosili alombradowie (Alombrados), czyli illuminaci hiszpańscy a w w1. XVII usystematyzował teorje kwietystyczne Michał de Molinos (1640 — 1697), duchowny hiszpański, autor głośnego wówczas dzieła „Guida spirituale“, potępionego przez Inocentego XI (1687). Obrońca Molinosa, kardynał Piotr Petrucci (1636 — 1701) był również wyznawcą kwietyzmu a dzieła jego zostały potępione przez breve papieskie z r. 1689. We Francji kwietyzm głosił Franciszek Malavalle (1627 — 1719), barnabita La Combę (zm. 1699), i Jan Labadie (ob. Labadyści). Błędy kwietystyczne, zawarte w pismach Fenelona, arcybiskupa w Cambrai (1651 — 1715), zwalczał słynny kaznodzieja francuski Bossuet. U kwietystów XVII wieku przebija wpływ protestantyzmu a mianowicie doktryna o całkowitem zepsuciu natury ludzkiej przez grzech pierworodny, odrzucanie wartości dobrych uczynków i współpracy z łaską bożą jako aktów niedoskonałych oraz wiara w determinizm.

 Kwintomonarchjanie (ang. Fifth Monarchy Men) czyli „zwolennicy piątego państwa“, sekta powstała w Angjli w r. 1653. Utrzymywali na podstawie słów proroka Daniela, że po dawnych monarchjach: haldejskiej, perskiej, greckiej i rzymskiej, nastąpiła piąta monarchja, Chrystusowa, którą nazywali „państwem świętych“. Od czasów Kromwela aż do XVIII w. stanowili stronnictwo polityczno-religijne. Odrzucali panujący ustrój państwowy i kościelny jako „wstrętny Bogu“ i dążyli do zastosowania idei chiljastycznych (ob. Chiljazm). Spowodowali w Anglji rozruchy, przygotowując w r. 1657 zamach na Kromwela i biorąc w r. 1659 udział w buncie przeciwko władzy parlamentu. Przywódcy ich ponieśli w r. 1661 karę śmierci.

 Kwintyniści (Quintynjanie), ob. Libertyni.

 Kyrie elejson, z greek. „Panie zmiłuj się“, krótka modlitwa, wprowadzona do Kościoła zachodniego przez pap. Sylwestra I z rytu greckiego. Odmawia się 9-krotnie w czasie mszy św. po Gloria, na początku i końcu litanji i przy wielu obrzędach kościelnych.

Tekst jest własnością publiczną (public domain). Szczegóły licencji na stronie autora: Stanisław Piekarski.