Prawdy i herezje. Encyklopedja wierzeń wszystkich ludów i czasów/E (całość)

<<< Dane tekstu >>>
Autor	Stanisław Piekarski
Tytuł	Prawdy i herezje. Encyklopedja wierzeń wszystkich ludów i czasów
Wydawca	Wydawnictwo M. Arcta
Data wyd.	1930
Druk	Drukarnia Zakładów Wydawniczych M. Arct, Sp. Akc.
Miejsce wyd.	Warszawa
Źródło	Skany na Commons
Inne	E – wykaz haseł Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI  Cała encyklopedia Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI
Indeks stron

›››

[88]

E

 Ea, bóstwo babilońskie, król oceanu, ojciec Marduka, opiekun mądro-ści, sztuk i rękodzieł. (Ob. Asyrja i Babilonja).

 Ebjonici, sekta żydowsko-chrześcijańska. Nazwa pochodzi od wyrazu hebrajskiego ebionim, znaczy „ubodzy“. Ebjonici trzymali się nauki i zwyczajów religijnych żydowskich, uważali św. Pawła za odstępcę i zaprzeczali bóstwa Chrystusa, uznawali jednak ewangelję św. Mateusza w apokryficznej formie, zwaną ewangelją ebjonitów. Żyli w Palestynie i krajach sąsiednich. W V wieku po Chr. zanika ślad o nich.

 Ebner, nazwisko dwóch zakonnic, żyjących z końcem XIII i z początkiem XIV wieku, niespokrewnionych z sobą, lecz głośnych jednako z powodu ascetycznego sposobu życia. 1) Starsza z nich Krystyna (1277 — 1355) była dominikanką w Norymberdze i doznawała widzeń i objawień. Wskutek sławy jej świątobliwego życia cesarz Karol IV odwiedził ją w klasztorze i przyjął jej błogosławieństwo. Zostawiła notatki, przechowane w odpisie z XV wieku, będące ważnym zabytkiem mistyki średniowiecznej. 2) Małgorzata Ebner (1291 — 1351), zwana św. Małgorzatą z Kortony, była dominikanką z Donauwörth i doznawała również objawień. Przeświadczenie o jej świętości utrwaliło się wśród ludu i dotychczas jej grób jest celem pobożnych pielgrzymek.

 Ecce Agnus Dei (= „Oto Baranek Boży“) słowa, które wymawia kapłan przy ołtarzu przed udzieleniem komunji, odwrócony twarzą do komunikujących się, trzymając Hostję w dwóch palcach prawej ręki ponad cyborjum, trzymanem w lewej ręce.

 Ecce homo (= „oto człowiek“) wyrazy, które według ewangelji św. Jana (XIX. 5) wymówił Piłat, ukazując Żydom ubiczowanego Chrystusa w cierniowej koronie. Jest to również od średnich wieków nazwa licznych obrazów przedstawiających tę scenę Męki Pańskiej.

 Ecclesia, wyraz grecki, oznaczał zwołane przez herolda zebranie wolnych obywateli. Tłumaczenie aleksandryjskie biblji na język grecki używa tego wyrazu jako przekład żydowskiej nazwy zebrania członków gminy. W łacińskim przekładzie Nowego Testamentu „ecclesia“ znaczy „kościół“.

 „Ecclesia Christi“, tak nazywa się od słów początkowych bulla papieża Piusa VII, ogłaszająca konkordat, zawarty w r. 1801 z Napoleonem (ob. Konkordat).

[89] Echternach, miejscowość w W. Księstwie Luksemburskiem, gdzie dawniej znajdowało się opactwo benedyktyńskie, a obecnie kościół, odbudowany w r. 1868, w którym umieszczone są relikwje św. Willibrorda (658 — 738). W niezwykły sposób odbywa się procesja ku czci tego świętego, przy której uczestnicy postępują pięć kroków naprzód a dwa wstecz. Cesarz Józef II w r. 1786 zakazał odbywania tej procesji, mimo tego od r. 1802 rozpoczęto ponownie ją odprawiać, a w r. 1888 brało w niej udział 11 tysięcy osób.

 Eckhart (Eccart), najwybitniejszy mistyk niemiecki XIII wieku, znany pod nazwą „mistrza, Eckharta“. Był przeorem a następnie prowincjałem dominikanów w Saksonji i wykładał w akademji w Paryżu, Strassburgu i w Kolonji. Dociekania teoretyczno-mistyczne, którym się oddawał, doprowadziły go do kolizji z nauką Kościoła katolickiego.
 W XIX wieku odnaleziono jego pisma łacińskie i uznano go w Niemczech za najbardziej oryginalnego myśliciela niemieckiego średniowiecza, za ojca niemieckiej mistyki.

 Eck Jan, teolog katolicki (1486 — 1543), słynny przeciwnik Lutra i protestantyzmu. Wyświęcony w r. 1508 na kapłana, otrzymał w r. 1510 doktorat teologji i był przez 32 lata profesorem uniwersytetu w Ingolstadzie. Wystąpił przeciw nauce Lutra w piśmie pod tytułem „Obeliski“, odbył w r. 1519 trwającą trzy tygodnie dysputę z Lutrem w Lipsku i wyszedł z niej zwycięsko. W r. 1520 udał się do Rzymu i wyjednał bullę, potępiającą tezy Lutra. Działał bezustannie słowem i piórem, zwalczając protestantyzm. Na sejmie augsburskim był współautorem t. zw. konfutacji, zbijającej błędy wyznania luterskiego, a w latach 1540 i 1541 brał udział w dysputach, zaczętych w Wormacji, a dokończonych w Ratysbonie.
 W r. 1537 przetłumaczył biblję na język niemiecki.

 Ecolatra, ob. Scholastyk.

 Eden, oznacza w biblji miejsce, w którem żyli pierwsi rodzice przed upadkiem grzechowym (ob. Raj).

 Edessa, miasto w północnej Mezopotamji, od drugiej połowy IV stulecia siedziba słynnej szkoły edeskiej. Była to szkoła katechetyczna i biblijna, posiadająca własną metodę egzegetyczną w wykładzie biblji. Założona przez św. Efrema Syryjczyka (ob.), odznaczała się wysokim poziomem i nastrojem mistyczno-poetycznym.

 Edmund św., arcybiskup w Canterbury, ur. w r. 1175, zmarł w r. 1240, kanonizowany w r. 1247. Studjował w Paryżu i Oxfordzie, z powodu nadzwyczajnego daru wymowy wybrany został na kaznodzieję angielskiej wyprawy krzyżowej. Zmuszony do usunięcia się do Francji, umarł w Pontigny.

 Edmund św. (840 — 870), król angielski, wzięty do niewoli przez Duńczyków, został przywiązany do drzewa i zabity strzałami z łuku. Jest patronem królów angielskich, a jego święto zaliczono w r. 1122 do uroczystości narodowych.

 Edward (Eadweard) Wyznawca, ostatni anglosaski władca Anglji, powołany na tron w r. 1042, umarł w r. 1066. Zaliczony w poczet świętych, otrzymał od papieża przydomek „Wyznawca“. Pozostawił zbiór praw, będący podstawą prawodawstwa angielskiego.

 Edykt medjolański, zwany także edyktem tolerancyjnym, wydany w r. 313 przez cesarza Konstantyna i Licynjusza, położył kres prześladowaniom chrześcijan w państwie rzymskiem. Wprowadzony w życie w zachodniem państwie rzymskiem przez Konstantyna Wielkiego zaraz po wydaniu, zapewniał chrześcijanom wolność publicznego wyznawania religji, a Kościołowi prawa korporacji publicznej (ob. Chrześcijan prześladowanie).

 Edykt nantejski, wydany w r. 1598 przez Henryka IV, króla francuskiego, zapewniał protestantom francuskim, czyli hugenotom, zupełną wolność religijną, własność posiadanych kościołów, przystęp do powszechnych uczelni i szpitali, możność piastowania publicznych urzędów i godności, oraz równe z katolikami prawa ławnicze we wszystkich trybunałach francuskich. Edykt ten został przez Ludwika XIV w r. 1685 odwołany (ob. Hugenoci).

 Edykt restytucyjny. W czasie [90]wojny trzydziestoletniej wydał cesarz Ferdynand II w r. 1629 edykt, mocą którego przywrócono katolikom posiadanie dóbr kościelnych, zabranych przez protestantów, przyznano tak katolikom jak i protestantom t. zw. ius reformandi, a swobodę religijną uznano jako przywilej katolików i protestantów wyznania augsburskiego. Ten edykt, wykluczający protestantów wyznania reformowanego, czyli kalwinów, od swobody religijnej i wywołujący zatargi co do dóbr duchownych, dał powód do dalszej wojny. W r. 1635 zmuszono cesarza do odwołania edyktu restytucyjnego.

 Edykt wormacki wydał cesarz Karol V w r. 1521. Za zgodą stanów Rzeszy orzekł w nim banicję Lutra i jego stronników oraz nakazał zniszczenie jego pism. Edykt ten został odwołany na sejmie w Spirze w r. 1526.

 Efez, miasto w Azji Mniejszej, jedno z 12 miast jońskich, słynne w świecie starożytnym z powodu wspaniałej świątyni Artemidy (Diany efeskiej), zbudowanej w VII wieku przed Chr., spalonej przez Herostratesa w noc urodzenia Aleksandra W. (356 przed Chr.), wkrótce potem odbudowanej z wielkim przepychem, złupionej przez wysłańców Nerona w roku 65 po Chr. i ponownie spalony przez Gotów w r. 262. Św. Paweł przybył do Efezu w r. 53 i założył tam gminę chrześcijańską. W r. 431 odbył się w Efezie trzeci sobór powszechny z powodu herezji Nestorjusza, a w r. 449 tak zwany „synod rozbójników“, zwołany przez cesarza Teodozjusza II pod przewodnictwem zwolennika herezji Eutychesa, patrjarchy aleksandryjskiego Dioskura, który terorem zmusił zebranych biskupów do potępienia nauki, przeciwnej herezji Eutychesa. Na synodzie w Rzymie, zwołanym przez papieża Leona w październiku 449 r., uznano uchwały synodu efeskiego za nieprawne i odtąd zwano ten synod „synodem rozbójników“, albo „rozbojem efeskim“.

 Efrem Syryjczyk, jeden z najwybitniejszych Ojców Kościoła, zwany prorokiem Syryjczyków. Wskutek wojen perskich opuścił w r. 363 swe miasto rodzinne Nisibis i zamieszkał w Edessie, gdzie założył szkołę teologiczną, której był najsłynniejszym nauczycielem. Umarł jako diakon ok. r. 378. Zaliczony w poczet świętych, czczony jest tak w Kościele rzymsko-katolickim jako też i w greckim i maronickim. Pozostawił pisma treści egzegetycznej, dogmatycznej i moralnej oraz hymny, pisane w języku syryjskim.

 Egede Hans (1686 — 1758), misjonarz protestancki Grenlandji. W r. 1721 założył dla chrześcijan grenlandzkich kolonję Godthaab na zachodniem wybrzeżu Grenlandji, a w Kopenhadze seminarjum misjonarskie dla Grenlandji i otrzymał od króla duńskiego tytuł superintendenta Grenlandji. Jego syn Paweł Egede wykończył zaczęte przez ojca tłumaczenie Nowego Testamentu na język grenlandzki i napisał w tym języku katechizm i rytuał grenlandzko-duński. Zmarł w Kopenhadze w r. 1789.

 Egipska religja. Przyczyną szczególnego stanowiska, jakie zajmuje religja starożytnego Egiptu w porównawczej historji religji, jest przedewszystkiem jej starożytność. Według pomników i zabytków, które egiptologja zdołała odczytać i wyjaśnić w ostatnich 80 latach, początki tej religji sięgają czterech tysięcy lat przed Chr., a pierwiastki, z których się składa, są tak różnorodne, że niepodobna jej przedstawić jako jednolitego i skończonego w sobie systemu religijnego. Wszystkie formuły, przyjęte przez religioznawstwo, któremi próbowano określić religję egipską, a mianowicie monoteizm, henoteizm, panteizm, kult słońca, kult natury, animizm czy fetyszyzm, okazują się niewystarczające, gdyż w religji tej znajdują się pierwiastki, należące do wszystkich powyższych kategoryj. Najmniej jest pierwiastków monoteistycznych, których niektórzy badacze (De Ronge, Pierret) dopatrują się w religji egipskiej na podstawie nazw, nadawanych bóstwu, jak „jedyny“, „nieskończony“, „przedwieczny“ i t. p. Bardziej wyczerpujące jest określenie religji egipskiej jako kultu słońca, który będąc religją państwową, przeobraził się w drodze ewolucji i wskutek wpływów religji ludów postronnych w panteistyczny kult sił przyrody: słońca, księżyca, nieba, ziemi, [91]rzeki Nilu, zwierząt i roślin. Bogiem najwięcej czczonym w całym Egipcie i we wszystkich okresach przeobrażeń religijnych było słońce, Râ. Również bogiem słonecznym jest Horus, uważany za duszę lub syna boga Râ. Jego symbolem jest uskrzydlona tarcza słoneczna, a krogulec ptakiem jemu poświęconym. Seb — ziemia, Nuit — niebo, Ah — księżyc i Hapi — Nil, są też bóstwami, czczonemi w całym Egipcie. Szeroko rozpowszechniony był kult Ozyrysa, który jest także bogiem słońca, synem Seb i Nuit, ziemi i nieba. Żoną jego była Isis (Izyda), Horus jego synem, a Set, po grecku Typhon, jego bratem. Wedle legendy, podanej przez Plutarcha, Ozyrys był królem Egiptu, mądrym i dobroczynnym. Brat jego Set podstępem złowił go w zasadzkę, zabił i zwłoki zamknął do trumny, którą rzucił do morza. Isis odnalazła zwłoki męża, ożywiła je a syn jej Horus zwyciężył Seta i pomścił śmierć ojca. Mimo tego Set, choć zwyciężony, nie stracił władzy. Jest on, według jednych, uosobieniem zła, podczas gdy walczący z nim Horus przedstawia pierwiastek dobra. Inni uważają Seta za personifikację nieurodzajnej pustyni i niszczącej siły wiatru pustynnego w przeciwstawieniu do dobroczynnego działania słońca, urodzajnej ziemi i wód Nilu.
 Prócz tych głównych bóstw, czczonych w całym Egpcie, było mnóstwo bóstw lokalnych jak Ptah (Ftaa), Bastet, Neith, Hator i Mut. Szczególną cześć oddawano niektórym zwierzętom, jak kotom, krokodylom, wężom, ibisom i in. Cześć boską odbierał Apis, byk, poświęcony bogu słońca Amon-Râ, krowa bogini Hator, sęp bogini Mut i wiele innych. Najwspanialszą świątynią była świątynia boga Amon-Râ w Karnaku.
 Według wierzeń egipskich człowiek składa się z ciała (khet), duszy (ba), przedstawianej w postaci szarańczy lub ptaka, ulatującego w chwili śmierci człowieka, nazwiska (ren) i z pierwiastka, zwanego „ka“, co oznacza wierne odbicie osobistości człowieka, jego widmo, które nie umiera, lecz towarzyszy człowiekowi do grobu, a dalsze jego istnienie zawisło od konserwacji ciała zmarłego. Z temi wierzeniami było w związku balsamowanie ciał i obrzędy pogrzebowe, których celem było zapewnienie zmarłemu życia zagrobowego. W tym celu też wkładano do grobowca „księgę zmarłych“ lub wyjątki z niej, pisane lub ryte w kamieniu. „Księga zmarłych“, przechowana dotychczas w kilkunastu egzemplarzach, różnych co do treści, składa się ze 150 — 165 rozdziałów, zawierających modlitwy i formuły i jest rodzajem przewodnika dla zmarłych, który ma im ułatwić drogę pozagrobową i odnalezienie krainy Ozyrysa, pole Jalu, będące przybytkiem szczęśliwych. Rozdział 125 „księgi zmarłych“ mieści w sobie wyobrażenie sądu nad duszami zmarłych. Sąd ten sprawuje Ozyrys z 42 sędziami, przyczem Anubis waży serce zmarłego, a Thot zapisuje wyrok. W rozdziałach 76 — 78 „Księgi zmarłych“ są ustępy, z których wynika, że zmarli mogli się przeobrażać, a mianowicie przybierać postać złotego krogulca, lilji, ptaka, zwanego bennu, barana, krokodyla i t. p. Nie jest to jednak wędrówka dusz w znaczeniu metempsychozy hinduskiej, gdyż oznacza dowolną możność przeobrażania się w postaci boga albo czczonego narówni z bóstwem zwierzęcia lub rośliny dla dostąpienia zupełnej szczęśliwości.
 (G. Maspero, Les Inscriptions der pyramides de Saqqarah, Paris 1894; Ed. Naville, Das ägyptische Totenbuch, Berlin 1886; Le Page-Renouf, The Book of the Dead, translation and commentary, Leipzig 1907; E. Schiaparelli, II libro dei funerali dei antichi Egiziani, Torino 1881 — 1890; I. H. Breasted, The Development of Religion and Thought in Ancient Egipt. New York. 1918).

 Egipt współczesny, królestwo konstytucyjne, od r. 1922 zwalniające się coraz bardziej z pod protektoratu Anglji, liczy wraz z Sudanem anglo-egipskim około 20 miljonów mieszkańców. Pod względem wyznaniowym najliczniejsi są wyznawcy islamu (mahometanie), których liczba w samym Egipcie wynosi 11.624.000, a z Sudanem przeszło 18 miljonów. Wyznawców Kościoła grecko-wschodniego jest w Egipcie 856.000, katolików 108.000, protestantów 47.000, innych wyznań chrześcijańskich 14.000, żydów 60.000.

[92] Egzamina duchownych. I. W Kościele katolickim klerycy, mający przyjąć święcenia, muszą się poddać egzaminowi z nauk teologicznych w zakresie odpowiednim do stopnia święcenia, które mają otrzymać. Ponadto istnieje egzamin, zwany konkursowym dla duchownych, ubiegających się o beneficjum duszpasterskie. Gdy opróżni się takie beneficjum, biskup ogłasza konkurs i rozpatruje wraz z trzema egzaminatorami podania zgłaszających się kandydatów, a następnie egzaminuje ich co do wieku, obyczajów, nauki, roztropności i innych warunków, potrzebnych na ten urząd, poczem egzaminatorzy wydają ocenę, czy kandydat jest godny i zdolny. W diecezjach polskich, które były pod zaborem austrjackim lub pruskim, odbywa się dwa razy na rok dla kandydatów na proboszczów egzamin z nauki, który ma ważność na pięć lat. Kto złożywszy taki egzamin stara się o wakujące probostwo, podlega jeszcze egzaminowi co do przymiotów, które oprócz nauki, potrzebne są na tę parafję. W diecezjach polskich, które były pod zaborem rosyjskim, doktorzy i magistrzy teologji lub prawa kanonicznego wolni są od wszystkich egzaminów konkursowych. Do konkursu na probostwo mogą stawać księża, którzy odbyli przedtem egzamin wikarjuszowski.
 II. Kandydaci na urząd pastorów ewangelickich muszą się poddawać dwukrotnemu egzaminowi. Jeden z nich składa kandydat po ukończeniu trzechletnich studjów teologicznych i po złożeniu go uzyskuje „licentiam concionandi“, t. j. prawo miewania kazań. Drugi egzamin składa kandydat na pastora w rok, a najwyżej dwa lata po pierwszym. Nazywa się ten egzamin „pro ministerio“ i nadaje kandydatowi prawo być wybranym i powołanym na pastora. Pierwszy z tych egzaminów ma charakter naukowy, drugi praktyczny. Z powodu racjonalistycznego kierunku nowoczesnych studjów teologji protestanckiej istnieje we wszystkich wyznaniach protestanckich naprężenie pomiędzy teorją a praktyką, między teolog ją racjonalistyczną, nieuznającą żadnych prawd stałych a religją praktyczną, której ma służyć pastor w zetknięciu ze zborem i wymaganiami, które stawia swoim sługom każdy zorganizowany związek wyznaniowy.

 Egzaminatorowie synodalni i prosynodalni. W Kościele katolickim ustanawia ich synod diecezjalny na wniosek biskupa, a jeśli synod nie odbywa się, mianuje ich biskup. W każdej diecezji jest ich najmniej 4 a najwyżej 12. Zadaniem ich jest egzaminować kandydatów na parafje, kleryków przed święceniami, kapłanów na spowiedników i kaznodziejów.

 Egzamin przedślubny. Proboszcz katolicki, zanim udzieli ślubu, ma obowiązek zbadać, czy nie zachodzą przeszkody ważnego i godziwego zawarcia małżeństwa, czy obydwie strony a zwłaszcza narzeczona godzi się dobrowolnie i bez przymusu na małżeństwo oraz czy obie strony są dostatecznie obznajmione z zasadami wiary. Od egzaminu z katechizmu może proboszcz uwolnić tych, którzy ukończyli szkoły, o ile w nich udziela się nauki religji.

 Egzarcha, biskup Kościoła wschodniego, mający władzę metropolitalną nad resztą biskupów swej prowincji, którą nazywano eparchją. Byli nimi w pierwszych wiekach chrześcijaństwa biskupi Aleksandrji, Antjochji, Efezu, Cezarei i Heraklei. Gdy dwaj pierwsi oraz biskupi Jerozolimy i Konstantynopola otrzymali tytuł patrjarchów, egzarchami pozostali biskupi Efezu, Cezarei i Heraklei. Byli niezależni od żadnego patrjarchy i mieli władzę nad kilkoma prowincjami, np. egzarcha efeski nad Azją Prokonsularną, cezarejski nad Pontem, heraklejski nad Tracją. We Włoszech egzarchą był biskup Rawenny. W Polsce w r. 1919 tytuł egzarchy nosił zwierzchnik Kościoła prawosławnego, zanim otrzymał tytuł metropolity, którego obecnie używa (ob. Grecko-wschodni Kościół).

 Egzegeza, ob. Hermeneutyka.

 Egzekwje. W Kościele katolickim egzekwjami nazywają się w znaczeniu obszerniejszem wszelkie obrzędy przy zmarłych, a w znaczeniu ściślejszem nabożeństwo żałobne. Katolickie nabożeństwo za dusze zmarłych opiera się na dogmacie o „Świętych obcowaniu“, t. j. na wspólnictwie [93]wszystkich członków Kościoła, żywych i zmarłych. Dlatego Kościół katolicki odprawia egzekwje tylko za dusze zmarłych katolików. (Ob. Obcowanie świętych).

 Egzempcja, (= wyjęcie), w prawie kanonicznem przywilej, polegający na tem, że niektórzy duchowni świeccy lub zakonni są wyjęci z pod władzy bezpośredniego zwierzchnika duchownego a poddani pod władzę innego, zazwyczaj wyższego zwierzchnika. Tak np. mogą być niektórzy biskupi wyjęci z pod władzy arcybiskupa i poddani bezpośrednio papieżowi. Członkowie zakonów regularnych są wyjęci z pod jurysdykcji biskupa i podlegają papieżowi i swoim przełożonym zakonnym. Według art. VII konkordatu polskiego z r. 1925 są kapelani wojskowi wyjęci z pod władzy właściwego biskupa ordynarjusza, a poddani pod władzę biskupa polowego i posiadają prawa proboszczowskie wobec wojskowych i ich rodzin, wyjętych z pod jurysdykcji miejscowego proboszcza.

 Egzodus (Exodus), ob. Pentateuch.

 Egzogamja (exogamiia), znajdujący się w niektórych pierwotnych religjach zakaz zawierania małżeństwa między osobami, należącemi do tego samego pokolenia (ob. Totemizm). Zakaz ten, rozszerzony do osób spokrewnionych, wszedł z prawa zwyczajowego do prawa kanonicznego i państwowego.

 Egzomologesis w pierwotnym Kościele chrześcijańskim grecka nazwa spowiedzi.

 Egzorcysta, ob. Egzorcyzm.

 Egzorcyzm, w liturgice chrześcijańskiej uroczyste zaklęcie szatana i wypędzenie go w imię Boga. W III wieku ery chrześcijańskiej ustanowiono osobne święcenie niższe, dotychczas istniejące, kleryków — egzorcystów, którym jednak nie wolno egzorcyzmować bez zezwolenia biskupa. Najwięcej znany jest egzorcyzm, wchodzący w skład ceremonji chrztu. Luteranie zachowali egzorcyzm i bronili go przed zwolennikami wyznania helweckiego, a berliński ceremonjał protestancki (Berliner Dom = und Hofagende) z r. 1882 przepisuje formę egzorcyzmu przy chrzcie.

 Egzorta (exhorta, exordium) przemówienie duchownego, nie będące kazaniem, lecz raczej przemową okolicznościową, mającą na celu pouczenie i zbudowanie wiernych.

 Egzoteryzm, ob. Ezoteryzm.

 Einsiedeln, opactwo benedyktynów w Szwajcarji i miejsce odpustowe z kościołem, zwanym „Notre Dame des Ermites“, podlega bezpośrednio papieżowi i jest jedynym klasztorem konsystorjalnym, t. j. takim, którego opata prekonizuje papież na publicznym konsystorzu. Opat klasztoru w Einsiedeln wykonywa na terytorjum przyległem, liczącem około 17 tysięcy katolików, władzę duchowną, niezależną od biskupiej.

 Eisenach, miasto w Turyngji, jest od r. 1852 miejscem perjodycznych zjazdów niemieckich duchownych protestanckich. Na konferencje te, które od r. 1854 powtarzają się co dwa lata, wysyłają naczelne władze ewangelickich „kościołów krajowych“ w Niemczech swych delegatów, którzy mają za zadanie omawiać sprawy życia kościelnego i uzgadniać zachodzące między nimi kolizje, „nie uwłaczając samoistności poszczególnych kościołów krajowych“. Na tych konferencjach, na których bywa reprezentowanych 25 „kościołów krajowych“, wskutek różnorodności zapatrywań i wierzeń religijnych, panujących w każdym z nich, mogą być rozważane tylko kwest je kościelne o charakterze zewnętrznym, jak np. wydanie wspólnego śpiewnika, traktowanie sekt protestanckich, wizytacje pastorałów, rewizja tekstu tłumaczenia biblji, dokonanego przez Lutra, ujednostajnienie dnia obchodu święta reformacji, ustanowienie wspólnego święta pokuty i modlitwy i t. p. Różnice zasadnicze, zachodzące pomiędzy poszczególnemi „kościołami krajowemi“, omija się starannie.

 Eklektycyzm, metoda niektórych filozofów, polityków, artystów i t. p., którzy starają się wybrać z różnorodnych systemów czy sposobów swych poprzedników lub współczesnych pewne szczegóły, wedle ich mniemania najlepsze, czy też najwięcej zbliżone do prawdy, aby z tych szczegółów zbudować nowy system, nową doktrynę, czy też nowy sposób (manierę). W III wieku przed Chr. istniała [94]w Aleksandrji szkoła filozoficzna eklektyków, założona przez filozofa Potamona. Eklektycyzm filozoficzny wprowadził do nauki w XIX w. zbliżoną, do eklektycyzmu jest synkretyzm (ob.).

 Eklesiastes, po łacinie concionator, po żyd. kohelet, oznacza mówcę, zapowiadacza, kaznodzieję. Jest to tytuł jednej z ksiąg Starego Testamentu, przypisywanej Salomonowi. Treścią tej księgi są wywody o znikomości rzeczy ludzkich i o tem, że dobra świata, mimo swej znikomości, używane według praw bożych, są podstawą szczęścia na ziemi, do którego człowiek winien dążyć.

 Eklezjastyk (po łac. ecclesiasticus znaczy duchowny, ecclesia — kościół) tytuł jednej z ksiąg Starego Testamentu, której autorem miał być Jezus, syn Siracha, mieszkaniec Jerozolimy, żyjący około r. 300 przed nar. Chr. Treścią jej są refleksje na temat prawdziwej mądrości życia i wskazówki postępowania w różnych okolicznościach życia na polu etycznem, politycznem i gospodarczem.

 Ekonom biskupi. Po śmierci biskupa, kapituła katedralna wybiera wikarjusza kapitulnego dla zastępstwa biskupa co do praw duchownych i do-czesnych, równocześnie jednak zarządcę dóbr, zwanego ekonomem, który ma mieć staranie o rzeczy kościelne, tudzież o dobra i dochody biskupstwa. Urząd ten, który ustaje z chwilą objęcia rządów diecezji przez nowego biskupa, sprawuje ekonom w zależności od wikarjusza kapitulnego i jest wraz z nim zobowiązany do złożenia biskupowi sprawozdania ze swego urzędu.

 Ekskardynacja, zezwolenie, udzielone duchownemu na przejście do innej diecezji. Na mocy takiego zezwolenia, które nazywa się litterae dimissoriae albo exeat, duchowny zostaje zwolniony z pod władzy swego dotychczasowego biskupa.

 Ekskluzywa w znaczeniu prawa kanonicznego jest to uprawnienie do uznania niektórych osób za wykluczone od zajęcia pewnego urzędu kościelnego. W szczególności jest ekskluzywą t. zw. prawo veta, posiadane przez długi czas przez monarchów Austrji, Francji i Hiszpanji odnośnie do wyboru papieża. Monarchowie ci mieli prawo zgłosić przed wyborem deklarację, wykluczającą jednego z kandydatów od wyboru. Ostatni raz to prawo wykonała Austrja w r. 1903 za pośrednictwem kardynała Puzyny, który w czasie konklawe złożył deklarację, wykluczającą od wyboru kardynała Rampollę. Wybrany został wtedy na papieża Pius X, który zniósł prawo ekskluzywy czy veta, zakazując konstytucją „Commissum Nobis“ z 20 stycznia 1904 kardynałom i konklawistom pod zagrożeniem ekskomuniki zakładać veto lub ekskluzywę z polecenia jakiegokolwiek monarchy czy państwa, nawet pod postacią prostego życzenia.
 Niektóre rządy posiadały na podstawie konkordatu lub przez przywłaszczenie prawo veta przy obsadzaniu biskupstw i probostw. Polski konkordat z r. 1925 przyznaje w art. XI Państwu Polskiemu wpływ na nominację biskupów przez to, że papież przed mianowaniem biskupa zwraca się do prezydenta Rzeczypospolitej celem upewnienia się, czy przeciw osobie kandydata nie przemawiają względy natury politycznej. Prawo to, przyznane Polsce, którego skutek równa się skutkowi ekskluzywy, nazywa się technicznie: „droit de regard“. Podobne prawo posiada rząd polski odnośnie do nominacji proboszczów. A mianowicie na podstawie art. XIX konkordatu biskup przed dokonaniem nominacji proboszcza ma zasięgać wiadomości u właściwego ministra, czy kandydat jest obywatelem polskim, czy odbył studja teologiczne w Polsce lub w instytucjach papieskich i czy jego działalność nie jest sprzeczna z bezpieczeństwem Państwa. Jeżeli minister stwierdzi, że kandydat nie posiada którego z tych warunków, nominacja nie może nastąpić, chyba tylko za wyraźnem zezwoleniem rządu.

 Ekskomunika, kara kościelna, polegająca na wykluczeniu dotkniętego nią ze społeczności kościelnej i z uczestnictwa wiernych, t. j. pozbawienia go praw, wynikających z łączności z Kościołem. Ekskomunika nazywa się klątwą, czyli anathema, jeśli orzeczenie jej następuje w sposób uroczysty [95]z ceremonjami podanemi w Pontyfikale rzymskim. Dawniej prócz klątwy istniała t. zw. ekskomunika mniejsza, zniesiona konstytucją papieską, z r. 1869. Ekskomunikowani dzielą się na tolerowanych (tolerati) i nietolerowanych czyli takich, których należy unikać (vitandi). Ekskomunikowanym, którego katolicy winni unikać, jest tylko ten, którego Stolica Apostolska po imieniu ekskomunikowała i to tylko wtedy, jeśli ekskomunika została publicznie ogłoszona i jeśli w wyroku wyraźnie powiedziano, że go należy unikać. Ekskomunika pozbawia prawa udziału w nabożeństwie, wyklucza od przyjmowania sakramentów i jeśli ekskomunikowany umarł bez pokuty, pozbawia pogrzebu kościelnego. Dotknięty tą karą duchowny nie może godziwie sprawować sakramentów i nie może otrzymać żadnej godności lub jakiejkolwiek funkcji kościelnej.

 Ekspedyt św., ob. Expedyt św.

 Ekspektatywa, czyli prawo oczekiwania, sposób nadania beneficjum kościelnego jeszcze nieopróżnionego drogą t. zw. prewencji, która polega na tem, że papież uprzedza wakans i nadaje beneficjum niewakujące, t. j. jeszcze prawnie posiadane, duchownemu, który w ten sposób otrzymuje ekspektatywę, czyli prawo oczekiwania na opróżnienie beneficjum i zajęcia go, skoro się opróżni. Prawo kanoniczne zakazuje nadawania ekspektatyw, czyli że ekspektatywę może nadać tylko papież i to w ten sposób, że w razie zachodzących warunków prawnych, np. niezdolności biskupa wskutek choroby lub podeszłego wieku do wykonywania obowiązków, ustanawia przy nim koadjutora „cum iure succedendi“, t. j. pomocnika z prawem następstwa.

 Eksporta, obrzędy pogrzebowe kościelne przy wyniesieniu ciała z domu do kościoła lub na cmentarz (ob. Pogrzeb).

 Ekspozytura parafjalna, stanowisko duszpasterskie przy kościele, który był filjalnym, lecz został wyłączony ze związku z kościołem macierzystym i wyposażony w pewne prawa samoistne, jakkolwiek nie został jeszcze kościołem parafjalnym. Zwierzchnik takiego kościoła, zwany ekspozytem, ma stanowisko mniej lub więcej niezawisłe od proboszcza, od którego różni się tylko tem, że nie mając parafji nie ma prawa nieusuwalności, lecz jest „ad nutum amovibilis“, t. j. może być każdej chwili przeniesiony wedle uznania biskupa.

 Ekstaza, stan zachwytu i skupienia władz umysłowych na jednej myśli, powodujący niemal zupełną utratę świadomości. Ekstazy nie należy mieszać ze stanem hipnotycznym, ponieważ człowiek będący w tym stanie ma przed sobą jeden obraz, wzrokowy lub dźwiękowy, który absorbuje jego umysł; będący w ekstazie zaś nie widzi prawie żadnych obrazów a jego zdolność myślenia abstrakcyjnego nie jest ograniczona, jak w stanie hipnotycznym, lecz przeciwnie spotęgowana do najwyższego stopnia. Nie jest także ekstazą stan odrętwienia, w który wprawiają się sztucznie t. zw. derwisze tańczący. Będąc stanem zupełnego stępienia umysłowego jest on raczej przeciwieństwem ekstazy. Teologowie chrześcijańscy rozróżniają wślad za św. Augustynem trzy rodzaje ekstazy: ekstazę naturalną, będącą stanem chorobliwym nerwozy, ekstazę nadnaturalną czyli zachwycenie, będące nadzwyczajnym darem Boga i ekstazę szatańską czyli opętanie.

 Ekstenja, czyli modlitwa bezustanna, odmawia się w Kościele wschodnim między Ewangelją a Ofiarowaniem, w Kościele rzymsko-katolickim zaś w Wielki Piątek.

 Ekumeniczny (= powszechny), odnoszący się do całego zamieszkałego obszaru (oikomene). Ekumenicznemi nazywają się niektóre sobory, symbole wiary i patrjarchowie Kościoła grecko-wschodniego w Konstantynopolu (ob. Grecko-wschodni Kościół).

 Ekwador, statystyka wyznań, ob. Ameryka.

 El, w hebrajskim tekście biblji nazwa Boga. Według ewangelji Chrystus na krzyżu zawołał: Eli, Eli lamma sabachtani, co znaczy „Boże, Boże, czemuś mnie opuścił“.

 Eleazar (hebr. „Bóg pomaga“), imię hebrajskie, to samo co Lazarus, Łazarz. Imię to nosiło kilka postaci biblijnych: 1) trzeci syn Aarona, który po śmierci ojca i starszych braci został arcykapłanem i protoplastą [96]pokolenia arcykapłanów żydowskich aż do czasów Machabeuszów, 2) brat Judy Machabeusza, który poległ dobrowolnie w bitwie pod Bethzacharia (163 przed Chr.), 3) pradziad św. Józefa i wielu innych.

 Elekcja (= wybór), jest w organizacji Kościoła katolickiego jednym ze sposobów wyznaczenia osoby, mającej zająć opróżnione stanowisko kościelne. Elekcja następuje przez prawowite głosowanie kompetentnego kolegjum duchownego. A mianowicie papieża wybiera kolegjum kardynałów, biskupa kapituła katedralna, o ile ma to prawo (pozostawione obecnie tylko kapitułom katedralnym w Szwajcarji, w Prusach, w Salzburgu i Ołomuńcu), opata lub ksienię wybiera konwent klasztorny, generała i prowincjała zakonu kapituła generalna i prowincjalna (ob. Postulacja).

 Elgot Jan, kanonik katedralny i profesor Akademji krakowskiej w XV wieku, uczestniczył jako delegat polski w rozprawach soboru bazylejskiego i brał udział w słynnej dyspucie krakowskiej z husytami w r. 1431 w obecności Władysława Jagiełły, dworu królewskiego i licznych biskupów. Gdy cesarz Zygmunt oskarżył niesłusznie Jagiełłę o sprzyjanie ruchowi husyckiemu, Elgot udał się powtórnie do Bazylei i tam w imieniu króla i państwa polskiego bronił sprawy wytoczonej przez Krzyżaków. Wraz z Janem Długoszem odbył podróż do Ziemi św. Zmarł w r. 1452 i pochowany został w katedrze wawelskiej.

 Eligjusz św., apostoł Fryzów flandryjskich, ur. 588 r. w pobliżu Limoges, przybył jako złotnik do Paryża i uzyskał na dworze Chlotara II i Dagoberta I wielkie wpływy, których używał na korzyść Kościoła, klasztorów i ubogich. Po śmierci króla Dagoberta poświęcił się stanowi duchownemu, został biskupem w Noyon i opowiadał ewengelję pośród Fryzów we Flandrji. Zmarł w r. 660 i jest patronem złotników.

 Eljasz, prorok Starego Testamentu, walczący w imieniu jedynego Boga z bałwochwalstwem a mianowicie z kultem Baala i Astarty, wprowadzonym przez króla Achaba. Jako surowy pokutnik i zwiastun kary bożej przepowiada głód i posuchę, która trwała 3 i pół roku, i modłami swojemi sprowadza deszcz. Miał być po-rwany do nieba na wozie ognistym. Bohaterską i proroczą postać Eljasza, którego historja zawarta jest w Księgach królewskich Starego Testamentu, otacza mnóstwo legend żydowskich, chrześcijańskich i mahometańskich. U Persów uchodzi za nauczyciela religji Zoroastra.

 Eljasz z Kortony, uczeń św. Franciszka z Assyżu i generał zakonu franciszkanów, ur. ok. r. 1180, wstąpił w r. 1215 do zakonu i był misjonarzem w Syrji. W r. 1221 wybrany przez św. Franciszka na zastępcę, został po jego śmierci kierownikiem a w r. 1232 generalnym ministrem zakonu. Na tem stanowisku nie odpowiedział swojemu zadaniu, przyczynił się do rozluźnienia dyscypliny zakonnej, wprowadzenia zbytków i wystawności, wdał się w zatargi pomiędzy papiestwem a cesarzem niemieckim Fryderykiem II i stanął po stronie cesarza. W r. 1239 został złożony z urzędu a w r. 1244 wyklęty. Zmarł w r. 1253 uzyskawszy przebaczenie papieskie.

 Elkezaici, sekta chrześcijańsko-żydowska, zbliżona do sekty ebjonitów. Nazwę tej sekty wywodzą niektórzy od jej założyciela Elksai, pochodzi ona jednak raczej od tytułu księgi magicznej, rzekomo spadłej z nieba, zwanej Chel-Kesai, zn. „ukryta siła“. Księga ta powstała ok. r. 100 po nar. Chr. i miała uzupełniać ewangelje. Nauka elkezaitów jest mieszaniną pierwiastków chrześcijańskich z religją żydowską z dodatkiem wschodnich praktyk magicznych i astrologicznych. Elkezaici uważają Chrystusa za olbrzymiego (96 mil wysokości a 24 szerokości) anioła „eona“, który wcielał się kolejno w Adama, Mojżesza i innych patrjarchów. Wierzyli w ciągłą walkę ze złem, pierwiastka męskiego z żeńskim, prawdy z błędem, Chrystusa z szatanem. Ślady tej sekty pozostały u Sabijczyków (ob. Mandaici), zamieszkałych w południowej Mezopotamji.

 Eller Eljasz, rzemieślnik w Elberfeldzie, założył w r. 1741 wraz z kaznodzieją reformowanym Danielem Scheiermacherem i z Anną Buchel, [97]córką, piekarza, sektę, której zwolenników nazywano syjonistami z Ronsdorf. Anna Buchel, późniejsza żona Ellera, miewała widzenia i ogłosiła się „matką Syjonu“, „narzeczoną Baranka“, Eller zaś „ojcem Syjonu“. Przy pomocy rządu pruskiego Eller założył gminę, zwaną urzędownie Ronsdorf a przez członków sekty „Nową Jerozolimą“. Eller umarł w r. 1750 a sekta jego, prowadzona przez jego pasierba Bolckhausa, trwała do roku 1765.

 Elohim, hebrajska nazwa Boga, jest formą liczby mnogiej, t. zw. plurale majestatis, od słowa Eloah (ob. El).

 Elwira, miejscowość w Hiszpanji, w której odbył się ok. r. 306 synod biskupów hiszpańskich, zwany synodem w Elwirze. Uchwały tego soboru dotyczyły celibatu duchownych, obrazów kościelnych, postów i kar kościelnych.

 Elżbieta św., córka króla węgierskiego Andrzeja II, ur. w r. 1207, żona Henryka, landgrafa heskiego, który zmarł w czasie wyprawy krzyżowej w Otranto w r. 1227. Słynęła z pobożności, życia ascetycznego i dobroczynności. W czasie głodu w Turyngji karmiła 900 ludzi dziennie. Po śmierci męża wygnana wraz z dziećmi z Wartburga przez jego brata Henryka Raspe, tułała się w zimie z dziećmi po ulicach Eisenach, zanim znalazła przytułek u swego wuja, biskupa w Bambergu. Zmarła w Marburgu w r. 1231 jako tercjarka franciszkańska w założonym przez siebie szpitalu. W r. 1235 została zaliczona w poczet świętych.

 Elżbietanki, kongregacje zakonne, trudniące się pielęgnowaniem chorych. Tak nazywają 1) siostry reguły św. Franciszka, w XIII wieku tercjarki pod wezwaniem św. Elżbiety węgierskiej, zbierające się dla spełniania dzieł miłosierdzia. W r. 1421 założyła błog. Aniela z Corbora kongregację tej nazwy, trudniącą się pielęgnowaniem chorych i opieką nad ubogimi. Z początkiem XVII wieku kongregacja ta liczyła 135 klasztorów. Rewolucja francuska i późniejsze sekularyzacje zmniejszyły ilość tych klasztorów do 20.
 2) T. zw. „szare siostry św. Elżbiety“, kongregacja założona w r. 1848 na Górnym Śląsku, przez Marję Merkert. Głównem ich zadaniem jest pielęgnowanie chorych w szpitalach i w domach prywatnych oraz opieka nad chorymi i kalekami. Posiadają około 100 klasztorów z domem macierzystym w Wrocławiu.
 3) Członkinie orderu Elżbiety, arystokratycznej kongregacji dam w Bawarji, ustanowionej w r. 1766 przez księżniczkę bawarską Elżbietę Augustę. Celem tej kongregacji jest dobroczynność dla ubogich chorych.

 Emanatyzm, teorja religijno-filozoficzna, pojawiająca się od najdawniejszych czasów ludzkości, wedle której wszystkie rzeczy wypływają z istnienia najwyższej istoty. Podczas gdy wedle nowoczesnej teorji ewolucji wszechświat postępuje ciągle od form niższych ku wyższym i doskonalszym, emanatyzm utrzymuje, że wszystkie rzeczy, oddalając się od źródła, z którego pochodzą, stają się coraz, lichsze i gorsze. Emanatyzm pojawia się głównie w religjach Wschodu. U Hindusów z Brahmy, duszy wszechświata, wypłynęły inne bóstwa; u Persów Ormazd, bóg dobra, jest stworzycielem nieba, ziemi, bogów i genjuszów; u Egipcjan z praboga Amona wytworzyły się inne bóstwa. Emanatyzm jest również u neoplatoników, w kabale i w filozofji arabskiej.

 Emancypacja katolików, tak nazwano w Anglji zniesienie ustaw wyjątkowych angielskich, ograniczających prawa cywilne i polityczne katolików. Działalność katolików irlandzkich pod przewództwem O’Connela (zm. 1847), mająca na celu zniesienie tych krzywdzących postanowień, odniosła pierwsze zwycięstwo w r. 1828, gdy lord John Russel przeprowadził w parlamencie angielskim zniesienie t. zw. Test Act, czyli prawa z r. 1673, mocą którego każdy urzędnik publiczny musiał złożyć przysięgę, że nie wierzy w katolicki dogmat o przeistoczeniu (transsubstancjacji) i że przyjmuje komunję według przepisów urzędowego kościoła anglikańskiego. Prawo to, zniesione w r. 1828, wykluczało zatem przez przeszło półtora wieku katolików od piastowania wszelkich godności obywatelskich. W r. 1829 uchwalono przy [98]poparciu Wellingtona i Peela t. zw. bill emancypacyjny, umożliwiający katolikom wstęp do parlamentu i piastowanie publicznych urzędów przez to, że w miejsce t. zw. przysięgi supremacyjnej, której formuła, uznająca króla za głowę Kościoła, naruszała przekonania religijne katolików, wprowadzono formułę ogólnej przysięgi lojalności obywatelskiej. Dalszym krokiem na drodze „emancypacji katolików“ były w r. 1836 uchwalone prawa, któremi postawiono katolików w sprawach małżeńskich i regestracyjnych narówni z anglikanami. W r. 1845, gdy Peel stał na czele rządu, uzyskali katolicy bill, mocą którego Kościół katolicki mógł przyjmować uczynione na jego korzyść zapisy i legaty oraz bill w sprawie katolickiego seminarjum duchownego w Maynooth w Irlandji, t. zw. Maynooth-Bill, w którym przyznano zasiłek państwowy w kwocie 26360 funtów szterlingów rocznie na rzecz tego seminarjum. Zniesienie ustaw wyjątkowych, zmuszających katolików do płacenia osobnych danin na utrzymanie państwowego Kościoła anglikańskiego nastąpiło dopiero w r. 1868. Wreszcie w r. 1869 słynny angielski mąż stanu Gladstone wniósł w parlamencie i pośród zaciętych walk przeprowadził t. zw. irlandzką ustawę kościelną (Irish-Church-Act), mocą której cofnięto wprawdzie przyznany w r. 1845 zasiłek roczny na rzecz seminarjum w Maynooth i przyznano w jego miejsce kompensację w kwocie 372.331 funtów szt., ale równocześnie odebrano Kościołowi anglikańskiemu w Irlandji przysługujące mu dotychczas przywileje kościoła państwowego oraz zabrane przezeń dobra katolickie.
 Równocześnie z tą ewolucją prawodawstwa wyznaniowego w Anglji postępowało odrodzenie katolicyzmu i wzmaganie się jego sił. To spowodowało w r. 1850 Piusa IX do przywrócenia hierarchji katolickiej w Anglji a w r. 1878 w Szkocji. Obydwa te kraje dzielą się obecnie na 6 prowincyj kościelnych, obejmujących 22 diecezje i 2, 331.073 katolików (r. 1927). Dnia 15 września 1929 r. odbył się na placu przed katedrą Westminsterską w Londynie uroczysty obchód stulecia aktu emancypacyjnego. Mszę celebrował arcybiskup Birminghamu a arcybiskup Liverpoolu podniósł w kazaniu postępy, poczynione przez katolicyzm w Anglji od chwili ogłoszenia bilu emancypacyjnego. W czasie od 8 do 15 września 1929 r. obradował w Londynie 9-ty narodowy kongres katolików angielskich, w którym brało udział 6 arcybiskupów, 20 biskupów, 6 opatów i 8000 delegatów z całej Anglji.

 Emeryci. Duchowni katoliccy, którzy wskutek starości lub choroby nie są już zdolni do pełnienia obowiązków, nie mogą być według prawa kościelnego pozbawieni utrzymania. Zaopatrzenie emerytalne otrzymują albo w gotówce, albo też znajdują przytułek w osobnych zakładach, zwanych domami emerytów (domus bene meritorum). Sposób zaopatrzenia księży emerytów nie jest uregulowany powszechnem prawem kanonicznem i przybiera w każdem państwie, w każdej niemal diecezji odmienną formę, tem bardziej, że zawisł w znacznej mierze od przepisów państwowych. W Polsce na podstawie „Załącznika“ do Konkordatu z r. 1925 państwo przyjęło obowiązek wypłacania na pensje emerytalne duchowieństwa katolickiego rocznie 254.117 zł., t. j. kwotę wypłacaną faktycznie na ten cel przez b. państwa zaborcze.

 Eminencja, tytuł honorowy kardynałów. Nadał go w r. 1630 papież Urban VIII kardynałom, duchownym książętom elektorom niemieckim i wielkiemu mistrzowi zakonu joannitów.

 Emmannel, znaczy „Bóg z nami“, imię, którem nazwał Zbawiciela prorok Izajasz (VII. 14).

 Emmeram św., misjonarz Bawarów, był biskupem w Poitiers i udał się w r. 649 na wyprawę misyjną, aby głosić ewengelję pośród Awarów. Gdy przybył do Ratysbony (Regensburga), skłonił go ówczesny książę bawarski Theodo (ok. 640 — 680) do pozostania w Bawarji, aby tam utwierdzić religję chrześcijańską. Został zamordowany w czasie pielgrzymki do Rzymu. Miało się to stać w r. 652, prawdopodobnie jednak data jego śmierci przypada na rok 714. Ciało jego spoczywa w Ratysbonie w kościele pod [99]jego wezwaniem, gdzie istniało również opactwo benedyktynów, używające od XIII wieku tytułu książęcego a w r. 1803 sekularyzowane. Bibljotekę, liczne rękopisy i zabytki opactwa wcielono do bibljoteki królewskiej w Monachjum.

 Empirejskie niebo, według Arystotelesa najwyższa sfera niebieska, pełna światłości. Św. Augustyn, Tomasz z Akwinu i inni teologowie katoliccy uważają niebo empiryjskie jako miejsce wiecznej szczęśliwości, będące miejscem pobytu świętych. Pojęcie nieba empirejskiego spotykamy u Dantego a także w naszych pieśniach kościelnych.

 Empiryzm, ob. Idealizm.

 Emski kongres. W sierpniu r. 1786 odbył się w Ems, miejscowości kąpielowej w prowincji pruskiej Hessen-Nassau, zjazd delegatów arcybiskupów mogunckiego, trewirskiego, kolońskiego i salcburskiego, na którym ułożono t. zw. punktację emską, pismo, będące przedmiotem sporów w łonie Kościoła katolickiego w Niemczech aż do r. 1790. Przyczyną zjazdu i uchwalenia punktacji emskiej były zasady febronjanizmu, głoszone przez sufragana trewirskiego Hontheima (ob.) o stosunku biskupów do papieża a bezpośrednim powodem było ustanowienie nuncjatury papieskiej w Monachjum i nadanie jej prawa udzielania dyspens i innych praw, wykonywanych przedtem przez arcybiskupów. Przeciwko temu zaprotestowali arcybiskupi w „punktacji emskiej“, złożonej z 23 artykułów, w których odmawiali papieżowi prawa {{korekta|wysyłałania|wysyłania]] nuncjuszów i wyliczyli różne sprawy kościelne, podlegające rzekomo kompetencji biskupów. Cesarz Józef II, któremu arcybiskupi przesłali punktację emską z odwołaniem się do jego opieki, oświadczył gotowość poparcia ich protestu pod warunkiem, że na „punktację“ zgodzą się biskupi im podlegli. Pierwszym z biskupów, którzy sprzeciwili się punktacji był książę-biskup Spiry hr. Styrum. Napiętnował w piśmie do cesarza jednostronne postępowanie arcybiskupów i prosił cesarza o niezatwierdzanie uchwał emskich. Na ten temat wywiązała się zacięta polemika i wybuchnął zatarg arcybiskupa kolońskiego z Rzymem. Papież Pius VII w piśmie z r. 1789 odrzucił uroszczenia arcybiskupów, zawarte w uchwałach emskich, od których odstąpił najpierw arcybiskup trewirski (w r. 1790) a następnie trzej inni arcybiskupi. Nie bez wpływu na ten krok arcybiskupów był wybuch rewolucji francuskiej i wkroczenie Francuzów na terytorjum arcybiskupstwa mogunckiego.

 Enakim, hebr. „ludzie z rodu Enaka“, biblijny ród olbrzymów, zamieszkały w okolicach Hebronu. Z rodu tego pochodził Goljat, zabity przez Dawida. Według Starego Testamentu byli oni postrachem żydów w okresie zdobywania ziemi Kanaan i zostali zwyciężeni przez króla Dawida.

 Encyklika, pismo okólne papieskie. Przedmiotem encyklik papieskich są sprawy nauki wiary i obyczajów, jako też ogólne upomnienia, przestrogi przed grożącemi Kościołowi niebezpieczeństwami, karcenie wykroczeń ii t. p. (ob. Bulla).

 Encyklopedia teologiczna, nauka, mająca za zadanie przedstawić całokształt wiedzy teologicznej. Encyklopedja może być alfabetyczną, gdy poszczególne przedmioty ułożone są w porządku abecadłowym, albo systematyczną, jeśli całość wiedzy teologicznej uporządkowano według pewnego systemu. Pierwszy rodzaj nazywa się encyklopedją realną, drugi encyklopedią formalną. Teologja systematyczna obejmuje nauki teoretyczne i praktyczne. Do nauk teoretycznych zaliczają dogmatykę i teologję moralną, do nauk praktycznych teologję pasterską i prawo kanoniczne.

 Encyklopedyści. Tak nazwano kilku filozofów francuskich z XVIII wieku, którzy opracowali głośne naówczas dzieło p. t. „Encyclopédie ou Dictionaire raisonné des sciences, des arts et des métiers“. Encyklopedja ta wychodziła w pierwszem wydaniu w Paryżu od r. 1751 do r. 1763 pod redakcją Diderot’a i d’Alemberta. Współpracownikami byli: Rousseau (przez krótki czas), następnie Grimm, Dumarsais, Voltaire, baron Holbach, Jaucourt, Turgot i inni. Jest ona wspólnem dziełem ludzi o różnorodnych kwalifikacjach naukowych i zajmuje w dziejach umysłowości [100]francuskiej wybitne miejsce nie tylko dlatego, że była pierwszą, próbą przedstawienia całego zakresu wiedzy ludzkiej, z jednakowem uwzględnieniem umiejętności realnych jak historja, nauki przyrodnicze i matematyka, tudzież sztuk pięknych, literatury, rękodzieł i przemysłu, ale również dlatego, że była wyrazem przekonań, panujących we Francji w przededniu rewolucji, na polu filozofji, etyki, umiejętności politycznych a w szczególności religji. Wspólną cechą encyklopedystów był, przechodzący w pozę, kult wiedzy i kult natury oraz dążenie do podkopania wszelkiej wiary w pierwiastek nadzmysłowy. Ich racjonalistyczny ateizm, ukryty pod maską filozoficznego deizmu, zapożyczonego z Anglji, wespół z libertynizmem myśli i obyczajów, rozszerzył się na ówczesnym dworze królewskim i w ówczesnych salonach a stamtąd przesiąkał do wszystkich sfer społecznych, przygotowując grunt dla rewolucji i panowania terroru.

 Endemiczne synody (po grecku synodoi endemusai), odbywane w Konstantynopolu konferencje przebywających tam biskupów i patrjarchów. Przedmiotem konferencyj były pilne sprawy kościelne, w szczególności spory między biskupami Kościoła wschod-wschod.

 Energumeni, ob. Opętani.

 Enfantin Prosper (1796 — 1864), założył w r. 1829 gminę religijną, rodzaj sekty, mającej wprowadzić w życie nauki społeczno-ekonomiczne Saint-Simona (ob. Saint-Simonizm). Gmin takich powstało pięć: w Tuluzie, Montpellier, Lyonie, Dijon i w Metzu. Enfantin, który przybrał tytuł „ojca najwyższego“, pisał do tych gmin listy apostolskie. Propagował wolną miłość i został w r. 1832 wraz z kilkoma zwolennikami skazany na więzienie za występki przeciwko moralności. Będąc w Egipcie pracował przy kopaniu kanału sueskiego i propagował połączenie chrystjanizmu z mahometanizmem.

 Engelbert św., arcybiskup koloński i męczennik, ur. ok. r. 1185 jako syn hr. de Berry. Został w r. 1215 arcybiskupem w Kolonji a w r. 1220, gdy cesarz Fryderyk II udał się na wyprawę do Włoch, był regentem państwa (Staatsverweser) i w tym charakterze bronił energicznie ładu i porządku w kraju. W r. 1225 został zamordowany przez Fryderyka, hr. Isenburga.

 Engelbrecht Jan (1599 — 1642), marzyciel i wizjoner niemiecki w Brunświku. Nawoływał do pokuty i karcił nadużycia i występki predykantów luterskich.

 Enkolpion, relikwiarzyk noszony na piersiach przez pierwszych chrześcijan. Miał formę czworoboczną, owalną lub formę krzyża. Stąd też i krzyże, które noszą biskupi na piersiach, nazywano dawniej enkolpionami.

 Enkratyci ( = wstrzemięźliwi), nazwa sekty w II wieku po Chr. Twierdzili, że udoskonalenie chrześcijańskie można osiągnąć tylko przez zupełne powstrzymanie się od mięsa i wina. Małżeństwo uznawali za ustawę szatana. Odrzucali Stary Testament i unikali używania wina nawet przy mszy, stąd zwano ich hydroparastami albo akwarjanami. Za założyciela tej sekty uchodzi Tacjan, uczeń św. Justyna a następnie przewódcą ich był Severus, stąd sektę tę nazywają także sewerjanami.

 Ennodjusz Magnus Feliks (473 — 521), biskup Pawji, pisarz kościelny. Brał udział w synodzie palmarskim w Rzymie, od którego otrzymał polecenie bronienia ważności jego uchwał oraz praw uznanego przezeń papieża Symmachusa przeciwko roszczeniom antypapieża Wawrzyńca. W apologji tej, wydanej w r. 503, broni Ennodjusz prymatu papieża, t. j. wyższości jego nad synodem i nad wszystkimi innymi biskupami. Pisma jego, ważne pod względem dogmatyczno-historycznym, odznaczają się wyszukaną formą literacką. Pozostawił także poezje, listy i panegiryk ku czci Teodoryka, łączące ducha chrześcijańskiego z reminiscencjami literatury pogańskiej.

 Enoch, ob. Henoch^[1].

 Entuzjaści. Entuzjazm (z greck. entheos, zn. pełen Boga), jest to podniecenie sił duchowych, powstałe przez myśl skupioną z upodobaniem na pewnym przedmiocie. Stan ten, wywołany zapomocą gorącej modlitwy, czyli entuzjazm religijny, nie wyklucza pełnej świadomości modlącego się, czem różni się od ekstazy. W historji Kościoła pojawiło się jednak kilka sekt, zwanych entuzjastami, [101]przeceniających znaczenie entuzjazmu religijnego. Niektórzy z nich, jak np. massaljanie twierdzili, że cała pobożność polega tylko na modlitwie, w której dusza ludzka łączy się bezpośrednio z Bogiem i że wszelkie nabożeństwo zewnętrzne jest zbyteczne a praca ręczna poniża ludzi duchowych.

 Eon, ob. Gnostycyzm.

 Eparchja. Według uchwał soboru nicejskiego (r. 325) eparchją nazywała się prowincja kościelna, poddana władzy metropolity. Eparchja dzieliła się na parafje (paroikia), na czele których stali biskupi, podwładni metropolity. Nazwa eparchji używana jest obecnie tylko w Kościele greckowschodnim. W Rosji carskiej podział na eparchje, których było 62, odpowiadał administracyjnemu podziałowi na gubernje.

 Epifanes, ob. Gnostycyzm.

 Epifanja (= ukazanie czyli objawienie), w pierwotnym Kościele chrześcijańskim nazwa, święta ukazania się Chrystusa wśród ludzi. Do III wieku święcono na Wschodzie 6 stycznia dzień chrztu Chrystusa, zwany epifanją, na pamiątkę głosu z nieba, który w czasie chrztu w Jordanie obwieścił światu, że Chrystus jest Synem Bożym. Stąd obrząd święcenia wody, obchodzony obecnie 19 stycznia, zwany jest w obrządku grecko-rusińskim świętem Jordanu albo Epifanją (Bohojawłenje Hospodne). W Kościele rzymsko-katolickim Epifanją nazywa się święto Trzech Króli na pamiątkę ukazania się Chrystusa światu pogańskiemu.

 Epigrafika chrześcijańska, nauka pomocnicza historji Kościoła, mająca na celu naukowe badanie przechowanych na pomnikach i zabytkach sztuki starożytnej napisów, które mają znaczenie jako uzupełnienie źródeł pisemnych, odnoszących się do historji chrześcijaństwa, stosunków kościelnych, położenia społecznego chrześcijan w pierwszych wiekach chrześcijaństwa i t. p.

 Epikleza, formula liturgiczna przy mszy św., zawierająca modlitwę do Ducha św., aby przemienił chleb i wino w ciało i krew Chrystusa Pana. Mieści się w liturgji Kościoła greckowschodniego, który wymawia ją po słowach ustanowienia Sakramentu Ołtarza i przypisuje jej właściwą moc konsekracyjną. W liturgji Kościoła katolickiego istniała dawniej epikleza, lecz zawsze poprzedzała słowa ustanowienia, które według dogmatu katolickiego mają wyłączną moc konsekracyjną.

 Epikureizm. Epikurejczykiem nazywamy w mowie potocznej człowieka, lubującego się w wybrednem używaniu zmysłowem. Nazwa ta pochodzi od Epikura, filozofa greckiego, którego nauka jednak niewiele ma wspólnego z tak pojętym epikureizmem. Epikur, nauczyciel filozofji w Atenach (ur. 341, zm. 270 r. przed Chr.) uważał etykę za naukę wyższą ponad fizykę i logikę a za przedmiot jej naukę o życiu szczęśliwem. Za cel życia uważał używanie szczęścia, czyli trwały i niewzruszony stan spokoju umysłu, do którego prowadzi cnota. Rozkosz umysłową przekładał nad zmysłową, ponieważ jest trwalszą. Cenił przyjaźń, umiarkowanie, pobłażliwość i umiejętność spokojnego pożycia z ludźmi. Nauka Epikura pozyskała w Rzymie, po śmierci swego twórcy, licznych zwolenników, z których najwybitniejszym był poeta Lucretius.

 Episkopalny kościół. W Ameryce i w Szkocji nazywa się tak kościół anglikański (ob. Anglikanizm) w przeciwstawieniu do sekt protestanckich, nie uznających biskupów, jak prezbiterjanie, baptyści, independenci, kwakrzy i inne sekty zwane w Anglji dissenters.
 W Ameryce kościół episkopalny został założony w r. 1607 i przyjął z małemi różnicami naukę i ustrój kościoła anglikańskiego. Dopiero z końcem XVIII wieku otrzymał trzech anglikańskich biskupów. Obecnie liczy w Ameryce około 3000 parafij i blisko półtora miljona wyznawców.
 W Szkocji kościół episkopalny wprowadzony został w r. 1610, przez długie lata jednak wegetował i dotychczas jest liczebnie słabszy od prezbiterjanizmu, który od r. 1707 jest tam kościołem urzędowym.

 Episkopalny kościół metodystyczny, ob. Metodyści.

 Episkopalny system, I. W katolicyzmie oznacza teorję, według której [102]biskupi są przez Boga a nie przez papieża ustanowionymi rządcami swych diecezyj, papież zaś jest pomiędzy nimi tylko „pierwszym między równymi“ (primus inter pares). Teorja ta została potępiona przez piąty sobór lateraneński w r. 1512 oraz przez sobór watykański w r. 1870, który uznał wyłączną prawowitość systemu papalnego (ob. Papież). System episkopalny doprowadziła do ostatecznych konsekwencyj teorja febronjańska (ob. Hontheim) oraz tak zwana punktacja emska (ob. Emski kongres).
 II. Episkopalny system w protestantyzmie. Dokonane przez t. zw. reformację przejście władzy duchownej w ręce panujących świeckich starano się w Niemczech uzasadnić zapomocą trzech różnych systemów. Pierwszym z nich jest system episkopalny, skonstruowany w początkach XVII wieku. Tłumaczy on władzę kościelną książąt świeckich (das landesherrliche Kirchenregiment) w ten sposób, że na mocy uchwał pokoju augsburskiego z r. 1555 władza duchowna, wykonywana przez papieża i biskupów, przeszła w krajach protestanckich w ręce panujących świeckich. Panujący ma prawo sankcjonowania i wykonywania postanowień zborów. Zwolennicy systemu episkopalnego uzasadniali go też teoretycznie w ten sposób, że społeczeństwo dzieli się na trzy stany: status politicus, czyli zwierzchność, status ecclesiasticus, czyli duchowieństwo i status oeconomicus, czyli stan gminny a do stanu pierwszego należą wszelkie prawa zwierzchnicze a więc i władza duchowna. Teorja ta, broniona przez teologa protestanckiego Carpzowa, nie mogła się ostać i ustąpiła miejsca systemowi terytorjalnemu.
 System terytorjalny, uzasadniony przez Thomasiusa w r. 1696, uważa kościół za część państwa a władzę kościelną za część władzy świeckiej panujących, którzy zatem mają na swem terytorjum nieograniczoną władzę nad wyznaniem swych poddanych.
 Wreszcie system kolegjalny, rozwinięty przez Pufendorfa (1687) i Pfaffa (1719) uważa wszelkie związki wyznaniowe jako wolne, od państwa niezależne stowarzyszenia (kolegja), które posiadaną przez się władzę duchowną przelewają na mocy milczącego układu na panującego. Wszystkie te systemy usiłowały teoretycznie uzasadnić stan rzeczy wytworzony samowolnie przez książąt protestanckich, którzy przystępując do t. zw. reformacji przyjęli tytuły najwyższych biskupów (summus episcopus) na swojem terytorjum i przywłaszczyli sobie władzę kościelną (ius in sacra) i t. zw. ius reformandi, t. j. prawo wyznaczania konfesji na swojem terytorjum. Poddani, niechcący się zastosować do woli panującego, musieli emigrować z kraju.

 Epistolae enthronisticae, tak nazywano od III wieku listy, któremi nowy biskup zawiadamiał innych biskupów o swojej intronizacji.

 Epistolae formatae, listy polecające, które w pierwszych wiekach chrześcijaństwa dawał biskup na drogę duchownym swojej diecezji, udającym się w podróż (clerici peregrini). W liście takim biskup poświadczał, że okaziciel listu jest wolnym od cenzur kościelnych i może być dopuszczony do odprawiania mszy św. Listy te, zwane epistolae (litterae) formatae od pewnej stale w nich zachowywanej formy, nazwano później litterae commendatitiae a obecnie „celebret“ (ob. Celebrować).

 Epistolae obscurorum virorum (łać. „listy ciemnych mężów“), pamflet przeciwko duchowieństwu zakonnemu, wydany w formie listów satyrycznych w r. 1515 przez humanistów Muciana Rufusa, Krotusa Rubiana, Ulryka von Hutten i innych. Była to jedna z zapowiedzi t. zw. reformacji Lutra. W drugiem wydaniu pomnożono zbiór tych listów do 48, w trzeciem w r. 1517 do 70. Mimo powodzenia, które listy te miały w czasie reformacji, Luter nazwał ich autora błaznem (Hanswurst). Od r. 1556 wydawali je wielokrotnie protestanci, używając ich do walki z Kościołem katolickim.

 Epistoła w czasie mszy św., ob. Lekcja.

 Epistomonarcha, w Kościele wschodnim duchowny cenzor, czuwający nad czystością nauki kościelnej. W Kościele katolickim podobną funkcję pełni w Rzymie dostojnik Watykanu, zwany Magister Sacri Palatii.

[103] Epitafium (zn. nagrobek, napis nagrobny), zwano w Grecji nie tylko nagrobki lecz także mowy i uroczystości pogrzebowe na cześć poległych. Pochodzące z pierwszych wieków chrześcijaństwa epitafja, czyli napisy nagrobne w katakumbach, oraz epitafja średniowieczne i późniejsze są źródłem wielu wiadomości i przedmiotem osobnej nauki, zwanej epigrafiką.

 Epithalamium, w Grecji i u Rzymian pieśń weselna, śpiewana przez chór przy drzwiach nowożeńców.

 Epitrachil (epitrachelion) w Kościele wschodnim ubiór liturgiczny, noszony przez duchowieństwo przy wykonywaniu czynności obrzędowych, podobny do stuły księży katolickich.

 Epternacum, ob. Echternach.

 Epulones, nazywali się w Rzymie od r. 196 przed nar. Chr. kapłani, urządzający uczty na cześć bogów. Pierwotnie było ich trzech, później siedmiu, a Cezar pomnożył ich liczbę do dziesięciu. Urządzali uczty publiczne na Kapitolu (epulae), w których brał udział senat i lud rzymski w niektóre dni świąteczne i przy okazji igrzysk w dni uroczystości państwowych, triumfów, pogrzebów, urodzin w familji cesarskiej i t. p. Urząd epulonów istniał do IV wieku po Chr.

 Erastjanizm, teorja, rozpowszechniona zwłaszcza w Anglji, poświęcająca autonomję ustrojów kościelnych na rzecz wszechwładzy państwa, które ma wykonywać również władzę kościelną. Nazwa tej teorji pochodzi od Tomasza Erastusa (1524 — 1583), profesora medycyny w Heidelbergu, a następnie w Bazylei. Jako gorliwy zwolennik Zwinglego zwalczał Kalwina i głosił zupełne poddanie władzy kościelnej pod zwierzchnictwo świeckie. Jako przyrodnik występował przeciwko alchemji i zapatrywaniom przyrodniczo-filozoficznym Paracelsusa, niemniej jednak był gorliwym zwolennikiem procesów czarownic i palenia ich na stosie.

 Erazm z Rotterdamu, wybitny humanista, ur. ok. r. 1464 w Rotterdamie, poświęcił się stanowi duchownemu jako zakonnik w Steyn. W r. 1464 opuścił klasztor i wstąpił na służbę biskupa w Cambray, który dopomógł mu do odbycia studjów teologicznych na uniwersytecie paryskim. W latach 1497 — 1506 przebywał kolejno w Anglji na dworze lorda-kanclerza Tomasza Morus, we Francji i w Niderlandach, a w r. 1506 przedsięwziął podróż do Włoch w celu pogłębienia studjów klasycznej starożytności. W czasie tej podróży przejął się zasadami humanizmu, które starał się spożytkować na polu nauk teologicznych. Na wezwanie króla Henryka VIII udał się do Anglji i był profesorem uniwersytetu w Cambridge. W r. 1516 udał się do Bazylei i będąc w służbie cesarza Karola V, zwracał się w początkach t. zw. reformacji Lutra przeciwko Kościołowi katolickiemu, później jednak (1524) wystąpił do walki z Lutrem. Z Bazylei, która przyjęła reformację, przeniósł się do katolickiego Fryburga, gdzie wydawał pisma Ojców Kościoła, grecki tekst Nowego Testamentu i pisma treści teologicznej i filozoficznej. Zmarł w r. 1536 w Bazylei. Należał do najuczeńszych i najpoczytniejszych pisarzy ówczesnej Europy i najwybitniejszych głosicieli humanizmu. Wywarł też znaczny wpływ na rozwój humanizmu w Polsce. Z humanistami polskimi łączyły go osobiste stosunki i miał między nimi licznych wielbicieli. Pisma jego drukowano w XVI wieku w Krakowie.

 Erekcja, akt prawny ustanowienia urzędu lub beneficjum kościelnego, zdziałany przez kompetentnego zwierzchnika kościelnego, określający zakres praw i obowiązków, które mają być w pewnem oznaczonem miejscu stale wykonywane w imieniu Kościoła. Według katolickiego prawa kanonicznego warunki prawnej erekcji są następujące: 1) Przyzwolenie właściwej władzy kościelnej. Sam tylko papież może erygować beneficja konsystorskie, kapituły katedralne i kolegjackie, nowe prelatury i kanonje nadliczbowe i honorowe. Beneficja niekonsystorskie eryguje biskup diecezjalny. 2) Słuszna przyczyna, t. j. rzeczywista potrzeba. 3) Odpowiednie miejsce. 4) Wyposażenie, wystarczające na utrzymanie beneficjata i na pokrycie wydatków na służbę bożą. 5) Formalności, a mianowicie przesłuchanie stron zainteresowanych i spisanie aktu erekcyjnego, czyli [104]dokumentu, który zawiera ustanowienie beneficjum, t. j. oznaczenie miejsca, zakresu praw i obowiązków, określenie dochodów, ewentualnie także warunków postawionych przez fundatora, które, o ile są przyjęte przez biskupa, nie mogą być przez niego cofnięte ani zmienione bez zgody fundatora lub patrona, o ile beneficjum podlega patronatowi.

 Eremici. Zgromadzenia zakonne dzielą się ze względu na sposób życia na dwie grupy: cenobitów, t. j. zakonników, prowadzących życie wspólne, i eremitów, czyli anachoretów (pustelników), którzy zachowują wspólną regułę zakonną, lecz prowadzą życie odosobnione i to albo stale, albo też schodzą się tylko na wspólną modlitwę codzień lub w niedziele i święta, a pracownie i sypialnie mają oddzielne. Do grupy eremitów należą zatem przedewszystkiem kartuzi i kameduli, mieszkający w osobnych domkach, następnie bazyljanie, hieronimici, karmelici, serwici, eremici zakonu św. Franciszka, zwani obserwantami i wiele innych.

 Erigena (Eriugena), Jan Scotus, zwany też Scotigena, głośny filozof i teolog IX wieku. Urodzony w Irlandji ok. r. 810, zasłynął w Anglji jako filozof, a ok. r. 845 sprowadzony przez Karola Łysego do Paryża, był kierownikiem tamtejszej Schola palatina i wykładał filozofję i teologję. Zmarł we Francji ok. r. 877. Według źródeł protestanckich Erigena umarł znacznie później, a ok. r. 882 wrócił do Anglji, został opatem w MahnesburyMalmesbury i profesorem w Oxfordzie, gdzie rzekomo miał zostać zabity przez mnichów. Dzieła jego: „De divisione naturae“, „De divina praedestinatione“ i inne, zostały z powodu błędnej nauki (panteizmu) potępione przez synod w Walencji. Teologja protestancka uważa Erigenę za najoryginalniejszą postać na polu teologji i filozofji średniowiecza.

 Eryk IX, król szwedzki, powołany na tron ok. r. 1150, utwierdził chrześcijaństwo w Szwecji i położył wielkie zasługi jako prawodawca. Podjął w latach 1156 i 1157 wyprawę krzyżową do południowej Finlandji, którą nawrócił. Zamordowany został w r. 1161 w kościele przez spiskowców.
 Jakkolwiek formalnie nie kanonizowany, czczony był w Szwecji jako święty męczennik, patron Szwecji. Jego zwłoki znajdują się w katedrze w Upsali. Od czasu królów polskich z dynastji Wazów św. Eryk liczy się też do patronów Polski.

 Eryk de Winsen, drugi zkolei biskup przemyski w latach 1377 do 1390, był franciszkaninem pochodzenia saskiego. Wydał statut dla kapituły przemyskiej, będący podstawą organizacji Kościoła rzymsko-katolickiego na Rusi.

 Eschatologja, dział teologji dogmatycznej, nauka o rzeczach ostatecznych. Jako wyraz wierzeń chrześcijańskich o przyszłości pozagrobowej eschatologja mieści w sobie naukę o śmierci, o sądzie, o piekle, czyśćcu i niebie, o końcu świata i sądzie ostatecznym, o zmartwychwstaniu ciał i o wieczności. Błędne nauki eschatologiczne zawiera chiljazm. Racjonalistyczna teologja protestancka odrzucała pierwotnie całą eschatologię, następnie uznawała w niej tylko naukę o nieśmiertelności duszy, którą znów uchylił panteizm, tak że nowożytny protestantyzm uważa eschatologię tylko jako dodatek do nauk teologicznych, zawierający przypuszczenia o końcu Kościoła chrześcijańskiego.

 Escobar y Mendoza Antoni (1589 — 1669), jezuita hiszpański, autor głośnego dzieła p. t. Liber theologiae moralis, które spalone zostało na rozkaz parlamentu w Paryżu, Tuluzie, Rennes, Rouen i Bordeaux z powodu zbyt łagodnych reguł moralności. Gdy reguły te stały w sprzeczności z bardzo surowem życiem Escobara, powiedzieli o nim współcześni, że drogo kupuje niebo dla siebie, a tanio daje je innym. Pascal w swych słynnych „Prowincjałkach“ potępił kazuistyczną moralistykę Escobara i utworzył słowo „escobarder“ na oznaczenie płytkiej moralności.

 Espen, Bernard Zeger van Espen (1646 — 1728), kanonista niderlandzki, profesor uniwersytetu w Louvain, przeciwnik prymatu papieża, a głosiciel systemu episkopalnego (ob. Episkopalny system w katolicyzmie). Jego dzieło „Prawo kościelne“ umieściła kurja rzymska na indeksie w r. 1704, a jego samego uniwersytet [105]lowański zawiesił w wykonywaniu czynności duchownych i pozbawił prawa wykładania. Espen uciekł z Louvain i umarł w Amersfort jako zwolennik schizmy utrechckiej (ob. Schizma).

 Esseńczycy, sekta żydowska w Palestynie, powstała za czasów Machabeuszów, liczyła w czasach Chrystusa około 4000 wyznawców. Był to jakby zakon ascetów, dążących do doskonałości przez surowe przestrzeganie wstrzemięźliwości, czystości, milczenia, ubóstwa i posłuszeństwa dla przełożonych. Nie składali krwawych ofiar i odrzucali literalne pojmowanie przepisów Starego Testamentu o składaniu ofiar. Za to zabroniono im wstępu do świątyni Jerozolimskiej. Trudnili się rolnictwem, a zarobki ich stanowiły wspólną własność. Po zajęciu Judei przez Rzymian żyli w zespołach zakonnych w okolicy morza Martwego, a po zburzeniu Jerozolimy przyjęli niektóre zasady religji chrześcijańskiej, wytwarzając z niej system ascetyczno-filozoficzny o charakterze sekciarskim. Dali początek sekcie ebjonitów.

 Estera (Esther, babilońskie Istar, hebrajskie Hadassah zn. mirt), we-dług opowiadania biblijnego imię żydówki, żony Ahaswera (Asswerus), króla Persji i Medji, t. j. prawdopodobnie Kserksesa, lub Artakserksa, lub może Darjusza Hystaspesa. Miała udaremnić zamach jego ministra Hamana na lud izraelski, wyjednać u króla powieszenie Hamana i wyniesienie swego wuja Mardochai na stanowisko pierwszego ministra, który znów wyzyskał sposobność i kazał żydom wymordować 75.000 Persów. Na tę pamiątkę żydzi obchodzą dotychczas święto Purim, przypadające na 14 i 15 miesiąca Adar, t. j. z początkiem marca. Niektórzy egzegeci Starego Testamentu uważają Księgę Estery za pół zmyśloną.

 Estonja, republika nadbałtycka, liczy 1.107.059 mieszkańców, w tem 867.000 luteranów, 209.000 prawosławnych, 3.000 katolików, 5.000 baptystów, 11.000 innych sekt i 5.000 żydów.

 Etyka, nauka moralności, czyli nauka o obowiązku spełniania dobra a unikania zła. Etyka katolicka opiera się na nakazach i zakazach, zawartych w religji objawionej. Punktem wyjścia tej etyki jest wolna wola, gdyż etyka jest nauką o tem, jakiem powinno być postępowanie człowieka, nie zaś o tem, jakie ono być musi. Przymus moralny wyłącza odpowiedzialność, a postępowanie pod przymusem usuwa się z pod kwalifikacji etycznej.
 Etyka naturalna, zaczerpnięta wyłącznie z rozumu, różni się od etyki teologicznej (katolickiej), czerpiącej swą treść z objawienia, tak co do celu, jak co do motywów. Przedmiotem etyki naturalnej jest porządek moralny, skierowany ku celom doczesnym, czyli ku osiągnięciu szczęścia doczesnego, przedmiotem zaś etyki teologicznej jest porządek moralny, dążący do celu nadprzyrodzonego, którym jest nadprzyrodzone oglądanie Boga, czyli szczęście wieczne. Wobec tego motywem postępowania moralnego według etyki naturalnej jest tylko utylitaryzm, mniej lub więcej egoistyczny, motywem tym zaś według etyki teologicznej jest umiłowanie Boga.
 Twórcami etyki, jako nauki, byli Sokrates i Platon, którzy utożsamiali cnotę z wiedzą, dobro z rozumem, a postępowanie moralne uważali za opanowanie zmysłów przez rozum. Arystoteles nie utożsamia wprawdzie cnoty z wiedzą, ale jego etyka jest właściwie nauką mądrości, celem jej szczęśliwość, a najwyższą szczęśliwością czysta kontemplacja. Tak naukę Sokratesa i Platona jak i Arystotelesa pojmowali w sposób wprost przeciwny hedonicy i epikurejczycy z jednej, a cynicy i stoicy z drugiej strony. Pierwsi uważali używanie przyjemności i zmysłowe zadowolenie za dobro najwyższe, ostatni zaś wyrzeczenie się i pogardę wszelkich uciech jako jedyną cnotę.
 Etykę chrześcijańską doprowadzili do najwyższego rozwoju św. Tomasz z Akwinu i Duns Scotus, który kładł nacisk na pojęcie wolnej woli, uznając ją za podstawę etyki. Kant nie wyprowadzał etyki z teologji, lecz przeciwnie pojęcia teologiczne wyprowadzał i opierał na etyce (ob. Etykoteologja). Wreszcie nowożytna etyka racjonalistyczna nie uznaje stałych [106]zasad moralnych i jest przeważnie opartą, na utylitaryzmie, t. j. uważa za działanie etyczne wszelkie działanie pożyteczne, bądź to dla działającego, bądź to dla społeczeństwa (etyka socjologiczna).

 Etykoteologja, nazwa wprowadzona przez Kanta, mająca oznaczać sposób filozoficznego uzasadnienia religji przez oparcie teologji na pojęciach etycznych, nie zaś przeciwnie. Wynika to z zapatrywania Kanta, jakoby filozofja religji nie mogła być teoretycznie uzasadnioną, wobec tego, że metafizyka przekracza sferę doświadczalności (ob. Kant).

 Eucharystja, według dogmatu wiary katolickiej prawdziwa, rzeczywista i istotna obecność Jezusa Chrystusa pod postaciami Chleba i wina w Przenajświętszym Sakramencie (Sanctissimum), powtórzenie ofiary krzyżowej we mszy św. i oddanie się Chrystusa na pokarm duszy jako komunja św., czyli Sakrament Ołtarza. Sakrament ten został ustanowiony przez Jezusa Chrystusa przy Ostatniej Wieczerzy w przeddzień męki.

 Eucharystyczne spory, dyskusje między teologami katolickimi IX wieku, św. Paschazym, benedyktynem z Korbei z jednej strony, a Rhabanem Maurem i Szkotem Erigeną z drugiej co do pojęcia eucharystji. Obie walczące strony głosiły naukę katolicką i nie różniły się ze sobą rzeczowo, tylko formalnie wskutek nieustalonej w owym czasie terminologji eucharystycznej. Dobrym skutkiem sporu było podniesienie poziomu nauk teologicznych.

 Eucharystyczne stowarzyszenia istnieją trzy, założone przez ks. Piotra Eymard: 1) „Kapłani Najśw. Sakramentu“, zwani Eucharystjanami, kongregacja bezustannej adoracji Najśw. Sakramentu i rozpowszechniania tego nabożeństwa. Klasztory tej kongregacji, we Francji obecnie zamknięte, znajdują się we Włoszech, Austrji, Niemczech, Belgji, Holandji i Ameryce. 2) Służebnice Najśw. Sakramentu, kongregacja żeńska i 3) „Stowarzyszenie eucharystyczne kapłanów świeckich“, założone w r. 1858 jako bractwo, a zatwierdzone przez Stolicę Apostolską w r. 1887, liczy przeszło 60.000 członków.

 Eucharystyczny Kongres, perjodycznie powtarzający się zjazd czcicieli Najśw. Sakramentu. Pierwszy zjazd taki urządzono w r. 1881 w Lille, następny w r. 1882 w Avignon, potem w Leodjum (1883) i w Fryburgu szwajcarskim (1884). Począwszy od r. 1886 kongresy eucharystyczne odbywają się przeważnie co dwa lata w największych centrach kultury chrześcijańskiej, jak w Paryżu (1888), w Brukseli (1898), w Rzymie (1905), w Londynie (1908), w Kolonji (1909), w Madrycie (1911), w Wiedniu (1912), w Lourdes (1914), w Rzymie (1922), w Amsterdamie (1924), Chicago (1926) i w Sidney w Australji (1928). Ostatni dotychczas (1930) kongres eucharystyczny odbył się w maju r. 1930 w Kartaginie. Kongresy te są wszechświatowemi manifestacjami katolicyzmu i ściągają setki tysięcy uczestników z całego świata, biorących udział w licznych konferencjach, uroczystych nabożeństwach i publicznych procesjach ku czci Najśw. Sakramentu. Oprócz kongresów wszechświatowych odbywają się w krajach katolickich kongresy eucharystyczne krajowe.

 Eucheci (Euchici) ob. Massaljanie.

 Euchologjum, w Kościele greckowschodnim księga liturgiczna, obejmująca liturgję czyli obrzęd mszy według św. Jana Chryzostoma i św. Bazylego, obrzędy przy mszy pontyfikalnej oraz obrzędy przy udzielaniu sakramentów i sakramentaljów. Jest to zatem połączenie tego, co w Kościele katolickim zawiera mszał, pontyfikał i rytuał.

 Eudemonizm, system filozoficzny, wedle którego jedynym rozumnym celem wszelkiego ludzkiego działania może być tylko osiągnięcie możliwie najwyższego szczęścia. Eudemonizm subjektywny nazywa się hedonizmem, jeśli ma na celu tylko własne osobiste szczęście przez zaspokajanie żądz i namiętności (horacjuszowskie „carpe diem“, cyrenejczycy, epikurejczycy, Demokryt, z nowszych Helvetius, De la Mettrie, Bentham, Spencer). Eudemonizm objektywny, czerpiący pełne zadowolenie życia w działaniu, nazywają energizmem. Wreszcie eudemonizm, dążący do zapewnienia największego szczęścia całemu społeczeństwu (Comte, Cumberland, [107]Puffendorf, John Stuart Mili, Baine, Lotze i inni) nazywa się altruizmem.

 Eudyści (Eudyci, Misjonarze Jezusa i Marji), francuska kongregacja księży świeckich, założona w Caen w r. 1643 przez św. Jana Eudes. Zadaniem kongregacji było wychowywanie młodych kapłanów w seminarjach i podnoszenie ducha religijnego przez misje. Prześladowania przez rewolucję francuską, w czasie której rozstrzelano superjora eudystów w Paryżu wraz w ośmioma towarzyszami, spowodowały rozwiązanie się kongregacji w r. 1794. Wskrzesił ją na nowo O. Blanchard w r. 1826. W r. 1880 eudyści, wydaleni z Francji, objęli kierownictwo seminarjów katolickich w Ameryce Północnej.

 Eufemici, ob. Massaljanie.

 Eugenjusz, imię czterech papieży:
 Św. Eugenjusz I (654 — 657), wybrany papieżem w r. 652 za życia swego poprzednika św. Marcina, papieża wygnanego przez cesarza Konstansa. Usiłował załagodzić spory monoteletyczne i pojednać cesarstwo bizantyńskie z Kościołem. Został zaliczony w poczet świętych.
 Eugenjusz II (824 — 827). W czasie jego pontyfikatu wyszło postanowienie, zakazujące duchownym nosić suknie świeckie i oddawać się świeckim zawodom.
 Eugenjusz III (1145 — 1153), uczeń św. Bernarda z Clairvaux, musiał opuścić Rzym wskutek rozruchów, wywołanych przez Arnolda z Brescji, głoszącego republikę. Przebywał w Viterbo, w Trewirze i we Francji. Spowodował drugą wyprawę krzyżową, w której brali udział królowie Ludwik VII francuski i Konrad III niemiecki. Powrócił do Rzymu w r. 1149, lecz wkrótce musiał go znowu opuścić wskutek rozruchów rewolucyjnych. Umarł w Tivoli i został zaliczony do rzędu błogosławionych.
 Eugenjusz IV (1431 — 1447) od początku swego pontyfikatu musiał zwalczać tendencje soboru bazylejskiego, który głosił wyższość soboru nad papieżem (ob. Bazylejski sobór), złożył go z urzędu i wybrał antypapieża. Papież Eugenjusz zwyciężył i przeniósł sobór do Ferrary, a następnie do Florencji, gdzie w r. 1439 przyszła do skutku t. zw. unja florencka z Kościołem greckim.

 Euhemeryzm, doktryna filozofa greckiego Euhemera (ok. r. 300 przed Chr.), który wprowadził metodę tłumaczenia mitów w ten sposób, że osoby mitologiczne są to ludzie zasłużeni i otoczeni przez współczesnych czcią powszechną, która u potomnych staje się ubóstwieniem.

 Eulogja. 1) W pierwszych czasach chrześcijaństwa nazywano tak błogosławieństwo, czyli modlitwę pochwalną, odmawianą przez biskupa lub kapłana nad zgromadzonym ludem, a nawet używano tego wyrazu narówni z eucharystją na oznaczenie Najśw. Sakramentu. 2) Później nazywano tak chleby ofiarne, nie użyte do konsekracji i rozdawane po mszy pomiędzy wiernych. Chleby takie, zwane eulogja, posyłały sobie nawzajem gminy chrześcijańskie i klasztory, skąd pochodzi zachowany do naszych czasów zwyczaj posyłania opłatków, w okresie świąt Bożego Narodzenia. 3) Wreszcie eulogjami nazywano także różne przedmioty, błogosławione w kościele, które wierni przynosili do domu, jak np. olej z lamp, palonych na grobie męczenników, kadzidło, sól poświęcaną i t. p.

 Europa. Podana poniżej tablica statystyczna, która uwidocznia rozkład ludności Europy na poszczególne kraje według wyznań, mieści w rubryce: „Katolicy“ członków Kościoła rzymsko-katolickiego wszystkich obrządków, a więc łacińskiego, grecko-rusińskiego, ormiańskiego i wschodnio-katolickiego. W rubryce: „Protestanci“ pomieszczono wszystkich chrześcijan, którzy nie są ani katolikami, ani prawosławnymi: a więc nietylko luteranów i kalwinów ale i anglikanów, prezbiterjanów, metodystów, kwakrów, hernhutów, czeskich husytów i inne sekty protestanckie.

 Eustacjanie, sekta arjańska w IV wieku, powstała pod wpływem Eustacjusza, biskupa z Sebasty w Armenji (zm. r. 380). Potępiali małżeństwo, stronili od zamożnych i żonatych, których uważali za wykluczonych od zbawienia. Mimo pozorów ascetyzmu oddawali się rozpuście. Kobiety należące do tej sekty nosiły suknie męskie. Liczne ich wykroczenia [108]doprowadziły do wyklęcia sekty przez synod w Gangra ok. r. 368.

 

PAŃSTWO	Katolicy	Prote­stanci	Prawo­sław.	Żydzi	Mahome­tan.	Inne wyz. i bezwyzn.
Albanja	89.000	—	181.000	100	564.000	—
Anglja (daty niezupełne)	2.960.000	12.968.000	—	300.000	—	52.000
Austrja	6.226.000	206.000	—	195.000	—	19.000
Belgja	7.887 0007.887.000	30.000	—	15.000	—	—
Bułgarja	45.000	6.000	4.062.000	43.000	691.000	600
Czechosłowacja	10.921.000	1.515.000	73.000	354.000	—	750.000
Danja	22.000	3.222.000	—	6.000	—	13.000
Estonja	3.000	883.000	209.000	5.000	—	—
Finlandja	600	3.435.500	60.000	1.700	—	29.000
Francja	39.933.000	650.000	—	100.000	—	102.000
Gdańsk (Wolne Miasto)	140.800	229.500	—	9.200	—	4.495
Grecja (obszar przedwojen.)	19.000	2.000	2.873.000	5.000	8.000	—
Hiszpanja	23.240.000	20.000	—	1.200	—	28.000
Holandja	2.245.000	3.659.000	—	115.000	—	847.000
Irlandja (wolne państwo)(Wolne Państwo)	2.813.000	311.000	—	—	—	16.000
Jugosławja	4 748.0004.748.000	217.000	5.593.000	65.000	1.345.000	—
Liechtenstein (księstwo)	10.600	—	—	—	—	—
Litwa	1.739.000	78.000	55.000	155.000	—	1.000
Luksemburg (księstwo)	276.000	4.3004.000	—	1.800	—	3.800
Łotwa	417.000	1.055.000	168.000	96.000	—	109.000
Niemcy (Rzesza)	20.193.300	40.102.300	—	564.400	—	1.550.619
Norwegja	3 0003.000	2.596 0002.596.000	—	1.000	—	48.000
Polska (r. 1929)	22.780.000	839.000	3.738.000	2.968.000	6.000	81.000
Portugalja	6.000.000	—	—	—	—	33.000
Rosja[2]	—	—	—	—	—	—
Rumunja	2.595.000	1.204.000	11.603.000	810.000	—	—
San Marino	13 01313.013	—	—	—	—	—
Szwajcarja	1.585.000	2.231.000	—	21.000	—	—
Szwecja	3.425	6.062.717	—	6.469	—	—
Turcja[2]	—	—	—	—	—	—
Węgry	5.524.000	2.073 0002.073.000	51.000	473.000	—	28.000
Włochy (Italja)	33.000.000	123.000	—	34.000	—	1.528.000
Razem	195.431.738	83.722 01783.722.017	28.966.000	6.345.869	2.614.000	5.250.504

 Eustacjusz, arcybiskup Tessaloniki w XII wieku, jeden z najwybitniejszych teologów i pisarzy greckich średniowiecza. Urodzony w Konstantynopolu, był mnichem, diakonem w kościele św. Zofji, mistrzem szkoły retorów a od. r. 1175 arcybiskupem Tessaloniki. Wydał komentarz [109]Homera i innych autorów starożytnych, będący dotychczas skarbnicą wiedzy filologicznej. Na stanowisku arcybiskupa odznaczał się wielką gorliwością i energją w utrzymywaniu karności kościelnej, zwłaszcza wśród zakonników. Zmarł w r. 1194.

 Euthymios Zigabenus, wybitny teolog Kościoła greckiego, żył z początkiem XII wieku w Konstantynopolu. Zostawił pisma egzegetyczne, a mianowicie komentarze psalmów i czterech ewangelij oraz pisma polemiczne („Panoplia dogmatica“) zwalczające herezje.

 Eutyches, ob. Monofizyci.

 Euzebjanie, sekta, ob. Euzebjusz 1 i 3.

 Euzebjusz. Jest kilkunastu pisarzy kościelnych tego imienia. Najwybitniejszymi z nich są:
 1. E. z Cezarei, zwany ojcem historji kościelnej, ur. w Palestynie ok. r. 270, był biskupem w Cezarei i zm. ok. r. 340. W sporach arjańskich był zwolennikiem kierunku pośredniego i uchodził za półarjanina. Zostawił historję Kościoła w 10 księgach i zarys historji świata, p. t. Chronicon, dzieło wielce cenione w wiekach średnich.
 2. E. z Emezy, grecki pisarz kościelny z IV w., przyjaciel poprzedniego. Odrzucił ofiarowaną mu godność patrjarchy i został biskupem Emezy, musiał jednak opuścić biskupstwo, będąc z powodu swej wiedzy astronomicznej podejrzany o czarnoksięstwo. Zm. w Antjochji w r. 360 i zostawił liczne pisma egzegetyczne, dogmatyczne i polemiczne.
 3. E. z Nikodemji, patrjarcha w Konstantynopolu, wychowawca cesarza Juljana, przyjaciel i protektor Arjusza. Był wraz z E. z Cezarei (ob. wyżej) przywódcą t. zw. semiarjanów, którzy od nich obydwu nazywali się euzebjanami. Zm. w r. 342.
 4. E. biskup Laodycei w Syrji, zm. w r. 269, odznaczył się jako diakon kościoła w Aleksandrji nieustraszoną odwagą w czasie prześladowań chrześcijan oraz ofiarną działalnością podczas panującej tam zarazy.
 5. Św. E. z Samozaty, zm. ok. r. 379, jeden z najgorliwszych zwolenników uchwał soboru nicejskiego, zwalczał t. zw. semiarjanów.
 6. Św. E., biskup w Vercelli, zm. ok. r. 371, wytrwały obrońca uchwał soboru nicejskiego, wygnany w r. 355, wrócił do Vercelli w r. 363. Pierwszy począł używać zakonników do odprawiania nabożeństw.

 Evangeliarium. W pierwszych wiekach chrześcijaństwa nazywała się tak księga, zawierająca ustępy z ewangelji, przeznaczone do publicznego odczytywania. Księgi te przepisywano ze szczególną starannością i częstokroć wspaniale ozdabiano. Używano ich na synodach, przy składaniu przysięgi, przy koronacjach, przy wyświęcaniu biskupów i innych uroczystościach.

 Ewangelicki Aljans (ang. Evangelical Alliance), związek protestanckich „kościołów krajowych“ i sekt, założony w celu krzewienia protestantyzmu i walki z Kościołem katolickim. Myśl założenia tego związku wyszła od Tomasza Chalmersa (1780 — 1847), teologa angielskiego i założyciela „wolnego kościoła prezbiterjańskiego“ w Szkocji. Pierwsze zgromadzenie związku odbyło się w Londynie (1846) i uchwaliło 9 zasad wiary, nie będących jednak wyznaniem wiary, lecz określeniem warunków co do przekonań dla przystępujących do związku. Pomiędzy temi 9 punktami jest także „prawo i obowiązek każdego do tłumaczenia sobie Pisma św. według własnego sądu“ (punkt 2) oraz wiara w usprawiedliwienie przez samą tylko wiarę (punkt 6). Najmniej uznania znalazł Aljans ewangelicki z początku w Niemczech, gdzie ortodoksja protestancka zarzucała mu braki w określeniach wiary w owych 9 punktach, a partja liberalna przeciwnie uważała je za idące zbyt daleko w ograniczeniu swobody przekonań członków. Mimo tego na kongresie Aljansu w Berlinie (1847) było zgromadzonych 1254 członków, którzy uchwalili adres do króla pruskiego Fryderyka Wilhelma IV. Następne zgromadzenie odbyło się w r. 1861 w Genewie, lecz nie zdołało pogodzić różnicy przekonań, powstałej już na kongresie w Berlinie, między zasadami metodystów Anglji i Ameryki a zwolennikami liberalnej teologji Niemiec, Holandji i Szwajcarji. Wobec tego na konferencjach w Amsterdamie (1867), w N. Yorku (1873), Bazylei [110](1879), Kopenhadze (1884) i późniejszych Aljans przedstawiał się już jako związek ortodoksów rozmaitych wyznań protestanckich ale nie jako związek wszystkich protestantów.

 Ewangelicki związek. Są trzy związki tej nazwy:
 1. Związek ewangelicki w Niemczech (Evangelischer Bund) powstał jako reakcja protestantyzmu po klęsce pruskiego „Kulturkampfu“ (ob.). W r. 1886 zebrali się w Erfurcie przedstawiciele wszystkich odcieni protestantyzmu od liberałów do skrajnych konfesjonalistów włącznie i wydali w styczniu 1887 odezwę, zachęcającą do przystąpienia do związku. Odezwa zawierała streszczenie wyznania wiary oraz określała jako cel związku „walkę przeciwko rosnącej potędze Rzymu“. Zgromadzenie ogólne związku odbyło się w r. 1887 w Frankfurcie nad Menem i przyjęło szereg rezolucyj, z których pierwsza domaga się od rządów należytego uposażenia ewangelickich „kościołów krajowych“, druga reformy ustawodawstwa co do małżeństw mieszanych, trzecia usunięcia rzekomego ucisku protestantów ze strony ludności katolickiej, czwarta zakazu zakładania klasztorów katolickich a piąta ustanowienia święta narodowego na cześć Marcina Lutra. Związek liczy około 300.000 członków i wydaje liczne czasopisma i broszury, polemizujące przeciw Kościołowi katolickiemu.
 2. Związek ewangelicki w Ameryce (Evangelical Association), sekta protestancka założona w Pensylwanji przez Jakóba Albright (1759 — 4808), niemieckiego luteranina, który został metodystą. Ustrój i nauka tej sekty zbliżona jest do metodyzmu (ob.). W r. 1891 powstał w niej rozłam na część zachodnią i wschodnią, która przybrała nazwę United Evangelical Church („Zjednoczony kościół ewangelicki“). Ta część liczy około 88.000 wyznawców, podczas gdy przy pierwotnej sekcie zostało ich ok. 160.000.
 3. Związek ewangelicki francuski (Société évangélique), założony w r. 1830 w Szwajcarji i przeniesiony do Francji. Jest to stowarzyszenie pastorów i nauczycieli, założone w celu szerzenia protestantyzmu. Działało również w kierunku rozdziału kościoła od państwa i założyło w tym celu w r. 1848 „wolny kościół“.

 Ewangelicki związek laików, ob. Laików związek.

 Ewangelicy. Nazwę „ewangelików“ przybrali zwolennicy Lutra i Kalwina, uzasadniając ją tem, że czerpią swą wiarę wyłącznie z „ewangelji w obszerniejszem znaczeniu“ czyli z biblji, którą ich zdaniem wolno każdemu tłumaczyć wedle własnego upodobania, a odrzucają tradycję Ojców Kościoła, uznaną w Kościele katolickim jako jedno ze źródeł wiary. Co do nazwy „ewangelików“ i ustalenia, kto ma do niej prawo, sami protestanci między sobą nie są zgodni. Jedni obejmują tą nazwą wszystkie t. zw. „kościoły krajowe“, inni zaś tylko te, które należą do t. zw. unji ewangelickiej, wprowadzonej przez Hohenzollernów w XIX wieku, w przeciwstawieniu do tych gmin luterskich i reformowanych, które do unji nie przystąpiły (ob. Unja II). Wreszcie zwolennicy najnowszego kierunku ortodoksyjno-pietystycznego w protestantyzmie uważają używanie tej nazwy za wyłączny swój przywilej, czemu sprzeciwiają się zwolennicy kierunku liberalnego (ob. Protestantyzm).

 Ewangelij harmonja. Tak nazwano niedokonane dotychczas ułożenie z czterech ewangelij kanonicznych (ob.) jednej całości, przedstawiającej żywot Chrystusa w chronologicznym układzie faktów. Pierwsze usiłowania w tym kierunku podjął w II wieku teolog chrześcijański Tatianus a w III wieku Ammonjusz z Aleksandrii. Pod wpływem wskazówek św. Augustyna w dziele „De consensu evangelistarum“ powstały w IX wieku harmonistyczne opracowania ewangelij w języku łacińskim i niemieckim. W czasach poreformacyjnych zaniechano tych usiłowań.

 Ewangelja. W znaczeniu kanonicznem istnieją cztery ewangelje, będące główną podstawą wiary chrześcijańskiej (ob. Ewangelje kanoniczne). W znaczeniu liturgicznem ewangelja oznacza czytanie w czasie mszy św., pomiędzy Graduałem a Credo lub Offertorium, po lewej stronie ołtarza, ustępu z ewangelij kanonicznych, przepisanego na każdy dzień roku kościelnego. W pierwszych czasach [111]chrześcijaństwa czytali ewangelję przeznaczeni do tego klerycy niższych święceń zwani lektorami, od IV wieku diakoni. Obecnie czyta lub śpiewa ewangelję kapłan, odprawiający mszę a przy mszach uroczystych diakon. W czasie czytania ewangelji wszyscy obecni wstają. W Polsce był starodawny zwyczaj wydobywania szabel z pochwy w czasie czytania ewangelji na znak gotowości bronienia wiary Chrystusowej.

 Ewangelja wieczna. Twórcą teorji o wiecznej ewangelji był przedstawiciel mistycyzmu apokaliptycznego w wiekach średnich Joachim z Celico (1130 — 1202), opat zakonu cystersów w Fiore w Kalabrji, zwany stąd Joachimem de Floris. W pismach swoich „Concordia Veteris et Novi Testamenti“, „Psalterium“ i „Expositio in Apocalypsin“ przedstawił naukę o trzech epokach w dziejach świata. Pierwsza, od stworzenia świata do przyjścia Chrystusa, jest okresem Boga-Ojca, w którym panuje litera Starego Testamentu. Druga, epoka Syna Bożego, miała się skończyć w r. 1260 i oznaczać panowanie litery Nowego Testamentu. Trzecia, epoka Ducha św., kończy się udoskonaleniem świata pod panowaniem „wiecznej ewangelji“, której nazwa wzięta jest z Apokalipsy (14.6). Za tę wieczną ewangelję uważał Joachim nie jakąś nową pisaną ewangelję, lecz wynikającą z ewangelji Chrystusowej jej treść, zawartą w jego nauce. Uczniowie Joachima, spirytualiści i członkowie skrajnej partji franciszkanów (zw. Fratricelli) uważali wspomniane trzy pisma Joachima za wieczną ewangelję. W tym duchu napisał franciszkanin Gerard de Borgo (Gherardinus) w r. 1254 „wstęp do wiecznej ewangelji“, t. j. do owych trzech pism Joachima. Profesorowie akademji paryskiej wyjęli z tych pism i ze wstępu Gerarda 31 zdań i przedstawili papieżowi Aleksandrowi IV, który je w r. 1255 potępił. Pisma Joachima zaś zostały potępione na synodzie w Arles w r. 1263. Mimo tego błędna nauka jego miała swoich naśladowców wśród sekciarzy i wśród skrajnej partji franciszkanów, do której należał Jan Piotr Olivi, rozróżniający aż 7 epok rozwoju kościoła (1312). Myśli o „wiecznej ewangelji“ i epoce „Ducha św.“ przedostały się do pism różnych filozofów i marzycieli; z polskich szerzył je Towiański i Cieszkowski w dziele p. t. „Ojcze Nasz“.

 Ewangelje kanoniczne. Głownem źródłem wiadomości o życiu, męce, śmierci i nauce Chrystusa Pana i główną podstawą wiary chrześcijańskiej jest ewangelja. Nazwa ta pochodzi z greckiego eu aggelion, czyli „dobra nowina“, lub „radosna wiadomość“ i oznacza wiadomość o zbawieniu. W tem znaczeniu ewangelja jest tylko jedna, głoszona przez Chrystusa i spisana przez czterech ewangelistów nauka o zbawieniu. Kościół katolicki uznaj e za kanoniczne, t. j. wliczone do „kanonu“, czyli spisu ksiąg świętych, pisanych pod natchnieniem Ducha św., cztery ewangelje, zatytułowane: ewangelja według Mateusza, według Marka, według Łukasza i według Jana. Wyraz „według“ w tytule każdej z nich nie oznacza odmiennej nauki ani odmiennego zdania autora, lecz właśnie zaznacza, że jest tylko jedna ewangelja, głoszona przez Chrystusa a spisana przez czterech ewangelistów, którymi są dwaj apostołowie św. Mateusz i św. Jan, oraz dwaj uczniowie apostolscy św. Marek i św. Łukasz. Porządek w wyliczaniu tych czterech ewangelij jest chronologiczny, według czasu ich powstania, a mianowicie najdawniejszą jest ewangelja św. Mateusza, powstała ok. r. 45, następna św. Marka ok. r. 55, potem św. Łukasza ok. r. 63, wreszcie najpóźniejsza ewangelja św. Jana, powstała ok. r. 100. Protestancka krytyka ewangelji, zwana literacko-historyczną, a zwłaszcza t. zw. szkoła w Tübingen z Ferdynandem Baurem (zm. 1860) na czele, podnosi liczne wątpliwości tak co do autorstwa ewangelij jak co do czasu ich powstania, za który uważa II wiek po Chr. Nowsze badania jednak, nie pochodzące od katolików, jak np. historyka protestanckiego Adolfa Harnacka (1897), zbliżają się coraz więcej do teoryj, bronionych oddawna przez historyków katolickich.
 Czterej ewangeliści, pisząc niezależnie od siebie, opowiedzieli tę samą historję i nakreślili tę samą postać Chrystusa. Nieuniknione wskutek [112]tego różnice co do uporządkowania opowiedzianych zdarzeń i szczegółów a zwłaszcza różnice formy literackiej i różnice co do treści, polegające tylko na tem, że niektóre zdarzenia i szczegóły, wymienione są przez jednych a opuszczone przez drugich, dowodzą tylko tem silniej prawdziwości ewangelij. Największe takie różnice zachodzą pomiędzy trzema pierwszymi ewangelistami z jednej strony a ewangelją św. Jana z drugiej. Tak np. zdarzeń opisanych przez wszystkich czterech ewangelistów jest 17, zdarzeń zaś, opisanych przez trzech pierwszych, a pominiętych przez św. Jana jest 65. Trzej pierwsi ewangeliści są przedewszystkiem historykami, św. Jan zaś równocześnie teologiem, który pisząc ewangelję znacznie później od nich, uważał większość faktów, wymienionych w trzech pierwszych ewangeljach za ogólnie znaną a opowiedział tylko te, które najwięcej odpowiadały teologicznemu charakterowi jego dzieła.
 Trzy pierwsze ewangelje, św. Mateusza, św. Marka i św. Łukasza, mające najwięcej wspólnych ustępów, zestawiono przez wydrukowanie równoległe (synoptyczne), i stąd nazwano te ewangelje od XVIII wieku synoptycznemu Porównanie ustępów, odnoszących się do tego samego faktu w ewangeljach synoptycznych i wyjaśnienie zachodzących pomiędzy niemi podobieństw i różnic wytworzyło zagadnienie, zwane „kwestją synoptyczną“. Jedynym sposobem rozwiązania tego zagadnienia jest hipoteza, mająca podstawy historyczne, której myślą zasadniczą jest, że ewangelje te zostały spisane na podstawie ustnego głoszenia ewangelij przez uczniów Chrystusa, czyli t. zw. katechezy apostolskiej. Dwie inne hipotezy, a mianowicie hipoteza wzajemnego oddziaływania na siebie ewangelistów i hipoteza, że pisali oni ewangelje na podstawie jakiegoś wspólnego źródła, zwanego przez teologów protestanckich praewangelją (Urevangelium), nie mają żadnego uzasadnienia historycznego.
 Pierwotny tekst ewangelji św. Mateusza był napisany w języku syrochaldejskim, teksty trzech innych w języku greckim. Rękopisy oryginałów uważają za zaginione; istnieją tylko odpisy i to najstarożytniejsze, pisane dużemi głoskami (zw. unciales lub maiuscula manuscripta), których jest 34 i pisane małemi głoskami (cursiva, minuscula), których jest 601. Różnic i warjantów między temi odpisami naliczono 150.000, lecz olbrzymia większość tych różnic polega na błędach ortograficznych, przestawieniach słów lub użyciu synonimów. Najdawniejszym zabytkiem ewangelji w języku polskim jest urywek ewangelji św. Mateusza spisany ok. r. 1450. Pierwszy druk ewangelji polskiej wyszedł w Królewcu w r. 1550, drugi w Krakowie w r. 1556, wreszcie przekład Wujka w r. 1593 (ob. Biblja).

 Ewangelje apokryficzne. Pragnienie zadowolenia ciekawości pierwszych chrześcijan, których dziwiły przemilczenia niektórych okresów życia Chrystusa w ewangeljach kanonicznych, wywołało różne opowiadania o życiu dziecięcem Chrystusa i o Jego ostatnich chwilach na ziemi. Wspólną cechą tych opowiadań jest fantastyczność i skłonność do wyolbrzymiania. Odnaleźć można w nich też wiele motywów zaczerpniętych z literatury pogańskiej. Przy porównaniu ich z ewangeljami autentycznemi (kanonicznemi) okazuje się jasno nieporównana prostota tych ostatnich i brak jakiejkolwiek innej dążności ponad przedstawienie prawdy, podczas gdy w ewangeljach apokryficznych głównym celem jest zaspokojenie ciekawości czytających a niekiedy specjalne urojenia dogmatyczne autorów. Najgłówniejsze z nich są:
 Protoewangelja św. Jakóba, pochodząca z II wieku, opowiada o narodzinach Matki Bożej i Chrystusa Pana aż do rzezi niewiniątek.
 Ewangelja narodzenia N. Marji Panny i apokryficzna ewangelja św. Mateusza opisują życie Matki Bożej, narodzenie i dzieciństwo Chrystusa.
 „Historja Józefa Cieśli“ opisuje żywot św. Józefa.
 Ewangelja Tomasza i Ewangelja arabska opisują życie Chrystusa od 5 do 12 roku życia,
 Ewangelja Nikodema, pojawiająca się jeszcze w XIII wieku, opisuje przebieg procesu Chrystusa i Jego zstąpienie do piekieł.
[113] „Akta Piłata“ i jego rzekome listy do Heroda i Tyberjusza, listy Tyberjusza do senatu rzymskiego i do matki odnoszą się do życia i męki Chrystusa.
 Apokryficzna ewangelja św. Piotra opisuje mękę, śmierć i zstąpienie Chrystusa do piekieł.
 (Z literatury apokryficznej w Polsce wymienić należy druki z XVI w.: „Rozmowy, które miał król Salomon mądry z Marchołtem grubym“, „Żywot Chrystusowy“ ks. Opcia z r. 1522, tudzież zaginiony rękopis przemyski p. t. „Rozmyślanie o Męce Pana Jezusa“ i „Sprawa Chędoga o Męce Pana Chrystusowej“, przepisana w r. 1544 przez Wawrzyńca z Łasku. Aleksander Brückner: Z literatury zapomnianej. Szkic z dziejów dawnej umysłowości. Bibljoteka Warszawska. Rok 1900, tom III).

 Ewolucjonizm, teorja, że w całym wszechświecie odbywa się nieustanny proces rozwojowy, któremu ulega każdy stan bytu i wszystkie formy zjawisk przyrody organicznej i nieorganicznej. W filozofji systemem ewolucjonistycznym nazywa się system, który uważa obecny stan rzeczy za wynik stopniowych przemian, ciągłego rozwoju i nieustannego ruchu. Ewolucjonizm może być teleologiczny, t. j. wymagający pierwszej przyczyny tego ruchu i upatrujący ją w bycie samoistnym, rozumnym i obdarzonym samowiedzą, albo mechaniczny czyli ateleologiczny, przypisujący powstanie i doskonalenie się ustrojów przypadkowi drogą czysto mechaniczną.

 Ex cathedra, wyrażenie łacińskie, oznaczające mówienie z katedry, z kazalnicy, wogóle mówienie z powagą. Wyrażenie to użyte jest w dogmacie o nieomylności papieża, który jest nieomylny, kiedy przemawia „ex cathedra“ jako głowa Kościoła w rzeczach wiary i obyczajów (ob. Nieomylność).

 Expedyt św. Cześć tego świętego, który był męczennikiem za czasów Dioklecjana w IV wieku po Chr., jest bardzo rozpowszechniona we Włoszech, Francji i w Niemczech. Z początkiem bieżącego stulecia weszła w życie i w Polsce. Przedstawiają go w zbroi rzymskiej, trzymającego krzyż z napisem „hodie“ (= dziś) a u jego nóg umieszczają kruka wołającego „cras“ (= jutro). Ma to oznaczać, że święty napomina, aby nawrócenia nie odkładać do jutra, podczas gdy kruk, będący obrazem złego ducha, odciąga od modlitwy i nawrócenia. Św. Expedyta nazwano także „świętym jedenastej godziny“, który pomaga udającym się do niego w ostatniej chwili. Stolica Apostolska zabroniła zabobonnych mniemań, fałszywych dewocyj i mylnego komentowania wyobrażeń tego świętego, ale nie uchyliła jego czci.

 Expozyt, ob. Ekspozytura.

 Extaza, ob. Ekstaza.

 Extispicium, u Rzymian wróżenie z wnętrzności zwierząt zabitych na ofiarę.

 Exultet, starożytny hymn Kościoła katolickiego, śpiewany w Wielką Sobotę przy poświęceniu Paschału. Jest uroczystem i pełnem wspaniałych zwrotów głoszeniem radości z powodu Zmartwychwstania i dokonanego odkupienia. Tekst przypisują św. Augustynowi lub św. Ambrożemu, domniemanym twórcom hymnu Te Deum. Znany był już na początku VIII wieku. Melodja tego hymnu należy do najpiękniejszych melodyj gregorjańskich.

 Ex-voto, ob. Wota.

 Ezdrasz, kapłan i reformator żydowski, autor jednej z ksiąg, zwanych księgami Ezdrasza, które należą do ksiąg kanonicznych Starego Testamentu. W sześćdziesiąt kilka lat po powrocie żydów z niewoli babilońskiej powrócił Ezdrasz (ok. r. 458 przed Chr.) z Persji do Judei na czele 1700 żydów, mając zezwolenie Artakserksesa Longimana i jego pełnomocnictwa. Na podstawie tych pełnomocnictw przeprowadził reformę pomiędzy żydami, zdemoralizowanymi przez małżeństwa z kobietami ludów pogańskich, i nakazał bezwzględne wydalenie tych kobiet wraz z ich potomstwem. (ob. Żydowska religja).

 Ezechjel, jeden z czterech wielkich proroków Starego Testamentu. W końcu VI wieku przed Chr. wzięty wraz z 10 tysiącami żydów do niewoli babilońskiej, spełniał wśród nich urząd proroka (594 — 572 przed Chr.). Proroctwa jego, zawarte w Starym Testamencie pod nazwą księgi Ezechjela, dzielą się na trzy części: [114]pierwsza zapowiada zburzenie Jerozolimy, druga zawiera proroctwa, grożące karą bożą narodom sąsiednim, radującym się z upadku państwa judzkiego a trzecia zapowiada wyzwolenie żydów przez Mesjasza.

 Ezoteryzm, nauka tajemna, czyli nauka dla wtajemniczonych w przeciwstawieniu do egzoteryzmu, czyli nauki jawnie głoszonej, przeznaczonej dla niewtajemniczonych. Wyrażenia te przeszły z greckich misterjów do greckich szkół filozoficznych Pitagorasa, Platona, Arystotelesa i innych, w tem znaczeniu, że niektóre nauki wykładano tylko uczniom, przypuszczonym do poufnego stosunku z mistrzem i zwano ich ezoterykami, inne zaś słuchaczom przygodnym, zwanym egzoterykami. Wyrażeń tych używa również nowoczesna teozofja.

1.  Błąd autora; odwołanie do hasła, które w tym słowniku nie istnieje. Zobacz hasło Henoch w wikipedii.
2. W rubrykach: Rosja i Turcja nie podano żadnych cyfr co do wyznania mieszkańców, z tego powodu, że w tych państwach nie istnieje urzędowa statystyka wyznaniowa. Wskutek niewypełnienia tych rubryk sumy członków poszczególnych grup wyznaniowych są niekompletne zwłaszcza co do liczby prawosławnych, których na obszarze cesarstwa rosyjskiego było przed wojną europejską przeszło 77 miljonów, z czego przeważna większość (70 miljonów) pozostała na obszarze Rosji sowieckiej.

Tekst jest własnością publiczną (public domain). Szczegóły licencji na stronie autora: Stanisław Piekarski.