M. Arcta Słownik ilustrowany języka polskiego/Ś (całość)

Dodaj linki
Z Wikiźródeł, wolnej biblioteki
<<< Dane tekstu >>>
Autor Michał Arct
Tytuł M. Arcta Słownik ilustrowany języka polskiego
Wydawca Wydawnictwo M. Arcta
Data wyd. 1916
Druk Drukarnia M. Arcta
Miejsce wyd. Warszawa
Źródło Skany na Commons
Inne Ś – wykaz haseł
Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI 
Indeks stron
›››
Ś

 Ściana, pewna ilość desek, kamieni, cegieł i t. p. materjału budowlanego, ułożonych przy sobie w kierunku poziomym a. pionowym, spojonych z sobą wapnem, gliną i t. p., tak iż tworzą powierzchnię, ograniczającą a. oddzielającą jaki budynek a. jego część; przepierzenie, przegroda, mur; ś. a w lm. ś-y, dom, mieszkanie, pomieszkanie, dwór; twierdza, zamek, ogrodzony murem; granice, kresy, ukraina; przedmurze, obrona, ochrona, część kraju a. fortyfikacji, wystawiona najbardziej na ataki nieprzyjacielskie; w gieom., płaszczyzna, ograniczająca wielościan; mieszkać z kim o ś-ę = w najbliższym sąsiedztwie; przyprzeć kogo do ś-y = zmusić go do wyznania prawdy, do powzięcia decyzji stanowczej i t. d.; i ś-y mają uszy = trzeba ś, strzec, by ktoś niepożądany nie podsłuchał; mówić ś-ie, gadać jak do ś-y = mówić do kogo, kto a. nie słucha wcale, a. nie bierze do serca tego, co do niego mówią; jak groch na ś-ę rzucać = daremna fatyga; pasuje, jak garbaty do ś-y = wcale nie pasuje; podpierać ś-y = stać pod ścianą, nie biorąc udziału w powszechnej zabawie, zwłaszcza tanecznej; milczy, jak ś. = jak mur, nic nie chce mówić; cztery gołe ś-y zostały = wszystkie sprzęty zabrano; w czterech ś-ach = w pokoju, wewnątrz mieszkania, nie na dworze; za ś-ą = w sąsiednim pokoju; malować djabła na ś-ie = wywoływać zło, narażać ś. na złe następstwa; pod ś-ą = nie na środku pokoju; powiesić co na ś-ie = na gwoździu, na haku, wbitym w ścianę; ś-a szczytowa — p. Szczytowy.

 Ścianka, mała cienka ściana, przegroda, przegródka; w lm., ś-i, międzymorze.

 Ściąć — p. nied. Ścinać.

 Ściągacz, ten, co ściąga — p. Ścięgno.

 Ściągaczka — p. Ścięgaczka; w wyraż. uczniowskim kartka, zeszyt, książka, z których ś. ściąga, t. j. przepisuje cudze.

 Ściągać, dok. Ściągnąć; zawiązując ściskać, mocno związywać, zesznurowywać; zwężać, ścieśniać, kurczyć, zmniejszać objętość czego; mieć własność kurczenia czego, zmniejszania objętości: wino ś-jące, lekarstwa ś-jące = robiące wrażenie, jakby ściągały skórę na języku, cierpkie, np. alkalja, garbniki i t. p., lekarstwa wstrzymujące; ze stanu ciekłego a. półciekłego przeprowadzać w stan stały, ścinać, stężać; z dwu a. więcej rzeczy robić jedną, łączyć w jedną całość: ś. zdania = dwa albo więcej zdań współrzędnych, mających wspólne części, łączyć w jedno; ś. dwie samogłoski = łączyć je w jedną dwugłoskę a. samogłoskę; zgromadzać, zbierać, jednoczyć, sprowadzać w jedno miejsce; ześrodkowywać; ciągnąć, zdejmować z siebie, zwłóczyć, zsuwać: ś. rękawiczki, buty, ubranie: ś. skórę z zająca i t. p.; zwijać, składać coś rozłożonego, rozciągniętego; umieszczać w mniejszej przestrzeni coś, co zajmowało dużo miejsca: ś. posterunki wojskowe, widety; ś. skrzydła armji = odwoływać, zwoływać, sprowadzać w jedno miejsce; ś. kogo z góry = ciągnąć go, aby zeszedł; zwracać bieg czego w inną stronę, odciągać: ś. wodę z łąki, humory z głowy = odprowadzać; przelewać płyn jaki, zwłaszcza trunki, z beczki do butelek; uzyskiwać co drogą przymusu prawnego, egzekwować: ś. podatki; zmuszać, zniewalać, skłaniać kogo do przyjścia w pewne miejsce, kazać przyjść, wejść; kraść, porywać, chwytać; brać co od kogo, z jego rękopisu, z książki, wydając to za swoje; u uczniów: przepisywać zadanie piśmiennie od kolegi a. z książki; ś. co na kogo, sprowadzać na kogo coś dobrego a. złego, wyjednywać, zjednywać co komu, narażać kogo na co, być dla kogo powodem czego: ś. na siebie co = sprowadzać, powodować co; ś. na siebie wszystkich oczy, spojrzenia, pogardę, nienawiść i t. d.; ś. uwagę = budzić; ś. co do czego a. kogo = stosować, zastosowywać, odnosić; ś. rękę do czego = zbliżać rękę do czego dla chwycenia czegoś, dla zrobienia czegoś, by zawładnąć czymś; ś. rękę na kogo = rzucać, ś., targać ś. na niego, podnosić rękę, by go uderzyć; ś. szyję = chować ją między ramiona, podawać pod co; schodzić ś., zbierać ś. w jedno miejsce; ś. czym, uderzać, bić, łomotać, walić; idąc, jadąc, przybywać do pewnego miejsca, zatrzymywać ś. gdzie w drodze, przybywać gromadnie; ś. ś., ściskać ś., związywać ś. mocno; ścieśniać ś., zwężać ś., kurczyć ś., zmniejszać swoją objętość; zgromadzać ś., zbierać ś. w jedno miejsce, do kupy ś. schodzić; być zdejmowanym, zwłóczonym, zdejmować ś.; odnosić ś., zmierzać, stosować ś. do kogo, czego; tyczyć ś., dotyczyć kogo, czego; być egzekwowanym; być rozlewanym z beczki do butelek.

 Ściągający — p. Ściągać.

 Ściągliwy, dający ś ściągać.

 Ściągnąć — p. nied. Ściągać.

 Ściągnienie, miejsce, dokąd wielu ściąga, miejsce zebrania ś.. przeczyszczenie, rozwolnienie — p. Ściągnięcie.

 Ściągnięcie, czynność ściągania.

 Ściągnięty — p. Ściągać.

 Ścichnąć, stać ś. cichym, cichszym, ucichnąć, umilknąć.

 Ście, Szcie, bieg, chód, droga.

 Ściebać, nizać, nawlekać: ś. na nitkę, na sznurek i t. p.

 Ściec — p. nied. Ściekać.

 Ścieg, miejsce między jedną a drugą dziurką, zrobioną igłą podczas szycia nitką: ś. na płótnie, na suknie i t. p.; dziurawienie tkaniny igłą podczas szycia.

 Ściegno, Stegno, Stegnisko, ślad, trop, ścieżka, steczka.

 Ściek, ściekanie płynu z góry na dół po równi pochyłej; kanał, rów, rynsztok, którędy ścieka woda, zabierając z sobą nieczystości; ściekanie rowów, strumieni, rzek i t. p.; toczenie ś. dwu prądów wody; spływ, zlew; zebranie ś., zbiór, zbieg, stek.

 Ściekać, dok. Ścieknąć, Ściec; spływać z góry na dół po równi pochyłej; ś. ś., spływać do jednego miejsca, toczyć ś., płynąć; zbiegać ś. do kupy, gromadzić ś.

 Ściekły, mokry od czego, kapiący, ociekły czym; płynący: ś-a rzeka.

 Ściekowisko, zbiór ściekłej wody, miejsce, gdzie ściekają nieczystości.

 Ściel, to, co służy do słania, rozścielania, jak np. słoma, liście, igliwie, ściółka; pułap, sufit, powała; warstwa liści opadłych z drzew i gnijących w lesie.

 Ścielić — p. Słać.

 Ścieliwo, Ścielka, ściółka, ściel.

 Ściemniać (się), dok. Ściemnić (ś.); robić (ś.) ciemnym, ciemniejszym; zaciemniać (ś.), robić (ś.) mroczniejszym; ś-iło ś. = zrobiło ś. ciemno, nastąpił zmrok.

 Ściemniały, który ś. stał ciemniejszym, mroczniejszym.

 Ściemnić — p. nied. Ściemniać.

 Ściemnieć, stać ś. ciemnym, ciemniejszym.

 Ścieniać, dok. Ścienić; czynić cieńszym, ścieńczać, ostrugiwać, zheblowywać, spiłowywać.

 Ściennik, sąsiad najbliższy, ościennik; czterdzieści pasm nici a. przędziwa.

 Ścienny, odnoszący ś. do ściany, należący do ściany, zawieszany na ścianie: zegar ś., mapa ś-a, kalendarz ś., lampa ś-a = kinkiet; graniczący, sąsiedni, pograniczny, ościenny; z kształtu podobny do ściany.

 Ścieńczać, dok. Ścieńczyć; robić rzadszym, mniej gęstym, rozcieńczać — p. Ścieniać.

 Ścieńczały, który ś. stał cienkim, cieńszym, wychudły.

 Ścieńczeć, stać się cienkim, cieńszym.

 Ścieńczyć — p. nied. Ścieńczać.

 Ścier, owad tęgopokrywy czteroczłonkowy, drzewożerny.

 Ściera — p. Ścierka.

 Ścieracz, ten, który co ściera; ten, który ściera ś., walczy z kim, przeciwnik, współzawodnik, wróg.

 Ścierać, dok. Zetrzeć; trąc, oczyszczać, obcierać, opylać, kurz z czego zbierać; przez tarcie zużywać, niszczyć, zdzierać powierzchnię, ścieniać; uszkadzać, ranić przez tarcie: ś. sobie nogę; przez tarcie unicestwiać, zmazywać: ś. pismo z tablicy; przez tarcie zmieniać w proch, ucierać, proszkować; gruchotać, rozkruszać, gnieść; rozgramiać, rozpraszać: ś. w proch nieprzyjaciela; poniżać, ukrócać: ś. czyjąś dumę; pozbawiać, pogarszać: ś. charakter, obyczaje; ś. ś., być oczyszczanym, opylanym przez tarcie, obcierać ś.; zużywać ś., niszczyć ś. przez tarcie; uszkadzać ś. przez tarcie, obcierać ś.; być zamienianym w proch, proszkować ś; ś. ś. z kim, walczyć z nim, ucierać ś. z nim: ś. ś. z nieprzyjacielem; spierać ś. z kim, prowadzić z kim utarczkę słowną.

 Ścierciałka — p. Skartabellus.

 Ściereczka, mała ścierka.

 Ścierka, chustka, kawał płótna; ręcznik, prześcieradło; szmat, gałgan do ścierania kurzów, do wycierania naczyń kuchennych, podłogi i t. p.; chusta, płachta; w zabawach chłopięcych: dotknięcie piłką w przelocie.

 Ściernie — p. Ściernisko.

 Ściernisko, pole po zżętym zbożu, reszty słomy z korzeniem pozostałe w roli po zżęciu zboża, rżysko.

 Ściernisty, pełen ścierni.

 Ścierń, końce ździebeł pozostałe w ziemi po zżęciu a. skoszeniu zboża; pole po zżętym a. skoszonym zbożu jeszcze nie zaorane; ściernisko.

 Ścierpieć, znieść co cierpliwie, bez szemrania, bez gniewu; ś. komu = darować, przebaczyć, wybaczyć.

 Ścierpliwy, Ścierpny, dający ś. ścierpieć, znośny.

 Ścierpły, zdrętwiały, zgrabiały, zmartwiały, obumarły, na pół martwy, stetryczały.

 Ścierpnąć, zdrętwieć, zgrabieć, obumrzeć.

 Ścierw — p. Ścierwo.

 Ścierwik, zdr. od Ścierw.

 Ścierwisko, miejsce, gdzie wyrzucają ścierwo, padlinę.

 Ścierwnica, owad z rzędu dwuskrzydłych, muchowatych.

 Ścierwnik, ptak sokołowaty z rodziny, sępów Starego Świata (f.).

 Ścierwo, Ścierw, mięso, ciało martwego zwierzęcia; padło, padlina, cielsko ludzkie; przekleństwo: człowiek godny pogardy, łajdak, łotr, gałgan, wisielec.

 Ścierwowiec, owad z rzędu dwuskrzydłych muchowatych, składający jajeczka w ciałach martwych zwierząt (fig.).

 Ścierwożerny, żywiący ś. ścierwem.

 Ściesać — p. nied. Ściesywać.

 Ściesywać, Ściosywać, dok. Ściesać, Ściosać; siekierą a. innym ostrym narzędziem wyrównywać, wygładzać, obrąbywać, zrzynać, ścieniać.

 Ścieśniać, dok. Ścieśnić; czynić ciaśniejszym, węższym; ograniczać, zmniejszać, hamować, strzymywać; ś. ś., stawać blizko jeden drugiego, przysuwać ś. do siebie, tłoczyć ś.

 Ścieśnić — p. nied. Ścieśniać.

 Ścież, Ścieżaj, w wyraź, na ścież, na ścieżaj = zupełnie, całkiem, narozcież, na całą szerokość, otwierać drzwi, okno na ś. = obie połowy.

 Ścieżek, mały, delikatny, piękny ścieg.

 Ścieżka, Ścieżeczka, Ścieżynka, wązka droga dla pieszych lub konnych w polu, w lesie, w górach; steczka, stecka, alejka.

 Ścieżnik, ten, co naprawia ścieżki.

 Ścieżyna, wązka ścieżka.

 Ścieżysko, niewygodna, przykra ścieżka, zła droga.

 Ścięcie, dokonana czynność ścinania; iść jak na ś. = z przykrością, z boleścią, niechętnie.

 Ścięga, owad z gromady pluskwowatych, czołodziobnych.

 Ścięgaczka, Ściągaczka, to, co służy do ściągania, przewiązka.

 Ścięgaczowy, Ściągaczowy, odnoszący ś. do ściągacza a. ścięgna, ścięgnowy.

 Ścięgno, końcowa część mięśni, przyczepionych do kości (2 f.); ś. Achillesa: ścięgno mięśni zginających nogę, a przyczepionych do pięty.

 Ścięgnowy, odnoszący ś., należący do ścięgna.

 Ścięgorz, Ścięgorza, robak z gromady wewnętrznych.

 Ściętobród, ryba koścista skrzelowata, piersiopłetwa, listkowata.

 Ścięty, ten, którego ścięto, odcięty, odsieczony; ten, któremu obcięli głowę; ten, który ś. ściął, skrzepły, zamarzły; piramida ś-a, stożek ś. = mające jakby obcięty wierzchołek; ś. jak bela = pijaniusieńki; jak z nóg ś. = nie może ś. utrzymać na nogach, chwieje ś. z powodu choroby, silnego wrażenia, przepicia i t. p.; ś-a śmierć = ucięcie komu głowy, ścięcie.

 Ściężeć, ociężeć, stać ś. bezwładnym, obwisnąć ciężko.

 Ściężnica, ślimak bezskorupny z gromady wręgonogich (fig.).

 Ściężyć, obarczyć, obciążyć.

 Ścig, ścieg.

 Ściga, owad z gromady tęgopokrywych, czteroczłonkowych, koziorożnych — p. Ścieg.

 Ścigacz, owad z rzędu dwuskrzydłych szybkich.

 Ścigać, biec za kimś a. za czymś, by go dogonić; schwytać, gonić kogo, co, pędzić, prześladować; upędzać ś. za kimś, za czymś; uganiać ś., iść, biec w pogoń za kimś, za czymś; polować; starać ś. przewyższyć kogo w czymś, prześcignąć go, pokonać go, współzawodniczyć z kimś; ś. kogo a. co wzrokiem, oczami = wodzić za nim wzrokiem, oczami; prześladować, karać, nękać kogo, dokuczać komu czym; ś. kogo sądownie, przed sądem = poszukiwać na nim sądownie swej krzywdy, procesować go, instygować na niego; ś. kogo na sławie = szkalować, zbezczeszczać, osławiać; ś. ś. gonić ś. z kim, iść z nim na wyścigi, na wyprzodki, wyścigać ś. z kim, brać udział w wyścigach.

 Ścigłość, szybkość, chyżość, bystrość.

 Ścigły, którego trudno dogonić; szybki, chyży, bystry.

 Ścignąć, doścignąć.

 Ścinacz, ten, który co ścina.

 Ścinać, dok. Ściąć; tnąc, odłączać, odrąbywać; tnąc, zdejmować; odcinać komu głowę w bitwie, w pojedynku, a zwłaszcza na mocy wyroku sądowego; tnąc zwalać, obalać, przewracać: ś. drzewo; ta choroba z nóg ścięła = osłabiła; gryząc, kąsając, uderzając, odłączać; niszczyć zewnętrzne, górne części czego: szarańcza ścięła zboże, grad ściął zboże = zupełnie potłukł, zepsuł; wychylać, łykać hausty jakiego trunku; ś. zęby = ściskać mocno, nie chcieć rozewrzeć, zamykać szczelnie; ze stanu ciekłego zmieniać w stały, zmrażać, stężać, czynić skrzepłym; ś. krew w żyłach = przerażać, przejmować nawskroś zgrozą, strachem i t. p.; zwarzać: mróz ściął kwiaty, pączki; nie dawać dostatecznego stopnia na egzaminie uczniowi a studentowi; ś. ś., być ścinanym, odrąbywanym, ucinanym; upijać ś., urzynać ś.; ze stanu ciekłego przechodzić w stały, marznąć, krzepnąć, tężeć, zamarzać, lodowacieć: woda ś-a ś. w lód, krew mi ś. w żyłach ś-a = przejmuje mię przerażenie i zgroza; ś. ś. z kim = bić ś. z nim, pojedynkować ś. białą bronią; kłócić ś., spierać ś., sprzeczać ś. z kim; o uczniu, o studencie: nie otrzymywać dostatecznego stopnia na egzaminie.

 Ścinek, coś ściętego, odciętego, kawałek czego odcięty.

 Ścinka, zwierzokrzew z gromady wymoczków.

 Ścisk, gromada ściśnięta, stłoczona, tłok, tłum, natłok, ciżba, ciasnota, ściskanie, nacisk; uciemiężenie, ucisk, niewola, nieszczęście, zły los, bieda, niedostatek; uściśnięcie, uścisk, objęcie; coś ściskającego, kurczącego.

 Ściskacz, narzędzie do ściskania czego, do ściskania rozdętej a. rozprężonej żyły; trynkiet.

 Ściskać, dok. Ścisnąć; cisnąc, ścieśniać, stłaczać, zgniatać, cisnąc, czynić, aby coś zajmowało mniejszą przestrzeń; zbierać do kupy, zbijać, zgromadzać, stawiać blizko jedno obok drugiego, zajmując jak najmniej miejsca, tłoczyć; zgęszczać, cisnąc, uciskając, tłocząc: ś. powietrze; związywać mocno, opasywać ściśle, ściskać pasem, sznurem i t. p.; cisnąc z obu stron, bóść, kłóć: ś. ostrogami konia; ścinać, zamykać mocno: ś. zęby, wargi; ścinać, skrzepłym czynić, zamrażać, stężać; w kluby ujmować, nie dawać zbytniej swobody, hamować, ciemiężyć; obejmować rękami całując dla wyrażenia miłości, przyjaźni,; serdeczności, hołdu: ś-am twoje nogi, nóżki, ś-am cię = sposób zakończenia listu; ująwszy czyjąś rękę w swoją dłoń, zamykać ją dla wyrażenia przyjaźni, zgody, porozumienia wzajemnego i t. d.; ś-a mię = mam ból w sercu, jakby je kto ściskał; żal serce ś-a = przejmuje, przenika, ogarnia; dokuczać komu, trapić, przyciskać kogo: mróz ś-a, bieda go ś-a; ś. ramiona a. ramionami = wzruszać niemi, podnosić je, zżymać ś.; opasywać ściśle: ś. twierdzę = oblegać ze wszystkich stron; ś. szeregi = zbliżać je, ciaśniej je ustawiać; ś. ś., być ściskanym, ściąganym, opasywanym ściśle; opasywać ś., sznurować ś. mocno; skupiać ś., tłoczyć ś., gromadzić ś. tłumnie, zsuwać ś.; boleć, wywoływać ból: serce ś. ś-a z bólu, z żalu; obejmować ś. wzajemnie jeden drugiego.

 Ściskliwy, Ściskły — p. Ścisły.

 Ścisłość, cecha i własność tego, co ma cząsteczki mocno skupione, przystające ściśle do siebie, co nie może być ściśnięte, spójność; nierozszerzalność, ciasność, wązkość; zasada sumiennego wykonywania czego, trzymania ś. przepisów, punktualność, sumienność, dokładność; jasność, zwięzłość w wyrażeniach.

 Ścisły, ten, który jest ściśnięty, szczelny, ciasny, wązki, skupiony; prawdziwy, serdeczny, szczery; blizki: ś-a przyjaźń; akuratny, sumienny, punktualny; dokładny, dobrze oznaczony, określony; nieszczodry, oszczędny, skąpy; ubogi, nieurodzajny; nie odstępujący od zasady, surowy, twardy: ś-a reguła klasztorna; ś. post, ś-a djeta; dosłowny, istotny, właściwy: w ś-ym znaczeniu tego wyrazu.

 Ścisnąć — p. Ściskać.

 Ściszyć, uczynić cichszym, uciszyć, uspokoić.

 Ściśle, przysł., szczelnie, ciasno, wązko; akuratnie, sumiennie, punktualnie; surowo, ostro, twardo; w najwłaściwszym znaczeniu; dokładnie; ś. trzymać ś. czego, np. reguły, przepisów = wykonywać je sumiennie, nie odstępować od nich.

 Ściśliwość, własność ściskania ś. ciał; elastyczność, prężność.

 Ściśliwy, mający własność ściskania ś., elastyczny, prężny.

 Ściśnik, owad z rzędu dwuskrzydłych.

 Śćkać się, cisnąć ś., tłoczyć ś., pchać ś.

 Śćwiczyć, oćwiczyć, schlastać; zjeść co szybko, zupełnie.

 Śklenica, szklanica, szklanka.

 Ślad, znaki, zostające na drodze po przejeździe jakiegoś pojazdu, przejściu człowieka a. zwierza, trop; znak, pozostały po czymś, już dziś nie istniejącym; powinność śledzenia winowajcy w Polsce Piastowskiej; łan, miara roli; w ś. = tuż po kim, po czym, zaraz, natychmiast, blizko; iść, wstępować w ś-y czyje = naśladować go, postępować tak samo.

 Śladogoniec, człowiek, goniący za czyimś śladem.

 Śladogonny, goniący za śladem, tropiący.

 Ślamazarnica, dziewczyna lub kobieta ślamazarna, rozlazła, powolna, niemrawa.

 Ślamazarnie, przysł., powoli, niemrawo, ociężale, marudnie.

 Ślamazarnik, Ślamazara, człowiek ślamazarny, marudnik.

 Ślamazarność, rozlazłość, powolność, niemrawość.

 Ślamazarny, powolny, marudny, niemrawy, rozlazły.

 Ślapać, szłapać, człapać.

 Ślaz, roślina z rodziny ślazowatych (fig.) — p. Ślazek.

 Ślazek, czwarty żołądek u zwierząt przeżuwających, trawieniec.

 Ślazowate, rodzina roślin dwuliściennych.

 Ślazowiec, motyl dzienny z rodziny powszelatek.

 Ślazowy, odnoszący ś. do ślazu; zrobiony ze ślazu a. ze ślazem: karmelki ś-e od kaszlu.

 Ślągwa, zwierzę mięczakowate z rodziny mszywiołów, kora morska (fig.).

 Śledczy, przeznaczony do śledzenia, do badania, przekonania ś. o czym, wyśledzenia czego, tropienia kogo: sędzia ś., policja ś-a, komisja ś-a.

 Śledziarka, kobieta sprzedająca śledzie; przen., kobieta niechlujnie ubrana, flądra; kobieta godna pogardy, nędzarka.

 Śledziarski, odnoszący ś. do śledziarza a. śledziarki; nędzny, marny, lichy, godzien pogardy.

 Śledziarz, człowiek, handlujący śledziami.

 Śledziciel, człowiek, który kogo a. co śledzi, badacz, szperacz, poszukiwacz.

 Śledzić, iść śladem czyim, iść w tropy za kim, szukać kogo a. czego po śladach, za pomocą śladów odkrywać miejsce jego schronienia, jego kryjówkę; szpiegować kogo, mieć go na oku, baczyć, uważać na jego zachowanie ś.; ścigać, prześladować; badać, poszukiwać, dociekać, szperać, szukać w celu odkrycia prawdy; ś. kogo oczami = wodzić za nim oczami, uważać na niego.

 Śledzienista, człowiek chory na, śledzionę, śledziennik.

 Śledziennica, roślina z rodziny łomikamieniowatych (fig.).

 Śledziennictwo — p. Hipochondrja.

 Śledziennik — p. Hipochondryk.

 Śledzik, zdr. od Śledź; młody, mały śledź; pójść na ś-a = na postne śniadanie do restauracji.

 Śledziona, narząd, umieszczony w lewej części jamy brzusznej u człowieka i zwierząt ssących, o niejasnym przeznaczeniu (fig.).

 Śledzionka, rodzaj paproci.

 Śledzionowy, odnoszący ś. do śledziony.

 Śledziorodny, obfitujący w śledzie.

 Śledziowaty, podobny do śledzia, mający kształt śledzia; ś-e, rodzina ryb skrzelowatych.

 Śledziownik, śledziarz.

 Śledziowy, odnoszący ś. do śledzia, podobny do śledzia; zrobiony ze śledzia a. ze śledziem: sos ś., sałata ś-a.

 Śledziówka, beczka na śledzie i inne ryby solone; ryba koścista, brzuchopłetwa, śledziowata.

 Śledztwo, dochodzenie sądowe celem wykrycia istoty przestępstwa a. osoby przestępcy; przesłuchiwanie oskarżonego a. świadka; badanie, indagacja: przeprowadzić ś.; ś. pierwiastkowe = doraźne, na miejscu przestępstwa.

 Śledź, ryba koścista, brzuchopłetwa skrzelowata, śledziowata (fig.); przen., człowiek chudy, blady, wynędzniały, człowiek szczupły.

 Ślepak, Ślepiec, człowiek ślepy; człowiek, mający wzrok osłabiony, krótkowidz; człowiek, nie postrzegający czego z powodu wzroku a. roztargnienia; owad z rzędu dwuskrzydłych, bukowatych.

 Ślepaczek, mały chłopiec niewidomy, niedowidzący.

 Ślepak — p. Ślep.

 Ślepić, Ślepiać, Ślipiać, przytępiać sobie wzrok przez zbytnie wysilanie go, czytając, pisząc, ledwo dowidzieć; pozbawiać wzroku, ślepym czynić.

 Ślepie, Ślipie (-pi), pog., oczy.

 Ślepiec — p. Ślep; zwierzę ssące z rzędu gryzoni z rodziny tejże nazwy (fig.).

 Ślepień, samorodny ul z pszczołami; dziupło, barć.

 Ślepietnia, dziupło w drzewie, stojącym na pniu.

 Ślepin — p. Ślepodrzew.

 Ślepki, Ślipki, Ślepięta, Ślipięta, Ślepiątka, Ślipiątka, miłe, drogie oczy, piękne oczęta, oczy dziecka, młodej dziewczyny.

 Ślepnąć, tracić wzrok, stawać ś. ślepym; zajmować ś. czymś zapamiętale; oddając ś. czemu namiętnie, nie uważać na co a. zapominać o wszystkim innym.

 Ślepo, przysł., będąc pozbawionym wzroku, nie widząc; tak jak czyni ślepy, z zamkniętemi oczami; bez rozwagi, zastanowienia, zapamiętale, na nic nie zważając, zapominając o wszystkim; ś. słuchać = być posłusznym bez oporu; na ś. = nie widząc, nie patrząc: w grze w preferansa = nie rozkładając kart.

 Ślepodrzew, Ślepin, roślina.

 Śleponarodzony, ślepy od urodzenia.

 Śleponocny, ten, który przy sztucznym świetle nic nie widzi.

 Ślepopędny, pędzący na oślep.

 Śleporodny, Śleporody, śleponarodzony.

 Śleporód, człowiek śleponarodzony.

 Ślepota, wada wzroku, sprawiająca, że ś. nic nie widzi; ociemniałość; jasna ś. = kiedy oczy są jasne, a jednak nie widzą; kurza ś. = choroba oczu, sprawiająca, że przy świetle sztucznym nic ś. nie widzi; ś-a barwna — p. Daltonizm; oślepienie, zaślepienie, zapamiętałość.

 Ślepouczony, człowiek, ślepo wierzący w mądrość książkową, nie mający rozumu praktycznego.

 Ślepowaty, nieco ślepy; mający wzrok osłabiony, przyćmiony.

 Ślepowid, Ślepowidz, człowiek, mający krótki a. osłabiony wzrok, krótkowidz.

 Ślepowierność, wiara ślepa.

 Ślepowładny, na oślep władający: ś-a fortuna= niespodziany dar losowy.

 Ślepowron, ptak bocianowaty z rodziny czapli (fig.); łapać ś-y = patrzeć bezmyślnie, gapić ś., nie uważać.

 Ślepucha, kobieta, słabo widząca.

 Ślepy, pozbawiony wzroku; ten, który nic nie widzi; działający na oślep, nie baczący, kogo i czym obdziela: ś. los; nie rozświecony światłem wiedzy, wynikający z braku oświecenia, z ciemnoty: ś-e zabobony; zapamiętały, na nic nie baczący, nie pamiętający o niczym: ś-a namiętność; ciemny, mroczny; pozbawiony światła; nie wchodzący w ocenę krytyczną tego, co mu podają, bezkrytyczny, bezwzględny: ś-a wiara, ś-e posłuszeństwo; być na co ś-ym = nie chcieć czego widzieć, nie spostrzegać; ś-a babka = zabawa towarzyska, polegająca na tym, że jedna osoba z zawiązanemi oczami chwyta uciekające inne; ś. nabój, ś. ładunek = z samym tylko prochem, bez kuli i bez śrutu; ś-e pole = pole, nie okryte śniegiem, na którym nie znać tropów zwierzęcych, kopnia; ś-e szkło = nieprzezroczyste, mleczne; ś-a kiszka = jedno z jelit po prawej stronie brzucha, mające jeden tylko otwór, zakończone wyrostkiem robaczkowym (fig.); ś-y zamek = skryty, sztuczny; ś-a podłoga = warstwa desek pod właściwą podłogą; ś-e rowy = przykryte reduty; ś-e reduty = ukryte; ś-e okno = malowane, nie prawdziwe; ś. kij = pal, ukryty w wodzie; ś-a latarka = mająca z jednej tylko strony szybkę, z innych zaś materjał nieprzezroczysty, naprz. blachę; ś-a ulica = mająca jeden tylko wylot; zna ś., jak ś. na kolorach = wcale ś. nie zna; między ś-emi jednooki królem = łatwo wyróżnić ś. między ludźmi, nie posiadającemi żadnych zalet; trafiło ś. ś-ej kurze ziarno = udało ś. raz, wypadkowo, nieumiejętnemu; fortuna jest ś-a = obdarza często ludzi niezasłużonych; rzecz., człowiek, pozbawiony wzroku, ślepiec.

 Ślera, Szlera, Slira — p. Ślinianka.

 Ślęczeć nad czym, siedząc bez wytchnienia pracować, pracować nad czymś usilnie; ś. przy kimś, siedzieć przy nim nieustannie, dozorować go np. podczas choroby; ś. nad kim = starać ś. wszelkiemi siłami, z wielką stratą czasu nauczyć go czegoś.

 Ślęzak, bułka z rozynkami.

 Ślichta, Szlichta, klej a. krochmal, zawarty w nowym płótnie.

 Ślicznie, przysł., pięknie, czarująco, cudnie, powabnie.

 Śliczniuchno, Śliczniutko, przysł., bardzo ładnie.

 Śliczniuchny, Śliczniutki, bardzo śliczny.

 Śliczność, piękność nadzwyczajna, wdzięk, powab, urok, osoba a. rzecz bardzo piękna.

 Śliczny, bardzo piękny, cudny, czarujący, zachwycający, powabny. wdzięczny, uroczy.

 Ślifa — p. Szlifa.

 Ślimaczek, mały ślimak.

 Ślimacznica, ozdoba architektoniczna na głowicy słupa w porządku jońskim i korynckim w kształcie linji spiralnej, zawój, wężownica.

 Ślimaczy, odnoszący ś. do ślimaka, właściwy ślimakowi.

 Ślimaczyć się, wypuszczać z siebie ciecz lepką, jak ślimak; rana ś. ś-y = nie zagaja ś., ropieje; przen., ciągnąć ś. długo, wlec ś.

 Ślimak, jedna z gromad mięczaków brzuchonogich (fig.); część wewnętrznego ucha, mająca kształt konchy ślimaka (fig.); wiadukt spiralny.

 Ślimakowaty, mający kształt konchy ślimaka.

 Ślimakowy, odnoszący ś. do ślimaka, właściwy ślimakowi.

 Ślimotka, zwierzokrzew z gromady promienistych, ukwiałowatych.

 Ślina, ciecz, wydzielana przez gruczoły ślinowe, czyli ślinianki, wlewająca ś. do jamy ustnej, dopomaga do trawienia pokarmów; plecie, co mu ś. do ust przyniesie — co mu do głowy przyjdzie.

 Śliniaczek, mały śliniak.

 Śliniak, rodzaj serwetki z tęgiego materjału a. z ceratki, przywieszanej u szyi niemowlętom; człowiek, który wciąż ś. ślini.

 Ślinianka, gruczoł, wydzielający ślinę, umieszczony pod skórą, między mięśniami twarzy i szczęk, gruczoł ślinowy (f.).

 Śliniany — p. Ślinowy.

 Śliniasty, wlekący ś., jak ślina, podobny do śliny.

 Ślinić, maczać, powlekać co śliną, ośliniać; ś. ś. ślinę z jamy ustnej wypuszczać, śliną ś. walać.

 Ślinik, rodzaj ślimaka nagiego (f.).

 Ślinka, zdr. od Ślina; ś. mieć na co = mieć na co apetyt wielki, oskomę; ś-ę łykać, połykać = napróżno czego pragnąć, mieć wielką ochotę na co; taki smaczny, że aż ś. idzie do ust = wzbudzający apetyt.

 Ślinnik, ferment, znajdujący ś. w ślinie, ptyalina.

 Ślinny — p. Śliniany.

 Ślinogorz, zapalenie błony śluzowej w gardle.

 Ślinogorzowaty, chory na ślinogorz.

 Ślinogorzowy, odnoszący ś. do ślinogorza.

 Ślinopłyn, Ślinotok, chorobliwe wydzielanie ś. śliny śluzowej.

 Ślinotok — p. Ślinopłyn.

 Ślinowy, odnoszący ś. do śliny; gruczoł ś. — p. Ślinianka.

 Śliń, owad z gromady pluskwowatych, piersiodziobnych, piewikowatych.

 Ślipie — p. Ślepie.

 Ślira — p. Ślera.

 Śliszcze, miejsce, gdzie ś. moczy len rozesłany.

 Śliwa, drzewo owocowe z rodziny różowatych i jego owoc (fig.).

 Śliwczanka, polewka śliwczana.

 Śliwczany, zrobiony ze śliwek a. ze śliwkami, śliwkowy.

 Śliweczka, zdr. od Śliwka.

 Śliwica, motyl z rodziny żmijówek (fig.).

 Śliwić się, ślimaczyć ś., rozlewać ś.

 Śliwina, drewno z drzewa śliwowego.

 Śliwiniak, motyl miernikowiec z rodziny drzewiniaków.

 Śliwka, owoc śliwy; gruczoł, naróść w kształcie, śliwki.

 Śliwkowy p. Śliwczany; koloru dojrzałej śliwki.

 Śliwkówka, motyl nocny z rodziny prządek.

 Śliwnik, ogród śliwowy.

 Śliwny, odnoszący ś. do śliw a. śliwek.

 Śliwo-brunatny, brunatno-fljołkowy.

 Śliwowate, podrodzina roślin różowatych.

 Śliwowica, wódka, pędzona na śliwkach.

 Śliwowiec, motyl dzienny z rodziny oboczaków.

 Śliwowy, dotyczący śliwy, śliwki.

 Śliz, Śliź, ryba koścista, skrzelowata, brzuchopłetwa, ślizowata (fig.).

 Ślizać się — p. Ślizgać ś.

 Ślizawica, ślizgawica, ślizgawka.

 Ślizga, ryba koścista, skrzelowata, gardłopłetwa, ślizka.

 Ślizgacz, człowiek, który ś. ślizga, który łyżwuje.

 Ślizgać się, posuwać ś. po gładkiej powierzchni, np. po lodzie, po śniegu, dla zabawy, dla szybszego przesuwania ś. z miejsca na miejsce; iść, biegać posuwiście; poślizgnąwszy ś., przewracać ś., upadać; przen., doznawać niepowodzenia.

 Ślizgawica, droga po deszczu zmarznięta, ślizka, gołoledź.

 Ślizgawka, miejsce, gdzie ś. można ślizgać: ś. naturalna = zamarznięta sadzawka, staw, rzeczka; ś. sztuczna = gładko ubity plac, teren, wylany wodą, która zamarzła.

 Ślizgota, cienki, ślizki lód na ziemi.

 Ślizki, mający gładką powierzchnię, przez co trudno na nim utrzymać równowagę; pokryty wilgocią śluzowatą i skutkiem tego wyślizgujący ś.; przen., niepewny, ryzykowny, niebezpieczny, niestały.

 Ślizko, niegładko, z niebezpieczeństwem upadnięcia, niepewnie.

 Śliznąć, pokrywać ś. jakby śliną, ślizkim stawać ś.; ś. ś., ślizgać ś.; doznawać niepowodzenia.

 Ślizoryb, Śliżoryb, ryba koścista, skrzelowata, brzuchopłetwa, ślizowata.

 Ślizowate, rodzina ryb skrzelowatych.

 Ślizówka, Śliżówka, ryba koścista, skrzelowata, brzuchopłetwa, ślizowata

 Śliż — p. Śliz.

 Śliżoryb — p. Ślizoryb.

 Śliżowate — p. Ślizowate.

 Śliżówka — p. Ślizówka.

 Śliżyk, Ślizyk, mały śliz; lm. potrawa, zrobiona z kluseczek gotowanych i przyprawianych z makiem roztartym i miodem.

 Ślniący, lśniący, połyskujący.

 Ślnić — p. Lśnić.

 Śloch — p. Szloch.

 Ślub, uroczyście złożona obietnica, ofiara, przyrzeczenie, przysięga: ś. czynić = dawać uroczyste przyrzeczenie; obrządek, towarzyszący zawieraniu związku małżeńskiego między dwiema osobami: ś. kościelny = pobłogosławiony przez kapłana; ś. cywilny = podpisanie kontraktu ślubnego wobec urzędnika stanu cywilnego; ś. dawać = wiązać przysięgą przed ołtarzem osoby, wstępujące w małżeństwo; ś. brać = składać przed ołtarzem przysięgę życia z sobą w małżeństwie, żenić ś.; ś-y zakonne = złożenie pewnych przyrzeczeń (ubóstwa, pokory, posłuszeństwa) przy wstępowaniu do zakonu.

 Ślubić, składać ślub, przysięgać — p. Poślubić — p. Ślubować.

 Ślubnie, przysł., przez ślub, drogą, ślubu.

 Ślubnik, człowiek, który złożył jakiś ślub.

 Ślubny, odnoszący ś. do ślubu małżeńskiego: obrządek ś., pierścionek ś.; związany ślubem małżeńskim: mąż ś-y, żona ś-a; urodzony z rodziców, połączonych związkiem małżeńskim; odnoszący ś. do ślubienia Bogu, ślubowany, ofiarowany.

 Ślubodawca, udzielający ślubu małżeńskiego.

 Ślubołomca, łamiący ślub, nie dotrzymujący przyrzeczenia.

 Ślubołomny, łamiący ślub.

 Ślubować, Bogu ślub czynić, poświęcać, ofiarowywać co Bogu; obiecywać co uroczyście, przyrzekać; brać ślub, łączyć ś. ślubem małżeńskim.

 Ślubowaniec, śpiew, muzyka weselna.

 Ślubowany, przyrzeczony ślubem, ślubny.

 Ślubowiny (-in), Ślubiny (-in), zaręczyny, zrękowiny; wiano, posag.

 Ślusarczyk, nm., uczeń ślusarski, czeladnik ślusarski.

 Ślusarka, nm., kobieta, trudniąca ś. ślusarstwem, żona ślusarza; rzemiosło, zajęcie ślusarza, ślusarstwo.

 Ślusarnia, nm., warsztat ślusarza; fabryka wyrobów ślusarskich; oddział fabryki, gdzie wykonywają wyroby ślusarskie.

 Ślusarski, nm., odnoszący ś. do ślusarza, właściwy ślusarzowi.

 Ślusarstwo, nm., zajęcie, rzemiosło ślusarza.

 Ślusarz, nm., rzemieślnik, wyrabiający zamki, klucze, okucia do drzwi i okien, drobne części maszyn i t. p.; robotnik w ślusarni.

 Śluz, wydzielina gruczołów, zawierających ś. w ogromnych ilościach w błonach śluzowych; płyn ciągnący ś, ukazujący ś. np. na rozkładającym ś. mięsie.

 Śluza, nm., — p. Szluza.

 Śluzem, przysł., krzywo, na ukos; płazem,, bezkarnie.

 Śluzotok, Śluzopłyn, nadmierne, chorobliwe wydzielanie ś. śluzu z błon śluzowych, katar.

 Śluzowce, klasa roślin bardzo prostej organizacji, składających ś. z nagiej plazmy, t. zw. plasmodium (fig.), która w okresie rozmnażania ś., przetwarza ś. w kulki brodawkowate, wydzielające, zarodniki (fig.).

 Śluzowe (-ego), opłata od śluzy.

 Śluzowy, odnoszący ś. do śluzu, złożony ze śluzu, do niego należący; błony ś-e = błony, wyściełające jamę nosową, drogi oddechowe, przewód pokarmowy.

 Śluzyny (-yn), okrągłe, gładkie i długie sztuki drzewa, po których plenica kołaczami związana spycha ś. na wodę, łaguny.

 Śluźnik, istota śluzowa.

 Śmiać się, wydawać śmiech; ś. ś. z kim = bawić ś. z nim wesoło; ś. ś. z kogo, a. z czego = wyśmiewać ś., żartować, szydzić, urągać mu śmiechem; ś. ś. do kogo, a. do czego; uśmiechać ś., śmiechem wyrażać sympatję, życzliwość, miłość i t. p.; oczy mu ś. ś-ą do tego = patrzy na to pożądliwie; ś. ś. z kogo, z czego, cieszyć ś., radować ś.; być zadowolonym z kogo, z czego; śmiej ś. z tego = nic sobie z tego nie rób.

 Śmiałek, człowiek śmiały, odważny, nie baczący na niebezpieczeństwo, junak, zuch: ś-ów psy gryzą = zbytnia śmiałość na złe wychodzi; roślina z rodziny traw (fig.).

 Śmiałkować, udawać śmiałka, junaczyć.

 Śmiałkowstwo, Śmiałkostwo, charakter śmiałka, brawura.

 Śmiało, Śmiele, przysł., ze śmiałością, z odwagą, odważnie; z wszelką pewnością, bez ryzyka.

 Śmiałość, pewność siebie, odwaga, junactwo, nie baczenie na niebezpieczeństwo, zuchwalstwo; niepospolitość, wielka nadzwyczajność, niezwykłość ucieszająca; mam ś. zapytać ś., prosić o co = uprzejmy sposób zwrócenia ś. do kogo w mowie a. w piśmie.

 Śmiały, odważny, junacki, zuchowaty, nieustraszony, zuchwały; ś. za płotem = gdy nie ma niebezpieczeństwa; ś-ym szczęście sprzyja, ś-ym Bóg pomaga = śmiałością wiele można dokazać.

 Śmiat, pniak z pszczołami.

 Śmiech, szereg skurczeń odruchowych mięśni twarzowych, połączony z urywanemi i szybko po sobie następującemi wydechami, oraz z właściwą intonacją głosu, wywołany bodźcami fizjologicznemu (np. łaskotki), a. częściej duchowemi (np. radość, wesołość, poczucie komizmu, szyderstwo i t. p.); szyderstwo, drwina, żart bolesny, kpinki, pośmiewisko, drobiazg, rzecz śmiechu warta, fraszka, bagatela; wybuchać ś-em = zaczynać śmiać ś.; ś. mię bierze = chce mi ś. śmiać; mnie nie do ś-u = wcale nie jestem wesoły, raczej smutny, mam kłopoty, zmartwienie; tobie do ś-u, a mnie do zdechu = tobie chce ś. śmiać, a mnie płakać; z ś-u wielkiego poznać głupiego = tylko głupi człowiek śmieje ś. bez przyczyny i umiarkowania; to ś-u warte = to śmieszne, błahe, marne, nędzne; ś. sobie z kogo stroić = wyśmiewać ś. z niego; w ś. co obracać = pozbawiać charakteru poważnego; na ś. = na pośmiewisko; na ś. wystawiać = ośmieszać; parskać, pękać, rwać, zrywać boki ze ś-u = zanosić ś. od ś-u, śmiać ś. głośno, serdecznie, bez opamiętania; pobudzać do ś-u = rozśmieszać; wszyscy w ś. = roześmiali ś.; powstał ś. = zaczęto ś. śmiać.

 Śmiechliwy, uśmiechający ś. łagodnie.

 Śmiechotwórca, człowiek, rozśmieszający innych, śmieszek.

 Śmiechotwórstwo, pośmiewisko.

 Śmiechowisko, przedmiot śmiechy; pośmiewisko.

 Śmieciarka, kobieta, przebierająca śmiecie dla wyszukiwania w nich rzeczy cenniejszych, gałganiarka; przen., nędzarka, łopatka do, śmieci.

 Śmieciarz, mężczyzna, przebierający śmiecie w poszukiwaniu rzeczy cenniejszych, gałganiarz; człowiek, wywożący śmiecie z podwórek; człowiek, robiący nieporządek, zaśmiecający; przen., nędzarz; autor pism nie mających żadnej wartości.

 Śmiecić, rozsypywać, rozrzucać co nieporządnie, w niewłaściwe miejsca, rozsypywać śmiecie, zanieczyszczać.

 Śmiecie (-ci), rzeczy, które ś. wymiata, wyrzuca, jako niepotrzebne, odpadki; przen., wyrzutki społeczeństwa, zgręzy społeczne, szumowiny; wracać ś. na stare ś. = na dawne miejsce zamieszkania, w strony rodzinne; każdy pan na swoich ś-ach = u siebie w domu każdy ś. może rozporządzać; każdy kur na swoich ś-ach śmielszy = każdy jest śmielszy u siebie w domu.

 Śmieciówka, owad z rzędu dwuskrzydłych, muchowatych.

 Śmiecisko, kupa śmieci, gnoju, śmietnik.

 Śmiecisty, pełen śmieci, zaśmiecony.

 Śmieciuch, człowiek nieporządny, gnojek, nięchluj.

 Śmieciucha, Śmieciuszka, Pośmieciuszka, ptak śpiewający stożkodzioby z rodziny skowronków (fig.), dzierlatka.

 Śmieć, ośmielać ś., odważać ś., mieć śmiałość, mieć odwagę, być zuchwałym.

 Śmiele, przysł. — p. Śmiało.

 Śmielec — p. Śmiałek.

 Śmierciodajny, dający śmierć, zabójczy.

 Śmierciogroźny, Śmierciogrozy, grożący śmiercią.

 Śmierciolotny, Śmiercionośny, Śmiercionoszy, niosący śmierć.

 Śmierciopłatny, nabywany z narażeniem życia.

 Śmierciorodny, Śmierciorody, Smiercionoszy, przynoszący śmierć.

 Śmiercioskrzydły, przynoszący prędką śmierć, niosący śmierć na swych skrzydłach.

 Śmierć, ustanie życia, zupełne ustanie przemiany materji w żyjącym organizmie ludzkim, zwierzęcym a. roślinnym; zanik życia, zgon: ś. naturalna = wskutek wyczerpania ś. sił żywotnych w starości; ś. nienaturalna = od choroby, wypadku nieszczęśliwego a. samobójstwa; umrzeć swoją ś-ą = naturalną śmiercią; na ś. niema lekarstwa = nikt nie uniknie śmierci; ś. gwałtowna = od wypadku a. samobójstwa; ś. nagła, niespodziana = od ataku paralitycznego, sercowego, od strzału i t. p.; ś. chwalebna = na polu bitwy, za ojczyznę; ś. mokra = od utopienia; zadać komuś ś. = zabić go; skazać na ś. = na stracenie przez powieszenie, rozstrzelanie, ścięcie i t. p.; wyrok ś-i = skazujący na śmierć; ś. i żona od Boga przeznaczona = człowiek ma przeznaczone, by ożenić ś. i umrzeć; ś. i najprędszego dogoni = nikt jej nie uniknie; nienawidzieć na ś. = śmiertelnie, serdecznie; kochać ś. w kim na ś. = bez opamiętania; zabić kogo na ś. = uśmiercić; na ś. o tym zapomniałem = zupełnie zapomniałem; nie opuszczę cię aż do ś-i = będę z tobą całe życie; to ś. równa ś-i = jest niezmiernie przykre; uosobienie zgonu wedle wierzeń ludowych, przedstawiane najczęściej w postaci kościotrupa z kosą w ręce; przen., zmartwienie, zgryzota; zniszczenie czego, koniec, kres; ś. cywilna = pozbawienie wszelkich praw obywatelskich wskutek wyroku sądowego; ś. wieczna = potępienie wieczne, piekło.

 Śmierdnąć, przechodzić smrodem, zaczynać śmierdzieć.

 Śmierdzący, cuchnący, który śmierdzi; ś-e jajko = człowiek obraźliwy; ś. kamień = minerał z gromady węglanów wapnia.

 Śmierdziadło, coś śmierdzącego.

 Śmierdzieć, wydawać niemiły, odrażający zapach, cuchnąć; trącić czymś śmierdzącym, zalatywać czymś; przen., być podejrzanym o coś karygodnego; nie podobać ś. komu, nie przypadać mu do usposobienia: robota ci ś-i = masz do niej wstręt, nie chcesz pracować.

 Śmierdziel, zwierzę ssące, drapieżne z rodziny kun (f.); człowiek niechluj, śmierdzący, plugawiec; przen., smarkacz, fąfel, smyk.

 Śmierdziuch, Śmierdziuszek, człowiek smrodliwy, plugawiec, niechluj, flejtuch; pogardl., mówiąc o chłopcu niegrzecznym, hardym.

 Śmierdziucha, Śmierdziuszka, kobieta nieporządna, flądra; błaźnica, smarkata; prosta gorzałka.

 Śmiertelnie, przysł., aż do śmierci, wywołując śmierć: raniony ś.; namiętnie, gwałtownie, bez pamięci: nienawidzieć ś.; okropnie, okrutnie, nie do zniesienia; nudzę ś. ś.; powodując śmierć wieczną: zgrzeszyć ś. = popełnić grzech śmiertelny.

 Śmiertelnik, istota śmiertelna, człowiek.

 Śmiertelnogrzesznik, człowiek, który popełnił grzech śmiertelny.

 Śmiertelność, podległość śmierci; własność przyprawiania o śmierć; duża ś. = liczne uśmiercanie mieszkańców; stosunek liczebny osobników umierających w pewnej miejscowości i w pewnym okresie czasu do ogółu ludności: procent ś-i.

 Śmiertelny, podległy śmierci; odnoszący ś. do śmierci: ś-e łoże, ś-a pościel; sprowadzający śmierć, przynoszący śmierć, zabójczy: ś-a rana, choroba; zabijający duszę, prowadzący ją do zatracenia, do piekła: grzech ś-y; koszula ś. = rodzaj prześcieradła, w które u Żydów zawijają umarłych; nadzwyczajny, niezwykły, niezmierny; męczący; nie do zniesienia, okrutny: ś-e nudy; biją na mnie ś-e poty = obfite poty, połączone z ogólnym osłabieniem ciała, nadzwyczajna obawa; rzecz., śmiertelnik.

 Śmierzyciel, człowiek, który co uśmierza.

 Śmierzyć, uśmierzać, łagodzić, koić, tłumić, miarkować.

 Śmieszek, śmiech, uśmiech; ś-i i chichoty = ciągły śmiech; szyderstwo, żart bolesny, urąganie; rozśmieszający innych, żartowniś, trefniś, błazen; człowiek, który lubi śmiać ś., człowiek skłonny do śmiechu, stroić sobie z kogo ś-ki = wyśmiewać kogo, żartować z kogo, szydzić; przedni ząb u człowieka.

 Śmieszka, kobieta, rozśmieszająca innych; kobieta, lubiąca śmiać ś., skłonna do śmiechu; chichotka; ptak siewkowaty z rodziny mew właściwych (fig.); motyl nocny z rodziny falic.

 Śmieszkować, żartować, dworować, błaznować, trefnować, żartować.

 Śmiesznie, przysł., sposobem śmiesznym, wywołując śmiech, dziwacznie.

 Śmieszność, właściwość tego, co jest śmieszne, co wywołuje śmiech, komizm, rzecz dziwaczna, śmieszna.

 Śmieszny, wywołujący śmiech, zdolny rozśmieszyć, zabawny, ucieszny, komiczny; godny śmiechu; dziwaczny, cudaczny.

 Śmieszyć, wywoływać śmiech, rozśmieszać, pobudzać do śmiechu, rozweselać.

 Śmietana, tłuszcz, zbierający ś. na powierzchni kwaśnego mleka, kwaśna śmietana; ś. wapienna = wapno gaszone, czyli wodan wapnia, rozprowadzone wielką ilością wody, mleko wapienne.

 Śmietanka, tłuszcz, zbierający ś. na powierzchni niegotowanego słodkiego mleka; ś. towarzystwa = osoby wybitniejsze, stojące na czele towarzystwa, wyróżniające ś. z pośród innych.

 Śmietankowy, zrobiony ze śmietanki: masło ś-e, lody ś-e.

 Śmietanomierz, narzędzie, używane do oznaczania ilości śmietany, zawartej w mleku.

 Śmietanowy, zrobiony ze śmietany, zaprawiony śmietaną.

 Śmietniczka, szufelka do zmiatania śmieci.

 Śmietnik, miejsce, gdzie wyrzucają śmiecie, skrzynia a. dół na śmiecie, kupa śmieci.

 Śmiga, skrzydło u wiatraka (f.); rodzaj węgielnicy; przyrząd w kształcie rozszczepionego kija do wyrzucania pocisków kamiennych, proca; sztuka drzewa sosnowego na grzbiet do skrzydeł wiatraka.

 Śmigać, dok. Śmignąć: bić, uderzać, smagać, chłostać końcem czegoś smagłego; rzucać, ciskać; ś. z łuku, strzelać; przebiegać, przelatywać, biec, pędzić.

 Śmigawka, kij rozszczepiony na końcu do wyrzucania pocisków kamiennych.

 Śmigły, wysmukły, smagły, wysoki; szybki, prędki.

 Śmigna — p. Trzcinopalma.

 Śmignąć — p. nied. Śmigać.

 Śmigownica, długie, wązkie działo, wąż.

 Śmigus, Śmigurst, nm., dyngus, zabawa, polegająca na oblewaniu wodą dziewcząt przez chłopców w drugi dzień Wielkanocy.

 Śniadać, jeść śniadanie.

 Śniadaniowe (-ego), strawne, przeznaczone na śniadanie, pieniądze, dawane robotnikowi zamiast śniadania.

 Śniadaniowy, Śniadanny, odnoszący ś. do śniadania.

 Śniadańko, nieobfite śniadanie; żart., śniadanie w handelku, w restauracji, połączone z piciem trunków.

 Śniadawy, brunatny, nieco opalony, trochę śniady, ciemnawy.

 Śniadek, Śniatek, jadło.

 Śniadny, Śniedny, jadalny.

 Śniado, przyślą w kolorze śniadym, ciemnawo.

 Śniadość, kolor śniady, brunatnawy, cera ciemnawa, smagławość.

 Śniady, mający cerę ciemną, brunatnawą, opalony, smagławy.

 Śniarz, któremu ś. często co śni; wykładacz snów.

 Śnić, marzyć o czym we śnie, mieć widzenie senne, widzieć co we śnie; marzyć o czym na jawie, roić; ś. ś., ukazywać ś., zjawiać ś. we śnie; przedstawiać ś. w marzeniu, roić ś.; śniło mi ś. = widziałem we śnie; ani mi ś. ś-i = ani myślę; ani mi ś. śniło = anim pomyślał o tym; niech ci ś. nie ś-i! = ani marz o tym; co ci ś. ś-i! = co ci ś. uroiło!

 Śniecianka, motyl nocny z rodziny deltówek.

 Śniecić, zarażać ś. śniecią, dostawać śnieci; być pustym.

 Śnieciorodny, rodzący śnieć.

 Śnieciowy, odnoszący ś. do śnieci, ze śnieci.

 Śniecisty, zarażony śniecią.

 Śnieć, rząd grzybków z podklasy podstawczaków (fig.).

 Śniedek, roślina z rodziny liljowatych (fig.).

 Śniednik, rodzaj drobnego małża (fig.); przełożony nad potrawami, stolnik.

 Śniedzieć, pokrywać ś. śniedzią, nabierać barwy, brudno-rdzawej.

 Śniedź, osad zielony tworzący ś. na powierzchni przedmiotów miedzianych a. utworzonych z aljażów miedzi, rdza miedziana, grynszpan, patyna.

 Śnieg, opad atmosferyczny, złożony z płatków, czyli różnorodnej formy, ale zawsze sześciopromiennych gwiazdek skrystalizowanej w górze wody; ś. wieczny = masy śniegu na wysokich górach i w okolicach biegunowych, nigdy nie topniejące; tyle mię to obchodzi, co zeszłoroczny ś. = nic mię to nie obchodzi; biały jak ś. = bardzo biały.

 Śniegołom, drzewo złamane od ciężaru śniegu.

 Śniegowy, odnoszący ś. do śniegu, okryty śniegiem, śnieżny.

 Śniegula, Śnieguła, roślina z rodziny amarylkowatych (fig.).

 Śnieguła, ptak śpiewający, stożkodzioby z rodziny łuszczaków, z podrodziny poświerek (fig.).

 Śnienie, widzenie senne, sen, marzenie, rojenie.

 Śnieżek, zdr. od Śnieg.

 Śnieżka, kulka z śniegu; rodzaj ciasteczka z jajek, mąki i cukru.

 Śnieżno, przysł., przy opadaniu a. po opadzie śniegu; z obfitością śniegu; śnieżnobiało.

 Śnieżno-biały, biały, jak śnieg.

 Śnieżny, obfitujący w śnieg; ś-a zima; czas ś. = gdy śnieg pada w obfitości; pokryty śniegiem, śnieżysty; Najśw. Marji P. Ś-ej = święto kościelne d. 5 sierpnia.

 Śnieżyca, śnieg, padający w wielkiej ilości przy silnym wietrze, huragan śnieżny, zadymka, zawierucha śnieżna, zawieja; rodzaj wysypki białego koloru; bot., roślina z rodziny amarylkowatych, o kwiatach dzwonkowatych.

 Śnieżyć, o śniegu: padać, spadać, sypać ś.; lśnić ś. śnieżną białością.

 Śnieżysty, obfitujący w śnieg, śnieżny; pokryty śniegiem; biały, jak śnieg.

 Śpiać, pośpieszać; ś. za kim = biec za kim; mieć wolny czas.

 Śpiący, ten, któremu chce się spać, który śpi; senny, ospały; cichy, spokojny, nieruchomy; siedmiu braci ś-ych = ludowa nazwa święta siedmiu braci męczenników dnia 10 lipca.

 Śpiączka, pragnienie snu, senność, senliwość; chorobliwe pragnienie snu; długi chorobliwy sen; ś. śmiertelna = sen wieczny, śmierć; we ś-i = we śnie.

 Śpica, Szpica, nm., w wojsku: awangarda.

 Śpichlerski, nm., dotyczący śpichlerza.

 Śpichlerz, budynek gospodarski, w którym przechowują zboże w ziarnie (f.); kraj, mający dobre urodzaje, będący dostarczycielem zboża innym krajom.

 Śpichlerznik, nm., człowiek, zawiadujący śpichlerzem, szafarz.

 Śpichlerzny, nm., odnoszący ś. do śpichlerza.

 Śpichlerzyk, nm., mały śpichlerz.

 Śpiczak, młody jeleń, jeszcze bezrogi; chłopiec, któremu zaczynają ś. puszczać wąsy i broda; chłystek, smarkacz.

 Śpiczasty — p. Szpiczasty.

 Śpić, usypiać.

 Śpiech, pośpiech.

 Śpiesznie, Śpieszno, przysł., z pośpiechem, pośpiesznie, szybko.

 Śpiesznik, pająk płucowaty, przędący.

 Śpieszność, pośpiech, prędkość, skwapliwość.

 Śpieszny, pośpieszny, skwapliwy, śpieszący ś.; nagły, gwałtowny, pilny, nie cierpiący zwłoki.

 Śpieszyć, udać ś. dokąd szybko, podążać z pośpiechem, pędzić; ś. za kim = ścigać, gonić kogo; ś. ś., prędko co robić, kwapić ś., uwijać ś. z robotą; udawać ś. dokąd z pośpiechem; mieć coś pilnego do załatwienia; mieć przed sobą blizki termin, w którym trzeba stawić ś. gdzie; o zegarku: pokazywać późniejszą godzinę, niż jest istotnie.

 Śpiew, przeciągły harmonijny głos ludzki, zmieniający ś. stosownie do melodji i rytmu; sztuka śpiewania, nauka śpiewania: lekcja ś-u, uczyć ś. ś-u; utwór muzyczny, przeznaczony do śpiewania, pieśń; wykonanie takiego utworu przez jednego śpiewaka, zespół a. chór; śpiewność, melodyjność, harmonijność; głos harmonijny, wydawany przez niektóre ptaki, a czasem i inne zwierzęta, np. koniki polne, żaby; utwór poetycki, liryczny, ułożony zwrotkami, zawierający bezpośredni wyraz jakiegoś uczucia, pieśń; ś. historyczny = utwór poetyczny epicki, ułożony zwrotkami, opowiadający o jakimś doniosłym zdarzeniu historycznym; łabędzi ś. = ostatnia, przedzgonna prąca artysty, poety.

 Śpiewacki, Śpiewaczy, odnoszący, ś. do śpiewaka a. śpiewaków.

 Śpiewaczek, mały śpiewak, sympatyczny śpiewak.

 Śpiewaczka, kobieta śpiewająca, umiejąca pięknie śpiewać; kobieta, uprawiająca śpiew zawodowo, artystka opery, operetki, biorąca udział w koncertach (ś. estradowa), w przedstawieniach kabaretowych i t. p.

 Śpiewać, o ludziach: wydawać tony muzyczne za pomocą głosu; wykonywać głosem utwór muzyczny, harmonijny; o ptakach, o konikach polnych, świerszczach, żabach itp.: wydawać głos im właściwy; ś. kogo = głosić czyjąś sławę, wysławiać kogo; uwieczniać kogo, co w utworze poetyckim, np. w poemacie, w epopei, opiewać; deklamować, recytować śpiewnie; cienko ś., ś. Tadeuszka = być w ciężkim położeniu, mieć kłopoty; inaczej teraz ś-a = spokorniał, spuścił z tonu; na czyim wózku jedziesz, tego piosnkę ś-aj = trzeba starać ś. przypodobać temu, od kogo ś. zależy; niebawem będziemy musieli jego piosnkę ś. = robić to, co on zechce; wysoko cenić, podawać cenę wygórowaną.

 Śpiewające, podrząd ptaków wróblowatych.

 Śpiewająco, przysł., śpiewając; przen., z wszelką łatwością, bez trudu.

 Śpiewak, człowiek śpiewający; artysta, uprawiający śpiew zawodowo: ś. operowy, operetkowy, estradowy, kabaretowy; mężczyzna, umiejący pięknie śpiewać; poeta; ptak a. inne stworzenie śpiewające; rodzaj wielkiej armaty, kartauna.

 Śpiewalnia, miejsce, gdzie się uczą śpiewać, szkoła śpiewu.

 Śpiewalny, dający ś. łatwo wyśpiewać.

 Śpiewanie, rzecz. od Śpiewać; sztuka śpiewania, śpiew.

 Śpiewanina, liche śpiewanie, śpiew ladajaki.

 Śpiewanka, piosnka, śpiewka.

 Śpiewka, piosenka.

 Śpiewliwy, śpiewny.

 Śpiewnie, przysł., harmonijnie, melodyjnie.

 Śpiewnik, książka, zeszyt, zawierający różne śpiewy bez nut lub z nutami, melodjami.

 Śpiewność, charakter śpiewny czego, melodyjność, harmonijność, muzyczność, dźwięczność, podatność do wyśpiewania.

 Śpiewny, łatwy do śpiewania, melodyjny, harmonijny, muzyczny, dźwięczny.

 Śpiewywać, często śpiewać.

 Śpik, sen, śpiączka, senność; ś. mię zmorzył = zachciało mi ś. spać; człowiek ospały, niedbały.

 Śpikanard — p. Szpikanard.

 Śpikulec — p. Szpikulec.

 Śpioch, człowiek, któremu ciągle chce ś. spać, który lubi długo spać; ospalec, leniuch, próżniak, leń.

 Śpiocha, forma ż. od Śpioch.

 Śpioszek, zdr. od Śpioch.

 Śpioszka, zdr. od Śpiocha.

 Śpiż, ogólna nazwa aljażów o rozmaitym składzie, z przewagą miedzi, bronz; zbior., działa, armaty, dzwony.

 Śpiża, śpiżarnia; strawa, żywność, zapasy spożywcze, prowjant.

 Śpiżarka, Śpiżarenka, zdr. od Śpiżarnia.

 Śpiżarni (-ego), człowiek, zawiadujący śpiżarnią, szafarz.

 Śpiżarnia, budynek a. komora chłodna, przeznaczona na skład zapasów żywności i zboża; świreń, świronek, schowanko, schowka.

 Śpiżarniany, odnoszący ś. do śpiżarni; przechowywany w śpiżarni: zapasy ś-e.

 Śpiżarnik, dozorca ś-ni, szafarz.

 Śpiżolity, ulany ze śpiżu.

 Śpiżować, zaopatrywać w śpiżę, t. j. w zapasy żywności; zbierać, gromadzić.

 Śpiżowiec, minerał, składający ś. z krzemianów magnezu, żelaza i wapnia.

 Śpiżownik, dostarczający żywności; komisarz żywności; rzemieślnik wylewający ze śpiżu różne przedmioty, ludwisarz.

 Śpiżowy, ulany ze śpiżu, śpiżany; przen., twardy, jak śpiż, trwały; stałego charakteru, niezłomny.

 Średni, będący pośrodku między innemi; środkowy: ś. palec, ś. brat = ten z pośród trzech, który, nie jest ani najstarszy, ani najmłodszy; od obu krańcowości równo daleki, nie skrajny, nie ostateczny: człowiek ś-ich lat, w ś-im wieku = nie młody i nie stary; ś. wzrost = nie wysoki i nie nizki; stan ś. = nie arystokracja, nie gmin, nie szlachta, mieszczanie; ś-a tusza, ś-a miara i t. d. = przeciętna; ś-a arytmetyczna = liczba, jaką otrzymamy, podzieliwszy sumę danych liczb przez liczbę, wyrażającą ich ilość; ś-a gieometryczna = liczba, jaką otrzymamy, pomnożywszy przez siebie dane liczby i wyciągnąwszy z iloczynu pierwiastek stopnia, odpowiadającego ilości danych liczb; wieki ś-ie = okres historyczny od V do końca XV wieku po Chrystusie; nie zwyczajny i nie nadzwyczajny: taki sobie, nie pospolity; to ś-a przyjemność = niewielka przyjemność.

 Średnica, linja, przechodząca przez środek koła i dzieląca jego powierzchnię na dwie połowy (fig.); djametr; ś. kuli albo oś kuli = linja przechodząca przez środek kuli i wpierająca ś. obu końcami w jej powierzchnię, djametr; największa szerokość rzeczy okrągłej a. kulistej.

 Średnicomiar, narzędzie do mierzenia średnicy pni drzewnych.

 Średnik, znak pisarski:; oznaczający pauzę w czytaniu krótszą, niż kropka, ale dłuższą, niż przecinek; średnica.

 Średnio, Średnie, przysł., miernie, nie bardzo, nie nazbyt, umiarkowanie; przeciętnie, przecięciowo; w matem., wyraz ś. proporcjonalny = będący następnikiem pierwszego stosunku i poprzednikiem drugiego; żart., ś. proporcjonalnie = nie bardzo, nie za dużo i nie za mało; nie osobliwie.

 Średnioczesny, należący do wieków średnich, średniowieczny.

 Średniogłęby, mający średnią, niezbyt wielką głębokość.

 Średniogłowy, Średniogłowiec, człowiek, należący do jednego ze szczepów ludzkich, mezocefal.

 Średniomierny, mający średnią miarę, umiarkowany.

 Średniostanowy, należący do średniego stanu, pochodzący ze stanu średniego.

 Średniość, przymiot tego, co jest średnie, ani zbyt wielkie, ani zbyt małe, mierne, umiarkowane.

 Średniowiecze, wieki średnie.

 Średniowieczny, odnoszący się do średnich wieków; ten, który żył a. zdarzył ś. w wiekach średnich; godny średnich wieków, zacofany, przestarzały, nie dzisiejszy.

 Średniowietrzny, znajdujący ś. wśród powietrza.

 Średniożytny, średniowieczny.

 Średniówka, pauza w środku dłuższego wiersza, cezura.

 Śreżoga, Śrężoga, Śrzeżoga, Strzeżoga, zwarzenie kwiatów a. liści od mrozu; lekka mgła podczas świecenia słońca; szron.

 Środa, czwarty dzień tygodnia; ś. wstępna = Popielec; wielka ś. = środa w tygodniu, poprzedzającym Wielkanoc.

 Środek, miejsce zarówno odległe od obu końców a. od wszystkich punktów obwodu lub powierzchni: ś. koła = punkt jednakowo oddalony od wszystkich punktów okręgu; ś. kuli = punkt jednakowo oddalony od wszystkich punktów powierzchni kuli; ś. elipsy = punkt przecięcia wielkiej osi z małą; ś. ciężkości = punkt, w którym można wyobrazić sobie jakby skupiony ciężar ciała: ciało, podparte w tym punkcie, zachowuje każde położenie, jakie mu nadano; ś. krzywizny zwierciadła wklęsłego = środek kuli, której odcinek stanowi zwierciadło; ś. optyczny soczewki = punkt na osi, przez który promienie światła przechodzą bez zmiany kierunku; punkt, leżący wewnątrz jakiegoś ciała a. obwodu, w przybliżeniu jednakowo oddalony od brzegów, wnętrze; chwila, jednakowo oddalona od początku i końca pewnego okresu czasu: ś. lata, dnia, roku; umiarkowanie, miara, mierność, pomierność, średni stopień między dwiema ostatecznościami, dwoma końcami; iść ś-kiem drogi = nie bokami; sposób do osiągnięcia celu; droga, wiodąca do celu; zabieg lekarski, dążący do usunięcia jakiegoś stanu chorobliwego, lekarstwo; niema na to ś-a = niema sposobu; w lm., pieniądze, dochody pieniężne: jest bez ś-ów do życia.

 Środkować, być we środku, środek trzymać, być średnim między jakiemiś krańcowościami; pośredniczyć, być pośrednikiem.

 Środkowo, przysł., w środku, odnośnie do środka, pośrodkowo; nie za mało i nie za dużo.

 Środkowy, położony w środku, średni, centralny.

 Środopostny, przypadający w środku postu, w połowie postu.

 Środowisko, coś, co leży w środku, między jednym przedmiotem a drugim; punkt środkowy; otoczenie; warunki, w których ktoś żyje a. coś ś. odbywa, sfera życia, stan: ś. życia.

 Środowy, odnoszący ś. do środy. przypadający w środę.

 Śród, przysł., w środku, pośród, wśród, pomiędzy.

 Śróddzienny, przypadający wśród dnia, w środku dnia.

 Śródjelicie, błona, łącząca z sobą, wnętrzności, krużki, kryzki.

 Śródjelitny, leżący wśród jelit.

 Śródjesienny, zdarzający się w środku jesieni.

 Śródkarcze, środkowa część karku.

 Śródkoliście, u roślin: zielona tkanka zasadnicza liścia.

 Śródlecie, środek, połowa lata.

 Śródleśny, wznoszący ś., położony wśród lasów.

 Śródletni, przypadający w środku lata.

 Śródłożne, rząd roślin dwuliściennych, których zawiązek, zawsze górny, zawiera jeden tylko zalążek, osadzony na dnie słupka jednokomórkowego a. też kilka, wiszących na środkowym łożysku.

 Śródmieście, środek miasta, place, ulice, położone w środku miasta.

 Śródmorski, położony wśród morza.

 Śródmóżdże, środkowa część mózgu.

 Śródniebny, umieszczony wśród nieba.

 Śródnocny, zjawiający ś., zdarzający ś. wśród nocy.

 Śródnoże, środkowa część nogi.

 Śródodwieczerz, Śródwieczerz, początek wieczoru, zmierzch; na ś. — o zmierzchu.

 Śródpał, ognisko soczewki.

 Śródpiersiowy, odnoszący ś. do środka piersi, umieszczony w środku piersi.

 Śródpolny, położony wśród pól.

 Śródpołudnie, środek poranka.

 Śródpoście — p. Środopoście; połowa, środek wielkiego postu.

 Śródpowietrzny, umieszczony pośród powietrza, unoszący ś. w powietrzu.

 Śródręcze, środkowa część ręki.

 Śródrost, rośnięcie z wewnątrz.

 Śródrynkowy, położony pośrodku, rynku.

 Śródsierdzie, błona, wyściełająca wewnętrzną, ścianę serca.

 Śródstopie, środkowa część stopy (fig.).

 Śródszaniec, szaniec mniejszy, zasłonięty przez większy.

 Śródwaga, instrument, służący do stwierdzania, czy dana płaszczyzna jest ściśle pozioma, libella, waserwaga.

 Śródwieczerz — p. Śródodwieczerz.

 Śródwietrzny — p. Śródpowietrzny.

 Śródwiosenny, ukazujący ś. podczas wiosny.

 Śródziemny, położony w środku ziemi; otoczony z wielu stron lądem: morze Ś-e.

 Śródzimowy, zdarzający ś. podczas zimy.

 Śrót — p. Śrut.

 Śrótować — p. Śrutować.

 Śrótownik — p. Śrutownik.

 Śrótówka, rodzaj strzelby myśliwskiej.

 Śruba, nm., wałek, dokoła którego od jednego do drugiego końca jest wyrżnięty rowek, wijący ś. spiralnie; ś. Archimedesa = śruba o rowku dostatecznie głębokim, zwykle złożonym z oddzielnych skrzydeł, spiralnie zwiniętych dokoła trzpienia czyli okrągłego wałka, służy do przesuwania wody, do podnoszenia jej; ś. okrętowa = śruba, zastosowana do poruszania okrętów (f.); przen., ś. podatkowa = dążność do powiększania podatków.

 Śrubinek, nm., rodzaj ślimaka przodoskrzelnego, (fig.).

 Śrubować, nm., przykręcać, przymocowywać śrubą; przen., podnosić, zwiększać nadmiernie: ś. cenę, podatki; ś. ś., być śrubowanym; przen., wkręcać ś., przedostawać ś., przenikać dokąd, jak śruba.

 Śrubowiec, nm., wodny statek, okręt posuwany skutkiem obrotu śruby, umieszczonej pod jego spodem, zanurzonej w wodzie, poruszanej siłą machiny parowej (fig.).

 Śrubownica, nm., przyrząd do wyrabiania śrub; rodzaj ślimaka strzałkojęzycznego.

 Śrubowy, nm., odnoszący ś. do śruby: ś. klucz = narzędzie żelazne z otworem kanciastym do chwytania za kanciastą głowę śruby celem jej zakręcenia a. odkręcenia (fig.).

 Śrubsztak, nm., imadło, narzędzie przyśrubowywano do stołu, złożone z dwu płyt żelaznych, śrubą ściskanych; służy do przytrzymywania np. kawałka żelaza, który ma być opiłowany, deski na kant i t. p. (fig.).

 Śrucik, drobny śrut.

 Śrucina, Śrucinka, ziarno śrutu.

 Śrut, drobne kulki ołowiane, jako nabój do broni palnej a. do obciążania różnych przyrządów, np. przeciwwag u lamp i t. p.

 Śruta, Szrota, zboże grubo, mielone.

 Śruto słodowe, rozdrobniony słód, przygotowany do wyrobu piwa.

 Śrutować, Szrutować, nm., krupić zboże, grubo mleć; rozrzynać na kawałki; robić śrut (myśliwski).

 Śrutownik, nm., przyrząd do śrutowania zboża (fig.).

 Świadczyć, dawać świadectwo, zaświadczać, przyświadczać, stwierdzać swoim słowem prawdę czego, być świadkiem czego; ś. przeciw komu = wyjawiać jego winę, oskarżać, wykazywać jego postąpienie; dobrze ś. komu = wyświadczać komu usługi, dobrodziejstwa, grzeczności i t. p.; raczyć ś., częstować ś. nawzajem trunkiem, podpijać sobie w kompanji; ś. ś. kim, powoływać ś. na czyje świadectwo, brać kogo jako świadka, przytaczać co, jako dowód; oświadczać ś. z czym, obiecywać; ś-y ś. cygan złodziejem a. swojemi dziećmi = łotr powołuje ś. na świadectwo takiego samego, jak on, łotra.

 Świadectwo, zaświadczenie, przyświadczenie, zeznanie, zwłaszcza przed sądem; dokument piśmienny, wydawany pracownikowi, wyrażający czas jego pobytu w jakim zakładzie, fabryce, handlu, służbie, jego prowadzenie się i przymioty; zaświadczenie, poświadczenie czego, dane na piśmie: ś. lekarskie, ś. lojalności; ś. dojrzałości = patent z ukończenia szkół.

 Świadek, człowiek, który świadectwo składa, zeznaje w sądzie; człowiek obecny przy pewnych aktach urzędowych zgodnie z wymaganiem prawa; sekundant, paukant, który jest a. był obecny przy pojedynku; człowiek obecny przy czym, który coś widzi a. słyszy; ś. naoczny = który na własne oczy co widział; fałszywy ś. = przekupiony i świadczący fałszywie; wezwać kogo na ś-a = aby świadczył, aby powiedział to, co wie o obwinionym; rzecz martwa a. drzewo, które były przy czymś i mogłyby świadczyć, gdyby miały mowę; Bóg mi ś-iem = powoływanie ś. na Boga dla wykazania swojej słuszności a. niewinności.

 Świadom — p. Świadomy.

 Świadomca, człowiek świadomy czego, biegły, ekspert, rzeczoznawca.

 Świadomie, przysł., z zupełną świadomością, z doświadczeniem, biegle; umyślnie, z wiedzą o czym.

 Świadomość, wiadomość faktów a. rzeczy; wiadomość z doświadczenia; poczucie własnego bytu, własnych czynów, przytomność, panowanie nad sobą: ś. stracić, odzyskać = stracić, odzyskać przytomność.

 Świadomy, Świadom czego, wiedzący o czym dokładnie, z przekonania ś., z doświadczenia, doświadczony; zdający sobie sprawę z czego, przytomny; popełniony ze świadomością; wiadomy, znany; rzecz., człowiek doświadczony, dobrze wiedzący, znający: ś. sposobów, dróg.

 Świat, wszystko, co istnieje, wzięte jako całość, wszechświat, byt; ś. słoneczny = system słoneczny; każde ciało niebieskie, uważane, jako całość odrębna; ś. fizyczny, ś. przyrodzony, ś. zmysłowy = podpadający pod zmysły człowieka; ś. nadprzyrodzony, duchowy, nadzmysłowy = to, co nie podpada pod zmysły, leży poza sferą zmysłów, duchowość; ziemia, jako mieszkanie ludzi: Stary Ś. = Europa, Azja i Afryka; Nowy Ś. = Ameryka, Australja; pięć części ś-a; podróż naokoło ś-a = naokoło ziemi; objechać ś. = ziemię; pójść w ś. = opuścić dom, wyjść na obczyznę; życie ludzkie na ziemi, żywot doczesny: przyjść na ś. = urodzić ś.; zejść ze ś-a, rozstać ś. z tym ś-em = umrzeć; wydać na ś. = urodzić; ja już ze ś-a = życie moje na schyłku; tobie na ś. = wchodzisz w życie; stary jak ś. = bardzo stary, starodawny; tamten ś. = życie przyszłe, życie pozagrobowe; wyprawić kogo na tamten ś. = zabić; ludzie, towarzystwo ludzkie, sprawy ludzkie, obyczaje ludzkie: znajomość ś-a = doświadczenie; bywa w ś-ie = w towarzystwach; wielki ś. = najwyższe sfery towarzyskie; wchodzić w ś. = zaczynać bywać w towarzystwach; grupa istot, środowisko, część życia: ś. żywych, ś. umarłych, ś. mieszczański, ś. arystokratyczny, ś. zwierząt, roślin, minerałów; ś. chrześcijański = chrześcijanie; ś. muzułmański = mahometanie; ś. uczony = ludzie uczeni; obywatel ś-a = człowiek; jak ś. ś-em = nigdy dotąd; póki ś. ś-em = nigdy odtąd; nigdy w ś-ie = przenigdy; najmądrzejszy, najpiękniejszy, najgorszy i t. d. w ś-ie = ze wszystkich; cały ś. o tym mówi = wszyscy; poszedł w ś. = gdzie go oczy poniosą; choćby za ś. gotów jestem iść = choćby jak najdalej; na końcu ś-a, na koniec ś-a = bardzo daleko; znikli, jakby ich na ś-ie nie było = znikli bez śladu; mieszkać za ś-em = na ustroniu, w zupełnej samotności; unikać ś-a = usuwać ś. od ludzi; jakby ś. dopiero co na ś. narodził = jest naiwny, nie zna życia; jak na inny ś. przyszedł = zdziwiony jest nowiną; jakby nie z tego ś-a = uduchowiony, zamyślony, rozmarzony; o ś-ie a. o Bożym ś-ie nie wie = nieprzytomny (z pijaństwa, z radości); obłoki, mgła ś. zakryły = widok przesłoniły; wyjść na ś., wydać dzieło na ś. = na widok publiczny; wyjść trochę na ś. = z domu, na ulicę; życie świeckie, nie zakonne: opuścić ś. = wstąpić do klasztoru; wielka ilość, np.: ś. książek.

 Światek, świat jakby w zmniejszeniu, niewielkie społeczeństwo; drobna część wszechświata; życie światowe; mały ś. = dzieci.

 Światełko, niewielkie źródło światła, drobne światło, słabe światło.

 Światłe, Światło, przysł., jasno, rozumnie.

 Światło, faliste drganie eteru, działające na nasz nerw wzrokowy i wywołujące wrażenia świetlne; każde ciało świecące, źródło światła: ś. słoneczne, naturalne, dzienne; ś. polarne = promienie świetlne, rozchodzące ś. pod biegunem północnym; ś. księżyca, gwiazd; każda lampa, świeca, kaganek, łuczywo, palące ś. ognisko i t. p.; ś. elektryczne = powstające w trudnotopliwych przewodnikach pod działaniem silnego prądu elektrycznego; ś. gazowe = płomień palącego ś. gazu oświetlającego; oświetlenie; materjał a. energja, użyte na oświetlenie, ich koszt; miejsce oświetlone: wynosić co na ś. = ujawniać; czas, kiedy słońce świeci, dzień: przyjechać dokąd za ś-a = przy dniu; wydawać ś. = błyszczeć, lśnić; życie, żywot, świat: bodajeś ś-a Bożego nie oglądał = bodajeś ś. nie rodził; przen., blask, świetność, jasność: ś. sławy, bogactwa itp.; wszystko, co oświeca i udoskonala umysł: ś. nauki, wiedzy, inteligencji, rozumu; ś. prawdziwej wiary = wiara chrześcijańska; ś. prawdy; objaśnienie, wyjaśnienie, wytłumaczenie: wystawić co we właściwym ś-le, w dobrym, korzystnym, złym, fałszywym ś-le = właściwie, dobrze, źle przedstawić, wyjaśnić; średnica otworu: ś. piszczałki organowej, futryna okna, drzwi ma dwa, trzy i t. d. łokcie w ś-le,

 Światłocień, rozmieszczenie światła i cienia na rysunku.

 Światłodawca, człowiek, dający światło; podający, rozszerzający naukę, nauczyciel.

 Światłodruk, sposób otrzymywania reprodukcji z obrazów, rysunków, zdjęć fotograficznych itp. sposobem drukarskim, heljograwiura.

 Światłokrąg, koło świetlne, roztaczające ś. nad jakim przedmiotem, aureola, nimbus (fig.).

 Światłolity, promieniejący światłem.

 Światłonośny, wydający światło; świecący ś., rozszerzający naukę.

 Światłorodny, rodzący światło.

 Światłość, blask światła, jasność, światło; cecha człowieka wykształconego, rozum, nauka; ś. wiekuista = zbawienie wieczne, raj; a ś. wiekuista niechaj mu świeci na wieki wieków! = niechaj dozna szczęśliwości wiecznej.

 Światłowstręt, obawa światła u ludzi chorych na oczy.

 Światłówka, motyl nocny z rodziny prościnek.

 Światły, wydający światło, blask, jasny, błyszczący, świecący; dobrze i jasno oświetlony, widny; wspaniały, świetny; oświecony, rozumny, inteligientny, wykształcony.

 Światoburca, człowiek burzący, niszczący świat.

 Światoburczy, burzący, niszczący, świat.

 Światoburstwo, burzenie, niszczenie świata, niszczenie cywilizacji.

 Światodzierżca, człowiek, który dzierży świat, który ma świat w swoim władaniu, światowładca.

 Światogromczy, gromiący świat.

 Światolubny, lubiący świat.

 Światopis, Swiatopisarz, opisujący budowę świata fizycznego, kosmograf.

 Światopisarstwo, opisanie świata fizycznego, kosmografja.

 Światopismo, traktat kosmograficzny.

 Światorządca, rządzący światem, pan świata, światowładca, światodzierżca.

 Światosądny, sądzący świat.

 Światotworzący, tworzący świat.

 Światoumnictwo, wiedza naukowa o świecie, o wszechświecie, kosmologja.

 Światoumniczy, dotyczący wiedzy o wszechświecie.

 Światować, żyć na świecie, bywać między ludźmi, żyć w świecie.

 Światowid, Światowit, najwyższe bóstwo w Słowiańszczyźnie zachodniej, posągi jego miały cztery głowy, zwrócone w cztery strony świata (fig.).

 Światowiec, człowiek, żyjący w wielkim świecie, człowiek światowy, bywalec wyższych sfer towarzyskich, salonowiec.

 Światowładca, Światowładny, człowiek, władający światem.

 Światownik, światowiec.

 Światowoić, właściwość tego, co jest światowe; znajomość świata, życie światowe, próżność światowa, stosunki towarzyskie, bywanie w wielkim świecie.

 Światowy, odnoszący ś. do świata, żyjący, na świecie będący; żyjący w wielkim świecie, bywający w pierwszorzędnych towarzystwach: bywalec ś., dama ś-a; marności ś-e = dotyczące świata ziemskiego, nie duchowe.

 Świąteczny, odnoszący ś. do święta, używany tylko w święta, odświętny; właściwy świętu, uroczysty; poświęcony świętu; dzień ś. = będący świętem.

 Świątek, człowiek, przez Kościół uznany za świętego; obraz a. figura świętego; obłudny nabożniś, świętoszek, bigot; święto; ś. i piątek, ś-i i piątki = wszystkie dni bez wyjątku; Zielone Ś-i = pięćdziesiąty dzień po Wielkiej Nocy: święto Zesłania Ducha Świętego.

 Świątka, karta świętna, atut, kozera.

 Świątkować, obchodzić Zielone Świątki a. inne święto — p. świętować; nic nie robić, próżnować.

 Świątkowy, odnoszący ś. do Zielonych Świątek, przypadający w Zielone Świątki.

 Świątnica, świątynia, kościół.

 Świątnik, stróż miejsca świętego, zakrystjan; kapłan, rozdający świętości; kalendarz z wyszczególnieniem świętych patronów.

 Świątobliwie, jak święty; frzysł bogobojnie, pobożnie.

 Świątobliwość, pobożność, świętość, bogobojność; Jego Ś. = tytuł papieża.

 Świątobliwy, jak święty, pobożny, bogobojny.

 Świątynia, gmach a. miejsce, poświęcone bóstwu; dom modlitwy; kościół jednego z wyznań chrześcijańskich, dom Boży; gmach, poświęcony czemu, nauce, sztuce i t. p., przybytek.

 Świcent, gatunek tytuniu do palenia.

 Świder, przyrząd do wiercenia dziur w drzewie, w metalu i t. p.; ś. ziemny = przyrząd do rozpoznawania zawartości skorupy ziemskiej na znacznej głębokości(f.); przen., człowiek niespokojny, nie mogący usiedzieć na miejscu, kręcicki, wszędzie ś. kręcący, wtrącający; ś-em patrzeć = zezem; przysł., świdrem: kręcąc ś.

 Świderek, mały świder; narzędzie do świdrowania czaszki, trepan.

 Świderkować, świdrować.

 Świdłak, laska, wyrobiona z gałęzi świdwy.

 Świdowaty, podobny do grzybka (na zbożu).

 Świdrak, małż z podgromady cewiaków, wielki niszczyciel części drewnianych portów, okrętów itp.

 Świdrodrzew, owad z rzędu tęgopokrywych, drzewnik okrętowy.

 Świdrować, robić dziurę świdrem, wiercić świdrem, przewiercać, borować; krzyk, aż w uszach ś-uje = przeraźliwy; ś. oczami = patrzeć przenikliwie, ciekawie; ś. w głowie, w żołądku, w kiszkach = mieć boleści.

 Świdrowatość, kształt podobny do świdra, spiralność; ś. oczu = wzrok przenikliwy, zezowatość.

 Świdrowaty, podobny z kształtu do świdra, spiralny, wężykowaty; wzrok ś., oczy ś-e = przenikliwe, jakby i chcące przewiercić człowieka na wylot.

 Świdrowce — p. Trociniarki.

 Świdrownia, miejsce, gdzie świdrują armaty.

 Świdrownik, człowiek, pracujący, świdrem, wiertarz.

 Świdryk — p. Kołatek.

 Świdrzyć oczami = patrzeć badawczo, starać ś. coś zbadać wzrokiem; uciekać ś. do wybiegów, kręcić.

 Świdwa, krzew ogrodowy z rodziny dereniowatych (fig).

 Świdwina, drzewo, świdwy.

 Świdwowy, odnoszący ś. do świdwy; zrobiony ze świdwy.

 Świeca, cylindryczna pałeczka z łoju, wosku, stearyny, parafiny i t. p. z knotem pośrodku do oświecania; w artyl., gatunek racy do oświecania terenu; ś. rzymska = gatunek fajerwerku, ogni sztucznych; w dawnych czasach rodzaj tortury, pochodnia do przypiekania skazanych, indagowanych i t. p.; w bot. ś. nocna — p. Wiesiołek; nie znajdziesz nic lepszego, choćbyś ze ś-ą szukał = mimo najstaranniejszych poszukiwań; igły szukając, za grosz ś-y spalił, gra nie warta ś-y = wiele zachodu, a mało rezultatu; prosty jak ś. = zupełnie prosty; przy ś-y pracować = przy świetle ś-y; w lmn., ś-e = oczy jelenia.

 Świecarnia, zakład, gdzie wyrabiają świece, fabryka świec.

 Świecarz, rzemieślnik, wyrabiający świece, pracownik w fabryce świec; kupiec, sprzedający świece, mydlarz.

 Świechtać, brudzić, tłuścić, walać, morusać, paskudzić.

 Świecić, wydawać z siebie blask, światło, błyszczeć, promienić ś., lśnić ś., połyskiwać, bić światłem; przeprowadzać kogo ze światłem, przyświecać, nieść przed kim światło, poprzedzać go ze światłem; ś. oczami = strzelać, zerkać; ś. oczami gdzie, przed kim = bywać gdzie, przychodzić gdzie niechętnie, z prawdziwą przykrością; ś. za kogo oczami = wstydzić ś. za nieobecnego; ś. łokciami, bokami = mieć w ubraniu dziury na łokciach; ś. zębami = uśmiechać ś., szczerzyć je, śmiać ś. często; ś. jelitami = mieć brzuch rozpruty, tak iż z niego wychodzą jelita; ś. komu bakę = schlebiać mu; ś. bokami = zwracać na siebie uwagę powszechną, ściągać wszystkich oczy na siebie; odznaczać ś., słynąć; ś. sobie = dogadzać sobie we wszystkim; ś. przykładem = dawać innym dobry przykład; Panie, ś-ć nad jego duszą = daj mu żywot wieczny; ś-i mu gwiazda szczęścia = powodzi mu ś.; mniej dba o gwiazdy, komu słońce ś-i = mało dba o drobne zyski ten, kto obfituje we wszystko; ś. ś., wydawać światło, rozlewać światło, błyszczeć, lśnić ś., połyskiwać; przen., odznaczać ś., zalecać ś., szczycić ś; obracać na siebie oczy wszystkich, zwracać powszechną uwagę; być oświetlonym: ś-i ś. w pokoju = jest zapalone światło; nie wszystko złoto, co ś. ś-i = nie należy sądzić z pozorów; co ś. prędko wznieci, niedługo ś-i = rzecz, pośpiesznie zrobiona, mało co warta; ś-i jak ogarek w latarni = stracił na minie, spuścił nos na kwintę; świecący = błyszczący.

 Świecidełko, zdr. od Świecidło.

 Świecidło, ozdoba świecąca, cacko świecące; błyskotka; rzecz, mająca pozór świetny.

 Świecisty, obfitujący w światło, świecący, świetny, lśniący.

 Świeciuch, służący, który nosi przed kim światło, który przyświeca komu w drodze.

 Świecki, światowy, odnoszący ś. do świata; nio duchowny, nie zakonny, nie klasztorny: ś. żywot; człowiek ś. = nie ksiądz i nie zakonnik.

 Świeckość, stan osoby, żyjącej w świecie, światowość; stan kapłana świeckiego, nie zakonnika.

 Świecogas, człowiek, który gasi w kościele świece, gasiświeczka.

 Świeconośca, ten, który nosi świecę; człowiek, który ma nadzór nad świecami, nad latarniami, latarnik.

 Świeconośny, noszący świece, światło, wydający światło.

 Świecoradło, szczypce do ucierania knota u dawnych świec łojowych.

 Świecozapalacz, człowiek, który zapala świece w kościele, zakrjrstjan.

 Świecywać, świecić od czasu do czasu.

 Świeczka, mała świeca; oczy jak ś-ki = błyszczą ś.; ś-i mu w oczach stanęły od uderzenia = doznał wrażenia świetlnego skutkiem podrażnienia nerwu wzrokowego; ś-i w nosie = śluz spływający, nie obtarty; i Panu Bogu ś-ę, i djabłu ogarek = chciałby wszystkim dogodzić; ni Panu Bogu ś-i, ni djabłu ożoga = nikomu nie, pożyteczny.

 Świeczkowy, odnoszący ś. do świeczki, właściwy świeczce; odbywający ś., dziejący ś. przy świecach; rzecz., dawny taniec polski

 Świecznica, zwierzę jamochłonne z gromady pławnic (fig.).

 Świecznik, lichtarz o kilku a. więcej świecach, kandelabr, pająk; przen., wysokie, odpowiedzialne stanowisko: być, stać na ś-u = być luminarzem, człowiekiem wielkiej zasługi; latarnik.

 Świeczny, odnoszący ś. do świecy, do świec.

 Świegot, głos świegocący ptaków, człowiek wielomówny, gadatliwy, gaduła, pleciuga, świegotarz, świegotnik, świegotka; ptak świegocący.

 Świegotać, o ptakach: wydawać głos im właściwy, świergotać; szczebiotać; mówić wiele, gadać, pleść; wróble o tym na dachu ś-ą = wszyscy o tym już dobrze wiedzą.

 Świegotanie, świegot.

 Świegotka — p. Świegot; kobieta dużo mówiąca, papląca, gadatliwa.

 Świegotliwość, własność wydawania świegotu, szczebiotliwość; gadatliwość, wielomówność, plotkarstwo.

 Świegotliwy, o ptakach: wciąż świegocący; przen., ciągle coś gadający, wielomówny, gadatliwy.

 Świekier, ojciec męża a. ojciec żony, teść.

 Świekra, matka męża matka żony.

 Świektać, świegotać.

 Świercz, armata małego kalibru — p. Świerszcz.

 Świerczałka — p. Skartabellus.

 Świerczek, Świerczyk, mały, młody świerszcz.

 Świerczyć, świerszczeć.

 Świerczyna, drzewo świerkowe; las, złożony z drzew świerkowych.

 Świerczyniak, motyl miernikowiec z rodziny drzewiniaków.

 Świergolić — p. Świergotać.

 Świergot — p. Świegot; głos wielu ptaków, ćwierk, ćwierkanie.

 Świergotać — p. Świegotać; ćwierkać.

 Świergotek, ptak śpiewający zębodzioby z rodziny skowronków (fig.).

 Świergotliwy, Świergotny, wydający świergot.

 Świerk, drzewo iglaste z rzędu szyszkowych, z rodziny sosnowatych (fig.).

 Świerkać, świergotać, świegotać, ćwierkać.

 Świerkot, p. Świergot.

 Świerkowy, odnoszący ś. do świerka, właściwy świerkowi, wyrobiony z drzewa świerkowego.

 Świeronek, Świronek, Świreń, Świernia, śpichlerz, skład, śpiżarnia, lamus (fig).

 Świerszcz, owad prostoskrzydły, skaczący (fig.); przen., człowiek szczupły, delikatny, drobny.

 Świerszczeć, wydawać głos właściwy świerszczowi, piszczeć, świergotać.

 Świerszczyk, zdr. od świerszcz.

 Świerząbek, roślina z rodziny baldaszkowych; trybula.

 Świerzba, zaraźliwa choroba skóry, wywołana przez mikroskopijnego pasorzyta, zwanego świerzbowcem.

 Świerzbiączka, przewlekłe zapalenie skóry; niecierpliwość, pożądanie, zrobienia czego, wzięcia ś. do, czego.

 Świerzbieć, doznawać świerzbienia, swędzenia; wywoływać, sprawiać świerzbienie: ś-i mię; przen., ś-i mię język = mam ochotę coś powiedzieć, wygadać ś.; ś-i go grzbiet = tak postępuje, że zasłużył na plagi; ś-i mię dłoń = będę odbierał pieniądze; ś-i mię ręka = mam ochotę wybić kogo; ma ś-ące ręce = wszystko zagarnia, przywłaszcza sobie; zęby mię ś-ią = mam apetyt, chrapkę na co.

 Świerzbień, palec średni u ręki.

 Świerzbnica, roślina z rodziny szczecinowatych.

 Świerzbniczak, motyl miernikowiec z rodziny rośliniaków.

 Świerzbowaty, krostawy, parchowaty.

 Świerzbowiec, pająk mikroskopijny z grupy roztoczy, wywołujący świerzbę (fig.).

 Świerzepa — p. Szarotka.

 Świerzepa, Świerzopa, Świrzopa, klacz, kobyła.

 Świerzepi, odnoszący ś. do klaczy.

 Świerzop, roślina łopucha, ognicha.

 Świerzopa — p. Świerzepa.

 Świetlak, motyl miernikowiec z rodziny drzewiniaków.

 Świetlaność, przesycenie światłem, światłość, promienistość, światło nieba, jako Boskość.

 Świetlany, przesycony światłem, świecący, świetlisty; szczęśliwy, błogi; uduchowiony, nieziemski.

 Świetleć, być źródłem światła, wydawać światło.

 Świetlica, Świetnica, izba gościnna w chacie chłopskiej na Rusi; pokój, komnata.

 Świetliczka, gatunek ryby morskiej, wydającej, z siebie światło.

 Świetlik — p. Świętojański robaczek (fig.); materja świetlna według dawnej, dziś obalonej hipotezy.

 Świetlistość — p. Świetlaność.

 Świetlisty, przesycony, przepełniony światłem świetlany.

 Świetlnik, płaszczyzna, oddzielająca stronę oświeconą ziemi od ciemnej, przechodząca przez środek ziemi i słońca; otwór w kopalni, którędy przenika światło.

 Świetlny, odnoszący ś. do światła, właściwy światłu, jasny.

 Świetnica, owad z rzędu dwuskrzydłych, płaskawych — p. Świetlica.

 Świetnić — p. uświetniać.

 Świetnie, przysł., znakomicie, wybornie, pysznie, przepysznie, okazale, wspaniale, wyróżniająco; mieć ś. ś. = być zdrowym, bogatym, mieć znaczne dochody.

 Świetnieć, jaśnieć, błyszczeć, świecić ś.; być świetnym, pysznym, wyróżniać ś.; stawać ś. coraz świetniejszym.

 Świetnik, roślina z rodziny trędownikowatych (f.).

 Świetnogorzki, świetny, ale gorzki zarazem.

 Świetnogrzywy, mający piękną grzywę.

 Świetnolity, bardzo świetny.

 Świetność, blask, jasność; przepych, okazałość, wspaniałość.

 Świetnozielony, odznaczający ś. świetną barwą zieloną.

 Świetnozłoty, świecący od złota.

 Świetny, błyszczący, świecący, promieniejący, jasny; pyszny, okazały, wspaniały, przepyszny; wyborny, znakomity, doskonały, wyśmienity; bardzo ważny, godny uwagi; ś-e stanowiske = wysokie, znakomite, przynoszące zaszczyty i dochody.

 Świeżeć, stawać ś. świeżym, odświeżać ś., odnawiać ś.

 Świeżo, przysł., niedawno, dopiero co, w ostatniej chwili; zdrowo; rumiano; chłodnawo.

 Świeżobarwy, Świeżobarwny, mający świeże barwy.

 Świeżopamiętny, będący jeszcze w świeżej pamięci ludzkiej, niedawny.

 Świeżość, charakter tego, co jest świeże; temperatura bardziej chłodna, niż ciepła, powietrze przyjemne, orzeźwiające; blask, świetność tego, co jest nowe, młode: ś. barw, ś. kwiatów; nowość, niezwykłość, oryginalność, świetność: ś. stylu, ś. wyobraźni w jakim utworze; przymiot tego, co jest nowe, niebywałe, dotąd.

 Świeżusieńki, Świeżutki, Świeżuchny, Świeżuteńki, zupełnie świeży.

 Świeży, niedawny, niedawno zrobiony; ś. chleb = niedawno upieczony, nie czerstwy; ś. woda = prosto ze studni, ze źródła, nie ciepła, zimna; ś. masło = nie solone; ś-e jajka, ś-e mięso = nie zepsute; mający w sobie blask, urok młodości, nowości, niezwiędły, niezblakły, nie nadpsuty wiekiem; chłodnawy, przyjemny, orzeźwiający: ś. poranek; nowy, niedawny, dopiero co zrobiony: ś-a suknia; ś. wygląd = zdrowy, młody; świetny, oryginalny, nie naśladowany, niezwykły, niepospolity: ś. styl; rzeźki, rzeźwy, nieutrudzony: ś-e posiłki, ś-e siły = nowe, jeszcze niezmęczone.

 Świeżyzna, świeży prowiant, zwłaszcza, mięso, jarzyny.

 Święcica, święta niewiasta; dewotka, bigotka.

 Święciciel, człowiek, który święci, poświęca.

 Święcić, świętym czynić, poświęcać, nadawać cechę świętości przez wyrzeczenie ustanowionych przez Kościół błogosławieństw i wykonanie pewnych czynności rytualnych: ś. wodę, olej, wino, chleb, kościół, zastawę wielkanocną, tak zw. święcone i t. p.; wyświęcać: ś. na kapłana, biskupa; wspominać z błogosławieństwem, z dziękczynieniem, błogosławić; obchodzić uroczyście przez nabożeństwo i powstrzymanie ś. od pracy, świętować: ś. święto; być w cenie, być poszukiwanym, popłacać; poświęcać coś, ofiarowywać, ofiarę z czego czynić, wyrzekać ś. czego; w grze w karty: być atutem, kozerą; ś. ś., świętym ś. stawać, być błogosławionym, wspominanym z błogosławieństwem; święć ś. imię Twoje = niech będzie świętym, błogosławionym; ś. czyją pamięć = cześć; być szanowanym, otoczonym czcią; być ofiarowywanym iść na ofiarę; być obchodzonym uroczyście; dziać ś., dokonywać ś., odbywać ś., zanosić ś. na co, przygotowywać ś.: coś ś. tu święci = coś ma być, stać ś.

 Święcidlnia, miejsce, gdzie składają ofiary, ołtarz ofiarny.

 Święcie, przysł., zgodnie z przykazaniami Boskiemi, świątobliwie; uroczyście; z wszelką pewnością, niezawodnie, nienaruszenie.

 Święcone (-ego), jedzenie wielkanocne, zastawa wielkanocna, poświęcona z odpowiedniemi ceremonjami przez kapłana.

 Święcony, który był poświęcony, pobłogosławiony z odpowiedniemi ceremonjami kościelnemi: ś-a woda, ś-e jajko; boi ś., jak djabeł ś-ej wody = okropnie ś. boi.

 Świędzik, pająk dymaczkowaty z rzędu pasorzytnych.

 Święta (-ej), kobieta uznana przez kościół, jako godna czczenia, używająca wiecznej szczęśliwości na tamtym świecie.

 Świętalny, świąteczny.

 Świętne (-ego), podarunek, dawany majtkom w większe święta.

 Świętnica — p. Świątnica.

 Świętnik — p. Świątnik.

 Świętny, święcony, świąteczny; atutowy, kozerny; ś-a, rzecz., kozera, atu, atut.

 Święto, dzień, wyznaczony przez Kościół, obchodzony uroczyście przez nabożeństwo i powstrzymanie ś. od pracy; ś-a ruchome = przypadające co rok w innym dniu, np. Wielkanoc, Zielone Świątki; ś-a nieruchome = przypadające zawsze w tym samym dniu, np. Boże Narodzenie, Trzech Króli; ś-a, w lm., znaczniejsza uroczystość, trwająca dwa a. więcej dni, np. Boże Narodzenie, Wielkanoc i Zielone, Świątki.

 Świętobliwie — p. Świątobliwie.

 Świętobliwy — p. Świątobliwy.

 Świętobójca, zabójca osoby świętej.

 Świętoburzec, Świętoburca, człowiek, który powstaje przeciw świętym, zwalczający cześć dla świętych.

 Świętochrońca, zakrystian.

 Świętoduski, odnoszący ś. do św. Ducha albo do kościoła pod wezwaniem św. Ducha.

 Świętognica, zwierzę jamochłonne z gromady żebropławów (fig.).

 Świętogórski, odnoszący, ś. do świętej góry.

 Świętojanek, drzewo z rodziny brezylkowatych, chleb świętojański (fig.).

 Świętojanka, uroczystości ludowe, obchodzone na św. Jana, wianki, sobótki i przybór Wisły na św. Jan.

 Świętojański, odnoszący ś. do św. Jana; odnoszący ś. do ewangielji św. Jana a. Apokalipsy św. Jana; odnoszący ś. do uroczystości św. Jana; robaczek ś. = owad z gromady tęgopokrywych, fosforyzujący podczas ciepłych nocy letnich, świetlik (fig.); ś-ie ziele, roślina z rodziny dziurawcowatych, dziurawiec; ś. chleb — p. Świętojanek; owoc świętojanka w kształcie słodkich i mięsistych strączków jadalnych.

 Świętojańskie (-ego), zadatek, dawany przy umowie rocznej, zawieranej na św. Jana.

 Świętojerski, odnoszący ś. do św. Jerzego.

 Świętokaźca, profanator świętości, świętokradca.

 Świętokaźny, profanujący rzeczy święte.

 Świętokłamca, człowiek, nie dotrzymujący ślubu, złożonego Bogu.

 Świętokradca, człowiek, który kradnie rzeczy święte, należące do kościoła, profanator świętości.

 Świętokradzki, odnoszący ś. do świętokradztwa, dokonany przez świętokradcę.

 Świętokradztwo, przywłaszczenie sobie rzeczy świętej, własności kościelnej; znieważenie, profanacja świętości.

 Świętokrzyski, od Św. Krzyża, dotyczący Św. Krzyża; Ś-skie góry = nazwa gór w ziemi Radomskiej; Ś-a, nazwa ulicy w Warszawie.

 Świętokupca, Świętokupiec, człowiek handlujący, kupczący świętemi rzeczami, urzędami kościelnemi i t. d., świętoprzedawca.

 Świętokupski, odnoszący ś. do świętokupcy, właściwy świętokupcy.

 Świętokupstwo, handlowanie, kupczenie rzeczami świętemi, urzędami kościelnemi i t. d.

 Świętołupstwo, rabunek kościoła, świętokradztwo.

 Świętomarcińskie (-ego), komorne, płacone na św. Marcina.

 Świętomyślność, świętość myśli.

 Świętomyślny, mający święte myśli, święcie myślący.

 Świętopietrze, dobrowolna ofiara, składana papieżowi na rzeczy kościoła, opłata, posyłana w wiekach średnich z Polski do Rzymu każdego roku na lampy w kościele św. Piotra (grosz św. Piotra w Polsce płacono do końca panowania Zygmunta Augusta).

 Świętoprzedawca — p. Świętokupca.

 Świętoruski, święty u Rusinów.

 Świętosporny, sprzeczny w rzeczach świętych.

 Świętoszek, fałszywy nabożniś, bigot, liziobrazek, obłudnik nabożny; owad z rzędu tęgopokrywych.

 Świętoszka, forma żeńs. od Świętoszek.

 Świętoszkostwo, rola, charakter świętoszka, bigoterja, niewiara, obłudna pobożność.

 Świętość, charakter, przymiot tego, co jest święte, poświęcone, uświęcone; charakter tego, co otoczone powszechną czcią, szacunkiem; w lm. ś-i, rzeczy święte, rzeczy poświęcane, relikwje.

 Świętośpiewny, odnoszący ś. do świętobliwego śpiewu.

 Świętować, obchodzić święta; nic nie robić, próżnować.

 Święty, z istoty swojej nie ulegający grzechowi, zupełnie doskonały: Bóg; zaliczony przez kościół do rzędu błogosławionych, którym ś. cześć oddaje; mający udział w świętości Boskiej: ś. patron, ś. anioł; poświęcony Bogu, uświęcony przez religję, mający związek z religją: ś. dzień, ś-e rzeczy, ś-e miejsce, ś. przybytek, Pismo Ś-e = Stary i Nowy Testament; rok ś. = miłościwe lato, jubileusz; Msza Ś-a; historja ś-a = historja narodu izraelskiego według Starego Testamentu oraz dzieje Chrystusa i apostołów; Ziemia Ś-a = Palestyna; gieografja ś-a = gieografja Palestyny; Ojciec Ś. = papież; inkwizycja ś-a = w średnich wiekach instytucja kościelna, sądząca oskarżonych o herezję; ś-ej pamięci (skr. ś. p.) = o nieboszczyku chrześcijaninie; Ś-e Ś-ych = najświętsza część świątyni jerozolimskiej, gdzie przechowywała ś. arka przymierza; żyjący zgodnie z przykazaniami Boskiemi; świątobliwy, pobożny, cnotliwy, zgodny z prawami Boskiemi; powszechnie szanowany, otoczony czcią, zasługujący na szacunek, zachowywany z czcią: ś-a miłość ojczyzny, ś. obowiązek; wola ojca jest ś-a; niezawodny, niezaprzeczony: ś-a prawda; rzecz., człowiek zaliczony przez kościół do rzędu błogosławionych, którym ś. oddaje cześć, patron święty; ś. spokój = zupełny, niczym niezakłócony; daj mi ś. spokój = nie dokuczaj mi; mieć ś-e życie = spokojne, bez trosk; goły, jak turecki ś. = zupełnie goły, bez pieniędzy.

 Świni, odnoszący ś. do świni, właściwy świni, świński; dla świń przeznaczony; ś-a ława = przyrząd do podnoszenia jakiejkolwiek części działa dla umieszczenia jej na swojem miejscu; taki, jak u świni; ś-a wesz — p. Szczwół.

 Świnia, zwierzę ssące parzystokopytne z rodziny tejże nazwy: ś. domowa, dzika ś. = dzik; mięso świni, świnina, wieprzowina; przen., człowiek brzydkiego charakteru, brzydkich obyczajów, niechluj, świńtuch, brudas, flejtuch; łotr, gałgan; ś-im z tobą nie pasał = odprawa pogardliwa człowiekowi nizkiej kondycji, narzucającemu ś. ze swą poufałością; pójdziesz ś-ie paść = mówi rodzic do syna, który nie chce ś. uczyć; wyglądasz, jak ś. w pół szorku = jesteś dziwacznie, ubrany.

 Świniak, mała świnia, prosiak, prosię; rodzaj grzyba z rzędu bedłek (fig.); dziecko niechlujne.

 Świniarek, pastuszek, pasący świnie, pastuszek świń.

 Świniarka, kobieta, pasąca świnie; pastuszka świń; kobieta niechlujna, flejtuch, flądra.

 Świniarnik, chlew dla świń, świnnik.

 Świniarski, właściwy świniarzowi.

 Świniarz, pastuch świń, świnopas; wieprzarz, handlarz nierogacizny; świntuch, niechluj, brudas; człowiek nizkiego, brudnego charakteru, łotr, gałgan.

 Świnić, paskudzić, walać, brzydzić; robić coś po partacku.

 Świnina, mięso świni a. wieprza, wieprzowina.

 Świniobój, rzeźnik od świń.

 Świniopas — p. Świnopas.

 Świnka, mała, młoda świnia; morska ś. = zwierzę ssące z rzędu gryzoni z rodziny kopytkowych, morświnka (fig.); przen., flejtuszek, brudasek.

 Świnnik, Świniniec, chlew dla świń, świniarnik.

 Świnopas, Świniopas, pastuch świń; człowiek bez wychowania, nieokrzesany, gbur, prostak, grubianin.

 Świnopastwo, zajęcie świnopasa, pasanie nierogacizny.

 Świński, odnoszący ś. do świni, właściwy świni; mający do czynienia ze świniami, chodzący koło świń; brudny, plugawy = niechlujny, ohydny; niegodziwy, łajdacki, łotrowski; ś-ie ucho, ś-a morda, ś. ryj, ś-ie ryło = rodzaje wymysłów; po ś-ku — p. Świńsko.

 Świńsko, przysł., jak świnia, po świńsku, podle, niegodziwie, po łotrowsku.

 Świntuch, brudas, popełniający czyny nieuczciwe, niechluj, flejtuch; człowiek brudnego charakteru, niegodziwiec, łajdak.

 Świntuszek, zdr. od Świntuch.

 Świństwo, cecha właściwa świni; niechlujstwo, plugastwo, brak zamiłowania czystości; rzecz paskudna, budząca wstręt, obrzydliwa, rzecz nieczysta; postępek człowieka nizkiego charakteru, brudny, plugawy, łajdactwo, łotrostwo, niegodziwość; postępowanie nieuczciwe, godne pogardy; mowa a. postępek, obrażające moralność publiczną, sprosność, nieprzyzwoitość, mowa plugawa, rozpustna; robota partacka; niedotrzymanie danego słowa.

 Świrczałka — p. Skartabellus.

 Świrena, ryba morska koścista, szczupakowata%

 Świreń — p. Świeronek.

 Świrkać, o konikach polnych: ćwirkać.

 Świronek, śpichrz.

 Świrzepa, gorczyca polna; łopucha, ognicha, świerzop.

 Świsnąć — p. nied. Świstać; przen., zabrać pokryjomu, porwać, ukraść, uciec.

 Świst, jednostajny głos przeciągły, wydawany przez ułożone w pewien sposób usta a. jaki inny przedmiot a. instrument, wydające głos podobny: ś. wiatru, ś. ptaków; ś. kuli = odgłos, wydawany przez wystrzeloną biegnącą kulę; gatunek lichej tkaniny.

 Świstach — p. Świszczypała.

 Świstactwo, lekkomyślność, fircykowatość, wietrzność, trzpiotowatość.

 Świstaczka, kobieta lekkomyślna, trzpiotka; przyrząd do świstania, gwizdawka, świstawka.

 Świstać, dok. Świsnąć; wydawać głos przeciągły, wypuszczając strumień powietrza przez wązką szczelinę, utworzoną między stulonemi wargami, gwizdać; o niektórych ptakach: wydawać głos im właściwy; wydawać świst na jakim narzędziu, np. na gwizdawce; wydawać, mówiąc, głos świszczący, np. wskutek braku zębów.

 Świstak, wietrznik, pustak, lekki duch, trzpiot; zwierzę ssące z rzędu gryzoni z rodziny wiewiórek, świruz (fig.); orzech pusty robaczywy z dziurką.

 Świstałka, Świstawka, przyrząd do świstania, gwizdawka.

 Świstawka — p. Świstałka.

 Świstek, głos, wydany na świstawce, sygnał na świstawce; gwizd, świstawka; kawałek papieru; licha broszurka, pisemko ulotne, nędzna gazetka.

 Świstny, tyczący ś. świstania, świszczący.

 Świstuła, zabawka dziecięca: rurka, z której tchem wyrzuca ś. drobne pociski, np. ziarnka grochu; największy gatunek kaczek dzikich.

 Świstun — p. Świstak.

 Świstunka, ptak śpiewający, zębodzioby z rodziny gajówek (fig.).

 Świszcz, zwierzę ssące — p. Świstak.

 Świszczeć, gwizdać, świstać; wydawać głos przeciągły, świszczący szczególnie w przelocie, jaki sprawia wiatr, strzała, kula wystrzelona.

 Świszczek, mały, młody świszcz; przyrządzik do świstania.

 Świszczypała, Swiszczypałka, lekkoduch, trzpiot, pustak, wietrznik, świstak.

 Świszczypałkostwo, świstactwo, płochość, wietrzność, trzpiotostwo.

 Świśnięcie, wydanie świstu, gwizd; uderzenie kogoś z rozmachem, szybko, mocno, ze świstem; przywłaszczenie sobie czego cudzego, kradzież.

 Świt, słabe światło przed wschodem słońca; chwila przed wschodem słońca.

 Świta, fr., orszak monarchy a. dostojnika — p. Świtka.

 Świtać, dnieć, rozdniewać; rozjaśniać ś. słabym światłem przed wschodem słońca: ś-a = dnieje; mieć nadzieję; roić ś., snuć ś., marzyć ś.: co ci ś. ś-a w głowie?; ukazywać ś., stawać ś. widzialnym: dno w gąsiorku ś-a = już bardzo mało w nim trunku.

 Świtanie, świt.

 Świtezianka, owad z rzędu prostoskrzydłych, rodzaj ważki (fig.).

 Świtka, Świta, sukmana, chłopska, siermięga.

 Świtny, odnoszący ś. do świtu; odnoszący ś. do świtki.





Tekst jest własnością publiczną (public domain). Szczegóły licencji na stronie autora: Michał Arct.
Źródło: „https://pl.wikisource.org/w/index.php?title=M._Arcta_Słownik_ilustrowany_języka_polskiego/Ś_(całość)&oldid=3074946”