M. Arcta Słownik ilustrowany języka polskiego/J (całość)
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | M. Arcta Słownik ilustrowany języka polskiego |
| Wydawca | Wydawnictwo M. Arcta |
| Data wyd. | 1916 |
| Druk | Drukarnia M. Arcta |
| Miejsce wyd. | Warszawa |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | J – wykaz haseł Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI 
|
| Indeks stron | |
J, 10-ta litera alfabetu, zwana jotą, spółgłoska podniebienna a. średniojęzyczkowa.
J., w skr. = Jego a. Jegomość.
Ja (mnie, mi, mię, lm. my), zaim. osobowy, oznaczający osobę mówiącą, moja osoba.
Jabłczak, owoc mięsisty (np. jabłko, gruszka).
Jabłczan, sól kwasu jabłkowego.
Jabłczasty, podobny do jabłka.
Jabłczysty, pełen jabłek.
Jabłecznik, napój upajający z jabłek, wino jabłeczne, cydr.
Jabłeczny, z jabłek zrobiony.
Jabłkowate, rodzina roślin (jabłoń, grusza, pigwa) z rzędu różowatych.
Jabłkowaty, podobny do jabłka, smaku jabłka, jabłczasty.
Jabłkowity (o koniach), mający maść nakrapianą niby w jabłka.
Jabłkowy, od jabłka, dotyczący jabłka: drzewo j-e = jabłoń, eter j., kwas j. (kwas, znajdujący się w niektórych roślinach).
Jabłoniowy, Jabłonny, przym. od Jabłoń.
Jabłoń, zdr. Jabłonka, Jabłoneczka, drzewo jabłkowe.
Jabłuszko, zdr. od Jabłko.
Jachtklub, ang., klub wioślarski, towarzystwo wioślarskie.
Jad, ciecz trująca, którą niektóre zwierzęta przy ugryzieniu w ranę sączą; zarazek, szczególnie zwierzęcy (j. wścieklizny); przen., rzecz szkodliwa, zaraźliwa; zajadłość, złośliwość, trucizna; zgryzota, niepokój.
Jadacz, ten co dużo jada, jedzący, żarłok.
Jadaczka, prow., twarz, gęba.
Jadać, częstotl. od Jeść; często a. czasami jeść, stołować się.
Jadalnia, pokój jadalny, stołowy.
Jadalny, od jadania, do jadania służący; mogący być jedzonym, do jedzenia zdatny.
Jadło, pokarm, strawa, jedzenie, potrawa, pożywienie, żywność, posiłek.
Jadłodajnia, żart., restauracja.
Jadłospis, spis i cennik potraw w restauracji.
Jadłowstręt, blm. odraza do jedzenia.
Jadotrucie, trucie jadem.
Jadowity, mający jad w sobie; wszczepiający truciznę; zjadliwy; zajadły; uszczypliwy, złośliwy.
Jadro, sieć (na ryby, ptaki), siatka, wklęsłość w sieci.
Jadrzysty, mający jadro czyli wklęsłość.
Jadwichna, Jadwiżka, prow. poduszeczka do wtykania szpilek, pultynek.
Jadwisia, żart., śmierć, kostusia.
Jafetydzi, hebr., potomkowie Jafeta, indoeuropejczycy.
Jafry, jagody leśne: borówki, czernice, jeżyny.
Jaga, baba j.; stara baba kłótliwa, wiedźma, jędza.
Jagielnik, młyn, w którym przerabiają proso na krupy jaglane.
Jaglany, przym. od Jagły; z jagieł.
Jaglasty, podobny do jagieł, krupiasty.
Jaglica, lek., choroba łącznicy powiek; ziarnica.
Jagła, ziarno prosa, krupy prosiane, jaglane, kasza jaglana.
Jagniak, jagnię samiec.
Jagnię (-ęcia, lm. -ęta), płód owcy, baranek (zdrobn. Jagniątko); przen., j.! jagniątko!, udający niewinnego, chytry.
Jagnięcina, mięso jagnięcie.
Jagnięcy, przym. od Jagnię, od jagnięcia.
Jagoda, owoc soczysty, zawierający w miękiszu ziarnka (najczęściej czernica albo poziomka); czarna j. = źrenica; wilcze j-y = pokrzyk; żórawie j-y = roślina z rodzaju wrzosu; lica, policzki; brodawka, sutka u piersi kobiecej; j. oczowa = gałka oczna; pieszcz. serce, złotko, gołąbek (zdr. Jagódka, Jagódeczka).
Jagodnik, osobne miejsce w lesie, porosłe krzewami jagodowemi.
Jagodowaty, podobny do jagody.
Jagodowy, Jagodny, Jagodziany, przym. od Jagoda.
Jagodówka, wódka zrobiona na jagodach.
Jagodziak, sok z jagód.
Jagodzisko, miejsce porosłe jagodami.
Jagodzisty, pełen jagód, obfity w jagody.
Jagódka, Jagódeczka, zdr. od Jagoda.
Jahwe, hebr. — p. Jehowa.
Jahwistyczny, hebr., dotyczący Jehowy, boski.
Jajczarz, handlujący jajami.
Jajeczko, zdr. od Jaje, od Jajko.
Jajecznica, potrawa z jaj smażonych.
Jajecznik, legumina z jaj, rodzaj ciasta drożdżowego z jaj; grzyb maślak niższa część słupka kwiatowego, zawierająca zalążki.
Jajeczny, od jaj, z jaj.
Jajko — p. Jaje; święcone j. = jajko wielkanocne; obchodzić się z czym, jak z j-iem = nadzwyczaj ostrożnie; przen., j. Kolumba = zagadka trudna napozor do rozwiązania, odkrycie bagatelne; j. mrowcze = oprzęd poczwarki mrówki; j. elektryczne — p. Elektryczny.
Jajorodny, znoszący jaja.
Jajowaty, Jajkowaty, mający kształt jaja, owalny.
Jajownik, Echin, hiszp., ozdoba rzeźbiarska z różnemi ozdobami według różnych pomysłów.
Jajowód, anat., przewód błoniasty od jajnika do macicy w ustroju samicy, trąbka maciczna.
Jak, sp., przysł., wykrz., z wyraźn. lub domyśln. tak; wyraża porównanie: Jak sobie kto pościele, tak ś. wyśpi; bił ś. jak lew; j. się patrzy = dobrze, należycie; = jakby, jak gdyby: leży jak nieżywy; wszystko idzie jak z płatka; przed stopn. najwyzsz. przym. i przysł. dla wyrazistości: jak najlepszy człowiek; idźmy jak najprędzej; = jakże: jak ona cię kocha! j., z zapyt. = jakże?, w jaki sposób?: jak się masz? jak... ...tak, z powtórz, słowa, dla oznaczenia długiego trwania czynności: deszcz jak leje, tak leje; j. = kiedy: jak będziesz miał czas, to przyjdź; j. = odkąd: jak świat światem....; = skoro: jak tylko słońce zaszło... j. zobaczę, j. pójdę, to...; jeść jak jeść, ale pić mi ś. chce = nietyle jeść, ile pić mi ś. chce; jak zacznie ś. śmiać! = kiedy; jak na 5-o letniego malca, wcale to nieźle; błęd. zamiast gdy = jak zachoruje, to musi pójść do szpitala.
Jaka, nm., rodzaj kaftana.
Jakbądź, Jakkolwiek, w jakikolwiek sposób, wszystko jedno jak, byle jak.
Jakby, jak gdyby, niby: pyta ś. j. nie rozumiał; j. nie było, błęd. zamiast jakkolwiek by było.
Jaki, przym., w porówn., z wyraźn. lub domyśl. taki: j. pan, taki kram; z zapyt. a. wykrz. = jakiego rodzaju, co za, co to za: jaki to człowiek! jaki to chłopiec?; j. = który: o jakiej książce mówisz? przed przym. zam. przysł. jak: jaki on głupi! przed liczebn. zam. blizko, około, prawie: potrzeba mu jakich 10 rubli; j. = jakikolwiek: trzeba mu dać jaką nagrodę; jaki taki = jakikolwiek: zdrowie ma jakie takie: = ladajaki: wino jakie takie; = ten i ów: jaki taki sądzi, że...
Jakibądź, Jakabądź, Jakiebądź, Jakikolwiek, Jakakolwiek, Jakiekolwiek, przym. niech będzie jaki chce, wszystko jedno jaki.
Jaki by nie był, błędnie zamiast jakikolwiekby był.
Jakikolwiek — p. Jakibądź.
Jakiniebądź, błędnie zamiast jakkolwiek.
Jakiś, Jakaś, Jakieś, niewiadomo jaki, niejaki, pewny, ktoś.
Jakkolwiek, Jakkolwiekbądź, sp., chociaż, aczkolwiek; lubo, pomimoto, że; jakimbądź sposobem — p. Jakokolwiek.
Jakmierz, przysł., wyraź. dawne prawie, około, bezmała.
Jako, przysł., w odpow. tak = jak, równie jak, podobnie jak; o ile, za: jako ojciec ci to mówię; jako to = naprzykład; jako tako = jakokolwiek, nieźle, niezgorzej; sp. = z powozu że, ponieważ: odrzucono ten środek, jako zbyt gwałtowny; jakoś: może się to jakoś uda; j. żywo = póki życia, bezwarunkowo, wcale, co znowu!
Jakobini, fr., krańcowi republikanie za czasów pierwszej rewolucji francuskiej.
Jakobinizm, fr., zacietrzewiony republikanizm.
Jakoby, przys., jak gdyby, niby, że niby; podobno; niejako, prawie.
Jakokolwiek, Jakośkolwiek, Jakożkolwiek, jako tako, dość dobrze, nieźle, niezgorzej.
Jakoś, przys., niewiadomo jakim sposobem, niewiedzieć jak nieco, trocha; jako tako, jakkolwiek; niegdyś.
Jakościowy, przym. od Jakość; dotyczący jakości, co do jakości.
Jakość, przymiot, własność, cecha czegoś; ogół przymiotów lub cech.
Jakowość, jakość.
Jakowy, jaki, który.
Jakowyś — p. Jakiś.
Jakoż, przys., w samej rzeczy, też; jakże.
Jakożkolwiek — p. Jakokolwiek.
Jakto! wykrz., jakim sposobem! czy może być! j.! ty tu?
Jakubówka, wylew rzek z powodu ulewnych deszczów w lipcu około św. Jakóba; nazwa gruszy.
Jakże, przys. = jak; j. to było?, jakim sposobem, jak? j. a. ajakże! = rozumie ś., zapewne, tak jest, nieinaczej, a jużci.
Jałmużna, gr., datek z miłosierdzia ubogim, pomoc materjalna potrzebującemu bliźniemu, ofiarowana z litości.
Jałmużnica, kobieta rozdająca wiele jałmużny.
Jałmużnictwo, gr., urząd jałmużnika.
Jałmużniczy, gr., jałmużnę dający; dotyczący jałmużnika.
Jałmużnik, gr., rozdawca jałmużny; urząd duchowny szafujący jałmużnami.
Jałop, Jołop, gawron, gamoń, gapa, głupi, niezdara.
Jałopowaty, głupowaty, bałwanowaty.
Jałoszka — p. Jałowica.
Jałowcówka, wódka na jałowcu, borowiczka.
Jałowica, Jałoszka, młoda krowa, która jeszcze nie rodziła, cielica.
Jałowieć, stawać ś. jałowym, nieurodzajnym; marnieć.
Jałowizna, młode bydło, szczególnie młode krowy, niepłodne jeszcze, nie dające mleka, cielęta.
Jałowo, przys. od Jałowy; bez zaprawy, bez okrasy, postnie; przen., sucho, czczo; daremnie, źle, licho.
Jałowość, niepłodność, bezpłodność.
Jałowy, niepłodny, nieurodzajny, nieżyzny, płonny; j-wa, niecielna, niekotna (krowa, łania, sarna itp.); przen., bezmyślny, gołosłowny, beztreściowy, bezbarwny; czczy, suchy; próżny, daremny, pusty, płonny: (nadzieja); udany, zmyślony (płacz); (o potrawach) bez omasty.
Jałówka — p. Jałoszka, Jałowica.
Jałżyn, roślina z rodziny złożonych.
Jama, wydrążenie w ziemi, nora, dół; dziura; loch; grota, jaskinia, kryjówka; wklęsłość, wydrążenie w ciele, obejmujące ważne jakie narządy: j. brzuszna, ustna, nosowa; j. w płucach = dziura spowodowana rozkładem tkanek, kawerna.
Jamajka, gatunek araku czyli rumu (od nazwy wyspy Jamajka).
Jamb, gr., dwuzgłoskowa stopa wierszowa, składająca ś. z pierwszej krótkiej i drugiej długiej zgłoski (∪ — ); j-y = wiersze jambiczne; wiersze wesołe, żartobliwe.
Jambiczny, przym. od Jamb.
Jamisty, pełen jam, dołowaty.
Jamka, Jameczka, zdr. od Jama.
Jamochłony, Jamochłonne zwierzęta, zwierzęta promieniste bez naczyń krwionośnych i wodnych, z jamą trawiącą, nie oddzieloną od jamy ciała.
Janczar-aga, tur., dowódca janczarów.
Janczarski, tur., przym. od Janczar; muzyka, kapela j-a = orkiestra wojskowa złożona z instrumentów dętych i perkusyjnych.
Janczary, tur., małe dzwonki kulkowe przy dawnych klawikordach, przy uprzęży, na łbie końskim, a. przy siodle.
Jankesi, ang., nazwa żartobliwa Amerykanów Stanów Zjednoczonych.
Janki, gatunek kartofli, dojrzewających na św. Jana.
Janseniści, wyznawcy nauki biskupa Jansenjusza (1585 — 1638) o grzechu, łasce, wolnej woli i przeznaczeniu.
Jantar, ros., bursztyn.
Januarius, łć., styczeń.
Japońszczyzna, wyroby japońskie, stroje, język i obyczaje japońskie.
Japurt, Japort, Purt, nm., roślina z rodziny jabłkowatych, gatunek gruszy.
Jard, ang., miara angielska = 3 stopom.
Jarek, rów, potok, głębia — p. Jar.
Jargotać, stukać, hałasować; skrzeczeć; dużo mówić; międlić len.
Jarka, cokolwiek z przeszłej wiosny, jeszcze młode, np. j. krówka, owieczka; zboże jare, jarkisz.
Jarki, jary, wiosenny; kruchy, j-ie żelazo; j-a sól = odmiana soli w Wieliczce; gorący (słońce j-ie).
Jarkisz, zboże jare, jarka.
Jarko, gorąco, silnie.
Jarlaczka, jarka owieczka.
Jarlak, Jarlik, jagnię tegoroczne, roczniak.
Jarlęcy, z młodych owiec (wełna j-a).
Jarłyk, tur., ceduła, pozwolenie na transport towarów, świadectwo komory celnej, władzy akcyznej; znaczek, kwitek.
Jarmarczne, nm., opłata na jarmarku za pozwolenie sprzedawania; gościniec z jarmarku.
Jarmarczyć, nm., kupczyć na jarmarku; frymarczyć, szachrować; przen., odbywać narady hałaśliwe.
Jarmark, nm., większy targ roczny a. kwartalny, kiermasz; przen., gwar, hałas, wrzawa, zgiełk.
Jaro, dziarsko, krzepko, czerstwo.
Jarosz, żywiący się wyłącznie pokarmami roślinnemi; wegietarjanin.
Jarować, przebywać wiosnę; ćwiczyć, uczyć konia, przysposabiać go do wyścigów.
Jarstwo, żywienie się wyłącznie pokarmem roślinnym, wegietarjanizm.
Jaruga, prow., jar, bagno, kałuża.
Jary, wiosenny, tegoroczny; j-e żyto, j-a pszenica, j. miód = lipiec, j. wosk = jarzący, j-a pszczoła = nowo wyrojona; czerstwy, krzepki.
Jarząb — p. Jarzębina, p. Jarząbek.
Jarząco, przysł. od Jarzący; jaskrawo, silnie, rażąco.
Jarzący, jaskrawo świecący, gorejący, żarzący się.
Jarzec, jęczmień jary.
Jarzemny, chodzący w jarzmie, roboczy (wół).
Jarzębaty, Jarzębiasty, pstrokaty, nakrapiany, siwy; powycinany brzegami, jak liście jarzębiny (chmury j-te).
Jarzębić, pstrzyć, nakrapiać.
Jarzębinowy, Jarzębi, przym. od Jarzębina; od Jarząb.
Jarzębinówka, Jarzębówka, wódka zaprawiona jarzębinami.
Jarzęcy, wiosenny, jary; czysty, jasny; j-a świeca = biała, z czystego wosku zrobiona.
Jarzma, słupiec schodowy.
Jarzmić, jarzmo nakładać, pod swoją moc podbijać.
Jarzmowaty, Jarzemny, przym. od Jarzmo.
Jarzyca, rój pszczół tegoroczny.
Jarzyć, iskrzyć, żarzyć; podżegać, podjudzać, jątrzyć.
Jarzyna, roślina ogrodowa kuchenna, ogrodowizna, warzywo, zielenina, włoszczyzna; potrawa, zupa przyrządzona z jarzyny; zboże jare.
Jarzynka, młoda jarzyna.
Jarzysty, obfity w jary (grunt).
Jasełka, blp., zdr. od Jasła; żłobek, w którym się Chrystus narodził; szopka, przedstawiająca narodzenie Chrystusa.
Jasiek, mała poduszeczka pod głowę; od imienia Jan.
Jasieniec, roślina z rodziny dzwonkowatych, gatunek chabru.
Jaskinia, wielka jama w skałach, pieczara, grota; przen., j. łotrów = miejsce pobytu złych ludzi.
Jaskiniowiec, człowiek z epoki przedhistorycznej, który żył w jaskiniach; człowiek dziki.
Jaskółczę, (lm. -ęta); pisklę jaskółcze.
Jaskółczy, przym. od Jaskółka; J-e ziele = roślina glistewnik; j. ogon, motyl dzienny — p. Paź królowej.
Jaskółczycha, jaskółka samica.
Jaskra, niebezpieczna choroba naczyniówki oka, glaukoma.
Jaskrawieć, stawać ś. jaskrawym.
Jaskrawy, rażący swym blaskiem, rażącego koloru, krzyczący, zbyt jasny, gorący; przen., bijący w oczy, zbyt wyraźny.
Jaskrowate, rodzina roślin dwuliściennych, rozdzielnopłatkowych.
Jaskrowaty, podobny do jaskru, z rodzaju jaskrów.
Jaskrzyca, roślina z rodziny jaskrowatych.
Jasno, Jaśnie, przysł. od Jasny; st. wyż. jaśniej, nie ciemno, błyszcząco — p. Jaśnie; przen., czysto; wyraźnie, zrozuzumiale, przystępnie.
Jasno-blond włosy, barwy jaśniejszej niż blond.
Jasno-brunatny, kolor, wpadający w ceglasty.
Jasno-bułany (o koniu), maści jasno-żółtawej, płowy.
Jasno-cisawy (o koniu), maści wpadającej w czerwoność.
Jasno-czerwony, mocnej, żywej czerwoności.
Jasno-gorący, płomienisty, koloru ognistego.
Jasnogórski, dotyczący Jasnej Góry w Częstochowie, częstochowski.
Jasnogórzec, mieszkaniec Jasnej Góry w Częstochowie, obrońca Jasnej Góry w dawnej wojnie ze Szwedami.
Jasnogwiaździsty, jaśniejący mnóstwem gwiazd (niebo).
Jasnokościsty, mający tylko skórę i kości, któremu kości sterczą a. przeglądają przez skórę (śmierć j-a).
Jasnolica, jasnej, białawej twarzy.
Jasnooki, mający jasne oczy.
Jasno-rusy, lisowaty.
Jasność, blask dzienny, światłość, blask, świetność, promienność; przen., zrozumiałość, wyrazistość, oczywistość; Wasza J.: dawne tytułowanie monarchy.
Jasnowidz, człowiek jasnowidzący, będący w śnie somnambulicznym a. magnetycznym; człowiek o zmyśle przenikliwym i przewidującym.
Jasnowidzący, przezorny, przenikliwy; uśpiony snem somnambulicznym a. magnetycznym; widzący przyszłość.
Jasnowidzenie, Jasnowidztwo, w stanie hipnozy a. somnambulicznym postrzeganie zmysłami tego, co w stanie normalnym bywa dla nich niedostępnym; stan, w którym dusza ogląda prawdę bezwzględną.
Jasnowłosy, mający włosy jasne, blondyn płowy.
Jasny, światły, świecący, błyszczący, jaskrawy, świetny; świetlany, promienny; widny, dobrze oświetlony; pogodny; (o kolorach) żywy, światły, jaskrawy; szczery, otwarty; szlachetny, zacny; czysty, przejrzysty; radosny, błogi, uroczy, szczęśliwy; przejrzysty, rzadki (j. las) przen., oczywisty, widoczny; wyrazisty, zrozumiały, przystępny; rzecz j-a, że... = rozumie się, naturalnie; sposób tytułowania: J. pan a. Jaśnie pan; Najjaśniejszy Pan = tytuł monarszy; lek., j. chwila = chwila przytomności umysłowej u ludzi zresztą nieprzytomnych; j-a ślepota = utrata wzroku z powodu porażenia nerwu wzrokowego.
Jaspis, gr., minerał z gatunku krzemieni, nieprzezroczysty, różnego koloru i o rozmaitych kształtach.
Jaspisować, gr., pstrzyć, nakrapiać kropkami zielonemi, czerwonemi.
Jaspisowy, z jaspisu zrobiony.
Jasplin, roślina z rodziny strąkowych.
Jastrzębi, przym. od Jastrząb; nos j. = orli, garbaty, zakrzywiony.
Jastrzębiaty, nakształt jastrzębia.
Jastrzębiec, roślina z rodziny złożonych; samołówka do chwytania jastrzębi.
Jastrzębieć, stawać się podobnym do jastrzębia, przyjmować naturę jastrzębia (drapieżną).
Jasy, kobylice, wbite w rzeki przed mostami dla ochrony od naporu lodów.
Jasyr, tat., jeńcy, brańcy; branie w niewolę; niewola u Tatarów i Turków.
Jaszcz, nm., drewniane naczynie na masło, powidła, faska.
Jaszczur, salamandra, zwierzę ziemnowodne ogoniaste; skóra (końska a. ośla) chropowata zewnątrz, podobna do skóry jaszczurki; pochwa z takiej skóry; choroba gardła bydła rogatego.
Jaszczurczę, Jaszczurzę, (-ęcia, lm. -ęta), młoda jaszczurka.
Jaszczurczy, przym. od Jaszczurka; niegodziwy, podły, nikczemny, chytry; zjadliwy, złośliwy, uszczypliwy.
Jaszczurnik, gniazdo jaszczurek.
Jaszczurzowe rośliny, gatunek roślin pieprzowatych.
Jaszmak, tur., zasłona na twarz kobiet tureckich.
Jaślinek, roślina z rodziny pierwiosnkowatych.
Jaśminowate, arab., bot., rodzina roślin kwiatowych dwuliściennych.
Jaśnia, Jaśń, jasność, jasne miejsce, jaw: wyjść na j-ę = na jaw.
Jaśnić, jasnym czynić, rozjaśniać, wyjaśniać; j. ś., rozjaśniać ś.
Jaśnie, przys., jasno; J. zwykle z tytułami: J. Wielmożny = Ekscelencja, J. Oświecony (tytuły wielkich, panów, arystokracji, dygnitarzy).
Jaśnieć, być, jasnym jasno świecić, błyszczeć, lśnić.
Jaśniuchny, Jaśniuteńki, Jaśniusi, bardzo jasny.
Jata, nm., chałupka, buda, budka, szałas, szopa, namiot.
Jatka, nm., sklep, stragan, w którym sprzedają mięso; rzeźnia, bydłobojnia, szlachtuz; przen., rzeź.
Jatrochemja, gr., dawna teorja medyczna, tłumacząca zjawiska organiczne i działanie środków lekarskich na drodze chemicznej.
Jatrofizyka, gr., fizyka, zastosowana do medycyny.
Jatrotechnika, gr., sztuka leczenia ran.
Jaw, Jawa, stan czuwania, czuwanie (w przeciwstawieniu do snu); na j. = na jaśnię, na widok publiczny, otwarcie, nieskrycie, w rzeczywistości; wyjść na j., wydać na j. = ogłosić; sen czy j-a? sen na j-ie = marzenie, urojenie, ułuda.
Jawić, jawnym czynić, objawiać, wyjawiać, ujawniać; j. ś., pojawiać ś., objawiać ś., zjawiać ś., jawnym ś. stawać, pokazywać ś.
Jawnie, przysł., niekryjomo, publicznie, otwarcie, widocznie, oczywiście.
Jawno, przysł., wiadomo; j. to wszystkim czynimy.
Jawnodychawkowy, mający dychawki z boków nie zasłonione.
Jawnogrzeszenie, jawne, publiczne grzeszenie.
Jawnogrzesznica, nierządnica.
Jawnogrzesznik, jawnie, publicznie grzeszący, rozpustnik.
Jawnokwiatowe, bot., rośliny, mające kwiaty i rozmnażające ś. przez nasiona.
Jawnopłciowe, bot., rośliny mające w kwiecie męskie a. żeńskie części, t. j. pręciki a słupki wyraźne.
Jawność, nieskrytość, oczywistość, głośność, jaw.
Jawny, wszystkim wiadomy, nie tajny nikomu, publiczny, głośny, nietajemny, niekryjomy, nieskryty, otwarty, widoczny, oczywisty, wyraźny.
Jaworzyna, miejsce zarosłe jaworami; j. a. jawor = drzewo jaworowe.
Jaz, przegroda w poprzek rzeki dla wstrzymania i łowienia ryb; przyrząd z wikliny a. z trzciny do łowienia ryb; tama; budowla dokonana w celu spiętrzenia wody, zastawa.
Jazda, jechanie, jeżdżenie, podróż, droga, przejażdżka; przebycie drogi końmi, koleją, wierzchem, statkiem i t. d.; konnica, kawaleria; j.! = ruszaj!, jedź!, jedźmy!
Jazgot, głos przeraźliwy, przykry, krzyk, hałas, harmider, pisk, wrzask: szwargot, gwara, żargon.
Jazgotać, krzyczeć, hałasować, wrzeszczeć, piszczeć, szwargotać, mamrotać.
Jaźń, w filoz., podmiot a. osobowość świadoma siebie, osobnik duchowny, ja.
Jąć, nied. Imać, chwycić, pojmać, złapać; wziąć, zacząć; j. ś., wziąć się do czego, chwycić się.
Jąderko — p. Jądro; drobne ciałko ziarniste w jądrze komórki.
Jądro, ciałko kulkowate, znajdujące ś. w łupinie, ziarno; ziarno owocu, znajdujące się w pestce, pestka; wnętrze, środek; narząd w ustroju męskim, wytwarzający nasienie; ciałka pęcherzykowate wewnątrz komórki zwierzęcej albo roślinnej; przen., grunt rzeczy, istota rzeczy, treść, esencja.
Jądrzysty, Jędrnisty, zawierający jądro, pełen jąder, o dużych jądrach.
Jąkać, dok. Jąknąć, niewyraźnie wymawiać, bełkotać; j. ś., zacinać ś. w mówieniu, z trudnością wymawiać zgłoski, przeciągając je, powtarzając i urywając.
Jąkała, Jąkacz, człowiek jąkający się.
Jąkliwość, wada jąkania się.
Jąkliwy, jąkający się.
Jątka — p. Jętka.
Jątrew (-trwi), bratowa (zdr. Jątrewka).
Jątrznica, kiszka okrążnicowa, okrążnica; kiszka do jedzenia, nadziewami krwią i tłuszczem wieprzowym.
Jątrznik, powód do gniewu; sztuczna rana, apertura.
Jątrzny, pochodzący od jątrzęnia, ropiejący.
Jątrzyciel, człowiek lubiący kogoś jątrzyć, podbudzać (forma ż. Jątrzycielka).
Jątrzyć, sprawiać ropienie rany, ropić; rozpalać, rozżegać; przen., drażnić, rozdrażniać, gniewać; j. ś., ropić się; wpadać w rozjątrzenie.
Jechać, (cz. ter., jadę, jedziesz i t. d.) odbywać drogę konno, wozem, koleją żelazną lub statkiem; j. na wojnę = udawać się na wojnę; kto smaruje, ten jedzie = kto płaci (daje łapówki), temu ś. udaje; j-ł go sęk! = bierz go djabli, mniejsza o niego.
Jeden, Jedna, Jedno, liczebn., raz; jedyny, sam jeden = tylko sam; co do j-ego = wszyscy; wszystko j-o = na jedno wychodzi; wszystko mi to j-o! = to mię nie obchodzi; j. — drugi = ten — tamten; j. po drugim; j. z dwóch; j-o z dwojga = czy to, czy owo; jedenże, jednaki, ten sam; pewien, niejaki, jakiś; rz., jakiś człowiek, ktoś; nie j. = więcej niż jeden, wielu, wiele, kilku; inny, co za j.? co to za j.? = kto to taki? na j-ej nodze = co tchu, w te pędy; j-ym razem = raz, za j-ym razem = odrazu, jednocześnie; j-em słowem = krótko mówiąc: sam jeden, jedyny, jeden tylko; ani j. = żaden; ostatni (co do j-ego); j-no w drugie = razem, łącznie; to wychodzi na j-no = na to samo; j-na cena = ta sama, jednakowa.
Jedenastka, liczba, wyrażająca 11.
Jedenastokąt, figura o 11-tu kątach.
Jedenastoletni, mający 11 lat, trwający 11 lat.
Jedenastozgłoskowy, złożony z 11 zgłosek (wiersz).
Jedenastu, licz. nieodm. z imionami męskiemi; j. żołnierzy.
Jedenasty, licz. porządk., następujący po dziesiątym.
Jedenaście (-stu), 10 + 1.
Jedenaścioro (-orga), licz. zbior., z imionami ludzi lub zwierząt obojej płci: j. dzieci.
Jedenże, Jednaż, Jednoż, jeden i tenże, ten sam, jednaki.
Jedlina, drzewo jodłowe i jego gałęzie; zbior., jodły, las jodłowy.
Jedlinka, gałęzie jodły obcięte.
Jedlinowy — p. Jodłowy.
Jednacz, jednający, godzący ludzi między sobą, rozjemca, pojednawca, pośrednik.
Jednaczyć, jednakim czynić, równać.
Jednać, godzić, przywodzić do zgody zwaśnionych, poróżnionych; j. sobie kogo = zjednywać sobie, ujmować sobie, pozyskiwać; j. ś. godzić ś.
Jednak, Jednakże, sp., atoli, przecie, wszelako, wszakże.
Jednaki, Jednakowy, jednego rodzaju, jednostajny, równy, nieodmienny.
Jednako, Jednakowo, przys., jednostajnie, jednym sposobem, równie.
Jednia, jedność.
Jedniuchny, Jedniuśki, Jedniutenki, sam jeden, jeden jedyny.
Jedno, przys. — p. Jeno.
Jednoaktowy, utwór sceniczny o jednym akcie.
Jednoaktówka, sztuka teatralna jednoaktowa.
Jednobarwny, mający tylko jedną barwę.
Jednobożny, wierzący w jednego Boga.
Jednobrzmiący, mający jedno a. jednakowe brzmienie.
Jednochoda (Inochoda), Jednochód, pewien chód koński, gdy koń przedniemi galopuje, zadniemi zaś nogami kłusuje, a. chód koński, w którym koń w kłusie stąpa odrazu nogą przednią i zadnią prawą i tak samo przednią i zadnią lewą.
Jednochodem, przys., jeden idący za drugim, gęsiego.
Jednochodnik (Inochodnik), koń, jednochodą idący, stępak.
Jednocześnie, w tym samym czasie.
Jednoczesny, jednego czasu, współczesny.
Jednoczyć, łączyć w jedno; j. ś. łączyć ś. w jedno.
Jednodniowy, Jednodzienny, trwający tylko jeden dzień; przen., szybko przemijający.
Jednodniówka, pobyt jednodniowy, dniówka; wydawnictwo (broszura) okolicznościowa, o treści mającej znaczenie tylko w danej chwili — p. Jętka.
Jednodomowe rośliny, jednopienne, mające na jednym osobniku kwiaty męskie i żeńskie.
Jednodworzec, człowiek stanu pośredniego między szlachtą a chłopami.
Jednodwuosiowy, układ kryształu, cechujący się 3 osiami do siebie prostopadłemi, z których 2 osi są równe, a trzecia od nich dłuższa lub krótsza.
Jednofuntówka, działo, wyrzucające kule jednofuntowe.
Jednogatunkowy, złożony tylko z jednego gatunku.
Jednogłośnie, przys., jednym głosem, jednomyślnie.
Jednogłośny, zgodny co do głosów, jednomyślny; zgodny ze zdaniami innych.
Jednoimienny, mający tylko jedno imię; tego samego imienia, co i drugi; w fiz., bieguny magnesów j-ne = jednakowe, t. j. a. tylko północne a. tylko południowe; elektryczność j-na = a. sama dodatnia, a. sama ujemna.
Jednoklasówka, szkoła, mająca tylko jedną klasę.
Jednokolny, o jednym kole.
Jednokonka, dorożka jednokonna, pojedynka; wóz jednokonny, bryczka jednokonna.
Jednokopytowe zwierzęta = zwierzęta ssące, mające nogi opatrzone tylko jednym kopytem, na którym stąpają.
Jednokółka, wózek o dwuch kołach, biedka; wózek o jednym kole, np. taczka.
Jednokreślny, w matem., rzutowy — p. Homograficzny.
Jednokrotny, nie powtarzający ś. raz drugi, pojedyńczy.
Jednokupstwo — p. Jedynokupstwo.
Jednokwiatowe, Jednokwietne rośliny: mające jeden kwiat, rośliny dwuliścienne o pojedyńczym okwiacie.
Jednolatek (forma ż. Jednolatka); zwierzę, jeden rok mające, roczniak; człowiek jednych lat z drugim, rówiennik, rówieśnik.
Jednoletni — p. Jednoroczny.
Jednolicie, przys. od Jednolity; jednostajnie, w całości.
Jednoliścienne rośliny, mające jeden listek zarodkowy cz. liścień.
Jednolity, niby z jednego ulany, z jednej sztuki zrobiony, jednostajny, w całości będący.
Jednomaścisty, jednakowej maści (konie j-e).
Jednomian, w mat., wyrażenie jednowyrazowe, w którym nie występują znaki: mniej (—) i więcej (+).
Jednomienny, jednowyrazowy.
Jednomierny, jednej miary.
Jednomiesięczny, mający a. trwający tylko jeden miesiąc; z jednego miesiąca.
Jednomyślnie, jednozgodnie, jednogłośnie, wszystkiemi głosami.
Jednomyślność, zgodność zdań, głosów.
Jednomyślny, tak samo myślący, zgodny z kim w myślach, w zdaniu, jednozgodny.
Jednooki, mający tylko jedno oko.
Jednoosobowy, mieszczący tylko jednę osobę, przeznaczony tylko dla jednej osoby.
Jednopalczasty, mający tylko jeden palec.
Jednopienny, bot., jednopienne rośliny — p. Jednodomowe.
Jednoplemieniec, Jednoplemiennik, Jednorodca, człowiek tegoż plemienia, rodu, co i drugi.
Jednopłatkowa korona kwiatowa, składająca ś. z jednego płatka; zrosłopłatkowa.
Jednopłatowiec — p. Monoplan.
Jednopłciowy, o tej samej płci; w bot., kwiat j. = posiadający tylko jeden organ płciowy męski a. żeński, czyli a. pręciki a. słupki.
Jednopłodny, wydający tylko jeden płód a. jeden owoc.
Jednopokojowy, posiadający tylko jeden pokój.
Jednopostaciowość, Jednokształtność, min., własność minerałów, mających różny skład chemiczny, tworzenia kryształów o jednakowych a. bardzo do siebie zbliżonych postaciach, izomorfizm.
Jednopostaciowy, Jednokształtny, jednej albo tej samej postaci; w mat., funkcje j-we = jednowartościowe, jednoznaczne.
Jednopręcikowe rośliny, mające jeden pręcik wolny w kwiecie dwupłciowym.
Jednoraki, jednego gatunku, jednakowy; prosty, niezłożony.
Jednoramienny, o jednym ramieniu; w fiz., drążek j. = mający punkty przyczepienia siły i oporu po jednej stronie punktu podpory.
Jednorazowy, raz tylko dany lub uczyniony; jednoczesny.
Jednoroczniak, żołnierz młody, rok tylko w wojsku będący a. na rok do wojska brany; źrebak, cielak jednoroczny.
Jednoroczny, Jednoletni, jeden rok trwający, o jednym roku, równego wieku z drugim.
Jednorodca, jednoplemieniec.
Jednorodność, Homogienja, fizj., przynależność do tego samego rodzaju, podobieństwo rodzajowe; w chem., czystość chemiczna; w mat., pewna własność funkcji.
Jednorodny, składający ś. z części jednego rodzaju, o jednych własnościach; jednakowy; j-e = skały, złożone z jednego minerału.
Jednorodzony, jedynak.
Jednorództwo, rozpładzanie się przez jeden osobnik, bez udziału drugiego.
Jednorurka, strzelba o jednej rurce.
Jednorządca, jedynowładca.
Jednorzędny, tego samego rzędu.
Jednosieczny, ostry tylko z jednej strony (nie z obu).
Jednoskładność, jednakowy skład chemiczny ciał, chociaż odmiennych własności, izomerja.
Jednosłowność, zgodność.
Jednospójny, w mat., nazwa powierzchni, ograniczonych jednym brzegiem i takich, gdzie dwa punkty brzegu rozpadają ś. na dwie części osobne.
Jednosprzężny, jednokonny.
Jednostajnić się, ujednostajniać się, stawać się podobnym.
Jednostajnie, jednakowo, jednako; z sobą zgodnie, nieodmiennie.
Jednostajność, stałe powtarzanie tych samych spółistnień i następstw w przyrodzie.
Jednostajny, jednakowy, jednaki, nieodmienny, ciągle ten sam, miarowy, z drugim lub z sobą zgodny; jednolity.
Jednostka, liczba jeden, jedność; część wielkości stała, zawsze niezmienna, którą ową wielkość można zmierzyć, np. sekunda = jednostką czasu, gram = jednostką objętości, centymetr = jednostką powierzchni, j. ciepła = ciepłostka; pojedyńczy człowiek, osobnik w stosunku do rodzaju ludzkiego.
Jednostkowy, pojedyńczy; osobniczy, indywidualny, stanowiący odrębność jednostki.
Jednostronnie, przys., z jednej strony, z jednego punktu widzenia, nie wszechstronnie, partyjnie.
Jednostronny, jednej ze stron tyczący się (moneta j-a = brakteat); zapatrujący się na rzeczy z jednej tylko strony, z jednego punktu widzenia, stronny.
Jednostrunny, mający jedną tylko strunę (narzędzie).
Jednosylabowy, o jednej sylabie a. zgłosce.
Jednoszczepowy, pochodzący z tego samego szczepu, pobratymczy.
Jedność, każda rzecz wzięta pojedyńczo (nie złożona), jednostka; liczba jeden; jedynka; jednia, całość, w sobie samej zamknięta; w fil., atom uduchowiony, monada (Bruno, Leibnitz); j. ducha i materji = monizm; ścisły związek; zgoda, jednomyślność.
Jednota, jedność, zgodność; wspólność; gromada, zgromadzenie wiernych (j. Kościoła).
Jednotliwy, gram., (o czasownikach), wyrażający czynność raz tylko jeden wykonaną, np. łyknąć, stuknąć.
Jednotomowy, mieszczący się w jednym tomie, zawierający jeden tom.
Jednotonny, jednostajny, mający tylko jeden ton.
Jednotwór, lek., nowotwór, jednorodny.
Jednotwórca, jedynotwórca.
Jednouściec, zool., wnętrzak z rodzaju robaków smocznic, napotykany w soczewce oka.
Jednowarstwowy, z jednej tylko warstwy złożony.
Jednowartościowy, w mat., mający jedną wartość, jednoznaczny; funkcje j-e — p. Jednopostaciowy.
Jednowiązkowe rośliny, mające kwiaty dwupłciowe z pręcikami zrosłemi z sobą.
Jednowieczny, Jednowiekowy, jednego wieku, współczesny, trwający jeden wiek.
Jednowierca, wyznawca jednej z kim wiary.
Jednowierstwo, wyznawanie jednej z kim wiary; zbior., wyznawcy jednej wiary.
Jednowiersz, myśl, zawarta w jednym wierszu, monostych.
Jednowiosłówka, łódź, popychana jednym tylko wiosłem a. jednym rzędem wioseł.
Jednowładca — p. Jedynowładca.
Jednowładztwo, samowładztwo, władza nieograniczona, monarchja — p. Jedynowładztwo.
Jednowyrazowy, złożony z jednego wyrazu.
Jednozgłoskowy, złożony z jednej zgłoski, o jednej zgłosce, jednosylabowy; w jednej zgłosce zawarty, monosylabowy.
Jednozgodny, zgadzający ś. na jedno, jednomyślny, przez wszystkich przyjęty.
Jednoznacznik, to, co znaczy to samo, równoznacznik; synonim.
Jednoznaczny, mający jedno tylko znaczenie; mający to samo znaczenie, równoznaczny, blizkoznaczny (wyraz).
Jednożeniec, ten, co ś. raz tylko ożenił; jedną tylko żonę mający.
Jednożeństwo, małżeństwo nie powtórzone; małżeństwo z jedną tylko osobą, monogamja; znajdowanie ś. na jednej roślinie kwiatów męskich i żeńskich.
Jedwab, nitka, wydzielona przez gąsienicę jedwabnika, którą ona owija swój oprzęd, służąca do robienia przędzy jedwabnej; tkanina jedwabna; przen., delikatne słówka, grzeczna, pochlebna mowa.
Jedwabić, w jedwab obwijać; przen., j. słowa = mówić pochlebnie, wymuszenie; j. ś. przybierać postać jedwabiu, obwijać ś., ubierać ś. w jedwab; przen., lśnić ś., jak jedwab, błyszczeć jedwabiem.
Jedwabisty, pełen jedwabiu; podobny do jedwabiu, miękki, połyskujący jak jedwab.
Jedwabnica, materja, tkanina jedwabna; suknia jedwabna; gatunek gruszki.
Jedwabnictwo, wyrabianie jedwabiu, jako przemysł; hodowla jedwabników; nauka robienia jedwabiu albo hodowania jedwabników.
Jedwabniczy, przym. od Jedwabnik; dotyczący jedwabiu.
Jedwabny, przym. od Jedwab; z jedwabiu; podobny do jedwabiu, miękki i lśniący ś., jak jedwab, delikatny, pieszczony; przen., j-e słówka = słodkie, pieszczone, pochlebne słowa.
Jedynactwo, stan i prawa jedynaka a. jedynaczki w rodzinie.
Jedynaczka, córka jednorodna, jedyna.
Jedynak, syn jednorodny, syn jedyny; osobnik jedyny.
Jedynie, przysł., tylko, więcej nie, li, wyłącznie, szczególnie.
Jedynka, liczba jeden, jedność.
Jedynobójca, walczący w pojedynku z jednym przeciwnikiem.
Jedynokupstwo, Jednokupstwo, monopol handlowy.
Jedynorządca — p. Jedynowładca.
Jedynorządztwo — p. Jedynowładztwo.
Jedyność, przymiot tego co jest jedyne, jedność nierozerwalna; rzecz jedyna.
Jedynowładca, Jednowładca, Jedynorządca, Jednorządca, samowładca, monarcha absolutny.
Jedynowładny, Jednowładny, Jedynorządny, Jednorządny, samowładny, monarchiczny.
Jedynowładztwo, Jednowładztwo, Jednorządztwo, Jedynorządztwo, samowładztwo, monarchja.
Jedyny, jeden w swoim rodzaju, gatunku; nie mający sobie równego; jeden, stanowiący jedność, całość nierozdzielną; najlepszy, największy, nieoszacowany; ukochany, drogi.
Jedzenie, czynność jedzenia; jadło, pokarm.
Jegier, nm., strzelec, dawny żołnierz pieszy.
Jegiermajster, nm., naczelnik jagrów; łowczy.
Jegomościny, Jegomościn, należący do jegomości.
Jegomość (-ści), w lm. Ichmość (-ściów), (skróc. z Jego miłość, Ich miłość), sposób tytułowania: J. Pan, w skróc., Imci pan; pan domu, gospodarz; pan, ojciec, mąż; ksiądz, szczególnie pleban.
Jehowa, Jahwe, hebr., hebrajska uroczysta nazwa Boga; J. Zebaot = Pan światów, Pan nad Pany.
Jehowiczny, Jahwiczny, przym. od Jehowa; boski, boży.
Jejmościanka albo Imościanka, żart., panna.
Jejmościny, Jejmościn, (Imościny, Imościn), należący do jejmości.
Jejmość a. Imość, w lm. Ichmoście, jako tytuł przed wyrazem pani: J. pani dobrodziejka; pani domu, gospodyni; pani, osoba płci żeńskiej.
Jeleni, przym. od Jeleń.
Jeleniak, grzyb z rodziny truflowatych.
Jeleniec, miejsce, gdzie hodują jelenie, zagroda jelenia.
Jelenię (-ęcia, -ęta), Jeleniątko, młody jeleń.
Jelenina, mięso jelenie.
Jelenionogi, szybki jak jeleń.
Jelito, w lm. Jelita, kiszki cienkie; wnętrzności, trzewa brzuszne.
Jelonkowy, przym. od Jelonek; skórka jelonkowa = jelenica, zamsz; kolor jasno-żółty.
Jełczeć (o tłuszczach), ulegać powolnemu rozkładowi pod wpływem właściwego fermentu (masło jełczeje); rozkładać się na powietrzu pod wpływem tlenu, zamieniając się na żywicę (o olejkach eterycznych).
Jełki, (o tłustościach) uległy jełczeniu, zepsuty; gorzki, zgorzkniały.
Jemielnica, ospa (choroba).
Jemiełucha, Jemiełuszka — p. Paszkot.
Jemiołuszkowate, rodzina ptaszków wróblowatych.
Jener- — p. Giener-.
Jeniec, wzięty w niewolę na wojnie, braniec.
Jeno, Jedno, Ino, przys., tylko, jedynie.
Jeński, przym. od Jeniec; niewolniczy.
Jeństwo, pojmanie, niewola.
Jeo- — p. Gieo-.
Jeremjada, śpiew żałosny, żale, skarga, lamentacja, narzekanie.
Jerłyk — p. Jarłyk.
Jesieniec, bot., rośl. z rodz. dzwonkowatych.
Jesienny, przym. od Jesień; sezon j.; palto j-e = cieplejsze; przen., już nie młody.
Jesień, jedna z czterech pór roku, następująca po lecie, od 23 września do 21 grudnia; przen., j. życia = wiek, poprzedzający starość.
Jesionka, palto jesienne męskie; kokosz a. kurczę wylęgłe w jesieni.
Jesiotrowate, rodzina ryb kostołuskich.
Jesiotrzyna, mięso jesiotra, wyzina.
Jespan, jegomość, pan, aspan, acan, asan, waćpan, waszmość (forma ż. Jespani).
Jespanna, waćpanna, acanna, aspanna.
Jestestwo, istność, bytność, byt, istnienie; to, co jest, co istnieje; rzecz, oddzielnie istniejąca, istota.
Jestli? czy jest?
Jeszcze, przys. wyrażający trwanie czegoś, ciągle: jak dotąd, dotychczas; w dalszym ciągu, wciąż, znów; j. żyje; już, wprzód, jeszcze wpierw; znowu, poraz drugi; więcej: napij ś. j.; bardziej, daleko (przy stop. wyzsz. przym. i przys.); nadto; ponadto, prócz tego, nawet, bardziej, więcej; przynajmniej, chociaż; przytem, w dodatku: i jak j.; mniejsza o..., niechby tam (to nie j.); przynajmniej, chociaż, z czasem.
Jeszczeby też! zadziwienie: co znowu? gdzieżby! także?, zapewne!
Jeść (cz. ter. Jem; cz. przesz. Jadłem), częstotl. Jadać; przyjmować pokarm, pożywać, posilać ś., zajadać: j. śniadanie = śniadać; j. obiad = obiadować; j. wieczerzę = wieczerzać; nie mieć co j. = nie mieć utrzymania; j. kogo oczami = pożerać go oczami, patrzyć nań zjadliwie; przen., gryźć, przejadać: rdza je żelazo; j. ś. wzajemnie = gryźć ś. między sobą, kłócić ś. zajadle; gryźć ś., trapić ś., martwić ś., dręczyć ś.
Jeśli — p. Jeżeli.
Jeśpan (skr. od Jegomość Pan), waszmość pan.
Jezdny, konny; rz. kawalerzysta, żołnierz konny.
Jezierza, Jeziorza, roślina z rodziny jezierzowatych, wodnica.
Jezierzowate rośliny, rodzina roślin jednoliściennych.
Jezierzysko, błotne jezioro; pole po spuszczonem jeziorze.
Jeziornik, mieszkający nad jeziorem.
Jeziorny, przym. od Jezioro; starszy rybak, kierujący połowem.
Jeziorowcy, grupa poetów angielskich XVIII — XIX w., lakiści.
Jeziorzysty, pełen jezior, błotnisty.
Jezuicki, łć., przym. od Jezuita; przen., obłudny, chytry.
Jezuita, łć., członek zakonu Towarzystwa Jezusowego; przen., człowiek przebiegły, chytry, skryty.
Jezuitka, zakonnica zgromadzenia niegdyś egzystującego we Włoszech; przen., kobieta chytra, fałszywa, przebiegła, skryta, intrygantka.
Jezuityzm, łć., zasady jezuickie; system kazuistyki moralnej, broniącej zasady „cel uświęca środki“; przen., przewrotność, obłuda moralna.
Jezusek, przen., świętoszek, liziobrazek.
Jezusowy, przym. od Jezus; zakon J. = zakon Jezuitów; lata jezusowe = 33 lata wieku.
Jeździć, częstotl. od Jechać; często jechać, podróżować; przen. żart. j. po kim = przewodzić nad kim, za nos wodzić; j. mi po głowie = roi mi ś., myślę o tym.
Jeździec (-dźca), ten, co jeździ na koniu.
Jeźli — p. Jeżeli.
Jeżasty, Jeżysty, podobny do jeża; najeżony, kolczasty, sterczący.
Jeżatka — p. Jeżozwierz.
Jeżdżenie, czynność czasown. Jeździć.
Jeżdżony, odwiedzany przez jeżdżących; ułożony do jazdy, ujeżdżony.
Jeżeli, Jeśli, spójn. warunkowy, skoro, kiedy, o ile.
Jeżogłów, zool., Kolcogłów, obleniec pasorzytny.
Jeżomelon, roślina z rodziny opuncjowatych.
Jeżowatość, rodzaj choroby skórnej.
Jeżowaty — p. Jeżasty.
Jeżówka, rośl. gatunek chróściny.
Jeżyć, stroszyć grzywę, czuprynę, nastawiać; j. ś. (o włosach) powstawać, stroszyć się; przen., srożyć ś., sierdzić ś.
Jeżynka, bot., roślina, malina modrojagodowa i jej jagody.
Jeżystek, gatunek robaka tasiemcowatego.
Jeżysty, najeżony, nastroszony, sterczący.
Jęcie, czynność czasow. Jąć; imanie, branie; j. ś. czego, branie ś. do czego.
Jęczący, wydający jęk żałosny.
Jęczeć, dok. Jęknąć; wydawać jęk; stękać; przen., rozwodzić się żałośnie; j. w niewoli = cierpieć.
Jęczmianka, słoma jęczmienna.
Jęczmienisko, pole albo rżysko jęczmienne.
Jęczmienny, przym. od Jęczmień; grunt j. = dobry pod jęczmień; cukier j. = masa cukrowa z cukru i odwaru jęczmiennego.
Jędrnić, jędrnym czynić, krzepić.
Jędrnieć, stawać się jędrnym, krzepkim, tężeć.
Jędrność, rz. od Jędrny; krzepkość, tęgość, siła, dobry wygląd, czerstwość.
Jędrny, ziarnisty, pełen bujnego ziarna, jądra; tęgi, czerstwy, silny, krzepki, zdrowy; treściwy, wyrazisty.
Jędrzejki, Andrzejki, zwyczaj dziewcząt wróżenia w wigilję św. Jędrzeja z wosku, ołowiu itp.; pierożki pieczone tego dnia i dawane psu, z uwagą, które wprzód zjadł.
Jędy- — p. Indy-.
Jędza, uosobione zło w postaci kobiety; baba zła, złośnica, piekielnica, sekutnica, megiera, czarownica, wiedźma, furja.
Jędzon, duch złośliwy, djabeł.
Jęk, przeciągłe bolesne westchnienie, głos bolesny, stękanie; wyrażenie cierpienia, bolesne żale, narzekania.
Jękliwy, do jęku podobny; płaczliwy, narzekający, stękający.
Jęknąć, wydać głos jęczący, wydać jęk, stęknąć — p. Jęczeć.
Jękotanie, zająkiwanie się, jąkanie się.
Jękotliwy, jąkający się.
Jęta, belka, służąca za podstawę do dachu.
Jęty, im. od Jąć; pojmany, wzięty, ujęty.
Jęzor, pogardl. od Język — p. Ozór; przen., mieć długi j. = nie umieć zachować tajemnicy, plotkarstwo; latać z j-em = obnosić wszystkim plotki, rozgadywać.
Języczkowaty kwiat, mający rurkę korony wydłużoną jakby w język.
Językowaty, mający kształt języka.
Językowy, przym. od Języka; spółgłoski j-we = powstające przy głównym udziale języka; mięsień j. = środkowa część mięśnia gnyko-językowego.
Językoznawca, badacz języków, uczony, badający powstanie i rozwój mowy ludzkiej, języków; lingwista.
Językoznawstwo, nauka o języku, o powstaniu, rozwoju mowy ludzkiej i pojedyńczych języków; lingwistyka.
JJ. WW., skr., Jaśnie Wielmożni.
J. O., skr., Jaśnie Oświecony (tytuł księcia).
Joannita, członek zakonu ewangielickiego, mającego za zadanie pielęgnowanie chorych.
Jobowy, od Job, Hiob; wieść j-wa = żałobna; cierpliwość j-wa = niewyczerpana, anielska.
Jod, gr., pierwiastek chemiczny, z gromady chlorowców, ciało stałe, barwy czarno-fijoletowej połyskującej, wydobywane z roślin morskich, używane w medyc.
Jodek, związek jodu z sodem, magnezem i t. p.
Jodełka, zdr. od Jodła; mała jodła.
Jodłowanie, nm., osobliwy sposób śpiewu bez słów (u Tyrolczyków) z częstym przechodzeniem z tonów piersiowych do falsetu.
Jodłowate rośliny, rodzina roślin z działu nagoziarnych.
Jodnik, chem., związek jodu z pierwiastkiem o zmiennej wartości.
Jodofenol, chem., związek jodu z fenolem.
Jodoform, łć., środek antyseptyczny, o silnym zapachu, otrzymywany z jodu w postaci żółtego proszku, używany w medycynie.
Jodol, łć., proszek brunatnoszary, bez zapachu, używany przy opatrunkach.
Jodowodorny, przym. od Jodowodór; kwas j. = roztwór wodny jodowodoru.
Jodowodór, łć., związek jodu z wodorem, gaz bezbarwny.
Jodowy, łć., przym. od Jod; woda j-wa = jod, rozpuszczony w wodzie.
Jodyna, łć., tynktura jodowa, roztwór jodu w alkoholu, używany w lecznictwie jako środek drażniący.
Jodynować, łć., pędzlować jodyną.
Jog, hind., asceta hinduski, praktykujący zasady jogizmu.
Joga, Jogizm, hind., system religijno-filozoficzny Hindusów, zmierzający do uwolnienia duszy od dalszych migracji i do osiągnięcia nirwany przez ascetyzm, przez odwracanie zmysłów od świata zewnętrznego, pozostawanie w postawach nienaturalnych, przykrych, w ciągłej medytacji itd.
Jogurth — p. Yogurth.
Jołop, człowiek ograniczony, głupiec, osieł, idjota.
Jon, atom jednego ze składników, na które rozpada się elektrolit pod wpływom prądu elektrycznego; anjon = składnik ujemny, chemicznie działający na anod; katjon = składnik dodatni, chemicznie działający na katod; elektron dodatni albo ujemny.
Jonaty, łć., futro z czarnych kotów swojskich.
Jońska tonacja, w muz., gama o niższym o pół tonu stopniu siódmym.
Jordan, obrzęd święcenia wody w święto Trzech Króli w kościele wschodnim.
Jota, nazwa litery j; przen., krzta, odrobina, drobiazg; co do j-y = do najdrobniejszych szczegółów, co do słowa (spełnić rozkaz co do j-y); ani na j-ę = ani na włos; nie brak ani j-y = jest wszystko; j. w j-ę = tak samo, akuratnie, ściśle, literalnie, kubek w kubek.
Jotacyzm, sposób czytania po grecku: e jak i.
Jotować, zaopatrywać jotą, używać joty.
Jowiszowy, jak u boga Jowisza, potężny, groźny.
Jowjalista, człowiek wosoły, żartobliwy, żartowniś, facecjonista.
Jowjalność, jowjalne, wesołe usposobienie.
Jowjalny, łć., wesoły, żartobliwy.
Józefek, roślina hizop.
Józefinizm, łć., wtrącanie ś. cesarza austryjackiego Józefa II-go do spraw kościelnych i dążenie do władzy nad niemi; rządy centralistyczne w Austrji, datujące się od Józefa II-go.
Jubel, nm., radość, uroczystość.
Jubilacja, łć., obchód uroczysty, cieszenie się, radość, radosne okrzyki.
Jubilat, łć., ten, co obchodzi lub obchodził jubileusz swego zawodu, pracy literackiej i t. p. (forma ż. Jubilatka).
Jubiler, nm., oprawiający drogie kamienie, handlujący klejnotami, złotnik.
Jubilerstwo, nm., sztuka jubilerska, sztuka szlifowania djamentów, oprawianie drogich kamieni; zawód jubilera.
Jubilerszczyzna, nm., wyroby jubilerskie, biżuterja.
Jubileusz, hebr., rocznica 25-ta, 50-ta, setna itd. jakiego zdarzenia, pracy literackiej lub innej, obchodzona uroczyście.
Jubileuszowy, hebr., dotyczący jubileuszu.
Jubka, Juba, Jupka, Jupa, nm., zwierzchnia suknia kobieca z rękawami, rodzaj kaftanika.
Jucha, krew zwierzęca, bydlęca, psia; pogardl., ludzka; gmin., psia j. = psia krew; łotr, niegodziwiec, łajdak — p. Juszka.
Jucht a. Juchta, nm., skóra młodego bydlęcia, wołowa lub końska garbowana w korze wierzbowej, dziegciem napojona, miękka i elastyczna, używana na obuwie, oprawy do książek, paski i t. p.
Juchtować, nm., skórę na jucht wyprawiać.
Juchtowy, nm., z juchtu.
Jucznik, Juczyciel, tur., ten, co juki ładuje.
Juczny, tur., od juków, jukami obładowany, objuczony (koń, osieł, muł, wielbłąd).
Juczyć, tur., muła, osła i t. p. jukami obładowywać, objuczać.
Judaistyczny, przym. od Judaizm, hebrajski, żydowski.
Judaizm, wiara żydowska, obrządki żydowskie; alegoryczne tłumaczenie pism religijnych i podań żydowskich w duchu filozofji greckiej.
Judasz, przen., zdrajca, ten, co udając przyjaźń, podchodzi chytrze przyjaciela i zgubę mu gotuje, obłudny przyjaciel; okienko w drzwiach celi więziennej.
Judaszek, podstępny, obłudny; w lm., Judaszki = obchód, odbywany przez chłopców w wielką środę lub w wielki piątek: oprowadzanie bałwana z gałganów, wyobrażającego Judasza, targanie go i topienie.
Judaszowski, Judaszowy, zdradziecki, chytry.
Judenheca, nm., pogrom żydowski, gwałty, dokonywane przez wzburzone pospólstwo na Żydach.
Judofil, łć., zwolennik, przyjaciel Żydów.
Judofobja, łć., nienawiść do Żydów, antysemityzm.
Judykat, łć., wyrok sądowy.
Judykatura, łć., orzeczenie sądowe, wyroki, jurysprudencja.
Judzić, namawiać do złych czynów, kusić, podburzać; nudzić, dokuczać, naprzykrzać ś.; j. ś. z kim = drażnić kogo.
Jugo, fr., żart., lekarz lichy, szarlatan
Jujuba, fr., roślina z rodziny szakłakowatych; owoc jujuby pospolitej.
Jukier, koń, używany do lekkich zaprzęgów, odznaczający się szybkością kłusa.
Jukstalinearny, łć., przekład napisany a. wydrukowany tuż obok tekstu.
Julius, łć., lipiec (miesiąc).
Juljański kalendarz: wprowadzony przez Juljusza Cezara, kalendarz starego stylu cz. wschodni.
Junacki, przym. od Junak; mężny, chwacki, bohaterski; zuchowaty, zawadjacki.
Junactwo, męstwo, śmiałość; junakierja, zuchostwo, zuchowatość; zbior., młodzież junacka.
Junaczyć, j. ś., zuchować, śmiałkować, buńczuczyć się; udawać śmiałka.
Jung (-owie), nm., podoficer floty morskiej.
Junak, śmiałek, zuch, chwat; człowiek mężny, bohater.
Junakierja, śmiałkowanie, junactwo, udawanie zucha; brawurowanie, przechwałki.
Junakować, junaczyć, brawurować.
Juniec, Juńczyk, młody byczek.
Junimiści, stronnictwo narodowo-liberalne w Rumunji.
Junius, łć., czerwiec.
Junkier, nm., podchorąży albo podoficer ze szlachty; kandydat na oficera; członek partji szlacheckiej skrajnozachowawczej w Prusach.
Junosza, ukr., młodzieniec dziarski, junak.
Junta, hiszp., władza rewolucyjna w Hiszpanji i Portugalji.
Jupa, Jupka — p. Juba, Jubka.
Jura, Jurajska formacja, formacja drugorzędowa ziemi, między formacją kredową i triasową, obfita w skaliste wapienie i skamieniałości (od nazwy gór Jura).
Jurament, łć., przysięga.
Jurasz, gołąb samice, cingle gruchający.
Jurat, łć., student, kończący wydział prawny.
Juratoryjny, łć., ten, za którym poręczono.
Jurgielt, nm., płaca roczna, żołd.
Jurgieltnik, nm., pobierający jurgielt, najemnik.
Jurny, Jurliwy, lubieżny, namiętny, rozpustny.
Jury, ang., sąd, sędziowie oceniający okazy wystawowe, rozstrzygający spory.
Jurydyczny, łć., prawny, prawniczy.
Jurydyka, Jurysdyka, Jurysdykcja, łć., w dawnej Polsce: dzielnica miasta pod względem sądowym; miasteczko, które weszło w skład większego; osada, rządząca się osobnemi prawami, zniesionemi w r. 1792; mała osada szlachecka, zaścianek; wieczysta dzierżawa; j-i = sąd szlachecki, starościński, grodzki, roki grodzkie.
Jurysdator, Jurysdatorka, łć., udzielający komu prawa do czego, mocodawca, mocodawczyni.
Jurysdykcja, łć., okrąg sądowy; sąd, trybunał, zebranie urzędników sądowych; władza, zarząd — p. Jurydyka.
Juryskonsult, Juryskonsultant, łć., prawnik biegły, doradca prawny przy jakiej instytucji.
Jurysprudencja, łć., znajomość prawa, prawoznawstwo; zbiór zasad prawnych; sposób wyrokowania wyższych sądów w pewnych sprawach.
Jurysta, łć., prawnik, znawca prawa.
Jurystowski, łć., przym. od Jurysta; prawniczy; po j-u, przen., wykrętnie.
Jurystycjum, łć., prawo, zawieszające w czasie wojny sądzenie spraw, z wyjątkiem spraw o alimenty.
Juryzdyka, łć., — p. Jurydyka.
Jurzyć, jątrzyć, podburzać; j. ś. indyczyć ś., komosić ś.; pałać pożądliwością.
Justernia, Justownia, łć., warsztat menniczy do regulowania normalnej wagi każdej monety; zakład oczyszczania złota i srebra.
Justerować, Justować, łć., regulować ciężkość monety do właściwej wagi.
Justować, nm., druk., powiększać lub zmniejszać ustępy między wyrazami, przy układaniu czcionek, dla równości wierszy; zapełniać miejsca puste w wierszach, kolumnach; robić matryce czcionek.
Justunek, nm., sztabiki metalowe niższe od czcionek, — wypełniające odstępy między wyrazami lub miejsca puste w wierszach podczas druku.
Justycja, łć., sprawiedliwość.
Justycjarjusz, łć., w Austrji urzędnik rozsądzający w gminach sprawy policyjne.
Justyc-kolegjum, nm., sąd duchowny katolicki w Petersburgu.
Justyfikacja, łć., usprawiedliwienie się, uzasadnienie jakiego prawnego środka, tłomaczenie się.
Justynjańskie prawa, źródła i pomniki prawa rzymskiego, zebrane w jeden kodeks z rozkazu cesarza rzymskiego Justynjana.
Juszka, zdr. od Jucha; j. a. jusznik, polewka z krwi gęsiej, kaczej lub prosięeej, czernina; zasuwa do zamykania otworu a. luft pieca dla zatrzymania ciepła.
Juszyć, krwawić, broczyć krwią; przen., draźnić, pobudzać; j. ś., krwawić ś., broczyć się.
Juści — p. Jużci.
Jutowy, z juty.
Jutro, dzień następujący po dzisiejszym; przys. dnia następującego po dzisiejszym; dziś, j. = lada dzień; od j-a do j-a = z dnia na dzień; po jutrze = od dziś na trzeci dzień; przen., przyszłość; człowiek bez j-a = bez przyszłości.
Jutrzejszy, następujący po dzisiejszym.
Jutrzenka, gwiazda poranna (= planeta Wenus); zorza poranna, świt, świtanie, aurora.
Jutrzenny, od jutrzenki; porankowy, poranny.
Jutrznia, nabożeństwo kościelne poranne; j. ciemna = nabożeństwo w kościele katolickim na pamiątkę męki Jezusa, śpiewana w środę, czwartek i piątek Wielkiego tygodnia, przyczem po każdym z psalmów gaszona jest jedna świeca.
Jutrzyna, miara powierzchni ziemi = staja, mórg.
Już, przys., wyraż. nagłość następującego, lub prędkość upływającego czasu; kres, do którego coś doszło: j. czas; wreszcie, w końcu niech j. mówi; zapewnie; tylko co, tuż; prawie; Już już = za lada chwilę (j. j. go chwyta); Jużto... Jużto, Już... już = raz... drugi raz, to... to; odtąd, odtąd więcej; zaiste, niech co chce będzie; jakkolwiekbądź; znów, że też, że bo.
Jużci, Juści, przys. aliści już, aż oto, oto już; wprawdzie, co prawda, zapewne, że; przecie, wszakże; w każdym razie, bądź co bądź; a j. = a tak, tak a nie inaczej; a j.! z powątpiewaniem.
Jużyna, drugie śniadanie a. podwieczorek.
