Pod smaganiem samumu/Rozdział I

<<< Dane tekstu >>>
Autor	Ferdynand Ossendowski
Tytuł	Pod smaganiem samumu
Podtytuł	Podróż po Afryce północnej. Algierja i Tunisja
Wydawca	Wydawnictwo Polskie
Data wyd.	1926
Druk	Drukarnia Concordia, Sp. Akc.
Miejsce wyd.	Poznań — Lwów
Ilustrator	Drukarnia św. Wojciecha
Źródło	Skany na Commons
Inne	Cały tekst Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI
Indeks stron

›››

[11]

ROZDZIAŁ I.

STOLICA PIRATÓW.

Cuando lléguellegué vencido, y vi la tierra
Tan nombrada en el mundo, qu’en seno
Tantos Piratas cubre, acoge y cierra,
No pude al llanto detener el freno
Que a mi despecho, sin saber lo que era
Me vi el marchito rostro da agua lleno.

Cervantes.

Cześć ci, grodzie waleczny, coś glebę swoją, krwią niewiernych zlewając, na kamień zamienił! — pisał uczony i natchniony Zahrat-en-Nayera, porwany potęgą i pięknością Algieru.
 Ze skalnej piersi i od podnóża góry aż do jej szczytu wyrósł przed wiekami El-Dżezair, który w mowie przybyszów zmienił się w Algier.
 Gęsta mgła legiend, baśni i opowiadań dawnych kronikarzy otacza to srebrzyste miasto, dumnie wznoszące się, niby kopiec, na cześć nieznanych bohaterów, kopiec olśniewająco biały, rozpalony w ogniu słońca, przeglądający się w falach lazurowego morza.
 — Ikosium — imię moje! — woła Algier niemym głosem napisu na starym domku przy ulicy Bab-Azun. — Ikosium — gród Cezarei!
 — El-Dżezair Beni Mezranna — tak się zowie to miejsce, wsławione w pamięci śmiertelnych! — szepczą dawne klechdy arabskie.

 — Argel — miasto bandytów morza i katów okrutnych! — twierdzą kronikarze hiszpańscy.^[1]
[12]

ALGIER. KOBIETY NA SPACERZE

 I zdać się może, że nieznany ludek koczowniczy Beni Mezranna, co przywędrował hen! — z nad Nilu, rzymskie kohorty, załogi potężnych korsarzy; dumni hiszpańscy hidalgowie i setki innych wojowników, zaborców, ciemięzców — walkę toczyć ze sobą zaczynają, spierając się o imię miasta, co tarasami wspina się aż na sam szczyt góry, gdzie tkwią jeszcze ponure mury starej tureckiej twierdzy Kasby, a gdzie powiewały flagi potężnych „beglierbejów,“ namiestników sułtana, panującego nad „wiernymi“ w Stambule, i bandery potężniejszych nieraz od nich wodzów korsarskich.
 Dla pisarza jest to tylko Argel...
 A więc ulicą Colonel Combe przebiegam miasto i dochodzę do groty, przed którą wznosi się popiersie pisarza, należącego do całego świata.
 Sławne to imię — Miguel de Saavedra Cervantes!
 Słynny i waleczny bojownik w bitwie pod Lepanta, Korfu, Nawarynem i Tunisem, niewolnik, dręczony w ciągu prawie pięciu lat przez Arnauta Mami i Hassana baszę w Algierze, nieśmiertelny autor „Don-Kiszota z Lamanczy!“
 To on od roku 1575-go do 1580-go wlókł za sobą kajdany Turków i korsarzy, gnił w lochach pałacu „beglierbeja,“ cztery razy uciekał i znowu wpadał w ręce krwawych władców Argelu, aż został wykupiony i powrócił do kraju, aby swoje imię i genjusz swego narodu rozsławić na cały świat.
 Wpatruję się w oblicze wielkiego autora „Don Kiszota“ i słyszę jego cichą opowieść:
 „W rzadkie chwile wolności, chwile pełne niepokoju i myśli o powrocie do ukochanej ojczyzny, zwiedzałem Argel, tę bezładną, piętrzącą się kupę pałaców, domów, chałup i ohydnych barłogów, ściśniętych obręczą wysokich murów, otaczających całą górę. Widziałem wąskie, kręcone, połamane uliczki, pnące się śród załamań skał; prześlizgałem się ciemnemi przejściami pod zwisającemi balkonami i werandami [13] [15]domów. Podziwiałem potężne, warowne pałace i domy starszyzny tureckiej, janczarów, renegatów, bejów, „raisów“^[2]; na wysokich tarasach śpiewały piękne niewolnice haremów, a w lochach — jęczeli niewolnicy wszystkich ludów chrześcijańskich; przebiegałem nieskończenie długą ulicą Suk od wschodniej bramy do zachodniej, słuchałem mowy francuskiej, hiszpańskiej, włoskiej, greckiej, albańskiej, tureckiej, arabskiej, żydowskiej, gwary Kabylów i koczowników dalekiej pustyni...“
 — Żegnam cię, don Miguel Saavedra Cervantes, wiem już, czego mam szukać tu w białym Algierze, w tym Argelu, gdzie spędziłeś pięć męczeńskich lat!
 Tak myślałem, pozostawiając poza sobą grotę Cervantesa i kierując się ku sercu miasta.

 Ku sercu! Serce to — to stare miasto arabskie, a właściwie miasto mięszanej w najdziwaczniejszy sposób ludności, osiadłej tu za panowania Turków. Szerokim wieńcem otoczyły je zewsząd nowe dzielnice francuskie, nadające całemu Algierowi zewnętrznie wygląd Paryża, nieco odnowionego i odświeżonego. Stąd „europeizacja“ już przekrada się dalej — wgłąb starego miasta, gdzie tu i owdzie strzelają ponad budowle dawnego El-Dżezairu wysokie, współczesne kamienice. Ale tego, na szczęście, nie dużo, więc podróżnik może jeszcze odczuć dawno minione czasy.

ALGIER. KOBIETY PRZY WEJŚCIU DO MECZETU

 Ulica Kasba, dawna — Suk, którą nieraz kroczył Cervantes, przecina całą dzielnicę. Podobna jest ona do labiryntu lub do sieci niezliczonych wąskich, nieraz ślepych, zakrzywionych, załamujących się fantastycznie uliczek i zaułków. Część ich wspina się na szczyt góry schodami o stopniach, wykładanych okrągłemi kamieniami, lub potrzaskanemi płytami, na zboczach chodnika w naturalnych wyżłobieniach biegnie woda — czysta ze źródeł i fontann, i brudna — z ścieków domowych.
[16] Wystające nad ulicami okratowane werandy nieraz dotykają balkonów przeciwległych domów, tworząc ciemne przejścia, do tuneli podobne.
 Często można widzieć głęboką framugę w grubym murze domu, gdzie do marmurowej lub granitowej muszli z pluskiem i łagodnym szmerem pada niemilknąca nigdy struga fontanny.
 Prawie ślepe mury, rzadko posiadające kilka drobnych, żelaznemi kratami bronionych okienek, nie zdradzają przepychu i obszarów siedzib kupców, starszyzny lub wyższych mułłów. Czasami uderzy w oczy białością swoją marmurowa framuga drzwi z ciemnych desek cyprysowych, nabijanych żelaznemi guzami lub ozdobionych rzeźbą z bronzu.

 To stare „dar,“ które niegdyś należały do korsarzy, agów i baszów tureckich, do kupców, do renegatów, wysoko cenionych przez Sułtanów i służących im za doradców w sprawach wojny i rządzenia krajem. Oddawna jednak domy te przeszły w inne ręce, a te złożyły tu towary, urządziły biura, a nawet wstawiły maszyny tkackie, które turkoczą i szczękają w salach i patio, gdzie niegdyś hucznie bawili się odważni i możni dowódcy eskadr korsarskich lub gdzie pod razami dozorców jęczeli niewolnicy chrześcijańscy, ci nieznani męczennicy, co umierali z imieniem Chrystusa na ustach, bo w Nim tylko była jedyna ich nadzieja.

ALGIER. W STAREJ DZIELNICY

 Konsulowie państw europejskich, mnisi i poselstwa — trudnili się wykupem jeńców z zamożnych i znanych rodzin, a któż myślał i któż cierpiał nad losem biedaków, ludzi z pospólstwa, zwykłych żołnierzy i prostych marynarzy z fregat i galer, zdobytych na Morzu Śródziemnem przez odważnych piratów?
 Pnąc się wyżej, uliczki wbiegają na szczyt góry; tu stała niegdyś twierdza berberyjska, zdobyli ją Turcy, znacznie rozszerzyli i wzmocnili, gdyż przechowywali tu główny skarbiec całej tureckiej północy Afryki.
[17] W tem zbiorowisku budowli starego miasta z Kasbą na szczycie, w tej sieci skrzyżowanych uliczek, odnaleźć można stare zabytki przeszłości.
 Tłum kobiet, idących z myślą błagalną o płodność, doprowadzi do starego meczetu marabuta Mohammeda esz-Szerifa, gdzie znajduje się grobowiec tego świętego, zmarłego 1541-go roku, i cudotwórcza fontanna. Woda z niej przechowuje się w domu każdej algierskiej mężatki muzułmańskiej.
 Dalej wznosi się meczet Dżama Safir, który zbudował renegat holenderski Safar ben Abdallah, wprowadzając nowe motywy architektoniczne, wznosząc ośmiograniastą kopułę i upiększając wnętrze świątyni perską majoliką.
 W pobliżu meczetu, w cieniu trzech wiekowych drzew oliwnych, rosnących na małym cmentarzu muzułmańskim, kryją się grobowce dwóch księżniczek, a na ich mogile wykonują najpewniejsze wróżby i najskuteczniejsze zaklęcia. Spotkać tu można zawsze ślepych żebraków i żebraczki, a te wróżą, rzucając kości lub kamienie i z ich układu na ziemi czytają losy ludzi, lubiących zaglądać w mgłę nieznanej i tajemniczej przyszłości.
 W dzień, gdy słońce praży, rojnie bywa w starej dzielnicy i zgiełkliwie, bo wszystkie niezliczone sklepiki, stragany przekupniów i drobne warsztaty są czynne, a tłumy Arabów, Berberów i Kabylów suną uliczkami i zaułkami, wnosząc ruch i życie. W nocy, gdy na skrzyżowaniu uliczek zapalają się rzadkie latarnie, tłum znika, chowa się po domach. Wtedy nieliczni przechodnie wydają się innymi. Zmieniają oni nawet swoją powierzchowność, bo zrzucają z siebie pół-europejskie ubranie i obuwie i otulają się w tradycyjne burnusy, wciskając kapiszony na czerwone fezy z czarnemi, spadającemi na ramię kitami. W nocy mieszkańcy starej dzielnicy śmielej i zuchwalej zaglądają w oczy przechodzącemu białemu człowiekowi i czasem warkną jakieś słowo, pełne pogardy i obelgi.
[18] Hałaśliwie muzyka gra w niewidzialnych wnętrzach domów; przy otwartych drzwiach stoją postacie wystrojonych kobiet, umalowanych, dumnych z barwnych sukien, patrzących za przechodzącymi wzrokiem nieruchomym, ciężkim; palą papierosy i kif.
 Roi się od ludzi po kawiarniach, ciemnych, cuchnących i zakopconych. Tu grają w karty i kości, słuchają grajków i bardów, rozmawiają o wszystkiem, co zajmuje umysły mieszkańców Algieru, Algierji, całej muzułmańskiej Afryki.
 Tu z dobrym znawcą mowy arabskiej można usiąść w kącie i, popijając aromatyczną kawę, bez końca słuchać opowiadań o korsarzach, stanowiących legiendę i dumę Algieru.
 Pierwszy rzut oka na to miasto ze strony najbardziej charakterystycznej pomógł mi uczynić uprzejmy i gościnny honorowy Konsul Polski, pan Arsène Antoine Rozée, Francuz, rozkochany w Algierji, znający ją i rozumiejący głęboko.
 Przebiegliśmy z nim całe miasto i w dzień i w nocy, a to wskazało mi dalsze drogi. Wziąwszy więc przewodnika, poszedłem do kawiarni w dzielnicy arabskiej, aby posłuchać bardów.
 Stary Berber, pobrzękując na darbuce^[3], przeciągłym głosem skandując słowa, mówił:
 „Gdy wyjdziesz z miasta na brzeg morza, idź, o, mumenie, ku przylądkowi Matfu. Znajdziesz tam miejsce, przez starych ludzi nazywane Hamza. Miejsce to krwią nasiąkło, a z tej krwi zrodziły się dżinny zemsty. Na Hamza ujrzysz Arbał, który był niegdyś potężną twierdzą, gdzie w środku stał meczet. Teraz pozostały tu ruiny, tylko ruiny, porosłe aloesami i figami berberyjskiemi, lecz w środku dawnego meczetu wznosi się jeszcze kolumna z czerwonego kamienia. Fortecę tę i meczet wzniósł odważny i możny Husseim Talem, wódz piratów, posiadający eskadrę ze stu łodzi zbrojnych i żaglami, jak skrzydłami, opatrzonych.
[19] „Postrachem było dla niewiernych imię Husseima, sławnego rais’a, a gdy jego bandera z toporem powiewała nad morzem, żadna galera hiszpańska i włoska nie śmiała wynurzyć się z portu.
 „Husseim pewnego razu, płynąc z El-Dżezair ku Gibraltarowi, stoczył walkę z okrętem francuskim, zdobył go, mężczyzn uczynił niewolnikami, którzy zmuszeni byli wiosłować na jego łodziach, gdzie było dwadzieścia ławek dla czterech wioślarzy w rząd. Wziął też do niewoli kobietę, młodą i piękną, i pojął ją za żonę. Husseim nazywał ją Anaja i kochał nad życie i nad sławę swoją. Dla niej zapominał walki i rabunku na morzu, spełniał każde jej życzenie i, jak pies, patrzył w jej oczy.
 „Nagle Anaja zaczęła chorować i najsławniejsi lekarze nie mogli nic poradzić; więdła i chudła piękna żona Husseima, aż jakiś kahin^[4] poradził mu wznieść na cześć Ałłaha meczet i odbyć podróż do Mekki, by ubłagać zdrowie dla żony. Zbudował możny rais wspaniały meczet, który opierał się na kolumnach z białego, jak śnieg górski, marmuru i pojechał do Mekki. W drodze dogonił go sługa i doniósł, że Anaja porzuciła dom i zbiegła.
 „Lotem wichru powrócił korsarz do El-Dżezair i pchnął na wszystkie strony trzy tysiące swoich piratów, aby szukali i znaleźli Anaję.
 „Spotkano ją w przebraniu męskiem w pobliżu Tenes, poznano i przywieziono do Husseima. Rais nie powiedział nic do żony, skinął tylko na sługi, a ci przywiedli kobietę do meczetu i, przywiązawszy do środkowej kolumny, zostawili ją, zamknąwszy meczet. W nocy sam Husseim otworzył podziemia i wpuścił do meczetu lwa.
 „Nazajutrz rano znaleziono tylko kości Anai.
 „Potem Husseim spalił meczet. Wszystko runęło i znikło, pozostała tylko kolumna, zbroczona krwią kobiety, a barwę swoją przechowała do dziś!...
[20] „Tu przychodził modlić się, płakać i myśleć potężny, straszliwy, surowy Husseim Talem, przezwany „toporem morskim“, a, gdy umierał, włożył do środka kolumny kamienną bryłę, wydrążoną w środku i pełną złota, jako ofiarę dżinnom nienawiści i zemsty, mającym tu siedzibę...
 „Tak to bywa, mumeni! Żona może stać się słońcem życia, — ale może być i czarnym jadem, zatruwającym chwile zgonu!^[5]...
 Po kawiarniach maurytańskich słyszałem dziesiątki starych opowieści z dawnej przeszłości Algieru — słynnego gniazda korsarzy, a z tych kawiarni, siecią poplątanych uliczek zbiegałem do obecnego miasta, urządzonego przez Francuzów tak malowniczo i z takim przepychem. Ożywione, zatłoczone elegancką publicznością ulice, zalane elektrycznością, uniwersytet, wspaniałe hotele, restauracje i kawiarnie, bogate filje największych paryskich sklepów, tramwaje, bulwary, teatry, muzyka, kluby, pałace poczty i telegrafu...
 Obszerne place, szerokie ulice, wspaniałe gmachy, parki — wszystko to z biegiem czasu, od chwili zdobycia Algieru przez Francuzów w roku 1830-ym, wyparło stąd życie tubylcze, wtłoczywszy je do starej dzielnicy, do labiryntu uliczek i zaułków, pnących się ku Kasbie.
 Pozostały jednak i tu, w tym nowym Paryżu, oazy przeszłości.
 Na pierwszem więc miejscu dwa wielkie meczety: Dżama el Dżedid i Dżama el Kebir. Z każdym z nich jest związane podanie. Pierwszy, przypominający meczety bizantyjskie, budował na rozkaz tureckiego baszy niewolnik-chrześcijanin i nadał mu formę krzyża, za co w nagrodę zginął na palu. Drugi jest poświęcony muzułmańskiemu kultowi malekitów, został wzniesiony na ruinach chrześcijańskiej świątyni starożytnego Icosium w X-ym wieku i przypomina architekturą swoją meczety, pozostałe w Kordobie, gdyż, [21]widocznie, dotknęły go ręce architektów maurytańskich.
 Są to olbrzymie gmachy, z łatwością mieszczące tysiące pobożnych, a gdzie się przechowują stare, pisane i ozdobione ręcznie przez grafików andaluzyjskich Korany, nieraz stanowiące skarby sztuki maurytańskiej.
 Pałace Generał-Gubernatora i Arcybiskupi przedstawiają wzory wspaniałych siedzib maurytańskich z wieku XVIII-go, wzniesionych podczas tureckiego panowania, obfitujących w marmurowe kolumny, rzeźbione, cedrowe drzwi, pułapy, balustrady, pełne pięknych barw i złota, majoliki arabskiej i mozaikowych, różnokolorowych okien. Te wzory sztuki, kwitnącej w Algierze po wszystkie czasy jego burzliwego istnienia, można oglądać i studjować w starannie utrzymanem muzeum starożytności i sztuki muzułmańskiej.
 Osobliwością stolicy francuskiej tej kolonji jest niezawodnie ogród botaniczny, urządzony przez pp. Hardy i Rivière. Podziwiać tu można wspaniałe aleje platanów, palm, fikusów, Chamaerops excelsa, trzciny bambusowej, palmy dracaena, latanji, stawy z roślinami wodnemi, pełne złotych rybek i małych karpiów, zarośla eukaliptusów i araukaryj, które dla klimatu Algieru zapomniały o swoich ojczyznach — Australji i Ameryce Południowej, rozrastając się tu szybko i wspaniale.
 Dokoła miasta tu i owdzie rozsiane są stare pamiątki dawnych dziejów, dawnych ludzi, — cmentarz muzułmański z kubbą Sidi Abd er Rahman Bu Kobrin, dziwnego świętego, który, podług wierzeń Kabylów, jednocześnie jest pogrzebany w dwóch mogiłach, co zmusiło Turków oba domniemane prochy złożyć tu w jednym grobie, aby uniknąć gromadzaniagromadzenia pielgrzymów w dwóch miejscach; grota Cervantesa, studnia słynnego dowódcy korsarskiego rais’a Murada, posiadającego sławę postrachu Sardynji i czarownika; ruiny starego miasteczka fenickiego — Rusgunia i jeszcze [22]jedna rzecz — całkiem już współczesna — wąwóz „Dzikiej kobiety.“
 Narazie można pomyśleć, że jakaś dzika kobieta, naprzykład góralka z Kabylji, odznaczyła się tu szaloną odwagą lub dokonała krwawej zemsty. Tymczasem jest to całkiem co innego. Wkrótce po zajęciu Algierji przez Francuzów w tym wąwozie założyła restauracyjkę młoda i powabna Francuzeczka-markietanka. Fabrykowała sama „absynt“^[6] i szerzyła straszliwe pijaństwo śród żołnierzy załogi. Walka z nią władz była bardzo zażarta, bo „dzika kobieta“ miała cięty język i dowcip ostry, jak jej zęby, gdy broniła swego „absyntu“ przed rekwirującymi go urzędnikami.
 Owa markietanka może ustami swego cienia pozagrobowego powtórzyć za Horacjuszem, że pozostała w pamięci ludzkiej na zawsze.
 Piękny jest Algier i malowniczy, biały gród, pnący się od wybrzeża do szczytu Kasby i odrzucający długie, ukośne skrzydło swego nowego przedmieścia Mustafa! Wszystko to się przegląda w lazurowych falach ożywionego, ciągle się rozszerzającego portu, odgrodzonego ścianą gór wielkiej Kabylji.
 Przybyliśmy tu z oazy Figuig^[7], przeciąwszy terytorja wysokich płaskowyżów i całą zachodnią Algierję przez Tlemsen, Bel Abbes, Oran, Orleansville i świętą dla muzułman Miliana, gdzie przechowuje się grobowiec tajemniczego proroka i uczonego Sidi Ahmed ben Jussefa, wielkiego satyryka, nieraz zdradzającego myśl cyniczną.
 Maur andaluzyjski, wielki „alem“, czarownik ben Jussef, używał swej siły nadprzyrodzonej i wiedzy tajemnej wyłącznie dla dobra ubogich i krzywdzonych. Jego krytyczny i ascetyczny umysł zmusił go do piętnowania nieczystego i grzesznego życia miast, pogrążonych w rozpuście i zbytkach. Czynił to w [23]sposób dobitny, a jego powiedzenia i określenia przylgnęły, jak smoła, do nazw niektórych miast.
 O mieście Czerczel powiedział:
 — Brzydkie miasto Czerczel! chociaż ulice posiadasz szerokie i place obszerne, jesteś jednak zaludnione przez skąpców i brutali. Podróżnikowi, o ile nie jest marynarzem lub kowalem^[8], nic innego nie pozostaje, jak tylko z pośpiechem oddalić się od twoich murów.
 Milianie, gdzie spędził dużo czasu, przypiął inną łatkę:
 — Miliana... Miliana... tam przewodzą nad wszystkiem i nad wszystkimi kobiety, tam mężczyźni są niewolnikami.
 Nie wiem, czy to prawda, a jednak, gdy przebiegałem te małe miasteczka, wydało mi się, że mężczyźni są leniwi i ospali, kobiety zaś pełne energji i ożywienia. Jeżeli tak, wtedy rozumiem, dlaczego Miliańczycy dostali się pod żółte i czerwone pantofelki Milianek...
 Ponieważ Ben Jussef pochlebił paniom z Miliana, przeto zrobiły mu reklamę i sławę na cały Mahreb. W innych miastach złośliwego proroka nie lubiano, stąd, gdy przybywał tam, narażał się na drwiny i prześladowania. Szczególnie przykre zajścia miał w Tenes, za co puścił w obieg takie o niem zdanie:
 — Tenes, jesteś zbudowany na gnoisku, twoja woda — krew, twoje powietrze — jad. Na Allaha! Ben Jussef nie spędzi nawet jednej nocy w twych murach!
 Podczas naszej podróży z południa, z progu Sahary, do Algieru, widzieliśmy obrazy szybkiego rozwoju kolonij — rolnictwo, plantacje wina, oliwek, drzew owocowych, tytoniu, a nawet pierwsze próby z bawełną, którą spostrzegłem około Orleansville, gdzie już 600 hektarów ziemi oddano pod kulturę tej rośliny.
[24] Nawet pobieżny rzut oka pozwala widzieć tu olbrzymi wysiłek energji ludzkiej. Najlepiej tego dowodzi statystyka, którą zebrałem w Algerji.
 Cała kolonja liczy 57,6 miljonów hektarów, z których 20,8 miljonów przypada na urodzajną północ i 36,8 na jałowe południe.
 Olbrzymia przestrzeń jest słabo zaludniona, bo statystyka francuska podaje zaledwie 5 miljonów tubylców i 830 000 białych mieszkańców. A jednak na północy tubylcy pod wpływem europejczyków coraz bardziej nawykają do rolnictwa, uprawianego już na 5,2 miljonów hektarów; poza tem europejscy koloniści posiadają 2,2 miljony hektarów ziemi rolnej. Na południu pod uprawą pozostaje zaledwie 103 000 hektarów, lecz na to składają się przyczyny klimatyczne i geologiczne.
 W całej Algierji pod uprawą pozostaje około 7,5 miljonów hektarów. Co daje tu rola? Wina^[9] — [25]7,04 miljonów hektarów, około 22 miljony hektolitrów zboża różnego gatunku. Poza tem oliwki, owoce, tytoń, jarzyny i trawa „alfa,“ poszukiwana w przemyśle fabrycznym. Znacznem bogactwem Algierji są lasy, rosnące na trzech miljonach hektarów: sosna, dąb zwykły i dąb korkowy, cedr, tuja i kilka innych gatunków drzew liściastych. Na stepowych obszarach i na łąkach zalesionych gór spotykałem duże i liczne stada owiec i bydła rogatego. Skrzyżowanie tubylczych owiec z merynosami dało tu dobre wyniki.
 Wielkiem bogactwem Algierji są pokłady mineralne, a także źródła gorące i mineralizowane. Najbardziej słynne są Hammam-Rhira i Hammam-Meluan w departamencie Algeru i Hammam-Meskutin — w departamencie Konstantyny. W tych dwóch departamentach wykryto około 170 źródeł mineralnych, a śród nich alkaliczne, sodowe, siarczane, słone, żelaziste i kwaso-węglowe. Jednakże największym skarbem ekonomicznym kolonji są nader bogate i liczne pokłady fosforytów, przerabianych na nawozy sztuczne. Słynie z nich szczególnie departament Konstantyny. Prócz fosforytów Francuzi eksploatują rudę żelazną, ołów, miedź, cynk, antymon, rtęć, chromowe rudy, sól kamienną, pokłady onyksu, marmuru. Górnicy zajęci są w dobie obecnej poważnemi pracami nad poszukiwaniem nafty, na co istnieją niepłonne, zdaje się, nadzieje około Tliuanet w departamencie Oranu.^[10]
 Niezawodnie, że z chwilą wejścia w normalne i pokojowe łożysko burzliwego obecnie i wstrząśniętego [26]do rdzenia politycznego życia Europy, rozpoczną się nowe prace nad rozszerzeniem terenów rolnych drogą sztucznej irygacji, — powstaną obok nowych plantacyj — przedsiębiorstwa górnicze, fabryki i warsztaty, które obecnie są dopiero zapoczątkowaniem europejskiego przemysłu w Algierji.
 Jedna okoliczność rzuciła mi się w oczy podczas mojej podróży po Algierji. A mianowicie, że stopniowy, lecz ciągły rozwój rolnictwa i chociaż niewielki tymczasem przemysł algierski zdążyły już wytworzyć kadry proletarjatu tubylczego, czego nie daje się zauważyć w Marokku, za wyjątkiem chyba Kazablanki. Można naturalnie uważać meskinów^[11] za proletarjat, lecz organizacja, którą oni tworzą, przynależność ich do bractw religijnych z Aissaua na czele, i wreszcie stosunek oficjalnego Islamu do żebraków — zbijają te przypuszczenia. Meskini marokańscy, jak zresztą i wszędzie w krajach muzułmańskich, stanowią osobną klasę społeczeństwa, a wcale nie są elementem zdeklasowanym, jakim jest proletarjat europejski. Ludzie bezrolni, bezdomni i muzułmanie-przybysze też nie stanowią w Marokku proletarjatu, gdyż albo wynajmują się na długoterminowych robotników albo też zaprzedają się na niewolników, a wtedy bez śladu i socjalnej różnicy znikają w masie ludności tubylczej, znajdując sobie miejsce w hierarchji społecznej.
 W Algierji jest inaczej. Europeizacja tej kolonji, zastosowanie zachodnich systemów ekonomicznych i gospodarczych, rozwój „urbanizmu“, który wytworzył takie miasta, jak Algier z 250 000, Konstantyna z 82 000 i Oran z 155 000 mieszkańców, zażądały [27]robotnika krótkoterminowego, najczęściej nawet dorywczego, zrodziły konkurencję pracy i przyciągnęły zewsząd tłumy poszukujących zarobku.
 W Algierze spotkać można na każdym kroku przedstawicieli „lumpen-proletarjatu“ — w mieście, około fabryk, w porcie, na kolei. Ci proletarjusze, przyjąwszy niektóre obyczaje swoich europejskich kolegów, zdeklasowali sami siebie, oderwawszy się na skutek bierności i obojętności do kultu i tradycyj od bractw, sekt, meczetów i społeczeństwa. Nikt już nie przyjmie ich ani do bractwa, zgromadzonego dokoła marabuta w jego „zauja“^[12], ani do sekty Aissaua, Heddaua, lub innej, ani włączy ich w poczet domowych niewolników; nawet meskini, ci najwięksi na święcie cynicy, nie uznają ich za godnych wejścia do organizacji żebraczej, dziwacznej a potężnej.
 Wytwarza tych zdeklasowanych osobników — „urbanizm“ i najlepszym dowodem tego jest Kazablanka, jedyne pod tym względem miejsce w Marokku, a za nią duże miasta Algierji, szczególnie te właśnie miasta, które dają dużo sposobności do odszczepieństwa społecznego i religijnego.
 Spędziwszy kilka dni w Algierze, wyruszyłem na zwiedzenie kraju. Automobilem zrobiłem wielki zygzak, przecinający całą Algierję. Ze stolicy, od brzegu Morza Śródziemnego, przejechałem do Sahary, skąd przez oazę Biskra, Timgad, Batna przejechałem do Konstantyny, a z tego miasta do portu Bône na Morzu Śródziemnem i dalej już do Tunisji.
 Dziwne i niezapomniane wspomnienie pozostawił po sobie Algier nocny, Algier, zalany niebieskawem światłem elektrycznem pod nisko zwisającym namiotem nieba ciemnego, prawie czarnego, z połyskującemi na niem bliskiemi, lecz zagadkowemi gwiazdami.
 Ulice, biegnące śród wysokich, pięknych gmachów francuskiej dzielnicy, nie śpią nigdy. Tłumy ludzi suną chodnikami, turkoczą koła tramwajów, ryczą i [28]błyskają latarniami samochody, migają i wołają do siebie lampki szyldów nad restauracjami i kabaretami. Gwar, śmiech, muzyka i śpiewy...
 W gęstym cieniu drzew parków majaczą postacie ludzkie. Niesie się cichy zgrzyt żwiru, poszept drzew, padają ciche jak westchnienia, słowa, drażniący śmiech lub odgłosy pocałunków. Śmigają w ciemnem powietrzu nietoperze, grają cykady na wierzchołkach rozłożystych platanów, sączą woń kwiaty na klombach, zroszonych dzwoniącą bez przerwy fontanną.
 Do woni tuberoz i werbeny wlewa się aromat morza, aromat wiecznego ruchu, przestrzeni, zgonu wodorostów i drobnych żyjątek, wyrzuconych z głębin wodnych na obcy im i złowrogi brzeg.
 Na wybrzeżu obejmuje mnie łagodny powiew wiatru, orzeźwiający i pełen nieuchwytnych aromatów, plusk fal, wbiegających na piasek, zgrzyt łańcuchów i bloków na ładujących się w porcie okrętach, przyćmione, zgłuszone mrokiem nocy głosy ludzkie, dalekie, basowe huczenie syreny, rzadki krzyk strwożonej mewy, śpiącej na pływającej beczce kotwicznej. Horyzont tonie w zwojach czarnego płaszcza nocy, lecz nagle rozdziera go, rozpruwa długiem ostrzem swych promieni latarnia morska, miga przez jedno mgnienie oka i pogrąża się w bezdeń mroku.
 Zagłębiam się w labirynt uliczek i zaułków starej Kasby. Obstępują mnie ze wszystkich stron wysokie, ciemne, ślepe domy. Wieje od nich mroczna tajemnica, dochodzą stłumione jęki, westchnienia i cichy szept zaklętej w nich duszy przeszłości. Coś mówią, o czemś opowiadają mury głosem ledwie dosłyszalnym, tajemniczym, chwilami brzmiącym triumfem i zachwytem, chwilami brzemiennym łzami, skargą...

 Rzadko błyśnie gdzieś wysoko, pod zwisającym okapem dachu, małe, wąskie okienko zakratowane, a wtedy wydaje się, że to zaklęta dusza całą mocą namiętnego pragnienia chce się wyrwać na wolność i biec ulicami, krzyczeć niememi ustami o tem, co [29] [31]widziały jej oczy, co słyszały uszy za temi grubemi murami.

ULICZKA W ALGIERZE, GDZIE PRZECHOWAŁY SIĘ DOMY PIRATÓW

 W ciemnych kątach, w mroku przejść pod balkonami, w załamaniach ulic i domów, czają się nieuchwytne, szare, chybkie cienie. Majaczą, kryjąc się przed okiem przechodnia, miotają się, czołgają, przebiegają z jednej strony ulicy na drugą i znikają w czarnych szczelinach murów, w szparach starych, cedrowych drzwi.
 Z pluskiem pada skrząca się struga wody do basenu fontanny, dzwonią mknące ku morzu potoki wody w rynsztokach.
 Domy stają się uśpione i milczące. Czasem mignie marmurowa, pożółkła framuga wspaniałych drzwi, zabłyśnie w świetle latarni ulicznej majolikowa rama okna i misterne sploty żelaznego okratowania okna, co jak martwe oko wyziera białawą, nieżywą plamą.
 Nigdzie nie odezwie się człowiek, nigdzie pies nie zaszczeka.
 Prześlizgnie się czasem tajemniczy mieszkaniec podziemi i ruin — zagadkowy, milczący szczur, mignie czatujący na zdobycz bezdomny kot, cyknie miotający się w szalonym pościgu za ćmą nietoperz...
 Lecz znikają te domy milczące i ciemne, dawna siedziba korsarzy, bejów i janczarów, przytułek namiętnej i skwarnej miłości, piekło poniewierki i męczeństwa tysięcy umierających tu w beznadziejności niewolników...
 Coraz częściej spotykam ludzi: milczących, dążących w pośpiechu mężczyzn, szczelnie owinięte w burnusy kobiety, poprzedzane przez sługę z latarką w ręku...
 Wszyscy dążą tam, gdzie uliczki pną się w górę prawie pionowo, przebiegają zaułkami o długich, połamanych stopniach kamiennych, o głębokich, ciemnych niszach w murach, ze śpiącymi w nich żebrakami i nocnymi stróżami.
[32] Tu gwarno i hałaśliwie.
 Przez otwarte naoścież drzwi i przez zakratowane okna padają na nierówny bruk smugi i plamy światła. Zapachy potraw, zaprawionych czosnkiem, cebulą, oliwą i czerwonym pieprzem, aromat kawy i mięty, dym benzoesu, tytoniu, kifu, mirry i nardu tworzą podniecającą, denerwującą woń.
 Jaskrawe, barwne stroje kobiet półnagich, ich zamglone, nieprzytomne spojrzenia, głosy ostre, wołające ku sobie nieznanego kochanka, pożądliwe ruchy ramion i obnażonych piersi; brutalne zaproszenia i bezczelne oczy młodych Arabów; jękliwe śmiechy starych, potwornych wiedźm, rozdziawiających czarne paszcze, pełne zgniłych słów i zgniłych zębów; milczące, chyłkiem skradające się postacie mężczyzn, wchodzących i wychodzących z tych zgiełkliwych, ohydnych domów; tłumy młodzieńców w mistycznym zachwycie zapatrzonych w okno z siedzącą w niem nagą dziewczyną, rozczesującą falę gęstych, czarnych włosów; tupot tańczących nóg; przeraźliwe krzyki kobiet; wycie bawiącego się tłumu; brzęk naczyń; warkot bębnów i tamburynów; zawodzenie klarnetu; brzdąkanie gitary; szlochająca skarga arabskich skrzypiec... wszystko połączyło się w jeden wzrokowy i słuchowy akord, fałszywy, pogmatwany, a mimo to — podniecający.
 Zdaleka dobiega ryk odchodzącego parowca towarowego, turkot pociągu, niemilknący gwar europejskiej dzielnicy, a tuż obok tego Babilonu, Sodomy i Gomory — cichy, śpiewny głos pobożnego mumena powtarza raz po raz mistyczne imiona Allaha Akbar, Allaha Muhaimin...
 W kawiarniach usługujący chłopcy hałaśliwie czyszczą mosiężne naczynia do kawy, śmieją się i baraszkują; goście śpiewają, klaszczą w dłonie; gracze szczękają wyrzucanemi na stół kośćmi; muzykanci wydobywają tęskne melodje ze swoich jęczących, monotonnych instrumentów; jakiś spóźniony żebrak [33]basowym głosem mruczy opowieść o uali Bu Medjan; drze się w niebogłosy nadpęknięty gramofon i wymyśla komuś ochrypłym głosem opasły właściciel zajazdu...
 Tu, w dzielnicy Kasba wszystkie światła i niegasnąca przez całą noc łuna, kołysząca się nad miastem białych ludzi, toną w mroku wąskich uliczek i załamanych, krzyżujących się zaułków; w tej dzielnicy wszystkie odgłosy życia pochłania groźna cisza mogiły, gdzie spoczywają ubiegłe stulecia, dawno minione dzieje, przebrzmiała rozkosz i zamarłe na wieki skargi...
 Mrok i cisza zwyciężają.
 Zamykają się okna i drzwi domów, gasną w nich światła, odchodzą ludzie, znikając w głębi kamienic, lub rozpraszając się w labiryncie ulic...
 Nikogo nie można tu wtedy spotkać. Znikają nawet szczury, nietoperze i koty, ciszej i bardziej tajemniczo dzwoni fontanna, nie pluska woda w rynsztokach i żaden dźwięk nie dolatuje tu więcej...
 Nadchodzi jednak godzina, gdy do mroku na Kasbie wleją się potoki szarego przedświtu. Wtedy zjawią się pierwsze żywe istoty — żebracy i żebraczki. Wypełzną jak żarłoczne, zgłodniałe szczury ze swych kryjówek i legowisk i, jak szczury, bez dźwięku i szmeru sunąć zaczną na cmentarze, ku meczetom, ku grobowcom marabutów, na rynki, do portu, na wszystkie placówki, gdzie brać żebracza od wieków nawykła skamłać o jałmużnę w imię Allaha i miłych Jego sercu świątobliwych i mądrych uali, talebów i sahir’ów^[13].
 W kilka minut potem przesuną się po nich jak widziadła wynędzniałe postacie poganiaczy wielbłądów, robotników portowych i fabrycznych, i ludzi, których jedyną bronią, jest umiejętność nieumierania z głodu...
 Gdy ten potok ludzki przepłynie, znowu zapadnie cisza martwa i skupiona.
[34] Lecz na wschodzie niebo rumienić się zaczyna... mija kilka chwil, tajemniczych chwil walki światła z mrokiem, dnia z nocą, życia ze śmiercią...
 Nagle ciemność wsiąka w mury, w kamienie bruku ulicznego, wpełza do każdej szczeliny, ukrywa się pod gzymsami i dachami, wlewa się do kanałów podziemnych, a czarne niebo na wschodzie pęka i przez jego rozdartą szatę tryska kaskada różowych i złotych promieni...
 — La Illah Illa Allah u Mahommet rassul Allah — Allah Akbar... — płynie, drżąc w powietrzu, poranne nawoływanie muezzina ze szczytu minaretu, skąd nawołuje wiernych do obcowania z Bogiem — Sprawiedliwym lecz Groźnym Sędzią, który wywyższa i poniża, obdarza i karę wymierza.
 W domach — ruch, odgłosy życia, mruczenie modlitwy porannej, słowa rozkazów, pożegnania, skarg, ciche szlochanie, jęk cierpienia, śmiech...
 Dzielnica na Kasbie budzi się szybko i odrazu zaczyna żyć.
 Tak będzie trwało do chwili, aż na zachodzie zgaśnie słońce, a muezzin po raz ostatni wykrzyknie jękliwie i rozpaczliwie:
 — Allah Akba — a-ar!...
 Wtedy znowu popłyną zewsząd strugi i potoki mroku, zjawą się cienie dawnych dziejów i zapomnianych ludzi; wtedy cisza przytłoczy swym ciężarem prąd życia i wszystko utopi w swej bezdennej, martwej otchłani, zazdrośnie walcząc o swoje panowanie aż do pierwszych błysków zorzy, aż do godziny przedświtu...

1. C. Berbrugger: Ikosium; H. Klein: Feuillets D’El Djezair; Cervantès: El trato de Argel; Haedo, Dialogo de la captividad.
2. Rais — dowódca okrętu korsarskiego.
3. Darbuka — rodzaj gitary.
4. Kahin — lekarz, znachor.
5. Podobną legendę, patrz A. Certeux et H. Carnoy. L’Algérie traditionnelle, v. I, str. 62.
6. Piołunowa wódka.
7. F. A. Ossendowski: „Płomienna północ.“
8. Kowal — zawód pogardzany.
9. Oficjalna broszura „Le Commerce et l’Industrie de l’Algérie,“ Alger, 1922 r. podaje szereg informacyj statystycznych.
    Eksport 1921 roku:
   

   Wina   na 277 214 000	fr.
   Pszenicy   126 606 000	„
   Jęczmienia   68 593 000	„
   Baranów i owiec   116 781 000	„	(1 024 597 głów)
   Tytoniu i wyrobów tyton.   108 183 000	„
   Wełny   52 847 000	„
   Owoców   49 887 000	„
   Owsa   47 778 000	„
   Skór   34 426 000	„
   Rudy żelaznej   30 823 000	„
   Fosforytów   25 299 000	„
   Winogron   19 536 000	„
   Byków   17 144 000	„
   Ryb   13 826 000	„
   Kory kork. dębu   10 670 000	„
   Alfy   10 251 000	„
   Włosa palmowego   8 568 000	„
   Oliwy   8 121 000	„
   Mąki   7 133 000	„

10. Przytaczam kilka oficjalnych danych statystycznych, wyjętych z broszury pp. Despigues et J. Garoby „Le chef d’ oeuvre colonial de la France. L’Algérie.“ Alger, 1921.
     Produkcja mineralna (w tonnach):
    

    Żelazo   735 579	fr.	(przed wojną 1 232 979)
    Cynk   13 268	„
    Ołów   8 457	„
    Miedź   400	„	(przed wojną 4 909)
    Fosforyty   270 708	„
    Ropa naftowa   833	„

     Statystyka handlu algierskiego (r. 1919):
    

    Eksport   1 690 822 000	fr.
    Import   1 357 542 000	„
    Razem   3 048 364 000	fr.

     Ilość okrętów: 6195.
     Pojemność: 6 446 818 ton.

11. Meskin — żebrak.
12. Meczet — kaplica.
13. Uali — święty; taleb — uczony; sahir — jasnowidzący.

Tekst jest własnością publiczną (public domain). Szczegóły licencji na stronie autora: Ferdynand Ossendowski.