Kwiat majowy/I
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Kwiat majowy |
| Podtytuł | Powieść |
| Wydawca | Państwowy Instytut Wydawniczy „Sfinks“ |
| Data wyd. | 1928 |
| Miejsce wyd. | Gdańsk, Warszawa |
| Tłumacz | Franciszek Baturewicz |
| Tytuł orygin. | Flor de mayo |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | Cały tekst |
| Indeks stron | |
O świcie deszcz ustał. Latarnie gazowe rzucały niespokojne światło na czerwieniące się, niby zabarwione krwią kałuże ulicy. Na szarem tle nieba zarysowywała się nierówna linja dachów.
Skoro piąta wybiła, stróże nocni pozdejmowawszy swoje latarenki, zawieszone u rogów ulic i stąpając ciężko niemal bezwładnemi ze znużenia nogami, zaczęli opuszczać swe stanowiska. Mijając agentów, stojących po dwuch razem z nasuniętemi na głowę kapturami pelerynek i oczekujących na najbliższą zmianę warty o siódmej, pozdrawiali ich niedbałem: bon dia!
Od czasu do czasu słychać było zdaleka przeszywające ciszę świeżego porannego powietrza odgłosy gwizdków pierw szych pociągów, odchodzących z Walencji. Dzwony z wież kościelnych, jeden starczym rozbitym głosem, inne zaś jakby jakimś szczebiotem dziecięcym, schodzącym z tarasu na taras i zamieniającym się wreszcie w drżąco przenikliwą pobudkę nasrożonego koguta, zapowiadały prymarję.
Na ulicach pustych jeszcze i wilgotnych po deszczu dochodziły do uszu dziwne odgłosy kroków pierwszych przechodniów. Z wnętrza domów poprzez szpary zamkniętych drzwi ulatywały ostatnie mgły pełnego rozkoszy spokojnego snu.
Coraz było jaśniej w powietrzu. Zdawać się mogło, że się u góry coraz bardziej rozsuwały liczne muślinowe zasłony, aby przepuścić na ziemię snopy światła, najprzód na skrzyżowaniu ulic, potem coraz dalej aż do najgłębszych zakątków. Jasność owa szara i chłodna wydobywała z mroku nocnego niewyraźne jeszcze kontury miasta, ukazując jakby na ekranie latarni magicznej jego profile, fasady domów wilgotne jeszcze od niedawnej ulewy, dachy lśniące jak lustra, podcienia ze skapującemi ostatniemi kroplami, aleje ze szpalerem drzew o obnażonych na podobieństwo miotły gałęziach poruszanych przez wiatr oraz o wilgotnych porośniętych mchem pniach.
Gazownia zmęczona całonocną pracą wydawała swe ostatnie rzężenia. Znajdujące się pomiędzy żelaznemi palami zbiorniki gazu, opadając, czyniły wrażenie fałdujących się po całonocnem trawieniu zmęczonych żołądków, olbrzymi zaś komin z cegieł wypluwał w górę resztki czarnej flegmy rozrastającej się i przyjmującej kształty dziwaczne, jak świeżo rozlany ciemny płyn na szarym papierze.
Tuż przy moście otrząsali swe okrycia i parskając wycierali twarze świeżo przybyli urzędnicy ceł spożywczych. Przez okienka biura wag publicznych widać było ruszające się leniwie głowy sennych jeszcze zabierających się do pisania postaci.
Oczekiwano na zjawienie się sprzedawców, a raczej wszelkich mętów, handlarzy wyćwiczonych w targowaniu się i przebiegłości, pochodzącej z nędzy, w której wyrośli, tak iż dla najmniejszej nawet różnicy w proponowanej cenie dawali upust niewyczerpanej obfitości zaklęć i obelżywych wyrażeń, a często przed zajęciem swych miejsc na targowisku wykłócali się, prawie stając do walki z przedstawicielami władz podatkowych.
Przesunęły się już w mroku świtania wozy z jarzynami i krowy z pobrzękującemi smutno dzwoneczkami. Brakło tymczasem jedynie handlarek ryb, owego zbiorowiska brudnych, gwałtownych, oberwanych i zgiełkliwych istot, cuchnących zepsutą rybą i wonią saletrową wody morskiej.
Przybyły dopiero wówczas, gdy już prawie dniało zupełnie, gdy światło jasnego poranku zaczynało uwydatniać szczegółowo wszelkie przedmioty na szarem tle przestrzeni.
Wreszcie dał się słyszeć coraz wyraźniejszy turkot. Na most wjechały jeden po drugim cztery wozy dwukołowe kryte, ciągnione przez strasznie wynędzniałe szkapy, które się mogły utrzymać na nogach jedynie chyba dlatego, że pomagały im w tem lejce woźniców. Ci ostatni siedzieli na wozach skuleni i okutani szalami zakrywającemi całą niemal twarz aż do oczu.
Czyniące wrażenie czarnych grobów wozy podskakiwały na nierównościach drogi, chybocząc się niby stare roztrzęsione barki kołyszące się na falach. Skóra namiotów była w wielu miejscach rozdarta i obluźniona, tak iż widocznem było, że pod nią się znajduje szkielet zbudowany z lasek trzcinowych. Wklęśnięcia zabłocone wydawały się niby zalepione jakąś masą rudawą. Okucia zniszczone i skrzypiące były pozwiązywane sznurkami. Powierzchnia kół zawierała błoto pozostałe jeszcze od początku zimy. Każdy wóz zresztą można było przyrównać do starego rzeszota, gdyż wyglądał, jak gdyby przed chwilą ostrzelano go z nieprzyjacielskiej zasadzki.
Budy wozów osłonięte były na przedzie podpiętemi kokieteryjnie czerwonemi wyblakłemi firaneczkami. U tyłu wozów budy wcale zasłonięte nie były, widać więc było dobrze siedzące w niewygodnych pozycjach wśród koszów postacie kobiece w typowych szalach i z upiętemi chusteczkami na głowie. Dokoła rozchodziła się niemiła woń, wywołująca nudności.
Wozy posuwały się powoli jeden za drugim kołysząc się. W pewnych chwilach zdawało się, że tracą równowagę zupełnie i w jednem mgnieniu oka się przewrócą. Wnet jednak przy nowym wyboju przechylały się na inne koło z gwałtownością niecierpliwego chorego przewracającego się na drugi bok.
Wozy się zatrzymały przed biurem wag. Znajdujące się na nich kobiety zaczęły pośpiesznie wysiadać. Zstępując na stopień ukazywały niezbyt czyste swe pięty odsłaniające się z obsuniętych z nóg luźnych pantofli. Wierzchnie podwijające się suknie pozwalały dojrzeć żółte z czarnem oblamowaniem spódnice.
Przed wagą ustawiano szeregi koszy, przykrytych nieszczelnie wilgotnemi ścierkami, tak iż można było tam dostrzec połyskujące jak srebro sardynki, czerwonawe barweny, olbrzymie i malutkie macki homarów drgające w męce konania. Obok tych stały inne kosze z rybami większemi. Znajdowały się tam flądry o szerokich ogonach, wygiętych w skurczu ostatnim i okrągłych pyszczkach, otwartych tak, iż na tle ciemnej głębi widać było białawy, czyniący wrażenie kuli bilardowej języczek, oraz płaszczki szerokie wyglądające jak ścierki wilgotne i lepkie.
Waga tymczasem była zajęta przez handlarzy pieczywa, zuchowatych młodzieńców o brwiach przyprószonych mąką. W olbrzymich fartuchach i z zawiniętemi rękawami znosili ciężkie worki ciepłego jeszcze chleba, tak różniącego się zapachem od niemiłej woni zgnilizny. Oczekujące tymczasem swojej kolei handlarki wykłócały się z urzędnikami i przechodniami, gapiącymi się na większe gatunki ryb. Tłum oczekujących wzrastał coraz bardziej, wciąż bowiem podchodziły nowe handlarki z koszami na głowach i w rękach. Szeregi ustawionych koszyków ciągnęły się prawie do mostu. Urzędnicy odzywali się gniewnie do natrętnych handlarek, ogłuszających ich co rana swym wrzaskiem. Traktowali je jak stado owiec.
I rzeczywiście czyniły zgiełk straszny, wtrącając do rozmów swych co chwila okrzyki z niewyczerpanej studni wyrażeń, które można słyszeć jedynie w portach Levantu. Znalazłszy się w gromadzie przypominały sobie urazy z dnia poprzedniego lub podtrzymywały kłótnię rozpoczętą o świcie na brzegu. Kłótniom towarzyszyły często niezbyt przyzwoite gesty. Dla nadania słowom większej wyrazistości uderzano się po biodrach lub wygrażano pięściami. Niekiedy jednak, gdy tego najmniej się można było spodziewać, wśród gniewnych wyzwisk rozlegały się kaskady śmiechu podobne do gdakania kur, skoro którejś z tych zaperzonych kobiet udało się wyrazić w sposób zdolny poruszyć nawet słuchaczki o bardzo wyrobionym smaku wśród tego rodzaju wymiany zdań.
Zbyt długie zatrzymywanie wagi przez opieszałych handlarzy pieczywa doprowadzało je do wściekłości. Grad przekleństw posypał się na głowy młodzieńców, którzy również i ze swej strony nie szczędzili słów odpowiedzi. Obie partje nie przebierały w wyrażeniach, którym towarzyszyły przyjazne uśmiechy jednomyślnych. Najbardziej potworne wyrazy określające dobitnie cechy odrębności płci były wypowiadane z całym spokojem.
Wśród tego zgiełkliwego, wybuchającego co chwila śmiechem i klnącego tłumu znajdowała się również Dolores zwana Proboszczową. Będąc przystojną i lepiej ubraną niż inne zwracała na siebie powszechną uwagę. Mając założone w tył ręce opierała się niedbale o filar, co jeszcze bardziej uwydatniało falującą młodą i pełną jej pierś. Na twarzy jej malował się uśmiech zadowolenia, nie uszło bowiem jej uwagi to, że mężczyźni niemal wzroku nie odrywali od jej żółtych trzewików i pięknych łydek w czerwonych pończochach. Jasne bujne włosy okalające smagłą jej twarz o niezbyt wielkiem czole, czyniły wrażenie aureoli. Ciemne zaś oczy mające w sobie toń przezroczystą zielonawego morza lśniły rzucając od czasu do czasu odbijający się w nich błysk złocącego się światła.
W chwili gdy wybuchała śmiechem jak szalona, na twarzy jej uwydatniały się silne szczęki zdrowej kobiety. W nawpół otwartych zaś ustach o soczystych wargach barwy spalonej czerwieni ukazywało się mocne uzębienie, tak lśniące, iż się zdawało rzucać na twarz blask kości słoniowej.
Spoglądano jednak na nią z pewnym szacunkiem, wiedziano bowiem aż nadto dobrze o tem, że wraz z postawą wyzywającą miała też i pięści dość energiczne. Ów zaś szacunek potęgowało jeszcze to, że była żoną Pascualo, zwanego żartobliwie Proboszczem. Był to poczciwiec ulegający jej bez najmniejszego szemrania we wszystkiem w domu, poza domem jednak potrafił mieć własną inicjatywę w załatwianiu wszelkich spraw, tak iż nawet nikt nie miał wątpliwości, że rzeczywiście uzbierał już garnek złota, który zakopał przechowując go w ten sposób, jak mówiono o nim powszechnie. Każdy przeważnie szczęśliwy dla niego połów przysparzał mu nowych sztuk złota. Dolores więc czuła się tu wśród nędzy i brudu targu rybnego zupełnie jak jakaś królowa. Była dumną, że spoglądano z zazdrością na perły jej kolczyków, na wspaniałe szale przywiezione przez męża z Algieru, lub piękne spódnice z Gibraltaru.
Uważała siebie za równą jedynie pewnej swej ciotce babci Picores, olbrzymiej, otyłej i wąsatej jak wieloryb weterance Targu rybnego, będącej od lat trzydziestu prawdziwym postrachem pełniących tam służbę agentów, a to zarówno ze względu na wzrok swój piorunujący jak na przepastny otwór swych ust, do których się zbiegały wszystkie zmarszczki znajdujące się na jej twarzy.
— Do djabła! Może skończycie nareszcie — zawołała Dolores do handlarzy pieczywa, wziąwszy się pod boki.
W tej chwili zdejmowano właśnie z wagi ostatni worek z pieczywem. Zwalniający wagę mężczyźni odcinali się w sposób bezwstydny kobietom trzymającym przed sobą pod fartuchem ciężary, co nadawało im bardzo śmieszny wygląd, jak gdyby miały potwornie niekształtną figurę.
Rozpoczęto ważenie ryby. Jednocześnie powstał zamęt i sprzeczki. Napastowano oczywiście tę przedewszystkiem, której się udało dostać pierwszej do wagi. Zazwyczaj się jednak obywało bez bójek. Od czasu do czasu wybuchał jak z armaty tubalny chrapliwy głos niezadowolonej i złorzeczącej babci Picores. Dolores tymczasem tak się zapatrzyła w stronę mostu, że nawet nie spostrzegła, kiedy nadeszła jej kolej i dała się wyprzedzić innym kobietom. Na moście bowiem ujrzała zbliżającą się pośpiesznie z dźwiganym przed sobą ciężarem pochyloną postać jeszcze jednej jakiejś maruderki.
Na twarzy Dolores zarysował się uśmiech szyderczy. Po chwili zaś, gdy nowoprzybyła stanęła już przy czekających na wagę handlarkach, trąciła babcię Picores, wybuchając śmiechem gwałtownym i odzywając się do niej:
— Czy widzi ciocia? Ta zawsze musi się spóźnić! Nic zresztą dziwnego! Skoro tak lubi dźwiganie!...
Nowoprzybyła zbladła, a postawiwszy ruchem zmęczonym ciężkie kosze na ziemi, spojrzała na Dolores z wyrazem strasznej nienawiści, czy może bólu z powodu świeżo rozjątrzonej rany. Zmierzyły siebie nawzajem pogardliwym wzrokiem.
Dolores uczyniła ruch ręką i wciągnęła nosem powietrze jak gdyby wąchając tabakę.
— Mogłaby usiąść przynajmniej! Musiała przecież się zmęczyć i przemoknąć w drodze idąc piechotą!
Słowa te wyrzeczone umyślnie półgłosem, wyprowadziły z równowagi handlarkę, której dotyczyły.
— Usiąść?... Bezwstydnica szkaradna!... Nie wszystkie mają na to, aby zawsze mogły jeździć. A zresztą uczciwiej jest chodzić piechotą, aniżeli żyć w dostatkach i jednocześnie oszukiwać na każdym kroku swego męża!
— I o kim że to?... O kim to ona mówi?... — obruszyła się napastnica i posunęła się parę kroków naprzód z błyskiem w pozieleniałych ze złości oczach. W tej chwili jednak babcia Picores zastąpiła jej drogę, chwyciwszy ją pomarszczoną swą ręką.
Teraz bowiem kończono właśnie ważenie koszy Dolores i przeto wolała nie dopuścić jej do kłótni, która mogła mieć nieprzewidziane następstwa.
— Do wozu! Możecie się pozabijać nawet, jeśli sobie tego życzycie, ale innym razem. Teraz nie czas na to. Na Targu czekają już kupujący. Ładne to mi krewniaczki, które tak skaczą sobie do oczu!
I chwyciwszy Dolores w pół, stara przyciągnęła ją do wozu z koszami, przy których już się krzątały przybyłe wraz z nią towarzyszki.
Dolores dała się prowadzić posłusznie jak mała dziewczynka. Wargi jej jednak drżały ze złości i wreszcie w chwili gdy roztrzęsiony wóz ruszył, rzuciła swą groźbę ostatnią:
— Poczekaj, poczekaj, Rosario, spotkamy się jeszcze kiedyś!
— Spotkamy się? Kiedy zechcesz! Jak najprędzej! — odburknęła Rosario trzęsąc się z oburzenia. I mimo swej słabej kompleksji podniosła jak garstkę słomy ciężkie kosze, które tak ją przedtem zmęczyły i ustawiła na wadze.
W mieście zaczynał się już ruch dzienny. Ukazały się przepełnione mimo wczesnej godziny tramwaje, po obu zaś stronach ulic szły jedne za drugiemi gromady spieszących po chleb swój codzienny robotników z papierosami w ustach i węzełkami ze śniadaniem. Niektórzy z nich mieli jeszcze oczy zaspane.
Szara mgła z początku jakby poszarpana w strzępy zaczęła znikać zupełnie z chwilą, gdy na horyzoncie ukazała się wspaniała tarcza słoneczna złocąca oślepiającym blaskiem kałuże błota i rzucająca na ściany domów światło niby czerwonawej łuny pożaru.
Z każdą chwilą ruch w mieście coraz bardziej się wzmagał. Służące z koszami na rękach szły wolnym krokiem po zakupy; czyściciele ulic zgarniali błoto nagromadzone w ciągu nocy; nad rzeką pędzono krowy mleczne z dzwoneczkami u szyi; otwierano zawieszone barwnemi reklamami drzwi sklepów, wymiatanych energicznie, tak iż kurz kłębami wydostawał się nazewnątrz, złocąc się w promieniach słonecznych.
Do każdego wozu, który stanął przy Targu podbiegały wnet stare wynajmujące się do noszenia koszy kobiety, okazując uległość iście niewolniczą względem handlarek, które własna ich nędza kazała uważać za panie.
Handlarki okryte szalami znikały jedna po drugiej w wąskich ciemnych niby wejście do celi więziennej drzwiach hali targowej, z których jak z cuchnącej otchłani wydobywała się wilgotna woń przykra.
Rynek się ożywił. Pod wilgotnemi cynkowemi daszkami, z których spadały od czasu do czasu krople na ziemię, handlarki wykładały rybę z koszy na blaty marmurowe, zaścielone trawą zieloną. Ryby większe krajano na części i układano tak, iż widać było czerwieniące się krążki. Z beczek wydostawano przechowany w lodzie pozostały z dnia poprzedniego towar o mętnych oczach i pozbawionej zwykłego połysku łusce. Różne gatunki układano bez ściśle określonego planu, zdarzało się więc, że skromna sardynka leżała tuż przy okazałej barwenie lub poważnym homarze w ciemnej szacie, poruszającym swojemi mackami, jak gdyby pragnął udzielić ostatniego błogosławieństwa.
Naprzeciwko, w drugim rzędzie straganów rozkładały swój towar inne handlarki, wyglądające znacznie nędzniej niż owe z Cabanal.
Przybywały tu z Albufera, miejscowości, której ludność bardziej pokrzywdzona niż gdzieindziej i mająca swe odrębne zwyczaje, przebywa stale na płaskich i czarnych jak trumny barkach wśród zagród z prętów na lagunie lub w szałasach na gruncie błotnistym, zdobywa sobie chleb codzienny babraniem się w wodzie cuchnącej. Wynędzniałe twarze tych kobiet miały cerę ziemistą, oczy zaś lśniły dziwnym jakimś błyskiem, który ani na chwilę nie pozwalał wątpić w to, że istoty te były dręczone nieustanną febrą. Ubranie ich bynajmniej nie było przesiąknięte słonawym zapachem morza, lecz wonią zgnilizny błota laguny, zionącego śmiercią.
Trzymały w rękach nad stołami olbrzymie worki, drgające jak żywe istoty, które z ciemnej swej paszczy wyrzucały kotłującą masę lepkich, wijących się w skurczach węgorzy o białawych brzuchach i szpiczastych głowach żmiji. Tuż przy nich padały również inne miękkie lecz bezwładne ryby wód słodkich, przedewszystkiem zaś liny o silnej woni i dziwnym metalowym połysku, zbliżonym do owego, którym się odznaczają ciemne owoce podzwrotnikowe, zawierające w sobie truciznę.
Lecz i wśród tych kobiet były jeszcze różnice. Najuboższe z nich siedziały poprostu na ziemi wilgotnej i śliskiej pomiędzy rzędami straganów, proponując nasadzone na długie trzciny żabki z rozpostartemi kończynami, przypominającemi zastygłe ruchy nagich tancerek.
Napływ kupujących coraz bardziej wzrastał.Handlarki dawały sobie nawzajem od czasu do czasu jakieś znaki tajemnicze i wołały przyciszonym głosem we własnym żargonie, uprzedzając w ten sposób swe towarzyski o zjawieniu się agentów, poczem w tejże chwili z błyskawiczną szybkością znikały pod fartuchami lub spódnicami mniejsze od przepisowych ciężarki do wag.
Jednocześnie płatano ryby staremi zardzewiałemi nożami. Spadające pod stragan wnętrzności wzbudzały odrazę nawet u psów błąkających, które zatrzymawszy się chwilkę i węsząc odwracały się pogardliwie i biegły do pobliskich jatek pod kolumnadę.
Handlarki przed godziną jeszcze życzliwie rozmawiające ze sobą na wozie lub przy wadze celnej, teraz rzucały na siebie wrogie spojrzenia, ilekroć któraś z nich zdołała zatrzymać przy swoim straganie nowego kupującego.
Na całym Targu cuchnącym wonią wilgotną panowała atmosfera walki i brutalnej konkurencji. Handlarki wykrzykiwały chrapliwym głosem, uderzając ręką po wadze dla zwrócenia uwagi przechodniów, to znowuż przemawiały do nich bardzo uprzejmie, skoro się tamci zainteresowali towarem. Po chwili jednak, gdy targujący się odchodził nic nie kupiwszy, usta miodopłynne zamieniały się w otchłań, z której buchały, niby całe fontanny nieczystości, liczne złorzeczenia wśród gwałtownych wybuchów szyderczego śmiechu znajdujących się w sąsiedztwie handlarek, solidaryzujących się instynktownie w zelżeniu grymaśnych kupujących.
Okazała babcia Picores o kosmatej, pomarszczonej twarzy i figurze przypominającej starego wieloryba, poruszała się nieustannie w olbrzymim fotelu pragnąc, by jaknajwięcej ciepła przeszło do jej ciała z postawionego u jej nóg ogrzewacza. Był to zbytek konieczny, gdyż wilgoć przenikała ją aż do kości. Fjoletowe jej ręce nie odpoczywały ani na chwilę. Musiało ją męczyć ustawiczne swędzenie pomarszczonej ze starości skóry, gdyż grube jej palce podrapawszy pod pachami przenosiły się pod chustkę, by się tam zanurzyć w rozczochranych siwych zaroślach głowy, aż się trząsł od owych ruchów gwałtownych brzuch cały obwisły jak gruby fartuch, poczem wreszcie podnosząc bezwstydnie spódnicę przedostawały się do grubych łydek a nawet i wyżej.
Oddawna miała swych stałych klijentów, którzy się przyczyniali do zjednywania nowych bez żadnego wysiłku z jej strony. Mimo wszystko doznawała jednak iście szatańskiej radości, ilekroć nadarzyła się jej okazja zwymyślania w najobrzydliwszy sposób targujące się panie towarzyszące przy zakupach swoim służącym.
Wśród kłótni, w których brała udział, głos jej ochrypły nie rezygnował nigdy z ostatniego słowa. Bogactwo zaś jaknajśmielszych wyrażeń wywoływało wybuchy niepohamowanego śmiechu u jej towarzyszek z Targu rybnego. Poszczególne zaś zdania, będące wytworem bezwstydnej jej filozofji nabierały w jej ustach powagi wyroczni.
Stragan najbliższy należał do jej siostrzenicy Dolores, która stojąc tam z zawiniętemi rękawami i uderzając co chwila piękną ręką po złocącej się szali wagi zachęcała kokieteryjnym uśmiechem idących z czystemi o czerwonem obszyciu koszami mieszczuchów.
Niezwykła uroda młodej kobiety pociągała niejednokrotnie przechodniów.
Dwa zaś stragany przedzielało babcię Picores od Rosario, zajętej układaniem swego towaru w ten sposób, aby się przedewszystkiem rzucał w oczy najświeższy. Wśród owych czynności spoglądała co chwila pełnym nienawiści wzrokiem w stronę swej krewniaczki Dolores, która jej odpłacała tem samem. Skoro ich wzrok się skrzyżował, odwracały się z pogardą od siebie, mimo to jednak po chwili każda z nich znowu rzucała ukradkiem wzrok na swą przeciwniczkę.
Nie nadarzyła się jeszcze sposobność do rozpoczęcia nieuniknionej jak zazwyczaj kłótni. Niedługo jednakże trzeba było na nią czekać. W pewnej bowiem chwili postawna Dolores przestała wydzwaniać na szali, zwróciwszy na siebie uwagę kupującego, który odszedł właśnie po długiem targowaniu się od straganu Rosario.
Ta zaś, szczupła i chorowita, o rozpalonych kościstych policzkach i oczach lśniących jak w gorączce nasrożywszy się jak kogut zaczęła wykrzykiwać:
— Jakże tu można ścierpieć coś podobnego? Patrzcie, co za przeklęte stworzenie! Zabierać uczciwej kobiecie jej stałych kupujących! Poprostu złodziejka! A nawet gorzej jeszcze niż złodziejka!
Dolores słysząc to, nie zmieniła bynajmniej swojej postawy i tylko sapiąc małym i pięknym swym noskiem rzuciła lekceważąco:
— Złodziejka!? Znają mnie wszyscy! Wiedzą kim jestem!
Zaciekawiły się wszystkie handlarki, przechylając się ponad blaty straganów, aby lepiej widzieć to co się dzieje i mrugając na swoje sąsiadki. Mogło się nawet zdawać, że wcale nie dbają o sprzedanie kupującym swego towaru.
Lecz również i kupujący zaczęli tworzyć poszczególne grupy, przyglądając się z ciekawością kłócącym się handlarkom. Agent zaś ledwo się ukazał na targu i spostrzegł na co się zanosi, czemprędzej się wycofał roztropnie, jako mąż pełen doświadczenia. Babcia Picores wzniosła tylko oczy ku niebu, zgorszona tą nienawiścią wzajemną i nieustannemi kłótniami swoich siostrzenic.
— O, możesz mówić, co chcesz, ale sama wiesz dobrze, że jesteś złodziejką — rzuciła jeszcze Rosario, poczem zaczęła rozważać jakby mówiąc do siebie samej: — wiadomo przecież, kradnie wszystko co się jej nawinie pod rękę. Na Targu kradnie mi kupujących, tam zaś w Cabanal kradnie... ach, nie potrzebuję o tem jej mówić, sama wie dobrze... Nie wystarcza jej Proboszcz, ten głupi baran, który nic nie widzi!
Grad napaści ze strony Rosario nie zdołał jednak wyprowadzić z równowagi trzymającej się dumnie Dolores. Widziała dobrze, że wszystkie handlarki aż usta sobie zagryzały, aby nie parsknąć niedelikatnym względem niej śmiechem, pragnęła więc przynajmniej pozornie obojętnem zachowaniem się swojem zmniejszyć wagę owych przymówek do niej o mężu. Czyż mogłaby na to pozwolić aby z niej drwiono?
— Milcz, warjatko! — odezwała się pogardliwie. — Zazdrośnica głupia!
Rosario nie dała za wygraną.
— Co? Zazdrośnica? Miałabym komu zazdrościć! O, dziękuję bardzo. Jestem uczciwą kobietą i nie bałamucę cudzych mężów. Nie jestem rozpustnicą. Wiedzą o tem wszyscy w Cabanal!...
Dolores odcięła szyderczo:
— O, niema obawy, żeby taka sardynka jak ty, mogła kogoś zbałamucić! Troszkę za brzydka jesteś, moja kochana!
W ten sposób miotały na siebie nawzajem pociski. Rosario czyniła to wygrażając jednocześnie pięściami i aż siniejąc ze złości, Dolores zaś, dumna jak zazwyczaj i uśmiechnięta, wziąwszy się pod boki odpierała ciosy również wprawdzie ciosami, lecz tak, iż słowa wychodzące ze świeżych jej ust mogły się wydawać uprzejmą rozmową.
Nie uszło to jednak uwagi znajdujących się na Rynku osób. Zaczęły się budzić instynkty wojenne. W drzwiach utworzyły się grupy kupujących, zaciekawionych tem co się dzieje, ponad straganami zaś wychylały się głowy handlarek z rozczochranemi włosami, podżegających do kłótni i co chwila wybuchających śmiechem. Niektóre z nich, jakby pragnąc wtórować druzgocącym odpowiedziom Dolores, wydzwaniały ciężarkami po wadze.
Wreszcie urodziwa królowa Targu użyła ostatecznego sposobu wyrażenia największej pogardy.
— Masz, możesz mówić dalej!
I odwróciwszy się szybko, klapnęła dłońmi po biodrach, aż się zatrzęsło jędrne jej ciało pod perkalową osłoną spódnicy.
Wywarło to wstrząsające wrażenie. Handlarki, zanosząc się od śmiechu, opadały niemal bez sił na swoje stołki. Również flaczarze i sprzedawcy tuńczyków powstawali z miejsc i zbliżywszy się tak, by można było widzieć wszystko, zaczęli klaskać mocno w dłonie. Niejeden zaś z kupujących zapomniał nawet o swoim koszu, podziwiając wspaniałe linje uwydatnionej części ciała pięknej kobiety.
Przybrawszy zwykłą postawę, Dolores uśmiechała się tryumfująco, w tej jednak chwili nagle się cofnęła, Rosario bowiem, wściekła ze złości, cisnęła jej w twarz sporą garść sardynek.
Oczy znieważonej roziskrzyły się strasznie. Rzuciła się naprzód podwijając jeszcze bardziej rękawy.
— Ja ci pokażę! Nie daruję ci tego, ty tyczko przebrzydła! Pokażże mi się tu bliżej!
Wyzwana bynajmniej się nie przelękła. Wysunęła się z pochyloną głową naprzód, klnąc półgłosem i wyrywając się zatrzymującym ją towarzyszkom.
Wpadły na siebie w oślizgłem przejściu pomiędzy dwoma rzędami straganów.
Chorowita i szczupła Rosario, aczkolwiek się rzuciła nerwowo na swą przeciwniczkę, nie zdołała bynajmniej jej przewrócić. Spotkanie nerwów z krzepką postacią dobrze rozwiniętej kobiety i gniewu z siłą odbyło się bez najmniejszego wstrząśnienia.
Dolores, trzymając się mocno na nogach, wnet puściła w ruch swoje dłonie, aż się zaczerwieniła żółta zazwyczaj, szczupła twarz Rosario. W pewnej jednak chwili krzyknęła przeraźliwie, chwytając się obiema rękami za ucho.
— Ach ty suko przeklęta!
Z pomiędzy palców zaczęła sączyć się krew. Rosario bowiem szarpnąwszy za jeden z kolczyków zdobnych w perły ogromne, wzbudzających podziw na całym Targu, naderwała płatek ucha ich właścicielce.
— Cóżeś ty mi zrobiła, podła duszo? — krzyczała przeraźliwym głosem piękna handlarka — chwytając się co chwila za ucho. W ten sposób się mścisz? Uczciwsze od ciebie kobiety znajdują się w więzieniu, zbrodniarko szkaradna!
Rozpoczętą bójkę wnet przerwał dwukrotny policzek wymierzony obu rozwścieczonym przeciwniczkom przez babcię Picores.
Rosario blada i przelękniona tem co uczyniła, słuchała pokornie jej wymówek, gdy tymczasem Dolores, doświadczając ataków ostrego bólu w naderwanej części ucha wyrywała się co chwila z koła otaczających ją i wstrzymujących towarzyszek z Targu, zamierzając znowu się rzucić na swą zelżycielkę.
W tej chwili ponad głowami tłoczących się gapiów ukazały się kepi dwóch agentów służby bezpieczeństwa publicznego, torujących sobie drogę ku środkowym straganom Targu.
Stara wydała rozkaz:
— Wszystkie na swoje miejsca i ani mrumru! Policjanci nie mają tu nic do roboty. Potrzebne nam to, by nas włóczono po sądach? Nic się tu nie stało i koniec.
Dolores uczuła wnet, że włożono jej na głowę chustkę jedwabną aby zasłonić w ten sposób zakrwawione ucho. Handlarki jakby powyrastały znowu za swojemi straganami, zalecając na całe gardło z komiczną powagą swój towar. Agenci zaś tymczasem rozglądali się na wszystkie strony, starając się uchwycić jakiś szczegół, któryby ich skierował tam, gdzie należało. Wszędzie im jednak towarzyszyły tylko nienawistne słowa.
— I czego oni tu szukają? Mogliby sobie wrócić skąd przyszli! Przecież nic tu się nie stało! Zawsze tam gdzie nie potrzeba muszą nos wsadzić!
Nie pozostało im więc nic innego, jak opuścić czemprędzej Targ. Szli szybko z pochylonemi naprzód karkami, gonił ich bowiem donośny głos babci Picores, oburzonej zbytnią gorliwością włóczących się tam, gdzie nie trzeba, agentów, oraz brzęk szyderczy uderzanych wag.
Za chwilę uspokoiło się nieco. Handlarki myślały już tylko o zatrzymaniu przy własnym straganie jaknajwiększej liczby kupujących. Rosario siedziała na swoim stołku nieruchomo ze skrzyżowanemi rękami na piersiach i wzrokiem utkwionym gdzieś w dal. Nie zważała wcale na kupujących. Na twarzy zaś jej ukazywały się coraz wyraźniejsze fjoletowe plamy od otrzymanych policzków. Dolores, starając się ukryć cisnące się do oczu łzy, stała odwrócona do niej tyłem.
Babcia Picores krzątała się niespokojenie przy straganie. Mówiła głośno sama do siebie tak, iż zdawało się, że rozmawia z rozłożonemi na blacie rybami.
— Czyż nigdy już nie przestaną się kłócić ze sobą te zatracone warjatki? Wiecznie są z sobą na noże!... I gdybyż było o co!... Zazdrośnice głupie! Jakgdyby nie było już innych mężczyzn na świecie! Muszę nareszcie położyć temu koniec! Już ja sobie poradzę! A niech tylko spróbują mi się sprzeciwić, nie pożałuję swych rąk, strzępię jedną i drugą tak, że długo będą pamiętały!
O jedenastej rzuciła się żarłocznie na przyniesiony jej przez posługaczkę posiłek, składający się z długiej bułki i dwóch spływających tłuszczem kotletów, które znikły niemal w jednej chwili, poczem wytarłszy zatłuszczonym fartuchem pomarszczoną twarz w okolicy ust, podeszła do straganu swej siostrzenicy i zaczęła ją besztać.
— Tak dalej być nie może. Jakto? Żeby całą rodzinę wzięto na języki? Żeby kpiono sobie z nas na całym targu? Muszę z tem skończyć. Rozumiesz? A jeżeli ja sobie tak życzę, choćby nie wiem co miało się stać, tak być musi! Jak zabraknie mi cierpliwości, niczem w tedy mój dotychczasowy gniew! Pamiętaj!
— Nie, nie, nie daruję jej tego! — jęczała Dolores, poruszając głową i zacisnąwszy energicznie pięści.
— Jakto nie? Co to znaczy nie? Musicie ze sobą się pogodzić. Dość już tego pośmiewiska! Krewniaczkami jesteście, a to znowu co się stało, nie jest tak bardzo straszne! To drobiazg, że naderwała ci ucho! Tyś przecie przedtem ją zbiła po twarzy! Żadna z was nie może się skarżyć! Powtarzam jeszcze raz, pogódźcie się! Nie ważcie się sprzeciwiać swojej ciotce!
Rzekłszy wszystko co miała do powiedzenia jednej, udała się do drugiej, której jeszcze energiczniej zaczęła wymyślać.
— Prawdziwy dziki zwierz z ciebie, czy pies wściekły! Nie waż mi się sprzeciwiać i nie patrz jak na wroga jakiego, bo bez namysłu rzucę w ciebie ciężarkiem. Wszyscy mnie poważają i ty musisz poważać tembardziej, że byłam przecież przyjaciółką twej matki! Trzeba z tem skończyć! Powiedziałam to i tak być musi! Tam biedna Dolores aż jęczy z bólu. Jakże to, czy ładnie postępować w ten sposób? Żeby aż naderwać ucho?! Zupełnie jak zwierz dziki! Zastanówże się. Czyż można bić tak, żeby aż krew się ukazała? Sama dałam się we znaki dawniej swoim rówieśniczkom, ale choć byłam silniejszą od nich, najwyżej podwinęłam tylko nieco spódnicę tej, na którą się zagniewałam i... tam gdzie miękko uderzyłam kilka razy, tak, że nie mogła siedzieć inaczej jak bokiem przez cały tydzień, ale później zaraz byłyśmy znowu najlepszemi przyjaciółkami i popijałyśmy czekoladę w kawiarni na znak zgody. Słowem, wszystko było przyzwoicie i grzecznie. Tak i teraz powinno być. Tak chcę i tak być musi!... Dolores bałamuci ci męża? Niech go djabli wezmą! Dolores go nie szukała zresztą... To mężczyźni latają za kobietami. I jeżeli chcesz zatrzymać swego męża przy sobie, nie bądźże głupią i chodź w domu także w ładnej spódniczce. Aby męża do siebie przywiązać, trzeba koło tego troszkę pochodzić, trudno! A zwłaszcza nie dopuścić nigdy, aby w domu nie znalazł tego, co może znaleźć w sąsiedztwie. Ach, te kobiety teraźniejsze! Na niczem się nie znają! Żebym ja była w twojej skórze, zobaczyła byś, czyby mój mąż zapomniał o swoich obowiązkach!... Nie mam już nic więcej do powiedzenia. Trzeba z tem skończyć. Musicie mnie usłuchać i pogodzić się, bo inaczej...
Babcia Picores wypowiedziawszy w ten sposób swe groźby połączone w prosty sposób z wy razami życzliwości, wróciła na swoje miejsce do ryb, które mimo wszystko należało sprzedawać.
Dnia tego targ skończył się prędzej niż zwykle, kupowano bowiem dużo ryb, tak, iż już około południa stragany się opróżniły. Pozostałą rybę złożono do beczek pomiędzy warstwy lodu i mokrych ścierek. Rozklekotane wozy stały już na pogotowiu. Pod budami ustawiono jedne na drugich kosze różnych rozmiarów.
Babcia Picores stanąwszy na środku Targu zarzuciła na siebie swój szal w kratki. W tej chwili zbliżyły się do niej również inne najstarsze na Targu handlarki, które jeździły codziennie z nią tym samym wozem, wynajmując go wspólnie.
Babcia Picores musiała jeszcze jednak przedtem doprowadzić do zgody swoje pupilki. Skoro więc wszystkie kosze zostały już ułożone na wozie, skierowała się ku straganom zawziętych jedna na drugą nieprzyjaciółek, sprowadzając je razem szczypnięciami i popychaniem.
Obie, tak Dolores jak i Rosario, ulegając groźnej stanowczości babci Picores stały tuż przy sobie zawstydzone i skruszone bez najmniejszego szemrania.
— Będziemy tu w kawiarni — zwróciła się stara do woźnicy.
I całe owo towarzystwo godne, w olbrzymich szalach kraciastych i w przesiąkniętych przykrą wonią spódnicach ruszyło od bramy Targu aż dzwoniły płyty bruków pod krokami nóg w ciężkiem obuwiu.
Stare handlarki o pomarszczonej twarzy i pożółkłych oczach z babcią Picores na czele, torującą sobie drogę przy pomocy łokci, szły jedna za drugą przez cały Plac Targowy, gdzie również kończono już handel. Za niemi kroczyła Rosario. Ponieważ przybyła pieszo na targ, musiała nieść ze sobą również i kosze własne, opróżnione coprawda zupełnie. Dolores wreszcie podążała za wszystkiemi na ostatku. Mimo odczuwanego bólu, uśmiechała się z przyzwyczajenia, słysząc ze wszystkich stron komplementy mężczyzn zatrzymujących się na widok jej twarzy.
Handlarki wszedłszy do kawiarni, czuły się jak u siebie w domu. Zapach czekolady gorszego gatunku, dochodzący z kuchni, łączył się z wonią zgnilizny koszy Rosario, złożonych tuż obok marmurowych stolików.
Babcia Picores znalazłszy się w chłodnej sali kawiarni i sapiąc, rozglądała się z zadowoleniem dokoła, pełna podziwu i tym razem jak zazwyczaj dla szczegółów dobrze znanego jej zbytkownego urządzenia lokalu, a więc barwnej plecionki pod nogami, białych ścian kaflowych, drzwi szklanych z czerwoną portjerą, maszynki do lodów, wreszcie w głębi sali lady z oszklonemi szafkami do biszkoptów i słodyczy, za którą drzemała gospodyni kawiarni, poruszając leniwie od czasu do czasu trzciną z pękiem fryzowanych wstążeczek papierowych na końcu. Przy każdem poruszeniu owej trzciny unosiły się w powietrzu roje much.
O to czego żądają nie trzeba było pytać. To co zazwyczaj!... Dla każdej filiżanka czekolady i szklanka chłodzącego napoju! Po raz czwarty już tego dnia babcia Picores popijała czekoladę, którą, mimo że była fałszowana, lubiła bardzo, podobnie jak jej towarzyszki. Bo i czyż mogło być coś lepszego na świecie? Naprawdę napój ten życia dodaje! Pomarszczone nosy starych handlarek aż się kurczyły z rozkoszy, wciągając niebieskawą parę unoszącą się z białych filiżanek.
Biszkopciki oblane masą czekoladową znikały szybko w pozbawionych zębów ustach. Obie jednak młode kobiety ledwo się dotykały jedzenia, starając się nawet nie spojrzeć nawzajem na siebie.
Z chwilą, gdy w filiżance nie zostało już prawie ani kropli czekolady, babcia Picores odezwała się przerywając ciszę głęboką.
— Cóżto u licha? Będziecie się dalej gniewały? Ach, handlarki teraźniejsze! Inne były dawniej! Czemużeście się tak nasępiły? Precz wyrzućcie złość z serca. Patrzajcie, jakie dumne! Jak panie! Inaczej było dawniej. Zapytajcie: czyż to raz poturbowałam w czasach dawniejszych każdą z tych koleżanek? (Wszystkie towarzyszki przy tych słowach starej kiwały głową potakując). Nieraz można było dojrzeć ślady sprzeczki poniżej grzbietu, gdy się której podwinęła nieco spódnica, a jednak nie przestawałyśmy być przyjaciółkami, zawsze jedna drugiej starała się okazać życzliwość, stanąć z pomocą w potrzebie. I tak powinno być, do licha! Nie trudno się unieść, ale skoro się ostygnie, trzeba zapomnieć o wszystkiem, po ludzku. Gniewy należy zostawić tam przed kawiarnią, tu zaś powinnyście być przyjaciółkami. Matka moja zwykła była powtarzać przysłowie, które i teraz jeszcze jest znane na Targu:
Gniew, rzecz pewna, gardłu szkodzi,
Kędy coś słodkiego wchodzi.
Babcia Picores oburzała się widząc nasępione miny milczących rywalek.
— Cóż to u licha? Wiecznie będziecie się dąsały na siebie? A moje rady to już nic nie są warte? Rosario, w tejże chwili się rozchmurz. Bardziej jesteś winna, musisz więc uczynić pierwszy krok do zgody.
Rosario z głową spuszczoną, skubiąc frędzelki swego szala, mruczała coś wspomniawszy o mężu, wreszcie odrzekła urywając słowa:
— Ja... tak... jeżeli ona obieca... że go odstręczy od siebie...
Dolores nagle skoczyła, trzymając dumnie głowę.
— To ja mam odstręczać od siebie jej męża? Cóż to, jestem jakiemś czupiradłem, czy straszydłem? Zresztą Tonet jest bratem mego męża, nie mogę więc zamknąć swoich drzwi przed nim, ani też przyjmować go z kwaśną miną... Jestem bardzo łagodna i nie chcę wcale kłótni. Pragnę tylko by mi dano święty spokój, bo i pocóż mię mają brać na języki? Zawsze się jednak znajdą się chętni do plotek, którzy się starają poróżnić przykładne małżeństwa. A że byłam narzeczoną Toneta, zanim wyszłam zamąż za jego brata, to i cóż z tego? Czy to miałoby być czemś niesłychanem? Jakże mię mogą tak oczerniać?... Powtarzam jeszcze raz, że pragnę tylko świętego spokoju. Ale jakże to miałabym odstręczać kogoś od siebie? O, nie! Zapewniam tylko, że jeżeli dotychczas pozwoliłam sobie kiedy na poufałość z Tonetem, to teraz już się to nie powtórzy, aby ukrócić złe języki.
Babcia Picores była zadowolona. To się jej podobało. Grunt dobre serce!
— I cóż, Rosario, to ci wystarczy? Uściskajcież się teraz i wszystko skończone!
Krewniaczki ulegając wreszcie namowom również innych obecnych w kawiarni starych handlarek, uściskały się niechętnie nawet się nie podnosząc ze swoich krzesełek.
Ciotka tymczasem ciesząc się ze swego zwycięstwa, mówiła dalej:
— Czyż to nie głupota naprawdę, ażeby się kobiety kłóciły o mężczyznę? Jeszcze raz mówię: czyż brak na świecie mężczyzn? Najgorszy z nich chciałby oczywiście, aby się wykłócano o niego, każdy jest zarozumiały i dąży do tego, aby wypełniano tylko jego wolę.
Tymczasem zaś, przeciwnie, kobieta musi być energiczną. O tak! i bardzo nawet energiczną! Każda powinna tak postępować jak ja. O, bo też umiałam trzymać w rękach swego męża nieboszczyka tak, że niejednokrotnie musiał mię błagać o przebaczenie!
A z drugiej strony, być zazdrosną o mężczyznę! Śmieszne to jest. Czy która z was wie z całą pewnością, gdzie się mąż obraca po wyjściu z domu? Bynajmniej! Ale czyż warto się przejmować temi oszukaństwami, czyż warto się gniewać i zatruwać sobie życie? A trzeba też pamiętać, że aby mąż kochał swoją żonę, należy być ostrą dla niego. Trzeba robić to, co ja robiłam ze swoim, kiedy miałam choć najmniejsze podejrzenie. Ani się waż zbliżyć do łóżka! Tam gdzieś był w lecie idź i na zimę! Ostro! Pokazać mu ząbki! Żadnych pieszczot ani cackania się! I mąż musi uszanować taką!
Dolores poważna i sztywna, zagryzła usta aby się nie roześmiać.
Rosario nie zgadzała się z tem bynajmniej, co mówiła babcia Picores. Była przecież uczciwą w stosunku do swego męża, miała też więc prawo, aby i Tonet odpłacał jej tem samem. Nie lubiła nieporozumień ani zawikłań.
Stara jednak nie czekała końca wynurzeń Rosario. Podług niej wszystko to było głupiem i fałszywem gadaniem aż do obrzydzenia. Trzeba widzieć mężczyzn takimi jakimi są.
— Prawda, moje kochane?... — zwróciła się do towarzyszek.
Towarzyszki o maskach starych indjan poruszyły się na znak potwierdzenia.
Babcia Picores tymczasem ciągnęła:
— Każdego mężczyznę można ułaskawić. I im gorzej go się traktuje, tem jest wierniejszy i przywiązany jak pies. Zresztą żona, która nie chce mieć żadnych podejrzeń, potrafi uwiązać swego męża do łóżka i dać poznać co to jest spódniczka...
I na tem urwała.
W drzwiach kawiarni ukazywała się od czasu do czasu twarz zniecierpliwionego woźnicy.
Półgłosem objawiał swe niezadowolenie tak, iż poszczególne wykrzykniki dochodziły do uszu handlarek. Gniewało go to, że wóz uważają jakby za swoją własność.
— Czekaj tam, poczwaro! — zawołała ochrypłym głosem stara. — Cóż to u licha, czy może ci nie płacimy?...
Spostrzegłszy zaś, że towarzyszki zaglądają do swoich woreczków z pieniędzmi, wyciągnęła rękę majestatycznie.
— Żadna z was dzisiaj nie płaci. To moje święto. Ja zapłacę, gdyż się cieszę, że nareszcie się pogodziły ze sobą moje krewniaczki.
Wstawszy z krzesła, uniosła w górę wierzchnią spódnicę i z przypasanego woreczka wyjęła najprzód nożyce do rozplątywania ryb, potem nóż zardzewiały, wreszcie garść monet miedzianych, które rzuciła na stół.
Po parokrotnem przeliczeniu, zostawiła kupkę tych monet oblepionych cuchnącą kleistą masą na marmurowym blacie stolika i wyszła z kawiarni. Towarzyszki zaś jej tymczasem wchodziły na stary roztrzęsiony wóz.
Rosario stanęła z próżnemi koszami na chodniku tuż przy Dolores. Obie spoglądały na siebie w milczeniu z pewnem zakłopotaniem.
Babcia Picores zwróciła się do Rosario proponując jej ażeby również usiadła ze wszystkiemi na wozie.
— Sciśniemy się nieco i zawieziemy ciebie do domu... Nie chcesz?... No, jak uważasz! Pamiętaj jednak o danem przyrzeczeniu. Pokój i zgoda!
— Do widzenia, Rosario, — odezwała się z uśmiechem Dolores. — A więc jesteśmy przyjaciółkami!
I kiwnąwszy przyjaźnie głową, weszła na wóz. Za nią się drapała ciotka.
Wóz aż się przechylił pod ciężarem dwóch nowych postaci o dość okazałym wyglądzie.
Gdy wreszcie ruszył, zaskrzypiały koła i zazgrzytało stare żelazo.
Rosario jakby obudzona ze snu, stała jeszcze czas jakiś nieruchomo na chodniku z koszami na ręku, nie wierząc sobie samej, że się pojednała naprawdę ze swoją rywalką.
