P. J. Szafarzyka słowiański narodopis/Oddział I/całość
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | P. J. Szafarzyka słowiański narodopis |
| Wydawca | Zygmunt Schletter |
| Data wyd. | 1843 |
| Miejsce wyd. | Wrocław |
| Tłumacz | Piotr Dahlmann |
| Tytuł orygin. | Slovanský národopis |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | Cała część I |
| Indeks stron | |
KRAJ. Idiom ten rozpościéra się po ziemiach obszernych od narodu ruskiego, bołgarskiego i ilirskiego zajętych, a do trzech europejskich państw, to jest ruskiego, rakuskiego i tureckiego wcielonych, dosięgając na północ Archangielska, na południe Soluna, na wschód bez przerwy Wiatki i Saratowa, rozrzucony aż do Ameryki, na zachód Goricy i Terżyszcz, a nawet aż do Bieły w królestwie Weneckiém. Liczemy w r. 1842 ogółem 62,017,000 Słowian, a to Rusów 51,184,000, Bołgarów 3,587,000, Ilirów 7,246,000, a z tych w państwie ruskiém 48,590,000, w rakuskiém 7,327,000 a w tureckiém 6,100,000.
ZNAMIONA. 1) d przed l się nie wsuwa: sało (sadło), myło (mydło), kadiło (kadzidło), moliti sja (modlić się). 2) d i t przed ł i n się wysuwa: a) pał (padł), weł (wiódł), szeł (szedł), krał (kradł); cwieł (kwitł); b) wianu, wenu (więdnę), wъsprjanu, wъsprenu (przebudzam się), wъzbъnu, (wzbudzam się); swienu (świetnieję, świtam); wъzblesnu (połyskam). 3) przysuwne l zamiast zmiękczającego j po wargowych w, b, p, m: zemla (ziemia), kapla (kapie), krowla (pokrowiec), sopla (piszczel), korabl (korab’), żerawl (żoraw’), jawlu (jawię), kuplu (kupię), dremlu (drzémię), lowlen (łowiony), wablen (wabiony), toplen (topiony), ostawlen (ostawiony), postawlati (postawiać), pogublati (pogubić). 4) m w słowie motriti i w jego pochodnich smotriti, smotrieti, smatrati i t. d. (patrzyć i t. d.).
JĘZYKI. Są trzy: ruski, bołgarski i ilirski, pierwszy z trzéma, drugi z dwiéma, trzeci z trzéma narzeczami, o których tymże porządkiém w szczególności mówić będziemy.
KRAJ. Od Archangielska na północy, a nawet od jeziora Imanderskiego w Łoparzech i przylądka Woronowskiego i ujścia Mezeny do białego morza, aż do rzeki Kubania, ujścia Dniestru, Syhoty, Mukaczewa i Uhwaru w Węgrzech na dłuż, a od Wiatki, Symbirska i Saratowa, a nawet z nieznaczną przerwą od samego Orenburga aż do Grodna do wsi Szlachtowy w Tatrach i Bardziejowa w Węgrzech w szérz mówi lud pospolity jedną i tą samą mową ruską na kilka narzeczy się dzielącą. W ten sposób rozpościéra się język ruski po większéj części europejskiéj Rossyi, po południowo-wschodniéj kończynie polskiego z Rossyą spojonego królestwa, po wschodniéj połowie królestwa Galicyi i Lodomeryi, i po północno-wschodniéj cząstce Węgier, krajów do państwa rakuskiego wcielonych. Zewnątrz tego całego obrębu obszernych ziem i krain istnieje mowa ruska w licznych osadach Rossyan w Sybirze, w uralskich górach nad rzeką Uralem czyli Jaikem, nad brzegami chwalińskiego morza ponad dolną Wołgą i nad Terekiem, za Kaukazem, w Tauryi, nad rzekami Swirz i Ojata między Ladogskim a Onegskiem jeziorem, i prawie we wszystkich posiadłościach berłu cesarza rossyjskiego podległych. Prócz tego w Węgrzech w licznych osadach Rusinow pośród ludu madjarskiego i innego. Liczba ludu na téj ogromnéj przestrzeni jedną i tąż samą mową mówiącego wynosi 51,184,000, z których 48,410,000 do ruskiego, 2,774,000 do rakuskiego państwa należy, 47,844,000 jest wyznania wschodniego czyli greckiego, 2,990,000 uniackiego, 350,000 zachodniego czyli rzymskiego.
ZNAMIONA. 1) Przysuwne e i o między płynnémi l i r i niememi spółgłoskami: bereg (brzég), derewo ( drzewo), bereza (brzoza), żełob (złób), czełowiek (człowiek), zołoto (złoto), poroch (proch), korowa (krowa). 2) Początkowe o zamiast je: odin (jeden), ozero (jezioro), osetr (jesiótr), oleń (jeleń), oseń (jesień). 3) ja zamiast ę: mja, tja, sja (mię, cię, się), mjaso (mięso), rjad (rząd, rzędu), pjad’ (piędź). 4) o zamiast ъ: dołg (dług), wełk (wilk, w czeskiém wlk), sołnce (słońce), torg (targ w cz. trh), pjatok (piątek, tku), uzoł (węzeł, zła), wichor (wichr). 5) e zamiast ь: serdce (serce, srdce), smert’ (smierć, smrt), dierżat’ (dzierzyć, drżeti), sleza (łza, slza), dień, koniec, miecz. 6) Dwa l, twarde ł i miękkie l: głagoł (słowo, hlalol), oreł, igła (igła, jehla), l’zja (lizie w znaczeniu można, lze), lwow (lwi, lwůw, lwí), lgota (przywiléj, ulga, lhota), pol’za (korzyść, plzen), prijatel’ (przyjaciel, přítel), lekar, les (las, les). 7) cz’ zamiast t, cyr. sźt: nocz (noc), mocz (moc), piecz (piec), choczet (chce), gorjucz (gorący), tysjacz (tysiąc). 8) ż zamiast ď, cyr. żd: nuża (nędza, nauze), meża (między, meze), czużij (cudzy, cizí), probużat’ (przebudzać, probauzeti). 9) Gen. l. p. przymiotnych imion na -ogo (-oho): dobrogo, wysokogo.
NARZECZA. Podług zwyczajnego, od nas za prawdziwy przyjętego podziału rozkłada się mowa ruska na trzy narzecza; wielkoruskie, małoruskie i białoruskie, z których się znowu każde na kilka podrzeczy rozpada. Wszystkie te narzecza wiąże jeden piśmienny i literacki język, a tym jest Moskiewski, oddzielny szczep wielkoruskiego.
KRAJ. Granice obejmujące przestrzeń narzecza wielkoruskiego z objęciem także i podrzecza nowogrodzkiego, wychodzą na północy z Kandalaskiéj zatoki, a ciągną się wschodnim brzegiem rzeki Umby na północ ku jezioru Imanderskiemu; odtąd się toczą na południe, około jeziora Kowdy, nadbrzeżem białego morza, i dolną stroną rzek Kemy i Wygu ku jezioru Onegskiemu, daléj wschodnim brzegiem rzeczonego jeziora ku ujściu Wytegry, i korytem téjże rzeki i Kowży ku jezioru Białemu; odtąd obracają się na zachód przez Tichwin, Szlysselburg, rzekę Newę aż za Petersburg; odtąd zstępują ku południozachodowi koło Czyrkowic i Jamburga czyli głównéj dzielnicy Petersburgskiéj aż ku Narwie i wprost na południe korytem téjże rzeki i środkiem jeziora Czudskiego ku ujściu jeziora Pskowskiego, daléj pograniczem gubernii Pskowskiéj a Estońskiéj i Liwońskiéj aż ku Ljumonowu nad Lżą; odtąd się zataczają na wschód pograniczem gubernii Psowskiéj a Witebskiéj aż ku Dzwinie, a daléj na południe pograniczem gubernii Smoleńskiéj, Orelskiéj i Kurskiéj z jednéj strony, a Witebskiéj, Mohilewskiéj i Czernigowskiéj z drugiéj strony aż do Konotopu pod Sejmem; odtąd nachylają się ku wschodowi i ku południowschodowi pograniczem gubernii Kurskiéj a Pułtawskiéj i Charkowskiéj aż za Nikołajewkę nad rzeką Wołczą; odtąd ciągną się środkiem gubernii Woroneżskiéj po Tichéj Semie aż do Donu; odtąd spuszczają się ku południu korytem Donu aż pod Matjuszynę a daléj ku południozachodowi pograniczem ziemi Dońskich Kozaków a gubernii Woroneżskiéj, Charkowskiéj, Jekaterynosławskiéj i Chersońskiéj aż do greckiéj osady Laspi na rzece Kalmiussie; odtąd zwracają się na wschód nad Rjażenojem nad Miusem; odtąd skłaniają się ku południu, koło Taganrogu, przez Azowskie morze, pod osadę Czuberską; tu stąd ciągną się środkiem kraju na wschód ku rzecze Jeji, daléj korytem téjże rzeki aż do Strzedniéj Jegorłycki; odtąd postępują na północ naprzód pograniczem Dońskich Kałmyków a Kozaków ku Sali, potem korytem téjże rzeki aż ku jéj rozgałęzieniu się przy Czyrsku, daléj pograniczem ziemi Dońskich Kozaków a gubernii Astrachańskiéj do wgięcia Wołgi pod Carycynem i korytem Wołgi aż pod Dobrynek, gdzie się około osad niemieckich na zachód ku Medwiedycy wykręcają a nad Sosnówką znów do Wołgi wracają, biegnąc jéj korytem w górę aż pod Kułuniec; odtąd udają się na północzachód pograniczem gubernii Simbirskiéj a Kazańskiéj aż do Batyrewu, tu zstępują przez Karmalejewską ku Surze, wracają po Surze do Wołgi, toczą się około Czeremisów pograniezém gubernii Kazańskiéj a Niżnejnowgorodzkiéj i Wiatskiéj koło Turska, Kotolniczy, Szestakowa i Jekaterińska; odtąd się obracają naprzód ku północzachodowi przez Objaczewskoj do Lalika tu znów ku północwschodowi za Spaskoje i Jarensk nad Wyczegdą; stąd się wznoszą rozmaitemi wygięciami ku północzachodowi przez Niuchockoj, Werkutskoj i jezioro Szajskie ku miastu Pineg nad Pinezą; odtąd biegną ku Mezeni pod Juromską, daléj korytem Mezeni aż ku białemu morzu, a brzegiem białego morza aż za ujście rzeki Umby, skądeśmy to wyszli. Zewnątrz tego obszaru mieszka naród wielkoruski w przeważnéj liczbie i gromadnie szczególnie w gubernii Permskiéj, Wiatskiéj, Kazańskiéj i Orenburskiéj, wraz z wymierającemi narodami szczepu czudskiego i turkotatarskiego, których to czteréch gubernii zupełne zruszczenie w niedługim czasie nastąpi. Przeciwnie wewnątrz téj przestrzeni mieszkają i innoszczepowi; Czudy nad rzeką Medwiedycą w gubernii Twerskiéj, Czeremisi w Kostromskiéj, Mordwini w Niżnejnowgorodzkiéj, Penzenskiéj i Saratowskiéj, Czuwasi we Wiatskiéj, Tatarzy w Tambowskiéj, Niżnejnowgorodzkiéj, Simbirskiéj i Saratowskiéj Niemcy w nowych osadach w Petersburskiéj, Ormianie w gubernii Jekaterynoslawskiéj pod miastem Taganrogiem i t. d. Całe gubernie zaś po większéj części Wielkorusami zaludnione są: Archangielska, Ołonecka, Wołogodzka, Petersburska, Nowogrodzka, Pskowska, Twerska, Jarosławska, Kostromska, Wladimirska, Moskiewska, Niżnéjnowgorodzka, Smoleńska, Kałużańska, Tulska, Rjazańska, Penzeńska, Simbirska, Orelska, Kurska, Woroneżska, Tambowska, Saratowska, i ziemie Dońskich Kozaków; lecz i w gubernii Permskiéj, Wiatskiéj, Kazańskiéj i Orenburskiéj już jest przewaga języka na stronie Wielkorusów, a zanim wiek upłynie gubernie te za czystoruskie poczytane będą. Narzecze wielkoruskie styka się z białoruskiem, na linii od Ljumonowa nad Lżą ku Dźwinie czyli na pograniczu gubernii Pskowskiéj a Witebskiéj, a odtąd na linii od Perełohu nad Dźwiną aż do Chotymska nad Besedem czyli na pograniczu gubernii Smoleńskiéj a Witebskiéj i Mohilewskiéj, daléj z narzeczém małoruskiem na linii już oznaczonéj od Łukowicz przez Tolstodubową, Wołczańsk, Don, Taganrog i Jeją aż do średniéj Jegorłycki: na wschód wbiega ono do siedziby języków i narzeczy turecko-tatarskich i uralskoczudskich, jako téż kałmyckiego, tatarskiego, wotjackiego, permskiego i zyrjańskiego, na północy do samojedzkiego i loparskiego, na zachodzie do czudskiego i litewskiego. Imion szczególnych, miejscowych na téj niezmiernéj przestrzeni i teraz jeszcze po zaginieniu starych bądź to narodowych bądź geograficznych nazw Słowian, Radimiczów, Wjaticzów, Niżowców i t. d. w mowie pospolitego ludu nie mało pozostaje od uczonych krajowców niestety dotąd niezebranych n. p. Jamochoń l. p. Jamochoniec w gubernii Kostromskiéj w okręgu Kineszemskim, Kriwiczy w powiecie Wesjegońskim, Polechi mieszkańcy Bryańskiego powiatu, Korjakowszczyna ziemia przy rzece Unży i t. d. nie wzmiankując już czysto miejscowych imion od rzek i miast n. p. Poszechońcy nad Szechsnią czyli Szeksnią, ruscy Abderyci i t. d. Liczba wszystkich Wielkorusów wraz z Nowogrodzianami wynosi 35,314,000, bez tych zaś 32,084,000, którzy wszyscy są wyznawcami wiary wschodniéj czyli greckiéj, lecz dzielą się na prawosławnych (prawowiernych) i na rozkolników czyli starowierców.
ZNAMIONA. 1) a zamiast bezprzyciskowego o, pierwotnie w mowie Moskwinów, a teraz już wszystkich wykształconych Rusów: Maskwa (Moskwa), waróta (woróta, wrota), gaława (gołowá, głowa), zdarów (zdorów, zdrów); lecz w mowie prostego ludu w niektórych okolicach dla różnicy od białoruskiego pozostaje o niezmienne. — 2) e wszędzie jak je, tak że czystego e wcale nie usłyszysz: djeń (dzień), sinje morje (sine morze), matjeri (macierzy), bjerjeg (bereg, brzég); w niektórych przypadkach jak jo: idjot (idzie). — 3) e zamiast i: wej (wij), bej (bij), pej (pij), lej (lij), széj (szyj). — 4) i zamiast y po g, ch, k; gibat’ (giąć, gibać, czes. hybat), gik (jęk, hek), chiża (chyża, chata, chyże), chitit’ (chwycić, chylit), kist’ (kiść, gałąź), kipiet’ (kipieć, kypiet); tak samo i w obu narzeczach łużyskich, a po g i k także i w polskiém narzeczu. — 5) ь zamiast i: wьju (wiję), bьju (biję), pьju (piję), lьju (leję), szьju (szyję). — 6) o zamiast y przed j: maładoj (młody), czestoj (czestny, poczciwy), woju (wyję), moju (myję), noju (pragnę chciwie, nyji), roju (ryję), kroju (kryję), zaroj (zaryj), razkroj sja (ukryj się). — 7) y rozciągłe, nieomal jak ü: byk (byk), bystrost’ (bystrość), myło (mydło), łysina (łysina). — 8) g, ch i k przed e i i w przypadkowaniu i czasowaniu niezmienne: nagie (nodze), muchie (musze), rukie (ręce), żgi (żarż, pał, cz. żżi), pabiegi (pobież), pieki (piécz), tieki (ciécz), wragi (wraź), znatoki (znawcy). — 9) w zamiast g często koło Moskwy, Tuli, Kaługi i w innych jeszcze okolicach: towa (togo, tego), dobrowa (dobrogo, dobrego), miłowa (miłego). — 10) t w 3 osobie czasu teraźn. trybu oznajmującego: niesiot (niesie), wieziot (wiezie), stajit (stoji), garit (gorze); nie sut (nie są), wiezut (wiezą), stajat (stoją), garjat (gorzą). —
PODRZECZA. Oczywistą jest, że narzecze tak wielkie i rozległe ziemie zajmujące nie może wszędzie jedno i to samo być, i że się naturalnie podług krajin i gałęzi narodu na więcéj podrzeczy rozkłada. Liczbę i rożnice tych podrzeczy ruscy uczeni niejednostajnie podają. Pominąwszy inne, przytoczémy tu podziały najświéżéj przez Sacharowa (Skaz. rusk. nar. 1841. 8.) uczynione. Mówi on: „Wielkoruskie narzecze dzieli się na podrzecza 1) Moskiewskie, 2) Nowogrodzkie, 3) Suzdalskie, 4) Zawołżańskie. Moskiewskie podrzecze obejmuje następne różnorzecza 1) Moskiewskie 2) Tulskie, 3) Rjazjańskie, 4) Kałużanskie, 5) Twerskie i 6) Władymirskie. W Nowogrodzkiém podrzeczu mieszczą się różnorzecza 1) Nowogrodzkie, 2) Archangielskie i 3) Onegskie. Do Suzdalskiego podrzecza należą różnorzecza 1) Suzdalskie, 2) Jarosławskie, 3) Kostromskie, 4) Galickie i 5) Muromskie. Zawołżańskiego podrzecza podrzędnemi różnorzeczami są: 1) Wołogodzkie, 2) Permskie, 3) Ustjużskie, 4) Sybirske i 5) Ofeńskie czyli język chodebszczyków (przechodników, to jest wędrownych krosnarzy, kramarzy). Małoruskie narzecze dzieli się na podrzecza 1) Kijewsko-Perejasławskie, 2) Słobodzkie i 3) Wołyńsko-Podolskie. Kijewsko-Perejasławskie podrzecze rozciąga się po całéj Zaporożskiéj i Czarnomorskiéj ziemi. Słowniki białoruskiego narzecza pozostały nam w dziéłach przez Zizanija i Beryndę wydanych.“ Nic on tu dokładnego o znamionach i właściwościach każdego z tych narzeczy, podrzeczy i różnorzeczy nie podaje. Nadeżdin przyjmuje (w Encykl. Lex. T. IX. Wyd. Let. liter. 1841. T. 95) trzy narzecza: 1) baltycko-ruskie czyli białoruskie, 2) pontycko-ruskie czyli małoruskie i 3) wschodnio-ruskie czyli wielkoruskie, ze zmięszania się, rzecze on, owych obu, szczczególnie w skutku przesiedlania i osiedlania wynikłe. To ostatnie dzieli on na dwa podrzecza: a) Nowogrodzko-Suzdalskie, w północnych krainach Rossyi, w ziemiach niegdyś wolnéj rzeczypospolitéj Nowogrodzkiéj i w dzielnicach książąt Dołgorukowiczów, to jest w wielkiém księstwie Suzdalskiem i jego przyległościach, Rostowie, Twerze, Bieloozierze, północnym Haliczu, w Wielkim Ustjugu, Kostromie i Niżnéj-Nowgorodzie, daléj odtąd przez Ural aż do Sybiryi rozszerzone; b) podrzecze Rjazańskie, w ziemiach dawnego księstwa Rjazańskiego, potém wzdłuż rzeki Oki, teraz granicą między obiéma podrzeczami będącą, przez kraje nad dolną Wołgą (przez gubernią Kazańską, Simbirską, Saratowską, Penzenską, Tambowską i t. d.) aż do chwalińskiego morza sięgające. Mowa Moskiewska, która się podług niego z podrzecza Rjazańskiego wyrodziła istnieje, mówi on, jak ostrów w kraju podrzecza Nowogrodzko-Suzdalskiego. Główną cechą podrzecza Nowogrodzko-Suzdalskiego jest o: hołowá, howrojú, Rjazańskiego zaź a: gaławá, gawarjú. Dwaj inni uczeni Ruscy, G—y i K—y, zadość czyniąc naszemu życzeniu podali nam te wyśledzenia. Narzecze wielkoruskie dzieli się na dwa podrzecza: a) Władimirskie czyli Niżnéj-Nowgorodzkie, którego krajem gubernia Władymirska, Jarosławska, Kostromska, Niżnéj-Nowgorodzka, Permska, Wjatska, Orenburska, Kazańska, Simbirska, Saratowska i Astrachańska, i b) południowe czyli Moskiewskie podrzecze, panujące w gubernii Moskiewskiéj, Rjazańskiéj, Penzeńskiéj, Tambowskiéj i t. d. Znamiona, któremi się piérwsze od drugiego różni, są oprócz mnóstwa oddzielnémi formami i znaczeniami różniących się słów, następujące: 1) o bezprzyciskowe zostaje niezmienne: gołowa, zołoto; 2) e pierwotne bądź jako o: jołka (jodła, jedle); bądź jako i: miaja (mnie), zilony (zielony), iszczo (jeszcze), lecz wsuwne e (zamiast ь i ъ) zawsze jako i: wirch (wiérzch); 3) glja zamiast dlja; 4) -at zamiast -ajet (-ajot): djełat i t. d. Z tego krótkiego zarysu widno, że tu jeszcze nie mało pracy potrzeba, aby pomrok, który nam oddalonym jasny przegląd stosunków pokrajowych narzeczy wielkiéj Rossyi zaciemnia, rozświéconym był. Ze wszystkiego tyle się zdaje wyjawiać, że między podrzeczem Nowogrodzkiém a właściwem wielkoruskiém czyli Rjazańskiem trzecie nie mniéj ważne, Suzdańskiém czyli Władymirskiém zwane, środkowe miejsce zajmuje, i przez gubernią Kostromską, Jarosławską, Władymirską, Niżnej-Nowgorodzką i Wjatską się rozpościéra. Wołogodzka i Archangielska, zdaje się, że się zbliżają do Nowogrodzkiego podrzecza; Kazańska, Simbirska, Saratowska i Orenburska do Moskiewskiego czyli Rjazańskiego. My tylko na teraz o podrzeczu Nowogrodzkiem poniżéj nieco obszerniéj pomówiemy. —
LITERATURA. Ruska literatura obecnego czasu z pomiędzy wszystkich słowiańskich tak obfitością i rozmaitością, jak i wybornością płodów, niezaprzécznie piérwsze miejsce zajmuje. W jéj rozwinięciu się co do postępu czasowego bardzo widocznie, dwóch okresów dopatrzyć można: dawniejszy, od wprowadzenia wiary chrześciańskiej i liturgii słowiańskiéj za Wołodimira (988) aż do Piotra Wielkiego, nowszy zaś, od tegoż panującego, odnowiciela Rossyi i twórcy niniejszéj jéj potęgi, aż do czasu teraźniejszego. Główne cechy jednego i drugiego okresu zasadzają się na języku i stylu; i tak w piérwszym okresie pisano narzeczem cérkiewnem, ruszczyzną mniéj więcéj przeplataném, a tylko bardzo rzadko bądź w politycznych, bądź to w poetyckich dziéłach używano czystego narodowego języka, dla czego téż literatura w ciasnych granicach teologii i kronikarstwa pozostała; w drugim zaczęto pisać czystym narodowym językiém podług podrzecza Moskiewskiego, acz nie bez stroju i obrąbków z języka cérkiewnego, a literatura stała się ogólną, wszechstronną, i, jak Rossyanie mowią, „miesztjańską“ (mieszczańską). Zaraz po rozszérzeniu chrześciaństwa zaczęło się téż spisywanie ksiąg na Rusi. Książe Jarosław zebrał, ułożył, i wydał stare prawa ruskie, znane pod nazwą Prawdy ruskiéj (1016-1020); nieznany mnich spisał żywot św. Wołodimira (około 1037); Łuka Żidjata duchowne mowy i nauki (1059); Nestor (nar. 1056, um. 1115 lub téż 1116) napisał kronikę ruską, najważniejszy historyczny zabytek owego wieku; ksiąze Wołodimir Wszewołodowicz Monomach nauki dla swych dzieci (1125); Kyrill Turowskij piękne kazania (około 1150 — 1180); Daniel opis podróży nazwany „palomnik“ (ok. 1200 —1210), inni inne dziéła. Z płodów poezyjnych doszły nas: Słowo o pułku Igorowym, z końca XII. stulecia, powieść o napadzie Mamaja z XV. wieku, i różne pieśni ludu (wydane 1804, 1818), niesłusznie Kozakowi Kirszy Daniłowi przypisane. Najmilszy jednakie spadek duchowego życia owegu czasu złożono dla potomności w owoczesnych kronikach i dokumentach, czyli publicznych, urzędowych pismach nieomal wyłącznie czysto po rusku pisanych, jakiemi się w téj mierze na ów wiek żaden inny naród poszczycić nie może, a których rzetelném i zupełném wydaniém teraz się z rozkazu cesarza oddzielne towarzystwo zajmuje. W czasach wpadu Tatarów i po wypędzeniu ich pisano wprawdzie najwięcéj książek treści nabożnéj, lecz i kronikarstwa zupełnie nie zaniedbywano, w czém i po zaprowadzeniu druku do Rusi (1553) daléj postępowano. Makarij wygotował ogromne dzieło żywotów świętych, Welikie Czetii Minei (1546); Kurbski pisał dzieje cara Jana Srogiego; Zizanija, Smotricki i Berynda piérwsze grammatyki i słowniki. Uwagi godnémi płodami prawodawstwa owoczesnego są: Sudebnik (1559) i Ulożeni (statuta) (1649). — Piotr Wielki postawił Rossyą w rzędzie głównych europejskich mocarstw; on to nadał literom ruskim nowy krój (1704) a literaturze nowy biég. Za jego czasów zakwitli oprócz duchownych i świeccy pisarze: Kantemir (1708-1744), Tatiszczew (1686-1750), Tred’jakowski (1703-1769). Lecz twórcą i ojcém nowszéj literatury ruskiéj jest Łomonosow (1711-1765), jeden z największych duchów, które się dotąd na widnokręgu ruskiéj literatury zjawiły. Między jego współczesnymi celuje nad innych poeta Dierzawin (1743-1816). Na wyższy stopień tak bogactwa jak i doskonałości podniosła się literatura ruska za Karamzyna (1765 —1826), początkodawcy lżejszéj ruskiéj prozy. Z poetów jego czasu przewyższa innych Zukowskij (ur. 1783); klassycznéj sławy dostąpił u całego narodu ruskiego jako niezrownany bajkopisarz Kryłow (ur. 1768). Trzeci po Łomonosowie i Karamzynie stopień stanowi w literaturze narodowéj gienialny poeta Puszkin (1799 — 1838). Okres od niego się poczynający jeszcze trwa, a ocenienie mężow w nim się odznaczających już tu dotąd nie należy. Ku nabyciu zupełniejszéj znajomości tak piśmiennéj jak i prostonarodowéj mowy, jako też i literatury ruskiéj mogą przedewszystkiém grammatyki, słowniki, zbiory pieśni ludu i historye literatury posłużyć. Bardzo dobre grammatyki języka ruskiego mamy przez Puchmajera (1820), Grecza (1827) i Wostokowa (1831); dokładnego, krytycznego słownika dotąd jeszcze nie dostawa; z wydanych najlepszy jest przez Sokolowa (1834), chociaż całkiém po rusku. Między zbiorami narodowych pieśni ludu, których wielka liczba, najwyżéj ceniony Moskiewski u Nowikowa (1780), przez Kaszina (1833), a nadewszystko przez Sacharowa (1838). Historyą literatury ruskiéj pisali, oprócz innych, Jewgenij (1818, 1827, 1838) i Grecz (1822). —
KRAJ. Nowogrodzianie są oddzielną gałęzią Wielkorossyan, jak niegdyś politycznym rządem, tak jeszcze podziś dzień domową czyli pospolitą mową od swych braci widocznie się różniący. Jak daleko to odrębne podrzecze na północ do gubernii Ołoneckiéj, Wołogodzkiéj, Archangielskiéj i innych zasięga, nie podobną nam było w oddaleniu śledzącym z pewnością się dowiedzieć; dla czego téż tu tylko środek niniejszéj jego ziemi czyli pierwotną jego kolébkę i starodawne siedliska dokładniéj skreślimy. Granice na północ, zachód i południe od Biełoozera aż do Perełohu nad Dźwiną, dochodzą do granic narzecza wielkoruskiego, już po wyżéj opisanych; wschodnie granice zaś są te: rzeka Moża, miasta Rżew i Torżok, rzeka Medwiedica do ujścia we Wołgę, rzeka Wołga, do Pestowy; tu stąd daléj pogranicze gubernii Twerskiéj i Jarosławskiéj az do rzeki Mołogi, i Nowogrodzkiéj a Jarosławskiéj i Wołogodzkiéj aż do północnego rogu jeziora Kubińskiego; odtąd rzeka Pozorobiszcza, miasto Kiriłów i rzeka Szeksna aż do Biełoozera. W tym obwodzie zawarte są cała gubernia Pskowska, Nowogrodzka, Petersburska i największa część Twerskiéj; Smoleńskiéj zaś tylko mała cząstka. Liczba ludności na téj przestrzeni, nie uwłaczając pewniejszemu wyśledzeniu, wynosi 3,230,000; wszyscy, jak już tam gdzie o Wielkorossyanach mowa była powiedziano, należą do kościoła greckiego czyli wschodniego.
ZNAMIONA. 1) i zamiast ie, jak w małoruskiém: chlib (chléb), snih (śniég), bih (biég), so wsim (ze wszém), na hori (na górze), u świti (w świecie). — 2) i i y mięszane, i jedno za drugie używane: oni i ony, Żidi i Żidy, na hory zamiast na hori (na górze). 3) o bezprzyciskowe zostaje niezmienne: worożь (wroźbiarz), tudyko (tedy), sjudyno (odtąd), swojím nohám, Korostin. 4) o zamiast e po miękkich: joho, jomu. 5) u zamiast w: u horodi (w grodzie), u hori (w górze); i naopak. 6) w zamiast u: wżeli (jużli), w mene (u mnie). 7) h zamiast g: hora, hrebat’ (brzydzić się), szuhaj (lajbik, w ruskiem duszegrzejka). 8) c zamiast cz: casto (często), mołcat’ (milczeć), cerez (czrez, przez), siecja (siekać), Iwankowic, Cernihow, Polocane, w Ostaszkowskim i Torżeckim ujeździe; i przeciwnie 9) cz zamiast c: czip (w.rusk. ciep’, wrzeciądz), hornicza(izba, w czesk. swietnice), Nowohoroczkij, rukawicz (msc., rękawica}, parobczi (parobcy), Niemczi (Niemcy) w Demjańskim powiecie. 10) joho, jomu i t. d. po przyimkach bez n: w joho (u niego), ot joho (od niego). 11) Odrzuca się i w 6 przyp. l. mn.: swojim rukam (swojemi rękami). 12) Odrzuca się t w 3 osob. czasn teraźn. trybu oznajm.: bude, ide, chodi, budu (będą), idu (idą) chodia (chodzą). Lecz w gubernii Pskowskiéj, i w powiatach Nowogrodzkiéj stycznych z gubernią Smoleńską i Twerską daje się słyszeć miękkie t’: budet’, budut’. — 13) Używanie imiesłowu zamiast czasu przeszłego: ja priszedszi zamiast ja priszeł (ja przyszedłszy zam. ja przyszedłem). W końcu jak w wielkoruskiem przed je, tak się téż w Nowogrodzkiém podrzeczu g, ch i k przed i powstałém z je nie zmieniają.
RÓŻNORZECZA. O różnorzeczach tego wielką przestrzeń ziemi zajmującego podrzecza na teraz nic pewnego wyrzéc nie możemy; tylkośmy o mowie mieszkańców powiatu Wesjegońskiego dosłyszeli, że się tam Kriwicka zowie, i że się szczególnie zmianą miękkiego d’ w dz, dzień (dzień), dziesjat (dziesięć) i t. d., od Nowogrodzkiego różni.
LITERATURA. Nowogrodzianie, jak wiadomo, z resztą Rossyan wspólnego piśmiennego języka uzywają, i wspólną literaturę tworzą; dla tego téż o własnéj ich literaturze mowy być nie moze. Rozumiemy takie pisma, z którychby jakiéj takiéj znajomości podrzecza Nowogrodzkiego nabyć można; a takowych dostawa. Nowogrodzcy obywatele zaraz od czasu przyjęcia wiary chrześciańskiéj byli miłośnikami naukowych wiadomości: dla nich wydał książe Jarosław Prawdę ruską (1016 — 1020); u nich ułożył książe Upir Lichy księgę proroctw (1030), diakon Grigorij przepisał ewangielią dla Ostromira (1056 — 1057) i t. d. W mnogich na ziemi Nowogrodzkiéj powstałych piśmiennych pamiątkach można dośledzić ich krajowego podrzecza, co jest dowodem jego odległéj starożytności. Takowemi pamiątkami są: Kwestje (otázky) mnicha Cirika (ok. 1136 — 1165), wydane przez Kalajdowicza (1821); kronikarz Nowogrodzki od r. 1017 — 1353, dla rozróżnienia nazwany piérwszym, wydany 1781, 1819 i 1841, kronika Pskowska, wydana przez Pogodina (1837), a nadewszystko urzędowe dokumenta i pisma rzeczypospolitéj Nowogrodzkiéj od połowy XIII. stulecia aż do r. 1471, zebrane i wydane w Gosudarstwennych gramotach (1813 — 1826), w aktach archeograficznéj expedycyi (1836), w aktach jurydycznych (1838), w aktach historycznych (1841) i w innych pieczą cesarskiego archeograficznego towarzystwa na widok publiczny wychodzących pismach.
KRAJ, Obwód narzecza tego zaczyna się przy Chotymsku nad Besedem, gdzie rozgranicza gubernią Smoleńską od Mohilewskiéj, i idzie na przemian ku zachodowi, południu i południozachodowi, pograniczem gubernii Czernigowskiéj a Mohilewskiéj do Łojewa, i pograniczem gubernii Czernigowskiéj a Mińskiéj po Dnieprze do ujścia Prypeci; odtąd postępuje na zachód naprzód po Prypeci aż do Biełosorok, potém pograniczem gubernii Kijewskiéj i Wołyńskiéj, a Mińskiéj i Grodzieńskiéj aż do Bugu pod Włodawą; odtąd się skręca ku północy korytem Bugu aż do strumyka Przesieki niżéj Drohiczyna; tu przechodzi do królestwa polskiego, i zestępuje ku południu przez Łosice, Białą, Międzyrzécz, Radzyń, na wschód od Lublina prosto do Szczebrzeszyna: tu stąd się zatacza ku południo-zachodowi przez Raków i Momoty, gdzie do królestwa Galicyi przechodzi, do Ułanowa nad Sanem, i ciągnie się daléj ku południu przez Leżajsk, a obok Grodziska aż pod Brzozów, odkąd się ku północy wykręca, Żyznow, Wysoką, Bratkowkę i t. d. obchodzi, i tak do Budzynia się wraca, i przez Duklę, Żmigród, południowo od Gorlicy i Grybowa ku wsi Roztoce nad Popradem się ciągnie, wsie Szlachtowę, Czornowodę, Byłuwodę i Jawirki za tą rzeką okrąża, i na powrót pod Piwniczną dochodzi: tu stąd obraca się ku południo-wschodowi z początku korytem Popradu, Galicyą od Węgier odgraniczającego, aż do Leluchowa, potém przechodząc do Węgier, korytem Tiepli przez Rokitów ku Długiéj Łące powyżéj Bardziejowa; odtąd na południe przez Kurimę, aż blisko Hanuszowic nad Tjeplą; tu stąd skręca się ku północy, i obchodzi Stropków, Sninę i Humenne, czyli siedliska tak nazwanych Sotaków, dochodząc znowu Tjepli poniżéj Hanuszówca; odtąd zmiérza ku południowi korytem Tjepli i Ondawy aż do ujścia Ternawy; odtąd biegnie na wschód powyżéj Butkówca, przez Mukaczewo aż powyżéj Berehów; odtąd się toczy napowrót ku zachodowi do Latoricy, około Dobronia i Kasonia, i wraca się znowu pod Berehi; odtąd się wije ku wschodowi poniżéj Sylesza przez Holmy około Hustu, a daléj z małemi wyminkami, korytem Cisy aż do Syhoti; tu stąd obraca się wschodnim brzegiém Białéj Cisy aż pod Jasin, gdzie granic galicyjskich dosięga; odtąd zestępuje pograniczém Galicyi a Węgier aż do żródeł Białego Czeremosza, gdzie do Galicyi wchodzi, i zagarnia Izwor, Szypot wyższy, Ruskę, Baniliw, Petrowce, Kupkę i Tereszeny, poniżéj Bojany nad Prutem do rossyjskiéj Bessarabii wstępuje, tu północnym jéj przesmykiem powyżéj Briczan daléj ku Soroce i Cekiniwce nad Dniestrem się ciągnie; odtąd częścią korytem Dniestru, częścią suchą ziemią około wołoskich wiosek koło Kamenki, Rybnicy, Duboszary, Hrihoropola się wije, naprzód do ujścia Dniestru, potém daléj na wschód brzegiem morskim aż do Perekopu w Tauryi się przedłuża; tu stąd przeskakuje za morze do ujścia Kubania, obchodzi czarnomorskich Kozaków, z początu korytem Kubania aż do gubernii Woroneżskiéj, potém środkiem kraju pograniczem gubernii Kaukazkiéj aź do Strzedni Jegorlickiéj; odtąd suchą ziemią pod Czubursk, odkąd przez morze do Taganrogu przechodzi, i po linii, już powyżéj w ograniczeniu Wielkorusów skreślonéj, do punktu przy Chotimsku nad Besedem, od któregośmy wyszli, dobiéga. Kraj tego narzecza małoruskiego obejmuje w Rossyi: gubernie Wołyńską, Kijewską, Czernigowską, Pułtawską, Charkowską, część Woroneżskiéj (około ćwierci), Jekaterynosławską, Chersońską, Taurycką z ziemią czarnomorskich Kozaków, Podolską i cząstkę Bessarabii; w królestwie polskiém część gubernii Podlaskiéj i Lubelskiéj, w królestwie Galicyi i Lodomeryi okręgi Przemyślski, Lwowski, Źołkiewski, Złoczowski, Tarnopolski, Brzeżański, Samborski, Sanocki, Stryjski, Stanisławowski, Kołomyjski, Czortkowski i cząstki Rzeszowskiego, Jasielskiego, Nowo-Sandeckiego i Czernowieckiego, czyli Bukowiny; w królestwie węgierskiém stolice Bereską, Uhwarską Ugocką i Marmaroszską w większéj, a Zemneńską i Szaryszską w mniejszéj części, pomijając tu osady po innych stolicach rozrzucone. Istotnie zewnątrz tego zagraniczenia daje się słyszeć narzecze małoruskie w rozrzuczonych osadach Rusinów w Węgrzech, w stolicach przed i za Cisą leżących (dwie osady Kucura i Kerestur aż w Baczskiej, a jedna Szid aż w Sremskiéj stolicy za Dunajem), w Mułtanach, w Wołoszech, Bessarabii i Tauryi. Wewnątrz téj przestrzeni znajduje się kilka mów i języków obcych, jakby wyspy; mianowicie język polski w Galicyi okolo Feldsztyna i Chyrowa, jako téż między Zarszynem i Bukowskiem południowozachodnio od Sanoku; język serbski w gubernii Chersońskiéj i Jekaterynosławskiéj, od Kryłowa i Kaljużyny nad Dnieprem, aż do Torhowicy nad Siniuszą; mowa niemiecka w Galicyi w różnych miejscach, osobliwie pod Lwowem i Haliczem, w gubernii Chersońskiéj przy Odessie i powyżéj Nikołajewa, w gubernii Czernigowskiéj nad Djesną i pod Bachmaczem w gubernii Woroneżskiéj przy wtoku Sosny do Donu, w gubernii Jekaterynosławskiéj nad Dnieprem przy Podhorodnie, i niżéj naprzeciw Alexandrowska i ostrowiu Chortickiego, w gubernii Tauryckiéj nad rzeką Mołoczną; język grecki w pomorzu Azowskiém nad rzeką Kalmiusem i Miusem; w końcu mowa turecka w témże pomorzu od Perekopu aż do Kalmiusu. Narzecze małoruskie styka się na wschodzie z wielkoruskiém po linii od rzeki Jéji aż do Chotimska nad Besedem, na zachodzie i północy z białoruskiém po linii od Ljumonowa aż do ujścia rzeczki Prjesieki do Bugu w okręgu Białostockim; na zachodzie naprzód z polskiém po linii od Bugu do Szlachtowy i Piwniczny, potém z węgiersko-słoweńskiém narzeczem aż do ujścia Ternowy w Ondawę; na południu z językiem madjarskim po linii od Ondawy aż do Holmu, tu z wołoskim aż do ujścia Dniepru, potém z tureckim, niemieckim i greckim aż do Taganrogu, w końcu z czerkieskim nad Kubaniem i tureckim od Kubania do Jeji. Miejscowych szczególnych nazw w Rossyi mniéj jest (Ukrajina, Ukrajincy, Zaporożcy i inne znane, częścią téż już zastarzałe, Postolnicy w Podlasiu na lewym brzegu Bugu), w Galicyi i Węgrzech ich więcéj: tak są Lemkowie (Lemki) w dawnéj ziemi Sanockiéj i w powiecie Bieckim, których gałęziami są w północnych Węgrzech nad górną Ondawą Krajiniacy (Krajiniaki), Bojkowie (Bojki) w ziemi Zydaczewskiéj i Halickiéj, a siedziba obu nazywa się Podhorzi (Pidhirje, Podgórze), Hucuły na skraju Kutą i Pokuciem zwanym, których gałęzią Czewacy (Czewaki) pod górami nad Tereświą, Opole (Opilje) czyli ziemia Lwowska, gdzie Hriwniacy (Hriwniaki), Doły okolica Przemyślska i Jarosławska i t. d. Liczba Małorusów, po wyłączeniu wszystkich innojęzycznych, mianowicie Polaków, których co do szlachty i mieszczaństwa w zachodnich czyli przeddnieprskich guberniach Małorusi, jako téż i we wschodniéj Galicyi mnóstwo, potém Żydów, których, tu niemniéj, Niemców, Greków, Turków i t. d., wynosi do 13,144,000 dusz, z których 10,370,000 do Rossyi, a 2,774,000 do Austryi, i to 2,149,000 do Galicyi, a 625,000 do Węgier przypada. Z tych jest 10,154,000 Chrześcian wyznania wschodniego czyli greckiego, a 2,990,000 tegóż wyznania z kościołem rzymskim połączonych, skąd się Unitami czyli ze słowiańska Unijatami zowią, a z tych ostatnich 2,774,000 w Austryi, a 216,000 w królestwie polskiém.
ZNAMIONA. 1) i zamiast e: świt (świet, świat), lito (leto, lato), tisto (tjesto, ciasto), misiac (miesiąc), hnizdo (gniazdo), biłyj (biały); tak po części i w narzeczu serbskiém, podług wysłowienia Sławońców i Dalmatyńców rzymskiego wyznania, téż i w czeskiém. 2) i zamiast o (także i po gardłowych h, ch, k): kiń (koń), mij (mój), niżka (nóżka), dwir (dwór), sokił (sokół), pidoszwa (podeszwa), pidile (padół), pidkiw (podków); to samo i w zgasłem drewiańskiém narzeczu polabskich Słowian. 3) o bezprzyciskowe bez zmiany: do domońku (do domeczku), szyrokoho (szerokiego), mołodci (mołodcy). 4) y zamiast i, cyli y i i jednako brzmiące, nieco wężej jak wielkoruskie y: łyst (list), pysati (pisać), miłyj (miły), nosyt’ (nosi); dla tego d, n, t i l przed pierwotném i brzmią twardo, poniewaź się to i jak y wymawia; lecz przed i powstałém z e i o miękko: diwcza, niżka, stił, bito. 5) u zamiast w: u lisi (w lesie), uslid (w ślad), uczora (wczora); i na opak 6) w zamiast u: wże (już), wmiraju (umiéram). 7) h zamiast g: bohiw (bogów), hadaju (gadam), hora, hodi (dość, godnie). 8) k zamiast c: kwitka (f., zamiast cwietka, kwiatek); lecz i cwit (kwiat) używane. 9) chw zamiast f: chwartuch (fartuch), chwasolja (fasole). 10) w często zamiast ł: wowk (wilk), pownyj (pełny), żowtyj (żółty), pysaw (pisał), ljubyw (lubił), kazaw (kazał). 11) c, s, z zamiast k, ch, h przed i zamiast e stojącém: diwci (dziewce), swasi (swachnie), nozi (nodze), na dorozi (na drodze); a ż i cz zamiast h i k w imperatywie: stereży (strzeż), dwyży (dzwignij), peczy (piécz), teczy (ciécz); lecz w nom. l. mn. k, ch, k pozostają: worohy (wrogi), Turky (Turcy). 12) i przedsuwne: ik, iko (k’, ku, do). 13) w przedsuwne przed o (i) i u: wiwcja (owce), wiczi (oczy), win (on), wid (od), wułycja (ulica), wucho (ucho). 14) Zakończenie żeńskie -cja zamiast -ca: mołodycja (mołodyca), troicja (trójca), carycja (carzyca, cesarzówna). 15) Tryb bezokoliczny -ti spływa z zaimkiém sja w -ccja: kochaccja (kochać się), spodiwaccja (spodziéwać się). 16) Trzecia osoba w czasie teraźn. trybu oznajm. w l. p. po e odrzuca t’: wede, kłycze (krzyczy), nese, rehocze (rzechoce); ale po i i w l. mn. t zatrzymuje: chodyt’ (chodzą), stoit (stoji), biżyt (biegną), nosyt’ (noszą). 17) Czas przyszły téż z imu złożony: mohty-mu (będę mógł), mohty-mem (módz będziemy). 18) Zdrobniałych form mnóstwo, nawet i w czasownikach: spatky (spać, sypiuniać), jistky, jistoczky (jeść), huljatky (przechadzać się); równie w rzeczownikach i przymiotnikach: matuseneczka(matusineczka), harneseńskyj (piękniuteńki), macjupeseńkyj, macjupeseniczkyj (maciupci, maciupciuchny) i t. d. 19) Przymiotniki zgrubiałe naennyj: zdorowennyj, dużennyj, wrażennyj (zdrowiachny, bardzo zdrów i t. d.). —
PODRZECZA. Małoruskie narzecze na kilka podrzeczy się dzieli: i tak inaczéj w okolicy Kijewa i Perejasławia, czyli między Dnieprem a Sejmem, inaczéj w podkraju Diesny, inaczéj w końcu w podskrzydlu Tatrów i w Tatrach samych mówią. Od Sejmu do Diesny n. p. miasto i powstałego z o daje się słyszeć ui: kuiń, sjuil’; Karpatorusini mają -jä zamiast -ja: wzjäw (wziął), koroljä (króle), pszenycjä (pszenica); ö zamiast o: pidbödżaje (podbudza), pöżarewi (pożaru), a dż zamiast ż: medży (między): nudża (nędza). —
LITERATURA. Chociaż Małorusini w piśmiennym języku i literaturze z braćmi swymi Wielkorusami od dawna ściśle zjednoczeni są, znajdują się przecież rozliczne tak dawniejsze jak i nowsze dzieła, bądź to całkiem, bądź to częścią w prostem małoruskiém narzeczu napisane, z których dokładnéj jego znajomości nabyć można. Już w najstarszych południoworuskich piśmiennych pamiątkach, jak n. p. w obu Sbomikach przez diakona Jana pisanych 1073 i 1076, w ewangielium Kryłoskiém 1143, w Obsztniku XII. stulecia we Wiedniu i t. d. znajduje bystrzejsze i wprawniejsze oko niejeden ślad małoruskich form, których liczba w poźniejszych rękopismach, n. p. w Ephremie Syrskim 1870 i innych, jako téż w dyplomatach książąt Włodimirskich i Halickich z XIV. wieku, widocznie wzrasta. W XV. i XVI. stuleciu, kiedy w zachodniéj Rusi najwięcéj pisano i drukowano narzeczém białoruskiém, a przynajmniéj na pniu białoruskim zaszczepioném, i w Małorusi jakiś pośredni skład z białoruskich i małoruskich żywiołów, nie bez przymiészek z cérkiewnego języka, tworzyć się zaczął. W czasie od 1556 — 1561 przełożył Michał Wasiljewicz, archipresbyter Sanocki, cztéry ewangielie z języka starosłowiańskiego czyli cérkiewnego, który on bołgarskim zowie, na małoruski. W nowszym czasie zaczęli niektórzy miłośnicy macierzystego narzecza pisać i wydawać poezye, powieści i inne zajmujące dziéła w prostéj, czystéj, powabem tchnącéj małorusczyźnie, co jako szczegółowość, w tém swojém ograniczeniu jednocie literatury nie szkodząca, zawsze swoją zasługę chwalebną ma. Początek zrobił Kotljarewski przeodzianą Eneidą (1798; 1809), w ślady szli za nim Pawłowski (1818), Maxymowicz (1827), Srezniewski (1833). Hrebinka (w rusko Grebenko, 1834), Kwitka (allegoryczném imieniem Osnowjanenko 1834), Bodjański (1834), Synelnihów (in. Dowhonosenko 1836), Zabiła (w rusk. Zabieła, in. Topola, 1837), Metliński (in. Mohyła, 1839), Kostomariw (in. Hałka, 1839), Borowykowski, Szpyhocki, Szaszkiewicz, Ilkiewicz (1840) i inni. Lichą grammatykę tego narzecza wydał Pawłowski (1818); u Łuczkaja (1830) i Łewickiego (1834) narzecze małoruskie nie dość ściśle od cérkiewnego oddzieIone. Słownika nie dostawa jeszcze. Dobre zbiory pięknych i wdziękiem ujmujących małoruskich pieśni wydali książe Certelew (1819), Maxymowicz (1827; 1834), Zaleski (1833), Sreznewski (1833), Markiewicz (1840), Pauli (1839) i inni.
KRAJ. Linia kraj tego narzecza określająca zaczyna się przy Ljumonowie nad rzeką Lżą, zachodniowo poniżéj Opoczki, na pograniczu gubernii Pskowskiéj a Witebskiéj, i zestępuje na południe koło Ljucyna przez Rajbykozy, Torczyłowo i Dagdę ku Pridrujsku nad Dźwiną, a daléj wschodnim skrajem gubernii Wileńskiéj przez Brasław, Rodupiszki ku Zaszkiewiczom nad Wilią, odtąd na zachód przez Olszany, Traby, ponad Iwiem i Lidą do Grodna; odtąd schyla się ku południu zachodnim brzegiem okręgu Białostockiego przez Knyszyn, Białystok, Bocki ku ujściu strumyka Priesieki do Bugu; odtąd, zmierzając na przemian na wschód i północ, wpada naprzód do linii granicznéj narzecza małoruskiego, już powyżéj skreślonéj, aż do Chotimska nad Besedem, daléj po linii narzecze wielkoruskie zakreślającéj także już wzmiankowanéj, aż do Ljumonowa, skądeśmy to wyszli. Tym sposobem narzecze białoruskie rozpościéra się po całéj gubernii Mohilewskiéj i Mińskiéj, po większéj części gubernii Witepskiéj, Grodzieńskiéj i okręgu Białostockiego, a po mniejszéj części gub. Wileńskiéj. Białorusowie sąsiadują na północy i wschodzie z Wielkorusami od Ljumonowa do Chotimska, mianowicie z Nowogrodzianami od Ljumonowa do Perełohu nad Dźwiną; na wschód i południe z Małorusami po linii od Chotimska do strumyka Priesieki; na zachód z Polakami od Priesieki do Grodna, czyli określniéj aż do wtoku Hanczy; na północ-zachód z Litwinami i Łotyszami od wtoku Hanczy do Ljumonowa. Szczególnych imion nie poznaliśmy dotąd żadnych, pomijając miejscowe od rzek i miast, jak, n. p. Pińczuchowie (Pińczuki) i t. d. Ludu białoruskiego, po potrąceniu Polaków i Żydów w tych stronach licznych, jako téż Tatarów po miastach gubernii Mińskiéj, Grodzieńskiéj i Wileńskiéj (potomków osadzonych tam jeńców), liczy się w r. 1842 do 2,726,000, z których 2,376,000 wyznawców wiary greckiéj, a okolo 350,000 (podług Platera i innych) katolików rzymskich.
ZNAMIONA. 1) a zamiast bezprzyciskowego o: tabie (tobie), kaho (kogo), bahatyj (bogaty), aśliczok (ośliczek), starana (strona), maładyj (młody), baju sja (boję się), pabjażym (pobieżem). 2) a bardzo często zamiast e: hrachow (grzechów), dzjauczyna (dziewczyna), wiarnyj (wierny), wianoczyk (wianeczek). 3) ja często zamiast czystego e: njahodnyj (niegodny), cjapier (dopiéro), sjastryca (siostra), wialikyj (wielki), prynjasli (przynieśli), bjarezina (brzezina). 4) Zmiękczanie spółgłosek przed e: cjebje (ciebie), nje (nie), pjeryna (pierzyna). 5) i i y zmięszane, jak w Nowogrodzkiém i małoruskiém: zatym (zatém), sjastryca (siostra), pjeryna (pierzyna), mużyk (chłop), oczy (oczy), pryszyj (przyszyj). 6) i i y zamiast e: choczyc (chce), chachoczyc (chichoce), budzisz (będziesz), czyrwonyj (czerwony). 7) u zamiast w: u konjec (w koniec), u lezje (w lesie), i odwrotnie 8) w zamiast u: w mjenje (u mnie). 9) w często zamiast ł jak w małoruskiem: mawczu (milczę), buw (był), zawaliw sja (zawalił się), dowhyj (długi), wawczok (wilczek), uchapiw (szczapił). 10) h zamiast g: hołub’ (gołąb’), aharod (ogród), torh (targ), łuh (ług), husak. 11) c, s, z, zamiast pierwotnych k, ch, h przed e: na rucje (na ręce), k sosjedcje (ku sąsiadce), na nitaczcje (na niteczce), po dorozje (po drodze), u łuzje (w ługu); a w trybie rozkaz. ż i cz zamiast h i k: bjereży (ostrzygaj), pjeczy (piécz); lecz w nom. l. mn. przed i bez zmiany: dziecjuky (dzieci), Pińczuky. 12) ć i dź zamiast miękkich ť i ď: cicho, cjeń, (cień, w cz. tjeń), hosci (goście), spaci (spać), dzeń (dzień), budze (będzie), dzjewka (dziéwka), dziwo (dziw), wyjdzi (wyjdź), chadzi (chódź). 13) h przedsuwne: heto (eto, oto). 14) w przedsuwne przed u i o: wuzkyj (wązki), wntka (kaczka), Wosip (Józef), wulica (ulica). 15) Trzecia osoba w czasie teraźn. trybu oznajm. w obu liczbach na — ć: wiezeć (wiezie), płaczeć (płacze), choczyć (chce), wisić (wisi), wodzić (wodzi), jeduć (jadą), kreszuć (krzeszą), stojać (stoją), spiewajuć (śpiewają), każyć (każą); czasem jednak po e odrzuca się ć: pohladaje (pogląda), narekaje (narzéka), promawlaje (przemawia).
PODRZECZA. O podrzeczach tego narzecza nic pewnego twierdzić nie możemy. Niektórzy badacze językowi czynią różnicę między podrzeczem czysto białoruskiém, w gubernii Mohilewskiéj i Witebskiéj czyli we właściwie tak nazwanéj Białorusi panującém, a między litewskoruskiém, które w książkach XVI. stulecia we Wilnie wydanych znachodzimy, a które na mowie ludu w gubernii Wileńskiéj, Grodzieńskiéj i Mińskiéj osnutem, a daléj od pisarzy piśmiennie wykształconem było.
LITERATURA. Białorusini tak jak i Małorusini wspólny mają teraz język piśmienny i literaturę z Wielkorusami; jednakże w biegu XIV., XV. i XVI. stulecia pisali, a po zaprowadzeniu sztuki drukarskiéj drukowali nawet w języku własnym, swobodnie, choć nie bez wpływu polszczyzny, na podstawie krajowego narzecza wykształconym, który to, co do swéj własności od dzisiejszéj prostéj mowy ludu widocznie się różniący od niektórych nowszych, jakeśmy nadmienili, litewsko-ruskim nazywany bywa. Językiém tym, niegdyś na dworze litewskich książąt panującym, a i potém po zjednoczeniu Litwy z Polską w litewskich ziemiach urzędowym, pisane są wszystkie dyplomata i urzędowe pisma, tyczące się spraw krajowych i prywatnych, zachowane częścią w piérwotnych księgach ziemskich w Petersburgu, częścią w przepisach w Warszawie, a częścią już i wydane przez Grigorowicza (1824), Muchanowa (1836), i księcia Oboleńskiego (1838). Z innych piśmiennych pamiątek owego wieku najważniejsze są: Statut Kazimiérza Jagiellończyka 1492 (wyd. 1826), Statut Litewski, piérwotnie r. 1505 napisany, potém kilkakrotnie, a mianowicie 1522—1529, 1564 a na ostatku 1588 poprawiony, (wyd. 1586, 1588 i 1841), Trybunał Wielkiego księstwa litewskiego (1581), kronikarz Litwy i kronika ruska (wyd. 1827) i inne. Z książek treści nabożnéj przypominamy tu tylko przekład biblii przez Skorinę (wyd. w Pradze 1517—1519), i wydane osobno przez tegoż psalmy (1525), jako téż dzieje apostolskie (acta apostolorum) i listy (1528), przemilczając inne w XVI. i w piérwszéj połowie XVII. wieku we Wilnie, Jewi, Ostrogu, Kijewie, Rochmanowie i t. d. drukowane liturgiczne i teologiczne książki, już to zupełnie tém narzeczém pisane, już to przynajmniéj, (co się szczególnie do książek teologicznych ściąga), wstępami, przedmowami, ustępami i przydatkami w temże narzeczu pisanemi opatrzone. Za naszego czasu wyszedł katechizm dla katolickich Białorusów w powszechném narzeczu, na tytule polsko-ruskim nazwany (1835); bezimienny doświadczał się w przeodzianiu Wirgiliowéj Eneidy, na wrór małoruskiej (w rękopiśmie); a Gołębiowski (1830) i Rybiński wydali drukiém w swych dziéłach kilka czystobiałoruskich pieśni ludu.
KRAJ. W czasach kiedy jeszcze kwitło dawne bołgarskie carstwo, przed przyjściem Madjarów, Połowców i Pieczeńców do Siedmiogrodzia i Pannonii, panował jeden i ten sam język słowiański we wszystkich ziemiach do tego carstwa należących, to jest oprócz ziemi południowodunajskich, w których po dziś dzień trwa, także w północnodunajskich, teraz Wołochami i Madjarami zaludnionych, mianowicie we Wołoszech, Siedmiogrodziu, i w dzisiejszych Węgrzech od Dunaju pod Pesztem, Jager i daléj ku Tatrom i koło Tatrów aż do źródła Cisy. Język ten, sądząc z pamiątek zachowanych w przekładzie pisma świętego i w teologicznych książkach Słowian greckiego wyznania, był z teraźniejszem, oczywiście już wielce skażoném narzeczém bołgarskiém tego samego rodu i piętna, dla tego go tu pod wspólnym napisem z temtu obejmujemy. Po zalaniu owych półrnocnodunajskich ziem przez wzmiankowanych innomówcow utrzymał się język bołgarski w krajach na południe od Dunaju w dawnéj Moezyi, i wielkiéj części Tracyi i Macedonii, gdzie teraz od ujścia Dunaju, a nawet od r. 1830 od miasta Falcza nad Prutem aż do Soluna i Kosturskiego jeziora wdłuż, a od przylądku Żelegradu nad czarném morzem aż do Ochridy i górniejszéj Debryi nad Czarnym Drimem w szérz w uściech prostego ludu słowiańskiego panuje.
ZNAMIONA. 1) Przysuwne sz przed zmiękczonym t, czyli zamiast zmiękczenia jego: noszt (noc), moszt (moc), mąsztą, mąszten (mącę, mącony), mlasztą, mlaszten (młócę, młócony). — 2) Przysuwne ż przed zmiękczonym d, czyli zamiast zmiękczenia jego: nążda (nędza), meżda (między), wożdą, wożden (wodzę, wodzony), rożdą, rożden (rodzę, rodzony). — 3) Gen. przymiotników na -ago: dobrago (dobrego), milago (miłego), swętago (świętego). Ten genit. w narzeczu nowobołgarskiém po zatracie deklinacyi, już się tylko jako archaizm w przysłowiach i pieśniach znachodzi. — 4) Używanie zaimków osobistych mi, ti, si zamiast dzierzawczych moj, twoj, swoj: carstwo mi (carstwo moje), swętina ti (świętość twoja), basztina si (dziedzina swoja); i połączanie zaimka dzierzawczego swoj z osobistym jemu i si: o swojéj jému sestrje (o swéj siostrze), w swojem jemu gradje (w swym grodzie), wsi swojich si isztąť (wszyscy swojich wyglądają).
NARZECZA. W języku tym rozeznajemy historycznie tylko dwa narzecza: cérkiewne czyli cyrillskie i nowobołgarskie; owo już dawno z mowy powszechnéj wyszło, a to u teraźniejszych Bołgarów w używaniu jest.
KRAJ. Narzecze cérkiewne już po dziś dzień nigdzie powszechną mową ludu słowiańskiego nie jest, lecz tylko jako język przekładu pisma świętego i książek do nabożeństwa u Słowian obrzędu greckiego, u Rusów, Bołgarów i Serbów trwa, jednakże o ile w całym średnim wieku na styl pisarzy, a tém samém pośrednio i na powszechną mowę dotkniętych narodów wielki wpływ wywiérało, a nawet na wielu jeszcze dziś wywiéra, nie może za całkiém wymarłe uważanem być, lecz nieniejako w środku między martwémi a żywémi stoji; dla tego téz słuszną nam się widziało, abyśmy tu o niém krótką wzmiankę uczynili.
ZNAMIONA. Narzecze cérkiewne czyli cyrillskie celuje największą obfitością form tak w tworzeniu jak i w odmienianiu wyrazów, tak że co się z pierwotnego źródła słowiańszczyzny w innych narzeczach już tylko rozpierzchle i częściowo w kusych ułomkach jakby w rozbitkach po burzy i potopie, znajduje, to tu jeszcze pospołu i w całości olądać można. Nie chcąc się na tém miejscu wyliczaniem wszystkich głównych znamion zajmować, (co jest rzeczą obszérną) wspomniemy tu tylko niektóre szczególności. 1) półgłoski czyli słabe głoski ь zamiast -i i e, ъ zamiast o: tьnьk (cienki), mьczь (miecz), dьnьcь (dziś), chrьbьtъ. (grzbiet), wlъkъ (wilk), plъkъ (pułk). 2) Nosowe samogłoski ą i ę, jak w polskiém: rąka (ręka), mąż (mąż), męso (mięso), ręd (rząd). 3) Różnica między i a y pilnie dostrzegana: bi (bił), by (był). 4) Zmiana samogłoski je po cz, sz, ż, szt téż i po innych samogłoskach a właściwiéj po j w inną, a to już a) w a: weliczajszi (większy), wetszajszi (więtszy od więtki, t. j. stary), niżajszi (niższy); możach (mógłem), teczach (biegłem); bijam (bijmy), pijam (pijmy), isztate (glądajcie), drьżam sę (dzierzmy się, trzymajmy się); o blażenjeam, nebesnjeam, neprawednjeam (o błogosławionym, niebieskim, niesprawiedliwym); już to b) w i w ż. dualu: moji rucje (moje ręce), waszi nozje (wasze nogi), swętjei żenje (święte niewiasty); w imper. mażite (mażcie), placzite sę (płaczcie), wьzchosztite (zachciéjcie), newieruim (nie wiérzmy), rozumjeim (rozumiéjmy), ożidaim (czekajmy), posljeduim (naśladujmy). 5) st zamiast sc, powstałego z sk przed e i i w męskim i nijakim lokalu i w nom. l. mn. plъtstjem (płeciowém, cielesném), carstjem (cesarskim), zemstjem (ziemskim), k pastje (do wielkiéjnocy, od paska, pascha), plъtsti (płeciowi, cieleśni) carьsti (cesarscy), zemsti (ziemscy); tak téż i w czeskiém. 6) zmiana ch w s: prijęs zamiast prijęch (przyjąłem), prijęsom (przyjęliśmy), jadjesom (jedliśmy), i na opak z w ch: ach zamiast az (ja). 7) Pełne przypadkowanie nieokreślnych przymiotników: n. p. gen. l. mn. plod zъl (płodów złych) mnog ljet (mnogich lat), stran pogybsz (stron zaginiętych); dat. duchom czistom (duchom czystym), mnogam duszam (mnogim duszom); lok. rizach bjelach (szatach białych), mnozjech dnjech (mnogich dniach), djelech dobrjech (dziéłach dobrych); soc. uzy żelezny (więzami żelaznémi), djely dobry (dziéły dobrémi), mnogami slъzami (mnogiémi łzami). 8) Czas teraźn. w l. p. na -ą: biją (biję), sliją (szlę), nesą (niosę), miną (minę), mnją (mniémam), tworją (tworzę); w l. mn. na mъ: bijem (bijemy), slem (szlemy), nesem (niesiemy), minem (mijamy), mnim (mniemamy), tworim (tworzémy). 9) Skrócony czas przeszły w l. p. 1 osob: id zamiast idoch (szedłem), priid zam. priidoch (przyszedłem), obrjet zam. obrjetoch (naszedłem), izbjeg zam. izbjegoch (wybiegłem); rzadziéj wysuwaniém ze środka: rjeeh zam. rjekoch (rzekłem), jach zam. jadoch (jadłem); w podwójnéj liczbie rjesta zam. rjekosta (oni dwaj rzekli); w l. mn. 1. os. idom zam. idochom (szliśmy), obrjetom zamiast obrjetochom (naszliśmy), otwrьgom zam. otwrьgochom (odrzuciliśmy); w 3 os. wъzdwigą zam. wъzdwigoszę (wdźwigli), priidą zam. priidoszę (przyszli), wъnidą zam. wъnidoszę (weszli), napadą zam. napadoszę (napadli), njesą zam. nesoszę (nieśli), glagolą zam. glagolaszę (mowili), użasą zam. uzasoszę (przelękli się); rzadziéj wysuwaniem ze środka: priwjesę zam priwedoszę (przywiedli), wjesę zam. wedoszę (wiedli). 10) Skracane praes. part. pass.: remy zam. rekomy (rzeczony). 11) Skracane praet. gerund: ostawl’ zamiast ostawiw, prjeloml’ zam. prjelomiw, rożď zam. rodiw, wkusz zam. wkusiw, obraszť zam. obratiw, poraboszť zam. porabotiw; rzadziej bywa skracana l. mn., jak to w ruskiem: priszъdъ zam. priszъdъsze. —
LITERATURA. Zaczęła się ona w drugiéj połowie IX. wieku, pracą Konstantyna, inaczéj Cyrilla (um. 868) i Metodiusza brata jego (um. 885), i ich pomocników i następców, którzy w winnicy pańskiéj między Słowianami w Bołgaryi, Morawii, Pannonii, Serbii a nieco późniéj w Rusi pracowali. Podług starych legiend przełożyli dwaj wzmiankowani bracia, już to sami, już to za pomocą swych współpracowników nie tylko całe pismo święte, ale i najpotrzebniejsze książki liturgiczne, jakiemi są Czasosłów (horologium) z Psałtérzem, Służebnik z Trebnikiém, Oktoich, Irmologion, dwie Triody, Paremejnik, Minej i Ustaw. Moée być a nawet do prawdy podobne, że wdzięczna potomność przypisywała nauczycielom i twórcom wielkiego dziéła i to, co przez nich rozpoczętem a przez szczęśliwszych uczniów dokónaném było. Po upadku zaczętego dzieła narodowego oświecania i słowiańskiéj liturgii w skutek najazdu Madjarów, w Morawii, Pannonii i całych dzisiejszych Węgrzech, kwitła literatura cérkiewna płodonośniéj w Bołgaryi, Serbii a poźniéj w Rusi. Między 892—927 było w Bołgaryi kilku pisarzy słowiańskich, mianowicie biskupi Jan, Klemens i Konstantyn, ksiądz Gregor i mnich Teodor Doks czyli Duksow. Sam car Symeon, syn najpiérw ochrzconego Michała Borisa, rządzca uczony, miłował nauki i przekładał z greckiego na słowiańskie (892—927). Początki cérkiewnego piśmiennictwa w Serbii ukryte są w nieprzejrzystéj ćmie przeszłości; piérwsi, którzy się z niéj imiennie jako pisarze wynurzają, są bracia: król Szczepan Nemanicz Prwowienczeny (1195-1228) i arcybiskup Sawa (1199-1237). W Rusi, dokąd się narzecze cérkiewne, jakeśmy wyżej rzekli, z nabożeństwém i liturgią dostało (988), piśmiennictwo w témże narzeczu zaraz na początku XI. stulecia pięknie się (zdarnie) ujęło. W Czechach pod opieką św. Prokopa, znalazła liturgia słowiańska, a tém samém i narzecze cérkiewne jaki taki przyturek w klasztorze Sazawskim aż do r. 1097. Są ślady, że i w Krakowie nie była nieznaną. Jednakże najpomyślniéj jéj się wiodło u południowych i wschodnich Słowian, mianowicie w Bołgaryi, Serbii i Rusi, gdyż się wnet w ciągu dwóch piérwszych wieków rozlicznémi pismami w teologii i historyi, przekładami i wykładami pisma świętego, ksiąg liturgicznych, dziéł Ojców świętych, cérkiewnego prawa, kronik i t. d. tak zbogaciła, że i w tych szczupłych do nas doszłych zabytkach, na znającym je lepiéj mimowolne podziwienie wymusza. Z tych najdawniejszych czasów wspomnę tu tylko niektóre znakomite skarby dla przykładu. Piérwotnych rękopisów do XI. w. sięgających, częścią z oznaczeniem lat, częścią bez niego, znamy dotąd dwanaście; lecz podobna, ze niektóre z ułamków bez oznaczenia lat, n. p. żywot św. Kondrota w Moskwie, starsze są. Między témi rękopismami najcelniéjsze są: a) Ewangelium Remeszskie (Rheimskie), w Czechach ręką św. Prokopa pisane (kw. 1030, um. 1053), na które niegdyś królowie francuscy przysięgali; b) ewangielium dla księży Ostromira 1056—1057 pisane, w Petersburgu; c) Psałterz z objaśnieniem, jeden w Moskwie, drugi w Petersburgu; d) Śpiéwnik z nótami, (melodjami), w Petersburgu; e) Sbornik księcia Swiatoslawa 1073, we Woskreseńskim Nowojeruzalemskim klasztorze w pobliżu Moskwy, a inny z r. 1076 w Petersburgu; f) Antiocha Pandekty, w kl. Woskreseńskim; g) Grzegorza Naziańskiego mowy, w Petersburgu; h) Żywota Świętych i mowy św. Jana Złotoustego, niegdyś w Supraśli, teraz zatracone i t. d. Mimochodem nadmienimy, że niektóre pod względem języka i stylu tu dotąd należące pamiątki pisane są literami glagolskiémi od cyrillskich różnemi, a na zachodzie, w Chorwacyi i Dalmacyi, niewiadomo kiedy, w używanie wprowadzonémi. Z tych to po głagolsku pisanych rękopisów za najstarszy uważa się a) ewangelium przez Assemana z Jerozolimy przyniesione, w Rzymie, i b) mowy Ojców św., w Tridencie (wyd. 1836). Pamiątek bądź z témiż współczesnych, bądź i starszych, ale tylko w poźniejszych przepisach z w. XI. do nas doszłych, jako to Upira Lichego Proroctwa (1030), Żywot św. Wołodimira (1037) i innych, tu dotąd nie pociągamy. W następnych stuleciach, szczególnie w XIII. i XIV., cérkiewne narzecze nie tylko pod ręką piérwotnych dziełotwórcow i pisarzy, ale téż i pod piórem prostych przepisywaczy książek do nabożeństwa, od pierwotnéj swéj czystości coraz się więcéj oddalalo, aż w końcu jego rozwijanie się, wpłynięciém na to rozlicznych okoliczności, zupełnie się zatamowało. Nie mogąc tu w dalsze skreślanie jego historyi wchodzić, kończemy tą wzmianką, że bardzo dokładną grammatykę tego narzecza napisał po łacinie Dobrowski (1822); dostatecznego słownika, i systematycznéj historyi literatury dotąd, pomimo obfitych zasobów dla obu, nie posiadamy.
KRAJ. Obwód tego narzecza ciągnie się linią od Djurdjewskiéj szyji, czyli od południowego ramienia Dunaju, w górę korytem Dunaju na zachód aż do miasta Tulczy; odtąd przestępuje przez Dunaj do Rossyi, okóla cały ujazd Kahulski w ziemi Bessarabskiéj (w którym 89 wielkich osad bołgarskich z miastem Bołgradem, przedtem Tabakiem, i 70,000 mieszkańców); wraca się przy wtoku Prutu czyli przy mieście Reni do Turcyi i biegnie naprzód na południe, potém na zachód, korytem Dunaju aż do Widinu, gdzie suchą ziemią ku Brzegowéj nad Timokiem przeskakuje; odtąd nachyla się ku południozachodowi i południu korytém Timoku aż do wąwozu Wratarnicy, gdzie się na wschód wygina, i wyłączywszy kilka wiosek serbskich południowo od Swierliku rzekę Timok przechodzi i do wsi Drażewca, półtory mili na zachód od Niszy dobiega; tu przechodzi rzekę bołgarską Morawę, a zachodniém pasmem gór, jéj dolinę otaczającem, naprzód na południowschód potem południozachód biegnie, zajmuje miasta Leskowec i Wranę, a pod miastem Morawą przez rzekę Morawę do wąwozu powyżéj Kaczanika się przymyka; odtąd pada grzebieniem gór Szarskich pod arbanaską wieś Zelka w odległości godziny na zachód od Tetowa, a daléj ku południu wschodnią pochyłością gór Szarskich, gdzie się bołgarszczyzna z arbanaszczyzną mięsza (Kostowo i Kiczewo jest arbanaskiem), aż blisko miasta Ochridu, gdzie się ku północy wykręcając część wyższéj Debry okrąża, a daléj korytem Czarnego Drimu, wschodnim brzegiem jeziora Ochridzkiego, okolicą miasta Diebola, grzebieniem gór Dżumerka nazwanych, blisko pod macedo-wołoską osadę San-Marinę się posuwa; tu stąd obraca się na wschód przez jezioro Kosturskie, miasteczko Kastranice, jezioro Jenidże, koło ruin Pelly, aż do miasta Solunu; odtąd postępuje przez wieś Jeniköi poniżej Chortiasza, tego ostatniego siedliska Bołgarów w téj stronie, grzebieniem gór, równinę Szerską na zachodzie ograniczających, aż do Wietrenu i Demirhissaru nad Strumem; odtąd bieży na wschód i północ-wschód przez wsie Krasną, Starczyst, wysoką górę Perin ku wsi Rusy nad dolną Mestą, daléj za górę Dospať ku źródłu rzeki Surmiszy czyli Ardy, potém jéj korytém aż pod miasteczko Karlidżik, tu środkiém kraju aż do miasta Hirmenli nad Maricą, ostatniéj już osady Bołgarów w téj stronie; odtąd się ciągnie z początku wschodnią stroną doliny Maricy aż do Adrianopola, daléj na wschód przez wieś Erekler, będącą najpołudniejszą osadą Bołgarów z całością złączoną w téj linii, za miasta Trnowo i Samokow; potém obraca się ku północy krajem ponad morzem leżącym aż do Wasiliku, i pod nad samém morzem aż do ujścia Djurdjewskiego, od któregośmy wyszli. Siedliska Bołgarów rozciągają się po większéj części dawnéj Mezyi, Tracyi i Macedonii, czyli teraźniejszéj Rumelii w państwie tureckiém i tylko na północy przez Dunaj do państwa rossyjskiego zabiégają ujazd Kahulski po większéj części wypełniając. Zewnątrz téj tak określonéj całości znajdują się pojedyńcze wsie bołgarskie w Turcyi w okolicy Goricy w Arbanasiech, blisko Carogrodu, a nawet i w Azyi Mniejszéj (Kiz-Derbend między Nikomedią a Niceą), we Wołoszech, księstwie serbskiém, w królestwie greckiém pod Wojnicą, i jeszcze w innych miejscach; w rakuskiém państwie w Węgrzech w stolicy Temeszskiéj dwie wielkie osady, Beszenowo i Winga; w Rossyi, w gubernii Chersońskiej niedaleko Tyraspola sześć osad. Wewnątrz tego kraju miészka wspólnie z Bołgarami mięszanina rozlicznych narodów, szczególnie Turcy, którzy wszędzie większe i utwierdzone miasta, a gdzie nie gdzie w równinach, mianowicie w kącie Dobricza zwanym, także i rozrzucone wioski zajmują, potém Grecy, Arnauci (około Wrany nad Morawą, w Kostowie, Kiczewie i t. d.), Macedo-Wołosi czyli Cincarowie, Żydzi, w ujeździe Kahulskim Mołdawianie i Rusini i t. d. tak że w ogóle tylko w niektórych górzystych jeszcze. mało znanych krajach prosty lud bołgarski czysty bez wszelkiéj cudzéj przymieszki znaleść można. W końcu sąsiadują Bołgarzy na północy w ujeździe Kahulskim i ponad całym Dunajem od jego ujścia ku Tulczy, od Ren ku Widinowi, a daléj po linii od Widina ku Bregowu nad Timokiem z Wołochami; na zachodzie najprzód ze Serbami po linii od Bregowa aż do Kaczanika, potém z Arnantami po linii od Zelki przy Tetowie aż do Żdrelec pod Kosturem; na południu z Grekami i Turkami dziwnie pomięszanymi po linii od jeziora Kosturskiego aż do Wasiliku nad Czarném morzem. Ludności dostatecznie podać nie można: dawniéjsi liczyli w Turcyi tylko 1½ miliona, co naocznie za mało jest; Bouć, który w latach od 1836—1838 w tych ziemiach podróżował, liczy 4½ miliona, co przesadzonem jest; my prawdopodobniéj liczbę ich w Turcyi na 3½ miliona ograniczamy, co z osadnikami, których się w Rossyi 80,000, w południowych Węgrzech 7000 liczy, ogółem 3, 587,000 dusz wynosi. Z tych są około 3,287,000 wschodniéj czyli greckiéj, a tylko około 50,000, w Węgrzech i Bołgaryi zachodniéj czyli rzymskiéj wiary; reszta, okolo 250,000, szczególnie ci, którzy w okolicy Dospatu, Newrkopu, i nad górnym Wardarem zamieszkują, odpadli z czasem do mahomedaństwa, jednakże aż dotąd swego przyrodzonego języka nie zatracili.
ZNAMIONA. 1) a a) zamiast ą: zab (ząb), dab (dąb), maż (mąż), raka (ręka), galab (gołąb’), patnik (wędrownik, w cz. pautnik); b) zamiast ъ gdzieniegdzie: kraw (krew), wrach (wierzch, wrch), prast (palec, prst), sas (z, w cz. s, se), kach (ku, w cz. k, ke), odachni (oddechnij). 2) e a) zamiast ę jak w serbszczyznie: me (mię), te (cię), se, meso (mięso), peta (pięta); b) zamiast a: trewa (trawa), glewa (głowa), czes (czas), czerodiej (czarodziejnik); c) zamiast je: gwezda (gwiazda, w cz. hwjezda), telo (ciało), mesto (miasto), sneg (śnieg); d) zamiast ь gdzieniegdzie: den zamiast dьn, starec zam. starьc, owes zam. owьs, tenko zam. tьnko; e) zamiast ą: czine (czynię), lowe (łowię); f) zamiast i bardzo często: krela (skrzydła, w cz. krzidła), preroda (przyroda), welek den (wielkanoc), stotena (setka, stotina). Naopak 3) i zamiast je i e bardzo często: nozi zam. nozje (nodze), na potoci, berisz (bierzesz), możisz (możesz), nesit (niesie), jesin (jesień). 4) i zamiast y, jak u Serbów i innych Ilirów: sin (syn), wisok (wysoki), gizdaw (pyszny); lecz d, n, t pozostają twardémi przed i. 5) o czasem zam. ъ: sfekor (swiekr), kakof (jaki), petok (piątek), mrьtof (martwy, mrtew), so (z, s, se). 6) Półgłoski ь i ъ często jeszcze używane: ogьn (ogień), grьlo (gardło), crьkfa (cérkiew), krьf (krew), crьno (ciérnie), crьwjak (czérẃ), wьhwa (złodziej), dlъgo (długo), Blъgarin (Bołgarzyn). 7) u zam. o jak w krajinskiém podrzeczu: mnogu (mnogo), siwu stadu (siwe stado), golemu czudu (wielki cud), duru (do, aż). 8) ja lub a zamiast je lub e często: biagaj (biegaj), mljako (mléko), czoljąk (człowiek), njaszto (nieco), caluni (całuj), Prasław (Przesław, miasto.) 9) ch zwykle bardzo słabe, prawie jak h: orechi czytaj orehi (orzechy), mucha czytaj muha; czasem jak f: ftela (chciała), szczególnie zamiast chw: fate (chwytam). 10) l jedno, pośrednie jak w czeskiém: zaklad, selo (sidło), daleko, prolete (podleci); 11) c zamiast cz, rzadko: crьno (czarne), crьwjak (czérẃ); częściéj naopak cz zam. c jak w Nowogrodzkiém podrzeczu: reczi (rzeknij), srьcze (serce), wisocze (wysoce), proroczi (prorocy), człoweczi (człowiecy, ludzie), czrьkowno (cérkiewne). 12) Zmiana słabych spółgłosek w mocne: k zam. g: chadok (doświadczony), nokti (paznogieć); t zam. d: grat (grad), sporet (podle, obok, w cz. porzad, podle), twrьt (twardy); p zam. b: ljap (chléb); grьp (garb); f zamiast w: ofci (owce), crьkfa (cérkwia), fczera (wczora), lof (łów), tfoi (twoji); s zamiast z brьs (chyży, brzký), glawisna (głowizna); sz zam. ż: masz (mąż), dьsz (deszcz); i przeciwnie mocnych w słabe: g zam. k: izgazi (skaź), gniga (księga), kach zam. kak (ku, ke), Wichtor (Wiktor); d zam. t: pendikosti (zielone świątki), Kostandin (Konstanty), Leondia, Andonia; z zam. s: sizew (takowy), pristawnizi (słudzy). 13) Wysuwanie spółgłosek d, w, l: gleasz (glądasz), klaisz (kładziesz), ostinisz (ostygniesz); glaa (głowa), daboi (dęby), storil (stworzył); sьzi (łzy, slzy), dъgi (długi), żъtici (dukaty, żlutici), sъnce (słońce), zemja (ziemia), sabja (szabla), prelomen, postawen. 14) przysuwne g: gi gale (ale); takież n: nizwor (źródło), nezero (jezioro), i t: stram (srom), Stracinin, Stracimir. 15) r zamiast l: isceri (wylécz, w cz. scel), Arbanasin (Albaniec); i naopak l zam. r: Gligorije (Grzegórz). 16) sk zam. ks, w imionach Aleski (Alexius), Aleskander (Alexander), skąd Skender-Beg (Jérzy Kastriota). 17) Przerzutnia spółgłoski r z przed a za toż: gardina zam. gradina (zagroda), starna zam. strana, Warna (miasto); natrafia się téż w dawném polabskiém i kaszubskiém. 18) Artykuł w tyle przywiészany, pierwotnie -ъ, -ъt, -ь, -ьt, potém podług różnego wymawiania grubego jeru (o lub a, zob. wyżéj cz. 1 i 5), w męskim rodz. -o, -ot, -a, -at, w żeń. -ta, w nij. -to, w liczbie mnogiéj w męs. i żeń. -te, w nij. -ta, jazik-o, jazik-ot, jazik-a, jazik-at (język), kraj-e, kraj-et (kraje); woda-ta; pole-to; proroci-te, wodi-te, sela-ta. 19) Brak przypadkowania, wyjmując nom. i wok., i tworzenie przypadków za pomocą przyimka, n. p. gen. i dat. z na: dom-at na baszta (dom ojca), dade na syna (dał synowi) i t. d. 20) Tworzenie drugiego stopnia w przymiotnikach w przysłówkach, a nawet w niektórych rzeczownikach składaniém z po: powisok (wyższy), pobel (bielszy), pomlad (młodszy), postar (starszy); podobro (lepiéj), pomnogo (więcéj), poskoro (rychléj), polesno (lżéj); pojunak (większy bohatér); a trzeciego z naj i piérwszym stopniem: najwisok (najwyższy), najbel (najbielszy), najmlad, najstar. 21) W cz. teraźn. trybu oznajm. 1 os. w l. mn. na -me: dumame (prawimy), piszeme, sadime. 22) Brak infin. i oddawanie go słówkiem da z indikatywem: może da wodi (może wodzić), nemoj da oresz (niechciéj orać, noli arare) i t. d. 23) Podwajanie przyimków s i k: sъs, sos, sas (z, w cz. s, se); kъk, kak, kach (ku, do). 24) Niezwyczajna mnogość przysuwnych cząstek na końcu zaimków, przyimków, przysłówków i spójników, n. p. teizi tri (ci trzéj), kamto (ku), zamto (za), otkonowa (odkąd), otdekato (odkąd), ami (a, to jest: ale), a nawet „jazekanaka“ zamiast jaż, ja.
PODRZECZA. Narzecze bołgarskie, jak zwykle języki narodów-górali, nie będące piśmiennie kształconém, dzieli się na kilka podrzeczy, a te znów na róznorzecza. Pewną jest, że inak w górnéj Mezyi czyli na przyrzeczu Niszy i bołgarskiéj Morawy, inak w dolnéj Mezyi czyli między Balkanem a Dunajem, a jeszcze inaczéj w Macedonii mówią. Wyprowadzenie systematycznego przeglądu tych róznic, i w samych od Bołgarów dotąd wydanych pismach dość widocznych, przyszłości pozostawione.
LITERATURA. Téj jeszcze nie ma, a czy będzie kiedy i jaka — nostros Fortuna ]abores versat adhuc casusque jubet nescire futuros. — Przeto tu tylko o niektórych starszych i nowszych pamiątkach i płodach, któreby do poznania początku, zmian i niniéjszego stanu bołgarskiego narzecza posłużyć mogły, jak najkrócej wspomnę. W najdawniéjszych czasach, to jest od zaprowadzenia chrześciaństwa aż do obalenia carstwa przez cesarza Bazyliego (861—1019) kwitło, jakeśmy wyżéj rzekli, w Bołgaryi narzecze cérkiewne. Po upadku państwa aż do jego wskrzeszenia za cara Asiena (1186), a nawet w późniéjszych niestałych czasach, w owych krwawych zamieszkach i strasznych burzach, narody na półwyspie trackim osiallle, Bołgarów, Wołochów, Arbanasów i Greków bezustannie w dziwny wir porywających i przemięszujących zdaje się, że pod wpływem wołoszczyzny i albańszczyzny położono podstawę do niniéjszego w swym składzie głęboko upadłego narzecza bołgarskiego. W rękopisach za cara Asiena (1186—1196) pisanych, jako i w oryginalnym przez niego wydanym diplomie, już niektórych widocznych znamion poczynającéj się skazy języka dostrzedz można. Teto znamiona napotykają się w daleko większéj mnogości w dokumentach carów Michała Asiena (1253) i Sziszmana (1387), które nas doszły. Po zupełném obaleniu carstwa bołgarskiego przez Turków (1392) utrzymało się wprawdzie narzecze cerkiewne czyli starobołgarskie, jako język urzędowy na dworze książąt wołoskich, arbanaskich (n. p. Alexandra księcia Kaniny i Awlony 1368 i nast., Jerzego Kastrioty czyli Skenderbega 1459 i nast.) i innych, lecz język sam, jak to z dotkniętych dokumentów książęcych w Petersburgu (1840) i Bielgradzie (1840) wydanych jawną, coraz więcéj się cudzoziemczyzną kaził. Niektóre pamiątki z XVI. i XVII. wieka świadczą, że się mowa prostego ludu od teraźniejszéj mało albo wcale nic nie różniła. W przeszłym wieku przyłączył ksiądz Daniel w Moskopolu w swéj obronie języków w Turcyi używanych do trzech innych także i bołgarski (1771; przedrukował Leak w Londynie 1814): a w tém stuleciu, od 1814 do 1842, wydali niektórzy bołgarscy patrioci, między którymi Hadżi Joachim, Cwetko Panadjurec, Berowicz, Nenowicz, Stojanowicz, Christaki, Neofyt, Popowicz, Krestowicz i inn., w wielu miejscach cudzoziemskich, w Budzie, Braszowie, Bukareszcie, Bielgradzie, i Kragujewcu do 25 książek nabożnych, osobliwie dla młodzieży, między którémi Bukwar przez Berowicza (1824). Ewangielia przez Sapunowa (1828; 1833), Dzieciowództwo przez Neofyta (1835), i Christoithija przez Popowicza tak się treścią jak i stylem odznaczają. Cały nowy testament dwa razy drukowany, w Londynie (1828) i Smyrnie (1840), i tyleż razy przedrukowany. Krótkie grammatyki wydali Neofyt (1835) i Christaki (1836); słowniki wygotowali tenże Neofyt i Stojanowicz, jeszcze niedrukowane, jako téż zbioru pieśni ludu dotąd nie ma.
KRAJ. Ode wsi Podgorja blisko Kysegu w stolicy Żelezny aż do ujścia rzeki Bojany w tureckiéj Arbanasyi w dłuż, a od Temeszwaru we Węgrzech i Negotina w Serbii aż do miasteczka Bieli w królestwie Benatskiém (weneckiém) i do Goricy, Terżyszcz (Triest) i Kopru w królestwie ilirskiém w szérz panuje u pospolitego ludu, z małémi wyjątkami, jeden i ten sam język słowiański, na trzy bardzo podobne narzecza podzielony, który najdogodniej i za zwyczajem już od innych wprowadzonym powszechném geograficzném nazwiskiém języka ilirskiego oznaczyć możemy. Ziemie przezéń bądź całkowicie, bądź to częściowo zajęte należą do dwóch państw, rakuskiego i tureckiego, i są te: w Austryi Sztyrja, królestwo ilirskie czyli Korutany, Krajna i ziemie pomorskie, królestwo weneckie, Węgry, Chorwacya, Sławonia, wojenne pogranicze węgierskie i Dalmacya z wyspami; w Turcyi Bosnia, Hercegowina, dawna Rasa czyli krajina od Nowego Brdu, Serbia, Czarnogórze, i Arnaucya. Zewnątrz tego okręgu żyją ludy tegoż języka używające szczególnie we Węgrzech w osadach aż pod Preszpurek się ciągnących, w Morawii w państwie Drnoholickiém (Podłużacy już język czeskomorawski przyjęli), a w Rossyi w gubernii Jekaterynosławskiéj i Chersońskiéj. Wszystkiego ludu w téj gałęzi liczy się do 7,246,000, z których 4,546,000 pod austryackim, 2,600,000 pod tureckim, 100,000 pod rossyjskim rządem pozostaje, — 3,803,000 są wyznania rzymskokatolickiego, 2,880,000 greckiego, 13,000 protestanckiego, a 550,000 mahometańskiego, pomijając nieznaczną liczbę zjednoczeńców czyli tak nazwanych Unijatów w Dalmacyi Chorwacyi i Sławonii.
ZNAMIONA. 1) e zam. ą: miesec (miesiąc), pamet (pamięć), peta (pięta), red (rząd), pet (pięć), meso (mięso), jak w bołgarskiém. 2) e zamiast y w przypadkowaniu: ribe (ryby), glawe (głowy), sestre (siostry), krawe (krowy), dare (dary), grjche (grzechy), knjige (knigi, książki), junake (junaki, bohatérowie). 3) i zam. y, jak w nowobołgarskiém: riba (ryba), kisza (deszcz), gibati (gibać, hybati), sin (syn), mi (my), wi (wy), ti (ty), przy czém d, n, t przed i zawsze twardemi pozostają, jak u Małorossyan, n. p. hoditi, czytaj jakby było napisane hodyty. 4) dj i j, w chorawckiém i dż zamiast żd: rodjen, rojen (rodzony), sudjen, sujen (sądzony), nudjen, nujen (znędzony, nuzen), żedja, żeja (żądanie, pragnienie, żizen), nudja, nuja (nędza), tudj, tuj (cudzy). 5) r zam. ż: more (morze), renem (żynię, pędzę, żenu), jere (który, jeż, jeżto), ar (aż), zar (czyż, zdaż), dokler (dokądże), ure, wre (już), tere (też); napotyka się, choć bardzo rzadko, i w dolnołużyskiem. 6) Gen. l. p. w przymiotnikach na -ga: dobroga, w chorwackiém dobrega, w korutańskiem dobriga (dobrego), zelenoga, zelenega, zeleniga (zielonego). 7) Piérwsza os. cz. teraźń. w l. mn. na -mo: igramo (gramy), sipamo (sypiemy), oremo (orzémy), pletemo (pleciemy), drżimo (dzierzemy), mjerimo (mierzémy), trgujemo (targamy).
NARZECZA. Jak lud językiem tym mówiący trzéma szczegółowémi nazwami narodowémi oznaczać się zwykł, Serbów, Chorwatów i Słoweńców, tak téż i trzy, aczkolwiek bardzo podobne narzecza w mowie jego zaraz na piérwszy rzut oka uznać można, serbskie, chorwatskie, i właściwe słoweńskie czyli korutańskie, które to trzecie dla lepszego rozróżnienia tém ostatniém imieniem, jako starożytniejszém, nazywać będziemy.
KRAJ. Linia zakreślająca siedzibę tego narzecza wychodzi od rzeki Maroszy poniżéj Aradu we Węgrzech, a zmierzając ku zachodowi i obszedłszy Lak od Słowaków zamieszkany i inne madjarskie osady, przez Św. Mikulasz i Bebę do Cisy poniżéj Segedina dobiéga; odtąd Cisą na południe aż po Sentę i suchą ziemią na południozachód aż za Hedjesz się spuszcza; odtąd postępuje ku północy i północzachodowi przez Topolę, Almasz. Św. Iwan, ku Baji nad Dunajem, skąd się toczy naprzód południowo blisko Sombom, potém przechodzi Dunaj niżéj Bezdanu, i ciągnie się rozmaitémi zakrętami ku zachodowi przez Muchacz, Siklosz, Pietikostele, Św. Wawrzyniec, Bakszi, Syhoť, Czokoni aż ku Drawie powyżéj Barcza; odtąd przeszedłszy za Drawę biegnie przez Pitomaczi powyżéj Werowiticy ku Belowarowi; odtąd wygiąwszy się ku północy przez Rowisztje i Cirkweną przychodzi południowozachodnio koło Kapelli aż do Lupogawy; odtąd postępuje ku południu przez Iwanie aż ku rzéce Czażmie; wykręca się na północwschód ku Reczicy i Jeleńskiej, spuszcza się na południe przez Kutinę i Lipowlan aż ku Jesenowcu nad Sawą; odtąd przestąpiwszy Sawę wije się krzywo na północzachód nadrzeczém Sawy aż pod Petrini a daléj południowym biegiem Kulpy przez Trepczi i Morawce aż pod górny Karlowec, odtąd postępuje najprzód na zachód ku Kulpie przy Wukowéj Goricy, tu wyginając się ku północy tokiem Kulpy do Paki i suchą ziemią przez Krasicz aż do Pokloku za Breganicą obchodzi wojenny okres Uskoków czyli Żumberczanów i przechodzi pod Dragą do Krainska; odtąd ciągnie się ku południozachodowi grzbietem gór Uskockiemi zwanych przez Semicz, koło Choczewarców aż do Dolnego Logu, daléj koło osad niemieckich grzbietem gór dolinę Kalpy na północ odgradzających, powyżéj Kostela a mimo Reku aż ku Osiwnicy u stoku Kulpy i Czabranki; potém korytém Czabranki aż prawie ku jéj źródłu; odtąd się toczy na przemian ku południu, północzachodowi i południozachodowi pograniczém Krainy a naprzód stolicy Zagrzebskiéj, potém Istryi, aż do gór Cziczskich; odtąd się nagina ku południozachodowi przez Kocianczic w górach, doliną, którą rzéka Dragonia płynie, aż do soliwarów Pirańskich i samego morza; odtąd się wraca ku południowschodowi przez Sine morze (adryatyckie), zajmując wyspy chorwacko-dalmackie aż do ujścia rzeki Bojany; odtąd idzie w górę ku północwschodowi po Bojanie aż do Skadru, daléj ku północy wschodnim brzegiém jeziora Skaderskiego aż do Żabljaka, a podle Moraczy wschodnią stroną jéj doliny aż ku Cjewnie; odtąd, przeszedłszy Cjewnę postępuje wysokiemi górami aż pod Gusiń; odtąd się nachyla ku południowschodowi grzebieniem gór równinę Metoiji na zachodzie ogradzających, zestępuje ku Djakowicy i bieży na południe pod Prizren; odtąd się wznosi ku północwschodowi i dosięga przy Kaczaniku linii Bołgarję na zachodzie ograniczającéj, po któréj daléj ku północy i wschodowi aż do Bregowy nad Timokiem bieży; odtąd zatacza się ku północzachodowi prawą stroną Dunaju, zajmując Negotin i Brzupalankę, a pomijając wsie wołoskie na serbskim brzegu Dunaju aż do ujścia Reczki do Dunaju; odtąd postępuje w górę ku północzachodowi korytem Dunaju aż do Staréj Mołdawy; odtąd wznosi się w zakrętach ku północzachodowi i północy, najprzód krajem nad Dunajskim ku Nowéj Palance, potém środkiém ziemi przez Bielucirkew, Wielką Kakowę, Morawicę, Detę, Żebel, Temeszwar, Wingę do Aradu nad Maroszą, gdzie jéj koniec jest. Zewnątrz tego obwodu mieszkają Serbowie w licznych i ludnych osadach w Austryi: w południowych Węgrzech między Madjarami i Niémcami, nad Dunajem od Wyszehradu aż do Penteli w stolicy Bielehradzkiéj, na ostrowiu Rackowinie, potomcy to wychodźców z Turcyi za patryarchy Arsenija Czernojewicza r. 1690, daléj w stolicy Szomodzkiéj i Baraniańskiéj w róźnych miejscach, potém w Baczskiéj, gdzie Sobotica po większéj części przez nich zajęta, w Czernohradzkiéj, Czanadzkiéj, Aradzkiéj i innych; w Rossyi: w gubernii Chersońskiéj, w dawniejszéj Nowéj Serbii od Kryłowa i Kaljużiny nad Dnieprem aż do Torgowicy nad Siniuszem, potomcy to wychodźców ze Sławonii i południowych Węgier za panowania Maryi Teresy i Elźbiety r. 1751 — 1753; na koniec w Turcyi między Bołgarami i Arbanasami w krajinach Serbii i Czamogórzu przyległych. Przeciwnie wewnątrz naszego zagraniczenia znajduje się wspólnie ze Serbami mnóstwo narodów i języków, a mianowicie w południowych Węgrzech i Sławonii: Madjarowie w stolicy Baraniańskiéj Baczskiéj (Temerin, Bezdan i t. d.), w Torontalskiéj i Temeszskiéj; Niemcy szczególnie liczni w tychże stolicach i w Pożeżskiéj (Kutjewa i Kula), jak i w Petrowaradińskim i niemieckobanatskim pułku; Słowacy w stolicy Baczskiéj (Petmwce, Hlożany, Kisacz, Kulpin, Bajsza, Lalicz, Piwnica i t. d.), w Torontalskiéj (Aradac), w pułku Petrowaradińskim (Stara Pazowa) i niemiecko-banatskim (Padina, Kowaczica); Wołosi w stolicy Baczskiéj, Torontalskiej i Temeszskiéj; Ruśniacy czyli Rusini w Baczskiéj (Kucura, Kerestur) i Sremskiéj (Szid); Arnauci w Petrowaradińskim pułku (Hrtkowci i Nikinci), zamilczając już o znanéj róznorodności mieszkańców po miastach w Węgrzech; w Istryi i Dalmacyi są miasta, szczególnie ponadmorskie, albo zupełnie albo po większéj części zwłoszczone; w Turcyi wyjąwszy Serbią i Czarnogórze, gdzie w pierwszéj tylko w Bielgradzie, Szabcy, Smederewie, Nowej Rszawie, Sokole i Użicy cokolwiek Turków, a w obwodzie Kladowskim, w tak nazwanym Kljuczu, jako téż w Krajinie od Negotina do ujścia Reczki, do trzydziestu wsi wołoskich, w ostatniem zaś (Czarnogórzu) tylko w ziemi Kuczskiéj, w plemieniu Zatrzebskim kilka wiosek Arnauckich, we wszystkich innych ziemiach, w Bosnii, Hercegowinie i dawnéj Rasie szczególnie wiele Turków we większych i warownych miastach a Arnautów około jeziora Plawy, w dolinie Metoiji, nad Kosową, około Nowego Brda, Istriny, Kratowa, Medoki aż pod Bjelucirkew, w których to ziemiach niegdyś czysto serbskich, będących jądrem królestwa serbskiego dopiéro po wielkiéj emigracyi ludu serbskiego za Czernojewicza r. 1690 tak bardzo się rozmnożyli i rozszérzyli. Zakréślimy tu zaraz wydatniéjsze granice księstwa serbskiego i Czarnogórza jako krajów szczególnie serbskich. Linią obwodową księstwa serbskiego stanowi na północ Sawa od Raczy do ujścia, i Dunaj do ujścia Timoku, potém ta rzeka aż po wąwóz Wratarnicy, daléj wschodnie jéj pobrzeże az pod Swrlik, odtąd poprzéczna linia przez góry ku wsi Drażewce nad bołgarską Morawą poniżéj Niszu, jak to wyzéj przy Bółgarach oznaczono; na południe południowa pochyłość gór Jastrebca i Kopaoniku, wieś Bjetobrdo (41/2 mili na wschód od Nowego Pazaru),wieś Rudnica (1 milę na wschód od Ibru), wieś Kaznowić nad Ibrem, potém rzéka Iber, daléj góry Golija i Jawor na północzachód i zachód od Nowego Pazaru; na zachód góry Zlatibor i Iwica aż do wsi Prjedolu nad Driną, daléj Drina aż do wtoku jéj do Sawy pod Raczą. Granice Czarnogórza są na północwschodzie góry Kom i Kucz, najwyższe w całéj Turcyi; na wschodzie rzeka Cjewna aż pod Zatrzeb; odtąd północnozachodnia pochyłość powyżéj Podgoricy za Spuż, miasto nad Zetą, iż tak powiem w szyi Czamogórza leżące; odtąd pochyła linia na południe, zachodnim krajem nad Moraczą aż do Żablaka a daléj przez jezioro Skaderskie aż pod Seoce w okresie Czernickim; potém południowy łuk gór powyżéj Baru; na zachód linia bieżąca górami od Boszkowiczewy Kuli (wieży) przez klasztór Stanjewicz do Kotoru, pod górą Lowczenem, a daléj ku Grahowu, odtąd w kierunku pótnocnowschodnim, górami Lukawicą zwanémi, obok Niksziczu, Onogostu, Żupy, z małém wygięciém na wschód do wnętrza Czarnogórza, około Duboka, aż ponad wsiami Lewiszta i Uskoci zwanèmi, przy źrodle Moraczy, w sąsiedztwie Drobniaków. Serbowie w jednéj całkowitości uważani, sąsiadują na północ z Madjarami po linii od Aradu ku Drawie powyżéj Barcza, odtąd z Chorwatami po linii od Drawy aż do Pokleku, ze Słoweńcami czyli Korutańcami po linii od Pokleku aż do soliwarów Pirańskich w Istrii; z Arnautami po linii od ujścia Bojany aż do Kaczanika; z Bołgarami po linii od Kaczanika aż do Bregowy; z Wołochami po linii od Bregowy i Negotina aż do Aradu nad Maroszą. Rozległe ich siedliska rozciągają się przez różnoimienne ziemie w rakuskiém i tureckiém państwie; w owém przez południową część Węgier, Sławonii, część Chorwacyi i Kraińska, Istrii, przez węgierskie Pomorze, przez wojenne chorwackie słowiańskie i węgierskie czyli banatskie pogranicze i Dalmacyą; tu przez księstwo serbskie, Bosnią, Hercegowinę, dawną Rasę (krainę między Nowym Pazarem a Nowym Brdem) i przez Czarnogórze. Szczególnych nazwik krajowych i narodowych w téj rozległości ziemi więcéj się niż gdzie indziéj zachowało. Pomijając powszechnie znane Bośniakóww, Hercegowców, Czarnowgórców, Primorców, Banatjanów, Dubrowczanów i t. d. wspomniémy tu niektóre inne. Chorwaci czyli Chrowaci nazywają się mieszkańcy Dalmacyi i wysp przyległych od Istryi aż do Neretwy jako się już za czasów Konstantyna Porfyrogenity nazywali, tak téż i ich osadnicy w Czernomilu i Metlicy w Krainie (ci inaczéj i Bili Kraincy), chociaż oba narody dzisiaj narzecza serbskiego używają, a między nimi szczególnie Brajcy około źródeł Kulpy, Morlacy w Przymorzu dalmackiém, Czakawcy wyspiarze (od słowa cza zamiast szto, dla tego na odwrot Sztokawcy na stałym lądzie dalmackim jako Kekawcy Chorwaci właściwi od kaj zamiast szto) ci to i Boduli, co jednak za uraźliwe przezwisko uważają, i Krczanie mianowicie Czucy (to jest: sowy): Cziczi na Cziczém polu w Istryi, Uskocy i Żumberczanie w południowych kończynach Krainy i w oddzielnym okresie Sluińskiego pułku, między Krainą i Chorwacją leżącym, jako wychodżcy r. 1533, 1596 i 1617 z południa, szczególnie ze Senia, przyszli; Szkocy nazywają się wszyscy Serbowie rzymskokatolickiéj wiary u greckich braci, których częścią w Węgrzech Buniewcy, a naopak Serbowie greckiéj wiary u rzymskich braci Własi i Rkacze, piérwsze, drugie, trzecie i czwarte miano tylko przezwiskiem; Raci zamiast Raszci, Raszanie, nazywają się Serbowie greckiéj wiary u Słowaków, Madjarów i innych, od dawniéjszego stołecznego miasta całéj Serbii Rasu (teraz Nowy Pazar) nad rzeką Raszcą; Maczwa, Braniczewo, Kuczewo, Kljucz, Krajna, Szumadija, Stariwlah i t. d. są używane częścią już bardzo stare nazwy szczegółowych okresów i okolic w księstwie serbskiém, których się mieszkańcy Maczwanie, Braniczewcy, Kuczanie, Kljuczanie, Kraincy, Szumadijcy i t. d. zowią, Semberija, kąt Bosnii między Sawą a Driną, ztąd mieszkańcy Semberzy; Zeta, dziś już tylko przykrajek rzeki Cjewny i Moraczy pod Podgoricą, ostatek to dawniéj rozleglejszej Zety, obecnie wraz z rzeką tegoż imienia do Czarnogórza wcielonéj i t. d. Ludność tém narzeczem mówiąca wynosi r. 1842 okrągło 5,294,000, a to w dokładnym rozkładzie tak: w Węgrzech i Bahatskiém pograniczu 542,000, w Sławonii i sławońskiém pograniczu 738,000, w Chorwacyi to jest: w części Zagrzebskiéj stolicy i w chorwackiém pograniczu 629,000, w południowéj części Krainy 40,000, w Istryi i węgierskiém Przymorzu 254,000, w Dalmacyi 391,000, ogółem w Austryi 2,594,000; w księstwie serbskiém 950,000, w Bosnii, Hercegowinie, w dawnym Rasie i w skrajach Arnaucyi 1,552,000, w Czarnogórzu 100,000, ogółem w Turcyi 2,600,000; w Rossyi 100,000. Podług wyznania liczymy w Austryi, Turcyi i Rossyi 2,880,000 greckiéj wiary, rzymskokatolickiéj zaś w Austryi i Turcyi (w Bosnii i Hercegowinie) 1,864,000; Mohamedanów w Bosnii, Hercegowinie i dawnym Rasie 550,000, którzy, lubo od wiary odpadli, przy języku przecież przyrodzonym pozostali.
ZNAMIONA. 1) a zamiast ь i ъ: dan (dьn, dzień), macz (mьcz, miecz), tama (tьma, ćma), szipak (głóg, szipek), sabrati (zebrać), sakriti (skryć). 2) o zam. ł na końcu zgłosek: pepeo (popiół), mio (miły), seoni (sielski), seace (sioło), dao (dał), video (widział), kopao (kopał). 3) u zamiast ł w środku słów: dug (dług), pun (pełny), sunce (słońce), wuna (wełna), tuczem (tłukę), stup (słup), wuk (wilk). 4) u zam. w przyimku w i na początku słów przed spółgłoską: u ruku (w ręku), udowica (wdowa), uz goru (na górę, wz-horu). 5) jo zam. je w wyrazach: jowa (olsza), joszte (jeszcze). 6) półgłoskowe r zgłoskę tworzące, i w jednozgłoskowych wyrazach bez przysuwania głoski: krw (krew), crn (czarny), brk (wąs), trczati (biegnąć), mrwiti (miérzwić), mrziti (miérzić). 7) h zam. ch, bardzo słabe i prawie niesłyszalne : hlad czytaj lad (chłód), hljeb czyt. ljeb (chléb), duhownik (duchownik); niekiedy w środku i na końcu słychać zamiast h, w: suw (suchy), uwo (ucho), lub j: smiej (smiéch), griej (grzéch), kijati (kichać), lub g: orag (orzech), prag (proch), lub k: żenik (narzeczony); lecz u Dubrowczanów wszędzie pełne ch, u Czarnogórców mocne h. 8) t’ zamiast bołgarskiego szt: not’ (noc), mot’ (moc), pet’ (piec), tisut’a (tysiąc), kut’a (dóm), srjet’a (szczęście), zamiast tego piszą Ilirowie, pisma łacińskiego używający, ć: noć, moć i t. d. 9) c zamiast cz przed r: crn ( czarny), crw (czérw), crjewo (trzewa), crjep (skorupa). 10) c, s, z zamiast k, ch, g przed i w dat., lok., i soc., w l. mn.: prostacima, junacima, siromasima, kożusima, rozima (prostakom, prostakach, prostakami i t. d). 11) Wysuwają się l, d, t, a zamiast dwóch ostatnich stoi często j: czowiek (człowiek), Raosaw (Radosław), Wlaisaw (Władysław), Mejak (Medak), Brajen (Braten); to się i w bołgarszczyznie napotyka. 12) 6ty przypadek l. p. w żeńskim rodzaju na -om: żenom (żoną), rukom (ręką), duszom (duszą), zemljom (ziemią). 13) Gen. I. mn. na -a: jelena (jeleni), żena (żon), polja (pól); w Czarnogórzu jelemьh, żenьh, polьh; u Ilirów łacińskiego pisma używających -ah: jelenah i t. d. 14) Dat., lok., i soc., w l. mn. na -ima, -ama; jelenima, polima, żenama.
PODRZECZA. Podług Karadżica przyjmujemy te podrzecza: a) Hercegowińskie w Hercegowinie, Bosnii, Czamogórzu, Dalmacyi, Chorwacyi i w Serbii aż do Maczwy, Waljewa i Karanowca, w którém je krótkie, a ije zamiast długiego je: pjewati (spiewać), djed, stidjeti se (wstydzić się), dijete (dziécię), cwijet (kwiat), pijewac (spiéwak), wrijeme (czas); b) Sremskie podrzecze po Sremie, Banacie, Baczce, po południowych Węgrzech i w Serbii około Sawy i Dunaju, w którém zamiast je już to è: wèra (wiara), mèra (miara), sème (siémię); już to i: letiti (lecieć), widiti (widzieć), stiditi se (wstydzić się), które to i szczególnie Ilirowie łacińskiego obrzędu w Sławonii i t. d. polubili; 3) Resawskie po Braniczewie, Resawie, Ljewczy, Temnicy i w górę po Morawie, po okręgu Paratińskim, Czernerzecze i skraju Negotińskim, w którém wszędzie e: leteti, wideti, wrteti; dat. l. p. męski na -em zamiast -om: dobrem (dobremu), belem (białemu); dat. i lok. l. p. w żeńskich na -e zam. -i: dewojke (dziéwce), glawe (głowie), a w l. mn. w akk. z, c, s zam. g, k, h: roze (rogi), Turce (Turki), kożuse (kożuchy). I różnorzeczy niemała jest liczba. Dubrowczanie wymawiają, jak już nadmieniono, ch: strach, prach, grjech (grzéch), dadoch (dałem), ucho, chudoba; a w l. m. gen. i lok. przymiotników kończy się na -èch: dobrèch, ubozjech, w dat. -jem: dobrjem, ubozjem, wisocjem. Czarnogórcy i sąsiedni Przymorcy wymawiają starosłowiańskie ь jak ściśnione e: dьn, otьc, mьgla (mgła), kьd (kiedy), junakьh (junaków), żenьh (żon), daléj h zamiast ch dość mocno, wyjąwszy na początku słów, gdzie go nie słychać, jako téż cz, ż, sz zamiast c, z, s: bacziti zam. baciti (wiercieć). reczi (rzécz). żnam (znam), beż (bez), sznjeg (śnieg). Pastrowiczanie, Dalmaci i wyspiarze zamieniają na końcu zgłosek m na n: zapantiti (zapamiętać), goworin (mówię, gwarzę), iden (idę), wodon (wodą), nożen (nożem). Czarnogórcy i Dubrowczanie przysuwne l czasem wymawiają, czasem zaś, a nawet częściej, w j zamieniają, co Korczulanie podług włoskiego z każdem l czynią: zemja (ziemia), ulowjen, żeja zam. żelja (życzenie), koszuja (koszula), posteja (pościel); piérwsze i w bołgarszczyźnie podług wołoszczyzny ma miejsce. W chorwackiém Przymorzu, w Dalmacyi, także w Bosnii i Czarnogórzu często daje się słyszeć c, s, z zamiast cz, sz, ż, jak u Mazurów: ca zam. cza (co), hoces (chcesz), kazes (każesz). Że rzymskokatoliccy Sławońcy i Dalmaci zamiast je mówią i, już nadmieniono. W południowych kończynach okręgu Nowomiéjskiego w Krainie około Metliki, Czernomilu, Kostcla, Osiwnicy i t. d., często o zam. ą: roka (ręka), ł na końcu zgłosek i cz zamiast ć: nocz (noc). Jest to przechodem z narzecza serbskiego do korutańsko-słowiańskiego.
LITERATURA. Podług różnicy pisma na trzy oddziały się dzieli: wschodni, u Serbów greckiéj wiary, cyrilskiego pisma używających; zachodni, u Ilirów rzymskiéj wiary przy łacińskiem piśmie pozostającyeh, i głagolitski, od katolickich księźy wykształcony, którzy sobie to, szczególne pismo upodobali. W piérwszym czyli serbskim oddziale można dwa główne perjody ustanowić: 1) od zaprowadzenia chrześciaństwa aż do zupełnego zagładzenia duchowéj oświaty w tureckiéj Serbii XVII. wieku, 2) od wskrzeszenia literatury u rakuskich Serbów aż do czasów teraźniejszych (1733—1842). Serbowie wiary greckiéj po przyjęciu pisma cyrilskiego i liturgii słowiańskiéj kształcili z początku narzecze cérkiewne, zaniedbując przy tém swoje własne. Podług świadectwa dokumentów, z których niektóre, na popisanych błonkach (membranae rescriptae) zachowane, aż do XI. stulecia dosięgają, w Serbii i Bosnii bardzo się wcześnie dwa style utworzyły, cérkiewny i kancellaryjny, ów się ścisléj bołgarskich wzorów trzymający, ten zaś swobodniéj swojską serbszczyznę w siebie przyjmując. Przykłady ostatniego stylu doszły nas w urzędowych pismach i diplomach rzeczypospolitych, książąt i królów serbskich, których niejaka część wydana w Bielgradzie (1840) jako téż w starych prawach, za cesarza Szczepana Duszana (1349, 1354) zebranych; do drugiego rzędu należą nie tylko książki pism świętych i modlitewne, ale po większéj części i inne spisy, szczególnie tyczące się dziejów, od księży i mnichów układane. Z pisarzy piérwszego okresu nadmieniemy tu tych: Szczepan Pierwouwieńczony, wielki żupan, a potém król serbski (wielkim żupanem 1195, królem 1222, um. 1228), napisał dzieje ojca swego Szczepana Nemani (nar. 1114, um. 1200); św. Sawa, brat poprzedniego, arcybiskup (nar. 1169, um. 1237), pisał ustawy dla klasztorów, żywot swego ojca i in.; Dometian (kw. 1263), mnich Chilandarski wygotował żywotopisy śś. Symeona i Sawy; Daniil (1291-1338), spisał dzieje królów serbskich i żywoty arcybiskupów, wszystko to w rękopisach. Po upadku mocarstwa serbskiego (1389) gaiła się narodowość serbska a z nią takie i jaka taka naukowość w niektórych bądź całkiem, bądź przynajmniéj nawpół niezawisłych księstwach, w północnéj Serbii, Bośnii, Hercegowinie, Czarnogórzu. Obok przepisywania książek modlitewnych nie zaniedbywano i spisywania kronik, a nie długo po wynalezianiu druku wydawano, szczególnie za przyczynieniem się dwóch możnych i gorliwych panów, Jérzego Czernojewicza (1493) i Bożydara Wukowicza (1519), cérkiewne ksiąźki drukiem częścią w Serbii, w Cetiniu (1494), w Gorażdie (1529), w klasztórze Rujańskim (1537), Mileszewskim (1544) i Mrkszińskim (1562), w Bielgradzie (1552), w Skadrze (1563), częścią za granicą, w Benatkach (Wenecyi) (1493), Braszowie, Trhowisztje (1512) i in. Poezyjnych płodów z tego dawnego wieku żadnych innych nie ma, oprócz pieśni i śpiéwów ludu, z których niemała część w tych czasach powstała. Na końcu tego okresu, po długiéj pauzie (przestawce) pisał Jérzy Brankowicz (1645—1711) dzieje serbskie, w rękopisie. Po obudzeniu się Serbów do nowego duchowego życia pod berłem rakuskiém (1733, 1741), wygórował nad innych mąż wzniosłego ducha i głębokiéj mądrości Dosithej Obradowicz (1772—1811), który w swych licznych dziéłach, najwięcéj treści moralnéj (zebrane w Bielgradzie 1833 w 9. tomach), zarazem czysto serbskiemu stylowi drogę utorował. Od tego czasu wychodziły serbskie dziéła częściéj, szczególnie w Budzie i Wiedniu. Między poetami słynął nad innych Muszicki (umarł 1837). Na drugi wyższy stopień podniósł czysto narodową literaturę Wuk Stefanowić Karadżić (1814), który jeszcze jest czynnym. Przez niego jest jedyna dotąd, choć niezupełna, grammatyka czysto-serbska (1814, 1818), słownik (1818) i zbiór pieśni ludu (1814, 1923, 1840) obok którego zbiór Nilutinowicza (1837) na wzmiankę zasługuje. Za naszych czasów pole literatury serbskiéj znakomicie się rozszerzyło, urządzeniem szkół i drukarni w nowém księstwie serbskiém. — U Ilirów rzymskiéj wiary, przeciwnie temu, cośmy, u Serbów greckiéj wiary uważali literatura świecka a nadewszystko poezya o wiele wcześniej i wspanialéj się rozwinęła. W XII. wieku napisał bezimienny ksiądz Duklański roczniki ilirskie naprzód po słowiańsku („slavonica litera”) potém po łacinie: lecz z piérwotnego jego dziéła tylko nam się lichy wyciąg pozostał. Mamy jeszcze z XIII. i XIV. stulecia kilka rękopiśmiennych psałtérzy i książek do nabożeństwa w czystém narodowém narzeczu. Na końcu XV. wieku stał się Dubrownik (Raguza) w skutek światła z Włoch przyniesionego ilirskiémi Atenami, którą to sławę aż do połowy XVII. wieku dzierzył. W tymże czasie słynęły oświatą, naukami a szczególnie poezyą i niektóre inne miasta i wyspy dalmackie: W XV. wieku byli poetami w Dubrowniku Darżić (1463—1507), starszy Minczetić z przydomkiem Wlahowić (1475—1524) i Wetranić z przydomkiém Czawczić (1482—1580). W XVI. i XVII. wieku górowali tamże i w Dalmacyi nad innych Elarowić (1532), Czubranowić, Bunić-Babulinowić (1550), Ranina, Zlatarić (1597), Gundulić (1620), Iwaniszewić (1642), Palmtić (1657) i inni. Na początku XVIII. stulecia połysła jeszcze raz na widnokręgu poetyckiego nieba ilirskiego świetna gwiazda w Djordiciu (1724) w piéwcy z Gumluliezém, choć na inném polu, w zawód biegnącym. W duchu narodowych pieśni śpiéwał Kaczić (1729) nader szczęśliwie, umacniając jędrnego ducha walecznych Ilirów wszelkiémi czarującémi wdziękami poezyi do heroizmu przeciw ich zawziętym wrogom i gnębicielom. W témto stuleciu obszar literatury na południu się zacieśnił, na północy zaś i wschodzie zaczął się rozprzestrzeniać; w Sławonii powstali także niepośledni poeci Kaniżlić (1759) i Wid Doszen (1768). Nad przekladem biblii dla katolickich Ilirów pracował już na początku XVI. stulecia Kassij, później między 1750-1770 Rosa, a około 1800 Burgadelli, lecz te przekłady nie są drukowane. Szczęśliwszym pod tym względem był Katanczić, którego tłómaczenie z textem łacińskim r. 1831 w Budzie wydaném zostało. Od wystąpienia Gaja i jego współpracowników na polu literatury, i od założenia punktu środkowego literackiego w Zagrzebiu (1826—1842) zaczyna się nowy okres literatury Ilirów, o któréj sąd przyszłości pozostawiony. Najdokładniéjszą dotąd grammatykę napisał Brlić (1833; 1842), słownik Stulli (1806). Pozostaje nam przypomnieć, że pewien rodzaj cyrylicy, bukwicą nazwany, u katolickich Bośniaków od dawna aż do końca przeszłego stulecia ulubionym był, którą od r. 1571 aż do 1716 kilka książek modlitewnych, za przyczynieniem się ojców Frańciszkanów w Wenecyi, Rzymie i Trnawie wydrukowano. — Piérwiastkowego miejsca głagolskiego pisma, którego początek jeszcze nie wyświecony, w chorwackiém Przymorzu, od rzeki Raszy w Istrii do Zrmania w Dalmacyi szukać trzeba, skąd się dopiéro po r. 1248 daléj rozszerzyło. Jużeśmy wyżéj (§. 11) rzekli że język w modlitewnych książkach głagolitów był piérwiastkowo cérkiewnym czyli cyrylskim z przymieszką narzecza ilirskiego podług podrzecza przymorskiego, która się to przymieszka w ciągu czasu coraz więcéj szérzyła i wzmagała. Pismo głagolskie zewnątrz granic chorwackiego Przymorza w powszechne używanie nie weszło, chociaż się druk książek głagolskich bardzo wcześnie zaczął, (bo już mszał drukowany 1483 w Rzymie albo Wenecyi), i chociai w rzeczoném Przymorzu nawet urzędowe pisma i dokumenta w czystém narodowém narzeczu głagolskiémi znakami pisane. Do tych teraz nader rzadkich pamiątek świeckiéj literatury głagolskiéj należą prawa rzeczypospolitéj Winodolskiéj r. 1280, w rękopisie, i dokumenta i listy rozlicznych rzeczypospolitych i panów chorwackich od XIV. aż do początku XVIII. stulecia, z których niektóre w różnych miéjscach drukowane, a inne po rozlicznych archiwach i księgozbiorach rozrzucone są.
KRAJ. Obwodowa linia zaczyna się na północy w stolicy Saladskiéj u wtoku Krki do Mury, i ciągnie się na zachód Murą aż do granic Sztyrskich; odtąd schyla się ku południu pograniczém stolicy Saladskiéj a Styryi aż powyżéj Preseku, gdzie ku zachodowi się wyginając do Styryi wstępuje, a zagarnąwszy kilka wiosek pod Kriżowlanami do Chorwacyi wchodzi, odtąd się spuszcza ku południozachodowi i południu kończynami stolicy Warażdińskiéj i Zagrzebskiéj, blisko granic Sztyrskich, przez Winicę, Wisznicę, Cwetlin, Winugórę, Poljanę, Selo, Klanjec, Kraljewec, Rozgo, ku Sawie przy Prudnicy, i przez Sawę daléj pograniczém stolicy Zagrzebskiéj a naprzód Krainy. potém zaś wojennego okresu Żumberskiego aż ku wsi Pokleku za Breganicą; odtąd wpada południowozachodnio, południowo i wschodnio od granicy chorwackiego narzecza do granic serbskiego, już wyżej skreślonych, aż do Czokoni za Drawą w stolicy Szomoďskiéj; odtąd się wraca wschodnią stroną Drawy w wygięciach i skrętach ku północy i północzachodowi przez Gigę, Bcheń, Małe Komarno i Wielkie Kaniże aż do wtoku Krki do Mury. Zewnątrz tych tak zakreślonych krajin mieszkają Chorwaci w dość licznych i ludnych osadach (w 120 wioskach) w zachodnich Węgrzech w stolicy Moszońskiéj, Rabskiéj, Szoprońskiéj i Żeleznéj, począwszy powyżéj Litawy przy Dunaju niżéj Preszpurga aż do rzeki Lobnicy, w Żeleznéj stolicy powyżéj Monoszturu do Raby wpływającéj. Ci to Chorwaci, mający piérwotnie pochodzić od pomorskich Chorwatów, a dzielący się na dwie gałęzie, to jest: na północnych czyli tak nazwanych Włochów, i Poljańców, od Kisegu do Lobnicy i Raby, różnią się poniekąd narzeczém od istotnych Chorwatów w stolicy Warażdińskiéj i Zagrzebskiéj, zbliżając się do Serbów. Są jeszcze Chorwackie osady w Morawii, także i w Austryi dwie, na granicach morawskich i węgierskich (Mannersdorf, Au, Hof i t. d.), z których owe, wyjąwszy Drnoholickie, już mowę czeską przyjęły. W tém to objęciu narzecza chorwackiego znajdują się stolice Warażdińska i Kriżewecka w całkowitości, Zagrzebska blisko co do dwóch trzecich, Saladzkiéj i Szomoďskiéj znaczne kończyny południowe, i mniéjsze połowy Kriżewskiego i Święto-Jirskiego pogranicznego pułku. Nazwa narodowa Chorwatów zasięga daleko za granice przez nas narzeczu chorwackiemu wytknięte; albowiem i mieszkańcy półwyspu Istriańskiego, począwszy od rzeki Raszy (Arsa), potém mieszkańcy całego Przymorza i jego wysp (Czakawcy) aż do rzeki Cetini (Boduli), a nawet aż do saméj Neretwy, a odtąd na wschód w tureckiéj Chorwacyi nazywają się do dziś dnia, jako téż już za czasów Konstantyna Porfyrogenety, Chorwatami; jednakże tych dla głównych znamion ich narzecza do Serbów, nie chcąc wszakże naruszyć ich imienia, przyliczyliśmy. Z nazwisk szczególnych napotykają się Bezjaci i Puhowci (t. j. Plehowci), środkowi czyli prawdziwi Chorwaci w Zagrzebskiéj stolicy i okolicy, z których piérwsze już bardzo stare; oba zaś czyste przezwiska, Kekawci (od wyrazu kaj zamiast serbskiego szto, jak wyżéj mówiono) Majdaci, mieszkańce górzystéj okolicy Samoborskiéj, że już inne czysto miéjscowe, jak Zagórcy, Medżimurci, Podrawljanie, Poljancy i t. d. pominiémy. Liczba Chorwatów r. 1842 wynosi 801,000, z których 316,000 do stolicy Zagrzebskiéj, 284,000 do Waraźdińskiéj i Kriżeweckiéj, 56,000 do Kriżeweckiego i Święto-Jirskiego pułku, a 145,000 do stolicy Saladskiéj, Szomonskiéj, Żeleznéj, Szoprońskiéj, Moszońskiéj i Rabskiéj przypada. Wszyscy są rzymskimi katolikami.
ZNAMIONA. 1) e zam. je: swet (świat), telo (ciało); wera (wiara), dewa (dziéwa). 2) e wsuwne a) w zgłoskach i wyrazach z półgłoską r: derżati (dzierzyć, drżeti), serdce (serce, srdce), perst (palec, prst), smert (śmierć, smrt); b) wszędzie gdzie w cérkiewném ь, w serbskiém e: den, konec, mecz, herbet (grzbiet); wyjąwszy jednak zgłoski i wyrazy z pólgloską l, gdzie u jak w serbskiém: pun (pełen), wuk (wilk), wuna (wełna, wlna); 3) u czasem zamiast o: kuliko (ile, koliko), tuliko (tyle, tolko). 4) w zamiast u na początku wyrazów: wbog (ubogi), wre zamiast wże (już), wmiram (umiéram), wmiwaliszcze (umywadło, miednica), wcziniti (uczynić), wgasiti (ugasić); czasem jellnak zamiast téj zmiany w przedsuwne. 5) h, mocniéjsze jak, czeskie, zam. ch: hwala (chwała), hitro (chytrze), duh (duch), suhocza (suchość). 6) l na końcu zgłosek i wyrazów bez przemiany: jalsza (olsza), dal, spal, skakal, wuczil (uczył), mozol, wugel (węgiel). 7) dż, zamiast dj, bołgark. żd: dogodżaj (przybiegaj), zbudżen (zbudzony), medża (miedza), predża (przędza). 8) cz zamiast ť, ć, bołg. szt: nocz (noc), ostrocza (ostrość), suchocza (suchość), obczina (gmina, obec), znajucz (znając), nasledujucz (naśladując). 9) w odrzucone przed la las (włos), last (władza), ladati (władać), Ladislaw (Władysław). 10) przysuwne w przed początkowém u: wud (członek, aud), wuczen (uczony), wucho (ucho), wusta (usta), wuzda (uzda), wumreti (umrzéć). 11) zaimek kaj zamiast czto, (po przymorsku cza, po serbsku szto). 12) 6ty przyp. żen. l. p. na -um: ribum, duszum, pticum (ptakiém), swetum, (świętą), dobrum, memum, tobum (tobą). 13) 3ci, 6ty i 7ły przyp. w l. m. końcowkami odróżnione: i tak 3ci przyp.: obrazom, gospodarom, popewkam, noczam, telom, wremenam; 6ty przyp.: obrazmi, gospodarmi, popewkami, noczmi, telmi, wremenmi; 7y przyp.: obrazih, gospodarih, popewkah, noczih, telih, wremenih.
RÓŻNORZECZA. Choć niewielka jest przestrzeń, na któréj narzecze chorwackie panuje, jednakże ma i ono swoje miejscowe sposoby mówienia. Uwagi godném jest szczególnie różnorzecze Zahorskie, którém mieszkańcy przyrzécza Krapiny, od miasta Krapiny do Stubicy, a od Bieły do Berdowca nad Sawą, czyli Zahoranie, mówią. W niém daje się słyszeć å czyli głos pośredni między a i o zamiast czystego a: åli, napłåtiti; ä zam. e: näbä, jä, zämlä, naszägo, swätägo; ö zam. o: bög, czudö, göspön, jedinöga; ou zam. u, cyr. ą: soud (sąd), zoub, mouż, rouka, gouba; grube ł: płåtiti, gława i t. d. Mowa Chorwatów w zachodnich Węgrzech widocznie się do narzecza w chorwackiém Pomorzu i w Dalmacyi używanego zbliża, zajmując niejako miéjsce pośrednie między témże a właściwie chorwackiém. W niéj uważać trzeba: cza zam. kaj, zacz zam. zakaj; a zam. e: otac; uo: buog, buożi; wyrzucone e: krotjenik, zwrhu, srdce, prwo; h zam. ch: hoditi, greh; dj zam. dż: rodjen; odrzucone w: sa, saki, zamiast wsa, wsaki; wa zamiast wu i t. d.
LITERATURA. Początek literatury chorwackiéj w tym obrębie, jakiśmy tu narzeczu chorowackiemu zakreślili, to jest z wyłączeniem Przymorzan i Ostrowian, nie sięga za wiek XVI. Był czas, w którym nauczanie niemieckich reformatorów aż w głąb’ Krainska i Chorwacyi, choć na krótki czas, wnikło było, tak że się kilku księży napisaniem książek dla ludu w prostém narzeczu zajęli; między którymi Buczicz katechizm i inne modlitewne książki (o Nowym Zakonie wątpimy), w Nedelisztie wydał (1564—1574), poźniéj całkiém zniweczone a więc nieznane. Pergoszicz przełożył prawa węgierskie (1574) a Wramec spisał powszechną kronikę (1578). W XVI. stuleciu przełożył hrabia Zriński (ścięty 1671), praprawnuk Sygetskiego bohatéra Mikulasza Zrińskiego, bohaterski poemat przez brata Mikulasza piérwotnie po węgiersku napisany: Sirena (1660). Habdelicz (1670), Belosienec (1675) i Witezowicz (1684—1713) napisali słowniki, z których piérwsze dwa wydane, trzeci w rękopisie: ostatni pisarz zajmował się także dziejopisarstwém i poezyą, usiłując ile możności, choć napróźno, Chorwatów do duchowego życia pobudzić. W drugiéj połowie XVII. wieku liczba pisarzy chorwackich zwolna wzrastać zaczęła, na początku zaś XIX. wieku szczególnie znacznie się pomnożyła. Na czele ich stoi co do płodności i czysto-narodowego stylu Miklouszicz (um. 1833); wyższą poezyą zajmowali się Koriticz (1826), przełozył on psalmy i Wirgilego wiérszém, i Krizmanicz (1830) przetłómaczył Miltona prozą, co wszystko nie drukowane. Z pisma świętego drukowany tylko psałterz (1816) i lekcye z ewangielii i listów (1651); cała biblia dotąd jeszcze nie wydana, chociaż o jéj przełożenie już niejedni się starali. Od czasu, jak celniéjsi pisarze chorwaccy za przewództwém Gaja (1826—1842), narzecze ilirskie za język piśmienny przyjęli, juz tylko pisma dla prostego ludu w narzeczu chorwackiém wychodzą i to jeszcze rzadko. Najnowszą grammatykę tego narzecza wydał Kristjanowicz (1837); dawniéjsze słowniki są: Habdelicza (1670), Belostenca (1740) i Jambreszicza (1742); nowszego nie ma, jako i zbioru pieśni ludu. Do poznania różnorzecza węgiersko-chorwackiego posłużyć mogą książki przez Laba wydane, mianowicie: „Weliki katekismusz“ (w Budzie około 1820), i „Kratka szumma katekismusza“ (w Budzie 1814).
KRAJ. Linia narzecze to zakreślająca wychodzi od miasteczka Monoszturu przy wtoku Lobnicy do Raby w stolicy Żeleznéj w zachdnich Węgrzech, i postępuje ku zachodowi tokiem Lobnicy aż do rozgraniczenia Węgier od Sztyryi; odtąd nachyla się ku południu rzeczonem rozgraniczeniem aż do wsi Czerncy nad rzéczką tegoż nazwiska, gdzie do Sztyryi wstępuje; odtąd bieży na zachód przez Gorcę do miasta Radgony ku Murzy, przechodzi tę rzékę, ciągnie się gościńcem Radgońskim pod Murek nad Murą, potém górami Placz zwanémi ponad wsiami Swiczanami, Świętem Jurijem, Św. Kriżem, Św. Jernejem, Św. Sobotą i Bernicą, gdzie do Korutan wchodzi, a daléj na zachód ponad wsiami Św. Janecą nad Ojsterem, Kozim-Wrchem, miasteczkiém Grbinjem, ponad wsiami Ubrami, Otmanjemi, Gospą świętą, Picowem, Możburkiem, Deholcą, Św. Jurjem, Koczidalmi, miastem Beljakiem, wsiami Podertém, Czaczami i Borowljami biegnie; odtąd obraca sie ku południu za Brdem aż do Diplowsi czyli Depelejwsi nad Biełą; tu stąd zstępuje padołem Bieły aż do granic Włoch, a daléj po pograniczu Korutan i Włoch aż ku górze Kanin zwanéj; tu stąd przechodzi do królestwa Weneckiego delegacyi Widemskiéj, krainy Furlańsko zwanéj, obiega dolinę Rezjańską, w któréj słoweńskie wsie Biela (S. Giorgio) z Lipowcem i Rawencem, Njiwa, Osejan i Stolbica, i nawraca się ku południowschodowi po gościńcu od Wenzony przez Trczet (Tarcento) i Ciwidale, aż prawie do saméj Gradiszki, przeszedłszy na téj drodze przy wsi Brazzany rzekę Idrją i wstąpiwszy znów do królestwa ilirskiego; odtąd przez południowe niziny gór między Dobrdem a Trżiczem dochodzi do zatoki Trżickiéj i soliwarów Św. Jańskich za Dujmem; tu biegnie południowowschodnio brzegiém morskim aż do soliwarów Pirańskich; odtąd wpada na południu i północwschodzie do granic narzecza serbskiego po linii od rzeczonych soliwarów aż do wsi Pokleku za Bregamcą, a daléj na wschodzie do granic narzecza chorwackiego, już wyżéj opisanych, po linii od Pokleku aż do wtoku Krki do Mury; odtąd postępuje ku północy około dolnéj Lindawy, obok madjarskiego Dobronaku, Czestregu i t. d. aż do Monoszturu przy ścieku Lobnicy i Raby, gdzie jéj początek i koniec. Do tego tak ograniczonego obwodu przypadają następujące ziemie: część Sztyryi (kraj Celski i mniéj jak trzy czwarte Marburskiego, którą to ziemię Słoweńcy Mały Sztajer zowią), Korutanii nieco więcéj jak czwarta część. Kraina bez mała cała, wyjąwszy południowe kończyny okręgu Nowomiéjskiego, ziemie ilirskiego Pomorza (Gorica, Gradiszka, Terst), część Istryi, wązki skraj stolicy, Zagrzebskiéj i Warażdińskiéj, i część stolicy Żeleznéj i Saladskiéj (okolica na wschodzie o miasteczko Dolną Lindawę, na południu o Murę, na zachodzie o granice Sztyrskie, na północy o Lobnicę się opierająca, 160 wiosek, z 18 katolickiémi a 4 protestanckiémi farami). Zewnątrz tych granic mówią korutańsko-słoweńskim narzeczem w kilku nieznacznych wioskach w Sztyryi i Korutanii, a podobno i w Istryi; wewnątrz tego okresu znajdują się liczne osady Włochów we Furlansku i w ilirskiém Pomorzu, szczególnie około Gradiszki, Goricy i Terstu, jak powszechnie w miastach w tych stronach, język włoski panuje; w Korutanii nad Biełą i w okolicy sześć niemieckich miasteczek i wiosek (Malberget, Trbiż, Kokowa, Rabel i t. d.); w Krainie cały okres Choczewarski z 8 farami i 7 lokaljami, a w tych 21,000 mieszkańców (wieś Sorica nad rzeką Sorzą, niegdyś niemiecka, już posłowiańszczona); nie wyliczając tu już miast zniemczonych, Celowca, Lubljanu, Blekowca i in. jako powszechnie znanych. Narzecze korutańskie styka się na wschodzie z chorwackiém po linii od wtoku Krki do Mury w stolicy Saladskiéj aż do Pokleku w Żumberczanii; na południu ze serbskiém po linii od Pokleku aż do soliwarów Pirańskich; na zachodzie z językiém włoskim po linii od soliwarów Św. Jańskich aż do Diplowsi nad Biełą; na północy naprzód z językiem niemieckim po linii od Diplowsi aż do rozgraniczenia Węgier od Sztyryi, potém z narzeczem chorwackiém po linii Lobnicy aż do jej wtoku w Rabę przy Monoszturze; w końcu na wschodzie z językiém madjarskim po linii od Monoszturu aż do wtoku Krki do Mury. Szczegółowych imion wielka tu mnogość. Oprócz powszechnych narodowych i gieograficznych Słoweńców w Węgrzech, Sztyryi i Korutanii, Sztajerców w Sztyryi, Koroszczów czyli Korutańców (Goratancow) w Koroszskiéj ziemi (Goratanie, t. j. w Korutanii) i Krajińców w Krainie, napotykają się w Sztyryi Pogorcy, Pogorjańcy, w górach Pogorje zwanych, południowo od Drawy, Goriczanie w Goriszku t. j. w górach Słowiańskie Gorice zwanych, południowo od Mury, dwojgo Połańców, Murscy w równinach od Radgony do Lotmerku, i Drawscy na równinie Ptujskiéj przy Drawie, Chalożanie w Chalożech, t. j. w okolicy niższéj Drawy, Pesniczary nad rzeką Pesnicą, Szawniczary, nad Szawnicą; w Krajnie Goreńcy w Gorensku t. j. w górnéj Krajnie (w Lublańskim okresie), Doleńcy w Doleńsku t. j. w dolnéj Krajnie (w Nowomiejskim okresie), Notraincy w Notrainsku t. j. w środkowéj i wnętrznéj Krajnie, i to Kraszewcy w okolicy pod górą Krasem, Piwczanie nad rzeką Piwcem, Wipawcy nad rzeką Wipawą, w okolicy miasta tegoż imienia; w Korutanii Zilawcy nad rzeką Zilą, we Włoszech Rezjanie i Sławonti, owi nad rzeką Rezją, ci w górach poniżéj owych we Furlanii i t. d. Wszystkich Słowian tego narzecza używających naliczono r. 1842 do 1,151,000, a to w Sztyryi 378,000, w Korutanii 84,000, w Krajnie 398,000, w ilirskiém Pomorzu (w Goricy Terście i t. d.) 217,000, we Furlanii 22,000, w królestwie węgierskiém 52,000. — Z tych katolików 1,138,000, a około 13,000 protestantów w zachodnich Węgrzech.
ZNAMIONA. 1) Wsuwna półgłoska è, pośrednie miéjsce między e a i co do brzmienia zajmujące, zamiast cyrilskiego ь i, ъ: lèw zamiast lьw (lew), mècz zam. mьcz (miecz), herbèt (grzbiet), tenèk (cienki), tèrg (targ), tèrn (cierń), mèrtew (martwy); podług zwyczajnéj pisowni jednakże czasem się tęż i, czasem a pisze, czasem się to wszystko opuszcza: lôwc (łowiec), lonc (garnek). 2) é zam. je, a czasem i czystego e brzmi jak spłynięte iè, jè, a czasém jak éj, zbliżając się do głoski i: wèra (wiara), srèda (środa), smèh (smiéch), sètwa (siéjba), wèczno, lèto. 3) o zam. ą, serb. i chorw. u: golob (gołąb’), sosed (sąsiad), moż (mąż), dob (dąb), soditi (sądzić), délajo (działają), grizejo (gryzą). 4) ô, między o a a brzmiące: gospôda (pan), kôsec, kôpa, kôtel, lôwc, wôda, rôsa, 5) w zam. u często na początku wyrazów, jak w chorwackiém, choć nie wszędy: wbog (ubogi), wboj (zabójstwo), wmor (pomór). 6) ch tak mocne jak w czeskiém, choć się tylko h pisze: hlad, hlapec, hlèb, hromota, duh, wuho czytaj chlad i t. d. 7) w z poprzedzającą głoską w dwugłoskę spływające, zam. grubego zgłoskę kończącego l, często z przemianą poprzedzającéj głoski: kowaw (kowal), daw (dał), spaw (spał); délow (działał), skakow (skakał), igraw (grał); wesew (wesół), pepéw (popiół); gniw (gnił), piw (pił); dów (dół), sow (sól); lecz zam. èl tylko u: nagu zam. nagel (nagły), perjatu (przyjaciel), kôzu (kozieł), a w środku wyrazów ow zam. lъ: dowg zam. dlъg (dług), pown (pełen), wowk (wilk), bowcha (blacha), sownce (słońce); w zwyczajnéj pisowni we wszystkich tych przypadkach pisze się l, nigdy w. 8) j zam. dj, cyr. żd: préja (przędza), meja (miedza), rojen (rodzony). 9) cz zam. ť, ć, cyr. szt, jak w chorwackiém: pecz (piec), swecza (swiéca), tisucz (tysiąc), maczocha (macocha), délajocz (działając), wuczecz (uczyć). 10) per zam. pri: per konjih (przy koniach), perhaja (przychodzi), perbiti (przybić), pergnati (przygnać), permorje (przymorze), perprawa (przyprawa). 11) Dat. loc. i soc. l. mn. różnią się: rakom, rakih, raki; kowaczem, kowaczih, kowaczi; ribam, ribah, ribami; klopém, klopih, klopmi; létam, létih, léti; sémenam, sémenih, sémeni (raków, rakach, rakami i t. d.) 12) Liczba podwójna zupełna, jak w narzeczu cérkiewnem i w języku łuźyskim.
PODRZECZA. Narzecze to, jako mowa ludzi w górach mieszkających, niemających łącznego punktu literackiego, na dość wielką liczbę podrzeczy, a jeszcze większą różnorzeczy się dziéli. Znawcy swojskiéj mowy takowych pięcioro uznają: a) Hornokrajińskie, w którém troje l, miękkie, twarde i pośrednie; cz lub ć zamiast k przed e i i; ć zam. czr w wyrazach cze zam. czres (przez), czeszna (tereśnia), czewa (trzewa) i t. d.; h zam. g: howorim, hôra; d na końcu zgłosek jako greckie θ (th), nawet czasem jak s: ras (rad), médwes (niedzwiédź): ch zam. d przed k: rechko (rzadko), glachko (gładko), i zam. g na końcu słów: snéch (śniég), roch (róg). b) Dolnokrajinskie, w którem tylko dwa l, pośrednie i miękkie; ej zamiast je: srejda (środa), mejsto (miasto, mjesto), je zam. ę: mjeso (mięso), swjety (święty); u zam. o: nebu (niebo). c) Środkowokrajinskie, w którém jedno pośrodnie l, a wsuwne półgłoski i i u pełno się wymawiają: bolezin (niemoc), dlug (dług). d) Korutańskie, właściwie tak nazwane, w którém ue zam. o: gospued (pan), bueg (bóg); je piérwotne: besjeda, potrjeba, zwjezda (gwiazda); a zamiast e: w nebesih (w niebiosach), tabej i taba (ciebie); h zam. g: hora, howorim. e) Sztyrskie, w którém ü zam. u: krüh (okruch), küpil (kupił), kücharca (kucharka); toź ü po części i w dolném Krajińsku, w tak nazwanéj Krajnie. Do tych trzeba jeszcze jako szczególne różnorzecza przyłączyć f) węgierskie, w zachodnich Węgrzech, jako wypływ sztyrskiego, i g) rjezańskie i furlańskie, we Włoszech, jako szczególny, wydatnie oddzielony rodzaj korutańskiego podrzecza.
LITERATURA. Bardzo stare i szacowne pamiątki tego narzecza zachowały się w łacińskim rękopisie niegdyś Frisińskim, dzisiaj Mnichowskim, pisanym między 957—994, podobno ręką biskupa Frisińskiego Abrahama, z tego trzy kawałki nabożnéj treści, wydane w Petersburgu (Pamjatniki slow. slowesnosti 1827), i we Wiedńiu (Glagolita Clozianus, 1836). Potém nastąpił przestanek kilku wieków, aż do połowy wieku XVI., w którym nauka niemieckich reformatorów do Sztyryi, Korutanii i Krajny wnikła, a uczeni księża Truber (1550—1586), Juriczicz (1562), Krell (1567), Dalmatin (1576—1589), rektor Bohoricz (1584) i inni nietylko się ustnie o jéj rozszerzenie ale i piśmiennie usilnie starali. Wtedy to za wsparciém wnętrznorakuskich stanów, szczególnie nakładém szczodrego Mecena, Janeża pana na Ungnadzle, wydrukowano w Lublanie (Lajbach), Tubinku, Urachu, Witenbergu, Rzeznie (Regensburg), Norimbergu i in. wiele modlitewnych i teologicznych książek, między któremi takźe cała biblja (Witenb. 1584). Bohoricz napisał piérwszą korutańsko-słoweńską grammatykę (1584). Po przytłumieniu na początku XVII. stulecia z rozkazu cesarza Ferdinanda II., szczególnie za przyczynieniem się i staraniem biskupa Kröna, protestantyzmu w tych ziemiach, wydawali katoliccy księża książki do nabożeństwa i do moralnego kształcenia ludu potrzebne w swojskiém narzeczu, rzadziéj już w ciągu XVII. wieku, częściéj od drugiéj połowy XVIII. wieku aż dotąd. Na końcu rzeczonego wieku przełożona i wydana wspólną pracą kilku gorliwych księży cała biblia (w Lublanie 1791 i nast.). Pracowano także nad grammatyką i słownikiém z szczególną pilnością. W ten czas przypadają także piérwsze próby w poezyi Pohlina (1780), Dewa, Linharta i Wodnika (1780—1819), po których w nowszych czasach niektóre niemniéj szczęśliwe płody Jarnika (1814), Preszerna (1830), Kastelica, Żupana i innych nastąpiły. W rzędzie pism moralnych górują prace biskupa Raunikara (1813 i nast.), tak czystością, jak i poprawnością stylu. Dobrą grammatykę podług Dobrowskiégo systemu wydal Metelko (1830), a dla podrzecza sztyrskiego Dainko (1824), dla korutańskiego oprócz Gutsmanna Jarnik (1829); słowniki wyszły przez Jarnika (1832) i Murka (1832); zbiór pieśni ludu przez Wraza (1839) i Korytkę (1839). Własności sztyrsko-słoweńskiego różnorzecza w zachodnich Węgrzech poznać można z przekładu N. testamentu przez Küzmicza (1771, 1818), z kancyonału Barly (1823), i z innych modlitewnych książek, jak i z grammatyki języka węgierskiego przez Koszicza (1833) témże różnorzeczem napisanéj.
