W obszernym tym poemacie, niewykończonym zresztą w całości, przedstawia autor cały szereg dzieł bohaterskich, jakich się podjęli rycerze dworu Gloryany (która, prócz allegorycznego swego znaczenia: «Sława», ma zarazem być wcieleniem królowej angielskiej Elżbiety) na jej życzenie. Były to przygody takież, o jakich mówią romanse rycerskie wieków średnich: walki ze smokami, czarownikami, furyami, wdzierania się do jaskiń, w których demony więżą pochwyconą przez siebie[27]dziewicę — a to wszystko ku czci lub obronie piękności, ubóstwianej przez bohatera. Z licznych tych przygód wybieramy jedną z księgi I. Rycerz Czerwonego Krzyża (królewicz Artur, potomek królów saksońskich, ale po urodzeniu zamieniony przez elfa i uprowadzony do kraju wieszczek) poznaje na dworze królowej wieszczek, Gloryany («Sławy») damę, nazwiskiem Una («Prawda»), córę królewską, która go prosi, aby od potwornego smoka («Grzechu») wybawił jej rodziców. Otrzymawszy w tym celu od Gloryany zbroję, odpowiednią dla chrześcijańskiego rycerza, udaje się w towarzystwie Uny na ową wyprawę:
Szlachetny rycerz pomyka po błoni, Z srebrnym puklerzem i w pancerz odziany, Na którym ślady wojennych pogoni Niby głębokie pozostały rany — Lecz on w tę zbroję pierwszy raz ubrany. Rumak wędzidło gryzie niecierpliwie, Jakby go ciężkie więziły kajdany. Rycerz to piękny, stworzony prawdziwie,
By z wrogiem się spotykać na najkrwawszej niwie.
Na piersiach, w pamięć onej śmierci świętej Naszego Zbawcy, krzyż mu się czerwieni: Nosi to godło, czcią k’ Niemu przejęty — W czci dla spraw jego nigdy się nie leni. I na puklerzu takiż znak się mieni, Bo w jego pomoc przednią ma nadzieję. Z czynem i słowem zawsze prawdę żeni, Surowa godność w twarzy mu widnieje,
Drżą przed nim, on przed niczem w świecie nie truchleje.
Na wielką spieszy on wyprawę ninie Dla Gloryany: wszystko spełni dla niej, Dla tej królowej we wieszczek krainie; Z tego, co tylko świat nam niesie w dani,
Najpożądańsze mu względy tej pani; Jedzie, a żądzy powstrzymać nie może, Aby spróbować sił swych jak najraniej — W potężnym boju, w jak najprędszej porze —
Na wrogu jej, na smoku, straszliwym potworze.
Przy nim niewiasta słodka, a nadobna; Oślica pod nią niby śnieżek biały, A nawet bielsza. Ją samą żałobna Kryje zasłona i z postaci całej Czarnej się sukni fałdy pozwieszały. Na swem zwierzęciu siedzi, jak w żałobie Jakiej najcięższej, widać, że niemały Trapi ją smutek i troska w tej dobie.
Na sznurku mleczne jagnię prowadzi przy sobie.
Dziewka, by jagnię, czysta i niewinna, W każdym żywota swojego zawodzie, A z pochodzenia swego wielce słynna, Bo miała królów i królowe w rodzie, Co na Zachodzie władli i na Wschodzie, Co wszystek świat ten w mocy posiadali, Aż ich gnieżdżdżącygnieżdżący się na piekieł spodzie Czarci z ich własnych dzierżaw nie wygnali;
By pomścić ich, rycerza tego wiedzie z dali.
A w tyle karzeł po za nimi kroczy Zwolna: snać pośpiech nigdy mu nie służy, Lub może tłumok zbyt mu plecy tłoczy: Dźwiga przybory, niezbędne w podróży. Jadą — wtem naraz niebo się zachmurzy
I Jowisz deszczu wyleje strumienie Na łono swojej kochanki. W tej burzy Pragnie się ukryć wszelakie stworzenie:
I piękna para rada znaleść gdzie schronienie.
Gdy się na wszystkie rozglądają strony, Dokądby uciec w nawałnicy czasie, Ujrzą w pobliżu gęsty las zielony, Którego drzewa, lśniące w lata krasie, Tak rozłożyste i zbite, że, zda się, Człek tu się z niebios promieniem nie spotka. Mnóstwo szerokich alei w tej masie Drzew oraz krzewów prowadzi do środka:
Zwabiła podróżników ta ustroń przesłodka.
Śpieszą, a rozkosz coraz większa rośnie W sercu, wsłuchanem w dźwięczne ptasząt chóry, Co przed szarugą bezpieczne, rozgłośnie Zdają się szydzić z nieb, odzianych w chmury, Lub wielbią drzewa, pnące się do góry: Świerk, na maszt zdatny, wiąz, winem opięty, Topól nieschnącą i cyprys ponury I króla lasów, ten dąb nieugięty,
I smukły cedr i gibkie osikowe pręty;
Wawrzyn, tak piękny, gdy poetów skronie I bohaterskich zwycięzców okoli; Wierzbę, co we łzach po kochanku tonie; Cis, co łucznika poddaje się woli, Mirrę, kojącą, kiedy rana boli, Jesion i jawor, owoc oliwkowy, Więzożołd[1], sosnę, pełną melancholii,
I buk postaci jak gdyby bojowej,
Brzezinę i klon, rzadko w swojem wnętrzu zdrowy.
:Jadąc przez las, spostrzegają olbrzymią skałę, a w niej jaskinię, gniazdo smoka («Grzechu»). Towarzyszka rycerza, przestraszona, nie pozwala mu się zbliżać do niebezpiecznej groty — lecz:
— Pełen ognia i odwagi chyżej, Na miejscu rycerz młody nie ustoi, A ku jaskini czarnej się przybliży I do jej wnętrza zajrzeć się nie boi. Wnet też zobaczy przy błysku swej zbroi Rozsiadłe kształty potwornego dziwa: W jednej podobna do wężowych zwoi, W drugiej połowie znać kobieta żywa —
Postać była cuchnąca, wstrętna, obrzydliwa.
Kiedy tak gnuśnie spoczywa na ziemi, Długi jej ogon plącze się i wije W rozliczne kłęby i splotami swemi — Zakończon żądłem — całą jamę kryje, Jej płód tysiączny u jej piersi pije Ciecz jadowitą; każde z tych jej dzieci Inak wygląda, lecz wszystko, co żyje, Ohydne z kształtu; a gdy loch rozświeci
Blask tarczy, tak wraz wszystko do jej paszczy wleci.
Ruszy się mać ich, czując przerażenie, I nad łbem wstrętnym zwinie w krąg swój smoczy, Potworny ogon, potem te pierścienie Już przed jaskinią straszliwie roztoczy. Ale zbrojnego rycerza gdy zoczy, Chce się na nowo schronić w swojej norze, Albowiem światła nie znoszą jej oczy:
W pustych, samotnych ciemnościach ma łoże —
Tam żyje, bo tam nikt jej zobaczyć nie może.
Zaledwie ujrzy mężny Elf potwora, Tak się na niego bez namysłu rzuci, Jak lew na zdobycz, co w ucieczce skora; Zajdzie mu drogę, od jamy zawróci, Że ten, przerażon, ciszę rykiem skłóci, Ku walecznemu swój ogon wymierzy, By weń zatopić żądło, pełne truci, Lecz ostrym mieczem ten pierwszy z rycerzy,
Aż łeb w ramiona skryje, tak smoka uderzy.
Potwór od razu jakby stracił zmysły, Tak go oślepi cios ten i oniemi, Lecz wnet zeń iskry wściekłości znów trysły: Zwierzęce cielsko podniesie ze ziemi, Wypręży w górę, siły zdwojonemi Ku jego tarczy gniewnie się wypuszy I ciało ujmie sploty wężowemi, Że rycerz nogą ni ręką nie ruszy:
Pomagaj, Boże, grzechem opętanej duszy.
«Pokaż, czem jesteś! wiarę w tej potrzebie Miej w swoje siły, nie ustępuj zgoła! Zduś go, inaczej on udusi ciebie!» Tak na rycerza pani jego woła, Widząc, jak potwór oplótł go dokoła I żółć w nim kipi i w walce nie spocznie I jedną rękę oswobodzić zdoła, Schwyci za gardziel i tak gnieść ją pocznie,
Że smok z zabójczych objęć puści go niezwłocznie.
A wraz z obrzydłych rzygnie on wnętrzności Potokiem brudnej jadowitej wody, Pełnej odpadków ścierwa oraz kości, A tak cuchnącej, że aż rycerz młody Dech wstrzymał w sobie na te straszne smrody. Księgi-ś tam widział, papieru kawały, Oślepłe żaby i ropuchy — płody, Co się po zielskach rozpełzły: oblały
Naokół całe miejsce tych wymiocin kały.
Tak to, gdy ojciec Nil, w swych porach zmienny, Zaczyna rosnąć, niczem nie wstrzymany, Z fal jego tłustych muł powstaje plenny I na egipskie rozlewa się łany. A gdy opadać zaczną wód bałwany, Muł brzeg zaściela i płód z siebie rodzi — Samców, samice — tysiączny, nieznany, Ohydnych płazów lęg, że w tej powodzi
Nie zgadnie nikt, skąd tłum tych kreatur pochodzi.
Dech rycerzowi stłumił zaduch zgniły — Osłabł, snąć strasznej nie przemoże zmory, Tak go już wszystkie opuszczają siły. To też smok, widząc, że mu te odory Zabrały męstwo, wykrztusi tej pory Ze swego wnętrza kloaki przeklętej Rój drobnych wężów: obmierzłe potwory Oślizłe, czarne jak inkaustu męty,
U nóg się jego wiją i chcą kąsać w pięty.
Lecz jako pasterz, w podwieczornym czasie, Gdy Feb czerwony na zachodzie pada,
Spogląda z wzgórza, jak się stado pasie, Jak smacznie swoją wieczerzę zajada, A w tem go obłok komarów obsiada, By nikłem żądłem nie szczędzić mu męki — Więc on, by pierzchła natrętów gromada, Niszczy im skrzydła machnięciem swej ręki
Z igraszki i tak stłumia ich nieznośne brzęki:
Tak on odtrąca roje żmij... I raczej Z wstydu, niż trwogi, rzuci się, jak w szale, Na swego wroga: na to w duchu baczy, Ażeby zginąć w sromocie lub w chwale Wielkiej zwyciężyć, a nie spocząć wcale! Z nadludzką siłą ugodzi więc smoka, Tak, że od cielska skąpanego w kale, Grzechu, odetnie wstrętny łeb; posoka,
By węgiel czarna, trysła, jak rzeka szeroka.
Rozpierzchłe gady, rodne smocze plemię, Skoro zobaczą rodzicielkę swoją Upadającą śród stęku na ziemię, Wnet się naokół jej cielska zaroją, Albowiem sądzą, że się uspokoją Z strachu w jej paszczy, znajdą w niej ukrycie. Lecz dziś daremnie! Więc się krwią jej poją, Raną swej matki karmią się obficie,
Z jej straty zyski mają, a z jej śmierci życie!
Widok ten wzbudzi wstręt w rycerzu wielki: Oto przez Boga przeklęte stworzenia Żrą własną macierz! Lecz gdy karmicielki Krwią napełniły toń swego pragnienia,
Pękły im brzuchy, wzdęte z przesycenia, Aż im wnętrzności wyszły! Koniec, godny Tych, co się żywią własnego plemienia Życiem... Rycerza mozół już bezpłodny;
Sam sobie śmierć zgotował wrogów płód wyrodny.
Zbliży się k’niemu pani, co z oddali Na bój patrzała i powie: «Szczęśliwa Snać ci się gwiazda, mój rycerzu, pali! Wart jesteś zbroi, która cię okrywa, Jakoś nie spoczął, aż odwaga żywa Przemogła wroga. Wielką-ś zdobył sławę! To pierwsza walka; lecz niejedna-ć wzywa Jeszcze przygoda, trudy równie krwawe:
Zwycięstwem bodajś każdą zakończył wyprawę!»
Odniósłszy to pierwsze zwycięstwo, jedzie rycerz z towarzyszką swoją w dalszą drogę. W lesie spotykają pustelnika, który ich zaprasza do swojej siedziby:
Stoi maleńka pustelnika chata Na skraju lasu, w cichutkiej dolinie, Zdala od zgiełku i od wrzasku świata, Który śród wiru walk i trudów ginie. Jest i kapliczka święta przy chacinie: Tutaj pustelnik szepce swe pacierze Codzień — w poranku i zmroku godzinie; Obok strumyczek, co swe wody bierze
Z źródełka ukrytego, w słodkim ciecze szmerze.
Przybywszy tutaj, ledwie się zmieścili W ciasnej izdebce; żadna też biesiada
Nie czeka na nich, spoczynek w tej chwili Ucztą najsłodszą. Przyjemnie nielada Zeszedł im wieczór: dusza słuchać rada Dawnych powieści, które, jak szkło gładki Mający język, mnich im opowiada, Z życia papieży i świętych wypadki
Modłami przeplatając do Najświętszej Matki.
Atoli pobożny pustelnik okazuje się strasznym czarnoksiężnikiem (Archimagus), czyhającym na nieskalany honor chrześcijańskiego rycerza. Rozmaitemi zaklęciami spowodowuje Archimagus króla sennych mar, Morfeusza, panującego w nieprzebytych mrokach, że tenże wysyła do śpiącego rycerza swoje duchy (sny, mary), ażeby go kusić.
Słudzy Morfeusza:
do dzieła co tchu się zabiorą: I jedna z mar tych u głowy mu stanie I sen mu podda tą spoczynku porą: Rycerz śni rajskie, urocze kochanie — Wydaje mu się, że widzi swą panią — Nie stopią-ż serca te grzeszne mamidła?! — Jako się przy nim kładzie na posłanie Z skargą, że owo chłopię, strojne w skrzydła,
Jej czyste zmusza serce pójść w Rozkoszy sidła.
Wydaje mu się, że piękności hoża Władczyni, Wenus, sama mu to dziecię Przyprowadziła tej chwili do łoża — Tę towarzyszkę, którą miał za kwiecie Najniewinniejsze z wszystkich ziół na świecie, Tę córę króla, dziś sługę niecnoty, W występnych uciech zawikłaną siecie;
Że Gracye nucą, śród tańca ochoty,
«Jo hymen!» a zaś Flora z bluszczu wije sploty.
Czy to z niezwykłej rozkoszy czy z trwogi, Jaką spełnianie grzechu ludzi darzy, Zrywa się rycerz: posądza ten błogi Widok, że w sobie kryje podstęp wraży. Hej! jego pani schyla się ku twarzy, A wędkę chowa w ciemnej sukni zwoje; Chce go całować, lico jej się żarzy, Z oczu miłosne, słodkie biją zdroje,
Jak u tej, co kochanka rwie w objęcia swoje.
Niezwykły widok wszystką krew w nim skłóci; Na ten jej bezwstyd wielkim gniewem spłonie I jak szalony snać się na nią rzuci, Aby ją zabić, ale w jej obronie Stanie cierpliwość i wstrzyma mu dłonie. I rycerz bada swe zmysły, czy sprośny Sen to czy jawa? Wtem ona w łzach tonie, Prosi i błaga, aby był litosny
Dla krwi jej przeszlachetnej i dla lat jej wiosny.
A tak mu powie; «Władco mój i panie! Czyż mi oskarżać wrogie przeznaczenie I przyczyn w niebie potężnych władanie, Czy też ślepego bożka, że to wrzenie, Zamiast miłości, złość i potępienie Ściąga dziś na mnie? Lecz tak czynić muszę, Albo też umrę! W tobie me zbawienie! W twych ręku śmierć ma lub życie! Niech wzruszę
Mą prośbą twoje serce: ukoj me katusze!
«Dla ciebiem ojca królestwo rzuciła»... Tutaj zamilknie, strugą łez zdławiona. W wezbraniu serca snać mowę straciła. Ale niebawem znów rozpocznie ona: «Przed kaźnią losów w tobie jest obrona Moich lat młodych... O niech mi nie ginie Dusza w tęsknocie, niech w tych łzach nie kona! A on jej powie: «Cóż cię trapi ninie?
Wszak zawsześ mnie krzepiła w utrapień godzinie?»
«Miłość ku tobie sypiać mi nie daje» — Rzecze mu na to — «gdy ja nieszczęśliwa Z tęsknej boleści, co mi serce kraje, Ty spisz spokojnie: noc tobie upływa Bez żadnej troski»...
Rycerz jednak stawia mężny opór tej «Pokusie» i ponownie odniósłszy zwycięstwo, ratuje swój nieskalany honor.
• PDF 
• MOBI 
