Jana Kochanowskiego Dzieła polskie (1919)/Treny

Dodaj linki
Z Wikiźródeł, wolnej biblioteki
<<< Dane tekstu >>>
Autor Jan Kochanowski
Tytuł Treny
Pochodzenie Jana Kochanowskiego Dzieła polskie Tom I
Wydawca Tow. Akc. S. Orgelbranda S-ów
Data wyd. [1919]
Miejsce wyd. Warszawa
Inne Cały tom I
Indeks stron
Artykuł w Wikipedii Artykuł w Wikipedii
›››




TRENY.



Dedykacja Orszuli Kochanowskiej — Tren I — Tren II — Tren III — Tren IV — Tren V — Tren VI — Tren VII — Tren VIII — Tren IX — Tren X — Tren XI — Tren XII — Tren XIII — Tren XIV — Tren XV — Tren XVI — Tren XVII — Tren XVIII — Tren XIX


ORSZULI KOCHANOWSKIEJ,
 
WDZIĘCZNEJ,[1] UCIESZONEJ,[2] NIEPOSPOLITEJ DZIECINIE, KTÓRA CNÓT WSZYTKICH I DZIELNOŚCI PANIEŃSKICH POCZĄTKI WIELKIE POKAZAWSZY, NAGLE, NIEODPOWIEDNIE, W NIEDOSZŁYM WIEKU SWOIM, Z WIELKIM, A NIEZNOŚNYM RODZICÓW SWYCH ŻALEM ZGASŁA — JAN KOCHANOWSKI, NIEFORTUNNY OJCIEC, SWOJEJ NAMILSZEJ DZIEWCE Z ŁZAMI NAPISAŁ.
 
NIEMASZ CIĘ, ORSZULO MOJA!

TRENY
JANA KOCHANOWSKIEGO.


Tales sunt hominum mentes, quali pater ipse
Juppiter auctiferas lustravit lumine terras.[3]


TREN I.

Wszytki płacze, wszytki łzy Heraklitowe,[4]
I lamenty, i skargi Simonidowe,[5]
Wszytki troski na świecie, wszytki wzdychania,
I żale, i frasunki, i rąk łamania:
Wszytki a wszytki zaraz w dom się mój znoście,
A mnie płakać mej wdzięcznej dziewki pomożcie,
Z którą mię niepobożna śmierć rozdzieliła,

I wszytkich moich pociech nagle zbawiła.[6]
Tak więc smok, upatrzywszy gniazdo kryjome,
Słowiczki liche[7] zbiera, a swe łakome
Gardło pasie; tymczasem matka szczebiece
Uboga, a na zbójcę coraz się miece[8]
Prózno, bo i na samę okrutnik zmierza,
A ta nieboga ledwie umyka pierza.[9]
Prózno płakać, podobno drudzy rzeczecie;
Cóż, prze Bóg żywy, nie jest prózno na świecie?
Wszytko prózno: macamy gdzie miękcej w rzeczy,
A ono wszędy ciśnie; błąd wiek człowieczy.[10]
Nie wiem, co lżej, czy smutku jawnie żałować,
Czyli się z przyrodzeniem gwałtem mocować?


TREN II.

Jeślim kiedy nad dziećmi piórko miał zabawić,
A kwoli temu wieku lekkie rymy stawić,
Bodajżebych był raczej kolebkę kołysał
I z drugimi nieważne mamkom pieśni pisał,
Któremiby dziecinki noworodne spiły,[11]
I swoich wychowańców lamenty tuliły.
Takie fraszki mnie zbierać pożyteczniej było,
Niźli — w co mię nieszczęście moje dziś wprawiło —

Płakać nad głuchym grobem mej wdzięcznej dziewczyny,
I skarzyć się na srogość ciężkiej Prozerpiny.[12]
Alem użyć w obojgu jednakiej wolności
Nie mógł: owom ominął, jako w dordzałości[13]
Dowcipu coś rannego:[14] na to mię przygoda
Gwałtem wbiła i moja nienagrodna[15] szkoda.
Ani mi teraz łacno dowiadać się o tem,
Jaka mię z płaczu mego czeka cześć na potem.
Nie chciałem żywym śpiewać, dziś umarłym muszę,
A cudzej śmierci płacząc, sam swe kości suszę.
Prózno to! jakie szczęście ludzi naszladuje,
Tak w nas albo dobrą myśl, albo złą sprawuje.
O, prawo krzywdy pełne, o znikomych cieni
Sroga, nieubłagana, nieużyta ksieni![16]
Takli moja Orszula, jeszcze żyć na świecie
Nie umiawszy, musiała w ranem umrzeć lecie?
I nie napatrzywszy się jasności słonecznej,
Poszła nieboga widzieć kraj ów nocy wiecznej.
A bodaj ani była świata oglądała,[17]
Co bowiem więcej, jedno ród a śmierć poznała?
A miasto pociech, które winna z czasem była
Rodzicom swym, w ciężkim je smutku zostawiła.


TRENIII.

Wzgardziłaś mną, dziedziczko moja ucieszona,[18]
Zdałać się ojca twego barziej uszczuplona

Ojczyzna,[19] niźlibyś ty przestać na niej miała.
To prawda, żeby była nigdy nie zrównała
Z ranym rozumem twoim, z pięknymi przymioty,
Z których się już znaczyły twoje przyszłe cnoty.
O słowa, o zabawo, o wdzięczne ukłony,
Jakożem ja dziś po was wielce zasmucony.
A ty, pociecho moja, już mi się nie wrócisz
Na wieki, ani mojej tęsknice okrócisz.
Nielza, nielza, jeno się za tobą gotować,
A stopeczkami twemi ciebie naszladować:[20]
Tam cię ujźrzę, da Pan Bóg, a ty więc z drogiemi
Rzuć się ojcu na szyję ręczynkami swemi.


TREN IV.

Zgwałciłaś, niepobożna śmierci, oczy moje,
Żem widział umierając[21] miłe dziecię swoje.
Widziałem, kiedyś trzęsła owoc niedordzały,
A rodzicom nieszczęsnym serca się krajały.
Nigdyć by ona była bez wielkiej żałości
Mojej umrzeć nie mogła, nigdy bez ciężkości
I serdecznego bólu, w któremkolwiek lecie[22]
Mnieby smutnego była odbiegła na świecie;
Alem ja już z jej śmierci nigdy żałościwszy,
Nigdy smutniejszy nie mógł być, ani teskliwszy.
A ona (by był Bóg chciał) dłuższym wiekiem swoim
Siła pociech przymnożyć mogła oczom moim.

A przynamniej tymczasem mogłem był odprawić
Wiek swój i Persephonie ostatniej się stawić:
Nie uczuwszy na sercu tak wielkiej żałości,
Której równia[23] nie widzę w tej tu śmiertelności.[24]
Nie dziwuję Niobie, że na martwe ciała
Swoich namilszych dziatek patrząc, skamięniała.


TREN V.

Jako oliwka mała pod wysokim sadem
Idzie z ziemie ku górze macierzyńskim szladem,
Jeszcze ani gałązek, ani listków rodząc,
Sama tylko dopiero szczupłym prątkiem wschodząc;
Tę, jeśli ostre ciernie lub rodne pokrzywy,
Uprzątając, sadownik podciął ukwapliwy,[25]
Mdleje zaraz, a zbywszy siły przyrodzonej,
Upada przed nogami matki ulubionej:
Takci się mej namilszej Orszuli dostało.
Przed oczyma rodziców swoich rosnąć, mało
Od ziemie się wznióswszy, duchem zaraźliwym
Srogiej śmierci otchniona, rodzicom troskliwym
U nóg martwa upadła. O, zła Persephono,
Mogłażeś tak wielu łzom[26] dać upłynąć płono?


TREN VI.

Ucieszna moja śpiewaczko, Safo słowieńska,
Na którą nie tylko moja cząstka ziemieńska,

Ale i lutnia dziedzicznem prawem spaść miała, —
Tęś nadzieję już po sobie okazowała,[27]
Nowe piosnki sobie tworząc, nie zamykając
Ustek nigdy, ale cały dzień prześpiewając,
Jako więc lichy słowiczek w krzaku zielonym
Całą noc prześpiewa gardłkiem swym ucieszonym.
Prędkoś mi nazbyt umilkła, nagle cię sroga
Śmierć spłoszyła, moja wdzięczna szczebiotko droga,
Nie nasyciłaś mych uszu swemi piosnkami —
I tę trochę teraz płacę sowicie łzami.
A tyś ani umierając śpiewać przestała,
Lecz matkę, ucałowawszy, takeś żegnała:
Już ja tobie, moja matko, służyć nie będę,
Ani za twym wdzięcznym stołem miejsca zasiędę;
Przyjdzie mi klucze położyć, samej precz jechać,
Domu rodziców swych miłych wiecznie zaniechać.
To, i czego żal ojcowski nie da serdeczny
Przypominać więcej, był jej głos ostateczny;
A matce, słysząc[28] żegnanie tak żałościwe,
Dobre serce, że od żalu zostało żywe.[29]

TREN VII.

Nieszczęsne ochędóstwo, żałosne ubióry
 Mojéj namilszej córy:

Poco me smutne oczy za sobą ciągniecie,
 Żalu mi przydajecie?
Już ona członeczków swych wami nie odzieje —
 Niemasz, niemasz nadzieje.
Ujął ją sen żelazny, twardy, nieprzespany.
 Już letniczek[30] pisany,[31]
I uploteczki[32] wniwecz i paski złocone:
 Matczyne dary płone.
Nie do takiej łożnice, moja dziewko droga,
 Miała cię mać uboga
Doprowadzić; nie takąć dać obiecowała
 Wyprawę, jakąć dała:
Giezłeczkoć[33] tylko dała, a lichą tkaneczkę;[34]
 Ojciec ziemie bryłeczkę
W główki włożył; niestetyż, i posag i ona
 W jednej skrzynce zamkniona.


TREN VIII.

Wielkieś mi uczyniła pustki w domu moim,
Moja droga Orszulo, tem zniknieniem swoim.
Pełno nas, a jakoby nikogo nie było:
Jedną maluczką duszą tak wiele ubyło.
Tyś za wszytki mówiła, za wszytki śpiewała,
Wszytkiś w domu kąciki zawżdy pobiegała:

Nie dopuściłaś nigdy matce się frasować,
Ani ojcu myśleniem zbytniem głowy psować,
To tego, to owego wdzięcznie obłapiając
I onym swym uciesznym śmiechem zabawiając.
Teraz wszytko umilkło, szczere pustki w domu,
Niemasz zabawki, niemasz rozśmiać się nikomu.
Z każdego kąta żałość człowieka ujmuje,
A serce swej pociechy darmo upatruje.


TREN IX.

Kupićby cię, mądrości, za drogie pieniądze,
Która (jeśli prawdziwie mienią) wszystkie żądze,
Wszystkie ludzkie frasunki umiesz wykorzenić,
A człowieka tylko nie[35] w anioła odmięnić,
Który nie wie co boleść, frasunku nie czuje,
Złym przygodom[36] nie podległ, strachom nie hołduje.
Ty wszytki rzeczy ludzkie masz za fraszkę sobie,
Jędnaką myśl, tak w szczęściu, jako i w żałobie
Zawżdy niesiesz; ty śmierci namniej się nie boisz:
Bezpieczną, nieodmienną, niepożytą stoisz.
Ty bogactwa nie złotem, nie skarby wielkiemi,
Ale dosytem mierzysz i przyrodzonemi
Potrzebami; ty okiem swym nieuchronionym[37]
Nędznika upatrujesz pod dachem złoconym,
A uboższym nie zajźrzysz szczęśliwego mienia,
Ktoby jeno chciał słuchać twego upomnienia.

Nieszczęśliwy ja człowiek, którym lata swoje
Na tem strawił, żebych był ujźrzał progi twoje.
Terazem nagle z stopniów ostatnich zrzucony
I między insze, jeden z wiela policzony.[38]


TREN X.

Orszulo moja wdzięczna, gdzieś mi się podziała?
W którą stronę, w którąś się krainę udała?
Czyś ty nad wszytki nieba wysoko wzniesiona,
I tam w liczbę aniołków małych policzona?
Czyliś do raju wzięta? czyliś na szczęśliwe
Wyspy zaprowadzona? czy cię przez teskliwe
Charon jeziora wiezie i napawa zdrojem
Niepomnym, że ty nie wiesz nic o płaczu moim?
Czy człowieka zrzuciwszy i myśli dziewicze,
Wzięłaś na się postawę i piórka słowicze?
Czyli się w czyścu czyścisz, jeśli z strony ciała
Jakakolwiek zmazeczka na tobie została?
Czyś po śmierci tam poszła, kędyś pierwej była,
Niżeś się na mą ciężką żałość urodziła?
Gdzieśkolwiek jest, jeśliś jest, lituj mej żałości,
A nie możeszli w onej dawnej swej całości,
Pociesz mię, jako możesz; a staw się przede mną
Lubo snem, lubo cieniem, lub marą nikczemną.[39]


TREN XI.

Fraszka cnota, powiedział Brutus porażony,
Fraszka, kto się przypatrzy, fraszka z każdej strony.

Kogo kiedy pobożność jego ratowała?
Kogo dobroć przypadku złego uchowała?
Nieznajomy wróg jakiś miesza ludzkie rzeczy,
Nie mając ani dobrych, ani złych na pieczy.
Kędy jego duch wionie, żaden nie ulęże,[40]
Prawli, krzywli, bez braku każdego dosięże.
A my rozumy swoje przed się udać[41] chcemy,
Hardzi między prostaki, że nic nie umiemy.
Wspinamy się do nieba, Boże tajemnice
Upatrując: ale wzrok śmiertelnej źrzenice
Tępy na to: sny lekkie, sny płoche nas bawią,
Które się nam podobno nigdy nie wyjawią.
Żałości, co mi czynisz? owa już oboje
Mam stracić: i pociechę i baczenie swoje?


TREN XII.

Żaden ojciec podobno barziej nie miłował
Dziecięcia, żaden barziej nad mię nie żałował.
A też ledwe się kiedy dziecię urodziło,
Coby łaski rodziców swych tak godne było!
Ochędożne, posłuszne, karne, niepieszczone,
Śpiewać, mówić, rymować, jako co uczone;[42]
Każdego ukłon trafić, wyrazić postawę,
Obyczaje panieńskie umieć i zabawę;
Roztropne, obyczajne, ludzkie, nie rzewniwe,[43]
Dobrowolne, układne,[44] skromne i wstydliwe.

Nigdy ona po ranu karmie[45] nie wspomniała,
Aż pierwej Bogu swoje modlitwy oddała.
Nie poszła spać, aż pierwej matkę pozdrowiła,
I zdrowie rodziców swych Bogu poruczyła.
Zawżdy przeciwko[46] ojcu wszytki przebyć progi,
Zawżdy się uradować i przywitać z drogi,
Każdej roboty pomódz, do każdej posługi
Uprzedzić było wszytki rodziców swych sługi.
A to tak w małym wieku sobie poczynała,
Że więcej nad trzydzieści miesięcy nie miała.
Tak wiele cnót jej młodość i takich dzielności
Nie mogła znieść, upadła od swejże[47] bujności,
Żniwa nie doczekawszy. Kłosie mój jedyny,
Jeszcześ mi się był nie zstał[48], a ja twej godziny
Nie czekając, znowu cię w smutną ziemię sieję,
Ale pospołu z tobą grzebę i nadzieję.
Bo już nigdy nie wznidziesz, ani przed mojema
Wiekom wiecznie zakwitniesz smutnemi oczema.[49]


TREN XIII.

Moja wdzięczna Orszulo, bodaj ty mnie była
Albo nie umierała, lub się nie rodziła.
Małe pociechy płacę wielkim żalem swoim
Za tem nieodpowiednym pożegnaniem twoim.
Omyliłaś mię, jako nocny sen znikomy,
Który wielkością złota cieszy zmysł łakomy,

Potem nagle uciecze, a temu na jawi
Z onych skarbów jeno chęć a żądzą zostawi.
Takeś ty mnie, Orszulo droga, uczyniła:
Wielkieś nadzieje w mojem sercu roznieciła:
Potemeś mię smutnego nagle odbieżała,
I wszytki moje z sobą pociechy zabrała.
Wzięłaś mi, zgoła mówiąc, dusze połowicę,
Ostatek przy mnie został na wieczną tęsknicę.
Tu mi kamień, murarze, ciosany połóżcie,
A na nim tę nieszczęsną pamiątkę wydróżcie:[50]
„ORSZULA KOCHANOWSKA TU LEŻY. KOCHANIE
OJCOWE, ALBO RACZEJ PŁACZ I NARZEKANIE.
OPAKEŚ[51] TO, NIEBACZNA ŚMIERCI, UDZIAŁAŁA:
NIE JAĆ ONEJ, ALE MNIE ONA PŁAKAĆ MIAŁA“


TREN XIV.

Gdzie te wrota nieszczęsne, któremi przed laty
Puszczał się w ziemię Orfeus, szukając swej straty?
Żebym ja też tą[52] ścieżką swej namilszej córy
Poszedł szukać i on bród mógł przebyć, przez który
Srogi jakiś przewoźnik wozi blade cienie,
I w lasy niewesołe cyprysowe żenie.
A ty mię nie zostawaj, wdzięczna lutni moja,
Ale ze mną pospołu pójdź aż do pokoja
Surowego Plutona: owa go to łzami,
To temi żałosnemi zmiękczywa[53] pieśniami,

Że mi moję namilszą dziewkę jeszcze wróci,
A ten nieuśmierzony we mnie żal ukróci.
Zginąć ci mu nie może, tuć się wszytkim zostać:
Niech się tylko niedoszłej jagodzie da dostać.
Gdzieby też tak kamienne ten Bóg serce nosił,
Żeby tam smutny człowiek już nic nie uprosił:
Cóż temu rzec? więc tamże już za jedną drogą
Zostać; a z duszą zaraz zewlec troskę srogą.


TREN XV.

Erato[54] złotowłosa, i ty, wdzięczna lutni,
Skąd pociechę w swych troskach biorą ludzie smutni:
Uspokójcie na chwilę strapioną myśl moję,
Póki jeszcze kamienny w polu słup nie stoję,
Lejąc ledwie nie krwawy płacz przez marmur żywy,
Żalu ciężkiego pamięć i znak nieszczęśliwy.
Mylę się, czyli patrząc na ludzkie przygody,
Skromniej człowiek uważa i swe własne szkody?
Nieszczęsna matko, (jeśli przyczytać możemy
Nieszczęściu, co przez głupi swój rozum cierpiemy)
Gdzie teraz twych siedm synów i dziewek tak wiele?
Gdzie pociecha, gdzie radość i twoje wesele?
Widzę czternaście mogił, a ty nieszczęśliwa
I podobno tak długo nad wolą swą żywa,
Obłapiasz zimne groby, w których, ach niebogo,
Składłaś dziateczki swoje zagubione srogo.
Takie więc kwiaty leżą kosą podsieczone,
Albo deszczem gwałtownym na ziemię złożone.
W którą nadzieję żywiesz? czego czekasz więcej?
Czemu śmiercią żałości nie zbywasz co pręcej?

A wasze prędkie strzały albo łuk co czyni
Niepochybny, o Phoebe, i mściwa bogini?[55]
Albo z gniewu (bo winna), albo więc z litości,
Dokonajcie, prze Boga, jej biednej starości.
Nowa pomsta, nowa kaźń hardą myśl potkała:
Dziatek płacząc, Niobe skamieniała,
I stoi na Sipylu[56] marmur nieprzetrwany,
Jednak i pod kamieniem żywią skryte rany.
Jej bowiem łzy serdeczne skałę przenikają,
I przeźroczystym z góry strumieniem spadają,
Skąd źwierz i ptastwo pije; a ta w wiecznym pęcie[57]
Tkwi w rogu skały, wiatrom szalonym na wstręcie.
Ten grób nie jest na martwym, ten martwy nie w grobie
Ale samże jest martwym, samże grobem sobie.


TREN XVI.

Nieszczęściu kwoli a swojej żałości,
Która mię prawie przejmuje do kości,
Lutnię i wdzięczny rym porzucić muszę,
 Ledwie nie duszę.
Żywem? czy mię sen obłudny[58] frasuje,
Który kościanem oknem[59] wylatuje,

A ludzkie myśli tem i owem bawi.
 Co błąd na jawi?[60]
O błędzie ludzki, o szalone dumy:
Jako to łacno pisać się z rozumy,[61]
Kiedy po woli świat mamy, a głowa,
 Człowieku zdrowa.
W dostatku będąc, ubóstwo chwalemy,
W rozkoszy żałość lekce szacujemy;
A póki wełny skąpej prządce staje,
 Śmierć nam za jaje[62].
Lecz kiedy nędza, albo żal przypadnie,
Ali żyć nie tak, jako mówić, snadnie;
A śmierć dopiero wtenczas nam należy,[63]
 Gdy już k’nam bieży.
Przecz z płaczem idziesz, Arpinie[64] wymowny,
Z miłej ojczyzny? Wszak nie Rzym budowny,[65]
Ale świat wszytek miastem jest mądremu
 Widzeniu twemu.
Czemu tak barzo córki swej żałujesz?
Wszak się ty tylko sromoty wiarujesz,[66]
Insze wszelakie u ciebie przygody,
 Ledwe nie gody.
Śmierć, mówisz, straszna tylko niezbożnemu:
Przeczże się tobie umrzeć cnotliwemu

Nie chciało, kiedyś prze dotkliwą mowę
 Miał podać głowę?
Wywiodłeś[67] wszytkim, nie wywiodłeś sobie:
Łacniej rzec, widzę, niż czynić, i tobie
Pióro anielskie, duszę toż w przygodzie
 Co i mnie bodzie.[68]
Człowiek nie kamień, a jako się stawi
Fortuna, takich myśli nas nabawi.
Przeklęte szczęście! czy snadź gorzej duszy,
 Kto rany ruszy?
Czasie, pożądnej[69] ojcze niepamięci!
W co ani rozum, ani trafią święci,[70]
Zgój smutne serce, a ten żal surowy
 Wybij mi z głowy.


TREN XVII.

Pańska ręka mię dotknęła,
Wszytkę mi radość odjęła:
Ledwe w sobie czuję duszę,
I tę podobno dać muszę.
Lubo wstając gore jaśnie,
Lubo padnąc słońce gaśnie,
Mnie jednako serce boli,
A nigdy się nie utoli.
Oczu nigdy nie osuszę
I tak wiecznie płakać muszę,
Muszę płakać, o mój Boże,
Kto się przed Tobą skryć może?

Prózno morzem nie pływamy,
Prózno w bitwach nie bywamy:
Ugodzi nieszczęście wszędzie,
Choć podobieństwa nie będzie.
Wiodłem swój żywot tak skromnie,
Że ledwe kto wiedział o mnie,
A zazdrość i złe przygody
Nie miały mi w co dać szkody.[71]
Lecz Pan, który gdzie tknąć widzi,
A z przestrogi[72] ludzkiej szydzi,
Zadał mi raz tem znaczniejszy,
Czemem już był bezpieczniejszy.
A rozum, który w swobodzie,
Umiał mówić o przygodzie,
Dziś ledwe sam wie o sobie;
Tak mię podparł w mej chorobie.
Czasemby się chciał poprawić,
A mnie ciężkiej troski zbawić;
Ale gdy siędzie na wadze,
Żalu ruszyć nie ma władze.
Prózne to ludzkie wywody,
Żeby szkodą nie zwać szkody;
A kto się w nieszczęściu śmieje,
Jabych tak rzekł, że szaleje.
Kto zaś na płacz lekkość wkłada,
Słyszę dobrze, co powiada;
Lecz się tem żal nie hamuje,
Owszem więtszy przystępuje.

Bo mając zranioną duszę,
Rad i nierad płakać muszę:
Co snaść nie cześć, to ku szkodzie:
I zelżywość[73] serce bodzie.
Lekarstwo to, prze Bóg żywy,
Ciężkie na umysł troskliwy;[74]
Kto przyjaciel zdrowia mego,
Wynajdzi co wolniejszego.[75]
A ja zatem łzy niech leję,
Bom starcił wszystkę nadzieję,
By mię rozum miał ratować, —
Bóg sam mocen to hamować.


TREN XVIII.

My nieposłuszne, Panie, dzieci Twoje
 W szczęśliwe czasy swoje
 Rzadko Cię wspominamy,
Tylko rozkoszy zwykłych używamy.
Nie baczym, że to z Twej łaski nam płynie,
 A także prędko minie,
 Kiedy po nas wdzięczności
Nie uznasz,[76] Panie, za Twe życzliwości.
Miej nas na wodzy, niech nas nie rozpycha
 Doczesna roskosz licha;
 Niechaj na Cię pomniemy,
Przynajmniej w kaźni,[77] gdy w łasce nie chcemy.

Ale ojcowskim nas karz obyczajem,
 Boć przed Twym gniewem stajem[78]
 Tak, jako śnieg niszczeje,
Kiedy mu słońce niebieskie dogrzeje.
Zgubisz nas prędko, wiekuisty Panie,
 Jeśli nad nami stanie
 Twa ciężka Boska ręka;
Sama niełaska jest nam sroga męka.
Ale od wieku twoja lutość słynie,
 A pierwej świat zaginie,
 Niż Ty wzgardzisz pokornym,
Chocia był długo przeciw tobie spornym.[79]
Wielkie przed Tobą są występy[80] moje:
 Lecz miłosierdzie Twoje
 Przewyższa wszytki złości,
Użyj dziś, Panie, nademną litości!


TREN XIX.

ALBO SEN.

Żałość moja długo w noc oczu mi nie dała
Zamknąć i zemdlonego upokoić ciała.
Ledwe mię na godzinę przed świtaniem swemi
Sen leniwy obłapił skrzydły czarnawemi.
Natenczas mi się matka właśnie[81] ukazała,
A na ręku Orszulę moję wdzięczną miała;

Jako więc po paciorek do mnie przychodziła,
Skoro z swego posłania rano się ruszyła.
Giezłeczko białe na niej, włoski pokręcone,
Twarz rumiana, a oczy ku śmiechu skłonione,
Patrzę, co dalej będzie, aż matka tak rzecze:
„Śpisz Janie? czy cię żałość twoja zwykła piecze?“
Zatemem ciężko westchnął, i tak mi się zdało,
Żem się ocknął. A ona, pomilczawszy mało
Znowu mówić poczęła: „Twój nieutulony
Płacz, synu mój, przywiódł mię w te tu wasze strony,
Z krain barzo dalekich, a łzy gorzkie twoje
Przeszły aż i umarłych tajemne pokoje.
Przyniosłam ci na ręku wdzięczną dziewkę twoję,
Abyś ją mógł oględać jeszcze, a tę swoję
Serdeczną żałość ujął,[82] która tak ujmuje
Sił twoich i tak zdrowie nieznacznie twe psuje,
Jako ogień suchy knot obraca w perzyny,
Darmo nie upuszczając namniejszej godziny.
Czyli nas już umarłe macie za stracone,
I którym już na wieki słońce jest zgaszone?
A my owszem żywiemy żywot tem ważniejszy,
Czem nad to grube ciało duch jest szlachetniejszy.
Ziemia w ziemię się wraca, a duch z nieba dany
Miałby zginąć ani na miejsca swe wezwany?
Oto się ty nie frasuj, a wierz niewątpliwie,
Że twoja namilejsza Orszuleczka żywie;
A tu więc takim ci się kształtem pokazała,[83]
Jakoby się śmiertelnym oczom poznać dała.

Ale między Anioły i duchy wiecznemi
Jako wdzięczna jutrzenka świeci, a za swemi
Rodzicami się modli, jako to umiała,
Z wami będąc, choć jeszcze słów nie domawiała.
Jeśliżeć też stąd roście[84] żałość, że jej lata
Pierwej są przyłomione,[85] niźli tego świata
Rozkoszy zażyć mogła: o biedne i płone
Rozkoszy wasze, które tak są usadzone,
Że w nich więcej frasunków i żałości więcej, —
Czego ty doznać możesz sam z siebie napręcej.
Ucieszyłeś się kiedy z dziewki swej tak wiele,
Żeby pociecha twoja i ono wesele
Mogło porównać z twoim dzisiejszym kłopotem?
Nie rzeczesz tego, widzę. Także trzymaj o tem,
Jakoś doznał; ani się frasuj, że tak rana[86]
Twojej ze wszech namilszej dziewce śmierć zesłana.
Nie od rozkoszyć poszła, poszłać od trudności,
Od pracy, od frasunków, od złez,[87] od żałości,
Czego świat ma tak wiele, żeby też co było
W tym doczesnym[88] żywocie człowieczeństwu miło,
Musi smak swój utracić prze wielkość przysady,[89]
A przynajmniej prze bojaźń nieuchronnej zdrady.[90]
Czegoż płaczem, prze Boga? czegoż nie zażyła?
Że sobie swym posagiem pana nie kupiła,

Że przegrózek[91] i cudzych fuków nie słuchała,
Że boleści w rodzeniu dziatek nie uznała,
Ani umie powiedzieć, czego jej troskliwa
Matka doszła: co z więtszym utrapieniem bywa,
Czy je rodzić, czy je grześć? Takieć pospolicie
Przysmaki wasze, czem wy sobie świat słodzicie.
W niebie szczere rozkoszy, a do tego wieczne,
Od wszelakiej przekazy[92] wolne i bezpieczne.
Tu troski nie panują, tu pracej nie znają;
Tu nieszczęście, tu miejsca przygody nie mają;
Tu choroby nie najdzie, tu niemasz starości,
Tu śmierć łzami karmiona nie ma już wolności.
Żyjem wiek nieprzeżyty, wiecznej używamy
Dobrej mysli, przyczyny wszytkich rzeczy znamy.
Słońce nam zawżdy świeci, dzień nigdy nie schodzi,
Ani za sobą nocy niewidomej[93] wodzi.
Twórcę wszech rzeczy widziem w Jego majestacie,
Czego wy w ciele będąc, prózno upatrzacie.
Tu wczas obróć swe myśli, a chowaj się na te
Nieodmienne, synu mój, rozkoszy bogate.
Doznałeś, co świat umie i jego kochanie,
Lepiej na czem ważniejszem zasadź swe staranie.
Dziewka twoja dobry los (możesz wierzyć) wzięła,
A właśnie w swoich rzeczach sobie tak poczęła,
Jako gdy kto na morze nowo się puściwszy,
A tam niebezpieczeństwo wielkie obaczywszy,
Woli nazad do brzegu; drudzy, co podali,
Żagle wiatrom, na ślepe skały powpadali:
Ten mrozem zwyciężony, ten od głodu zginął,
Rzadki, coby do brzegu na desce przypłynął.

Śmierci zniknąć[94] nie mogła, by też dobrze była
Oną dawną Sybillę wiekiem swym przeżyła.
To, co miało być potem, uprzedzić wolała;
Temże mniej tego świata niewczasów doznała.
Drugie po swych namilszych rodzicach zostają,
I ciężkiego siroctwa nędzne doznawają.
Wypchną drugą za męża leda jako z domu,
A majętność zostanie sam to Bóg wie komu.
Biorą drugie i gwałtem, a biorą i swoi:
Ale i w hordach część się wielka ich zostoi,[95]
Gdzie w niewoli pogańskiej i w służbie sromotnej
Łzy swe piją, czekając śmierci wszytkokrotnej.[96]
Tego twej wdzięcznej dziewce bać się już nie trzeba,
Która w swych młodych leciech wzięta jest do nieba,
Żadnych frasunków tego świata nie doznawszy,
Ani grzechem dusze swej drogiej pomazawszy.
Jej tedy rzeczy, synu, (nie masz wątpliwości)
Dobrze poszły, ani stąd używaj żałości.
Swoje szkody tak szacuj i omyłki swoje,
Abyś nie przepamiętał, że baczenie twoje
I stateczność jest droższa: w tę bądź przedsię panem,
Jako się kolwiek czujesz w pociechy obranem.[97]
Człowiek, urodziwszy się, zasiadł w prawie takim,
Że ma być jako celem przygodom wszelakim;
Z tego trudno się zdzierać:[98] pocznimy,[99] co chcemy,
Jeśli po dobrej woli nie pójdziem, musiemy.

A co wszystkich jednako ciśnie, nie wiem, czemu
Tobie ma być, synu mój, naciężej jednemu.
Śmiertelna, jako i ty, twoja dziewka była:
Póki jej zamierzony kres był, póty żyła;
Krótko wprawdzie, ale w tem człowiek nic nie włada,
A wyrzec też, co lepiej, nie łacno przypada.
Skryte są Pańskie sądy; co się Jemu zdało,
Nalepiej, żeby się też i nam podobało.
Łzy w tej mierze nie płatne[100]; gdy raz dusza ciała
Odbieży, prózno czekać, by się wrócić miała.
Ale człowiek nie zda się praw szczęściu w tej mierze,
Że szkody pospolicie tylko przed się bierze,
A tego baczyć nie chce, ani mieć w pamięci,
Co mu też czasem padnie wedle jego chęci.
Tać jest władza fortuny, mój namilszy synie,
Że nie tak uskarżać się, kiedy nam co zginie,
Jako dziękować trzeba, że wżdam[101] co zostało.
Bo to wszytko nieszczęście w ręku swoich miało.
A tak i ty, folgując prawu powszechnemu,
Zagrodź drogę do serca upadkowi[102] swemu;
A w to patrzaj, co uszło ręku złej przygody;
Zyskiem człowiek zwać musi, w czem nie popadł szkody.[103]
Nakoniec, w co się on koszt i ona utrata,
W co się praca i twoje obróciły lata,
Któreś ty niemal wszystkie strawił nad księgami,
Mało się bawiąc świata tego zabawami?

Terazby owoc zbierać swojego szczepienia,
I ratować w zachwianiu mdłego przyrodzenia.
Cieszyłeś przedtem insze w takiejże przygodzie:
I będziesz w cudzej czulszy niżli w swojej szkodzie?
Teraz, mistrzu, sam się lecz; czas doktor każdemu,
Ale kto pospolitym torem gardzi, temu
Tak poznego lekarstwa czekać nie przystoi:
Rozumem ma uprzedzić, co insze czas goi.
A czas co ma za fortel? dawniejsze świeżymi
Przypadkami wybija, czasem weselszymi,
Czasem też z tejże miary; co człowiek z baczeniem
Pierwej, niż przyjdzie, widzi i takiem myśleniem
Przeszłych rzeczy nie wściąga, przyszłych upatruje
I serce na oboję fortunę gotuje.
Tego się, synu, trzymaj, a ludzkie przygody,
Ludzkie[104] noś; jeden jest Pan smutku i nagrody.
Tu zniknęła, jam się też ocknął — aczciem prawie
Nie pewien, jeślim przez sen słuchał, czy na jawie.





EPITAPHIUM

HANNIE

KOCHANOWSKIEJ

I TYŚ, HANNO, ZA SIOSTRĄ PRĘDKO POSPIESZYŁA
I PRZED CZASEM PODZIEMNE KRAJE NAWIEDZIŁA,
ABY OCIEC NIESZCZĘSNY ZARAZ ODŻAŁOWAŁ
WSZYSTKIEGO, A NA TRWALSZE ROZKOSZY SIĘ CHOWAŁ.







  1. ↑ pełnej wdzięku.
  2. ↑ uciesznej.
  3. ↑ Przekład 136 i 137 wier. XVIII pieśni Odyssei, dokonany przez Cycerona. Znaczy: „Takim jest umysł ludzki, jakim go stworzył Bóg, oświecając go tem samem światłem, którem oświeca wszystkorodną ziemię.“
  4. ↑ Heraklit, filozof grecki (około 500 r. przed Chrystusem), nazywany płaczliwym dla posępnego nastroju umysłu.
  5. ↑ Simonides, grecki poeta liryczny (559—469 przed Chrystusem); pisał elegie.
  6. ↑ pozbawiła.
  7. ↑ małe.
  8. ↑ miota się.
  9. ↑ ledwie może ochronić własne pióra.
  10. ↑ życie ludzkie.
  11. ↑ usypiały.
  12. ↑ bogini śmierci.
  13. ↑ dojrzałości.
  14. ↑ dziecinnego.
  15. ↑ niepowetowana.
  16. ↑ t. j. Prozerpina.
  17. ↑ w wydaniu z r. 1585 błędnie: nie oglądała.
  18. ↑ ucieszna.
  19. ↑ ojcowizna.
  20. ↑ iść za śladem twoich stóp na tamten świat.
  21. ↑ imiesłów nieodm. zamiast: umierające.
  22. ↑ wieku.
  23. ↑ dopełniacz od rówień.
  24. ↑ w tem życiu doczesnem.
  25. ↑ skrzętny i pilny.
  26. ↑ w obu wyd. pierwotnych: łzam.
  27. ↑ w wyd. 1585: tęż.
  28. ↑ gdy słyszała.
  29. ↑ t. j. matka miała mocne serce, tak że mimo żalu pozostało żywe.
  30. ↑ lekka suknia na lato.
  31. ↑ malowany we wzory.
  32. ↑ wstążeczki wplecione.
  33. ↑ koszulkę.
  34. ↑ sukienkę.
  35. ↑ niemal.
  36. ↑ w obu wyd. pierwotnych r. 1580 i 1583: przygodam.
  37. ↑ przed którym nic się nie uchroni.
  38. ↑ t, j. porównany z tłumem.
  39. ↑ znikomą.
  40. ↑ uniknie.
  41. ↑ zachwalać.
  42. ↑ jako (to dziecię), co uczone.
  43. ↑ zazdrosne, zawistne.
  44. ↑ powolne, posłuszne.
  45. ↑ dopełniacz od karmia = pokarm, jedzenie.
  46. ↑ na spotkanie ojca.
  47. ↑ w wyd. z r. 1585: swej.
  48. ↑ nie dojrzał.
  49. ↑ mojema oczema — narzędn. liczby podwójnej.
  50. ↑ wyryjcie.
  51. ↑ na opak to zrobiłaś.
  52. ↑ w obu pierwszych wyd.: tąż.
  53. ↑ liczba podwójna.
  54. ↑ Muza poezyi lirycznej.
  55. ↑ Artemida (Dyana), siostra Feba.
  56. ↑ Sypilus, góra w Lydii; na jej szczycie jest źródło pod kamieniem, który, według mytu, jest ciałem skamieniałej Nioby.
  57. ↑ wiecznie przykuta do skały.
  58. ↑ złudny.
  59. ↑ według mytu greckiego sen zwodniczy wychodzi bramą z kości słoniowej; bramy takie znajdują się na łące Asfodelowej, po której tułają się sny.
  60. ↑ co jest błędem na jawie.
  61. ↑ popisywać się rozumami.
  62. ↑ za nic.
  63. ↑ nas obchodzi.
  64. ↑ mowa tu o Cyceronie, który pochodził z Arpinum.
  65. ↑ pięknie zbudowany.
  66. ↑ strzeżesz się.
  67. ↑ dowiodłeś.
  68. ↑ duszę twą złamało tak samo cierpienie, jak i moją.
  69. ↑ pożądanej.
  70. ↑ czego nie potrafią ani rozum, ani święci.
  71. ↑ w czem zaszkodzić.
  72. ↑ ostrożności.
  73. ↑ obelga, zarzut.
  74. ↑ stroskany.
  75. ↑ lżejszego.
  76. ↑ nie doznasz.
  77. ↑ w karaniu.
  78. ↑ stejmy = zginiemy.
  79. ↑ opornym.
  80. ↑ występki.
  81. ↑ we własnej osobie.
  82. ↑ umniejszył.
  83. ↑ w wyd. pierwotnych: ukazała.
  84. ↑ rośnie.
  85. ↑ złamane.
  86. ↑ wczesna.
  87. ↑ złza, słza = łza.
  88. ↑ w wyd. z r. 1585: doczesnim
  89. ↑ dodatek, przymieszka (jak w kruszcach).
  90. ↑ zawodów.
  91. ↑ pogróżek.
  92. ↑ zmiany, bólu.
  93. ↑ w której nic nie widać.
  94. ↑ uniknąć.
  95. ↑ znajdzie, zostanie.
  96. ↑ wszystko krócącej.
  97. ↑ obranym z pociech.
  98. ↑ gwałtem się wyrywać.
  99. ↑ pocznijmy.
  100. ↑ nie popłacają, nie pomogą.
  101. ↑ przecież.
  102. ↑ ciosowi, nieszczęściu.
  103. ↑ w czem nie doznał szkody.
  104. ↑ przysłówek:po ludzku.





Tekst jest własnością publiczną (public domain). Szczegóły licencji na stronie autora: Jan Kochanowski.
Źródło: „https://pl.wikisource.org/w/index.php?title=Jana_Kochanowskiego_Dzieła_polskie_(1919)/Treny&oldid=3259864”