M. Arcta Słowniczek wyrazów obcych/P (całość)

Dodaj linki
Z Wikiźródeł, wolnej biblioteki
<<< Dane tekstu >>>
Autor Michał Arct
Tytuł Słowniczek wyrazów obcych
Wydawca M. Arct
Data wyd. 1899
Miejsce wyd. Warszawa
Źródło Skany na Commons
Inne P – wykaz haseł
Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI 
Indeks stron
›››
P.

P. lub pag. skróc. pagina.

p. w nutach skróc. piano.

Pacht n. dzierżawa, arenda, ustąpienie na pewien czas jakiejś rzeczy korzyść przynoszącej, dla ciągnienia z niej zysków wzamian za pewne określone zobowiązania.

Packet-boot (peket but) statek pocztowy.

Pacjent ł. cierpiący, chory będący na opiece lekarza.

Pacta conventa ł. w politycznem prawie polskiem dobrowolna umowa narodu z królem (obieralnym), mocą której określano wzajemne obowiązki.

Pacyfikacja ł. uspokojenie, załagodzenie (zwłaszcza zaburzeń krajowych, rozruchów) przywrócenie porządku sposobem zgodnym.

Pacyfikał ł. schowanie na świętości w kościele katolickim; także: krzyż, który kapłan daje do pocałowania.

Paczula chińs. roślina południowo-azjatycka, wydzielająca bardzo silną właściwą woń, (silnie pachnące liście jej wysuszone i pocięte używane są do wyrobu pachnideł i jako środek przeciw mólom).

Padyszach pers. pan królów, tytuł monarchów tureckich i perskich.

Pagina ł. stronica książki.

Paginacja ł. numerowanie stronic książki.

Pagina fracta ł. stronica przełamana wzdłuż na dwie połowy, z których jedna ma być zapisana.

Pagoda ind. świątynia wyznawców buddaizmu w Indjach Wschodnich i Chinach; bożyszcze hinduskie; potworna figurka z ruchomą główką.

Paille f. (pajl) słoma; kolor słomiany, blado żółty.

Paiża, krótka tarcza u dawnych konnych rycerzy.

Paj tur. udział w przedsiębiorstwie, akcja.

Pajac w. Bajazzo, błazen.

Pajuk pers. pokojowiec sułtana tureckiego, także żołnierz z gwardji przybocznej sułtańskiej; pokojowiec na dworach możnych panów, towarzyszący pojazdowi konno, lub siedzący za powozem albo na koniu z przodu.

Pakiebot f. pośpieszny parowiec do przewożenia poczty, podróżnych i pakunków.

Pakkamer n. skład pak, towarów, bagaży, rzeczy.

Pakt ł. umowa, ugoda, układ pokojowy.

Paktol, rzeka niegdyś złotodajna w Azji Mn., przen. opływanie w bogactwa.

Paktować ł. układać się z kim.

Paladyn f. znakomity rycerz, towarzyszący panującemu; rycerz słynny ze swych rycerskich czynów; błędny rycerz, szukający przygód po świecie.

Palankin port. ozdobne nosze, zaopatrzone w dach i jedwabne firanki, lektyka niesiona przez 4—8 tragarzy, używana w Indjach Wschod. jako środek lokomocji.

Palatalizacja ł. miękczenie (spółgłosek) ob. Palatalny.

Palatalny ł. podniebienny; spółgłoski P-e = podniebienne czyli miękkie, zmiękczone (np. ś, ź, ń i t. d.).

Palatyn ł. dawniej tytuł wysokich urzędników dworskich, pełniących urząd w najbliższem otoczeniu króla; w Polsce — wojewoda; na Węgrzech najwyższy dygnitarz państwowy, zastępca króla, ob. Pfalzgraf.

Palatynat ł. dawniej w Niemczech prowincja, podlegająca władzy palatyna.

Pale-ale a. (pel-el) jasne piwo angielskie.

Paleografja g. nauka o rodzajach pisma w starożytności, umiejętność odczytywania starożytnych napisów, rękopisów, dokumentów i t. p. oraz ich znajomość.

Paleolityczny okres g. wiek kamienny, najdawniejszy okres w dziejach rozwoju cywilizacyjnego ludzkości.

Paleontologja g. nauka o skamieniałych szczątkach zwierząt i roślin kopalnych.

Paleozoiczny, dotyczący zwierząt najdawniejszych epok gieologicznych.

Palestra g. korporacja obrończa sądowa w dawnej Polsce.

Palestrant g. członek palestry biegły w prawie, lub pomocnik prawnika; kształcący się na prawnika.

Palet ł. wezwanie o zapłacenie należności skarbowej lub wyznaczające kwaterę dla wojska; kostka lub płaski krążek metalowy, rzucany do oznaczonego celu w grze.

Paleta f. owalna drewniana czasem porcelanowa lub metalowa deseczka, z otworem na wielki palec do trzymania w lewej ręce, służąca do rozrabiania i mieszania farb podczas malowania.

Palimpsest g. stary rękopis na pergaminie, z którego usunięto dawne pismo dla napisania nowego.

Palingieneza g. odrodzenie się, odnawianie się; doskonalenie się obyczajowo-moralne człowieka; przemiany owadów.

Palinodja g. w poezji odwołanie obrażającego, krzywdzącego lub uwłaczającego czyjej czci wiersza; wogóle odwołanie krzywdzących słów; przen. pochwała tego, co się pierwej ganiło.

Palisada f. ogrodzenie z grubych, u góry zaostrzonych palów, służące jako środek dodatkowy do wzmocnienia fortyfikacji, częstokół, ostrokół.

Palisander, drewno z pewnego drzewa południowoamerykańskiego, odznaczające się pięknym ciemnym kolorem, używane na kosztowniejsze wyroby stolarskie, głównie jako fornir.

Paljatywy a. Paljatywne środki ł. środki lekarskie, nie usuwające zasadniczo choroby, lecz przynoszące chwilową ulgę, łagodzące cierpienia, półśrodki.

Paljowy kolor f. kolor słomkowy.

Paljusz ł. w kościele katolickim taśma z białej wełny, ozdobiona 6 krzyżykami, wyszytemi czarnym jedwabiem, noszona na szyi przez arcybiskupów w ten sposób, że jeden jej koniec spada na piersi, a drugi na plecy.

Palka ł. kwadratowa przykrywka na kielich do Mszy Św.

Palladium g. posążek bogini Minerwy (Pallady), świętość miasta Troi, którą miała strzec od zdobycia przez nieprzyjaciela; przen. świętość, tarcza, chroniąca od niebezpieczeństwa i nieprzyjaciela, moralny puklerz ochronny.

Palmeta f. ornament w kształcie pierzastego liścia palmowego; nazwa kształtu, nadawanego karłowatym drzewkom owocowym.

Palmitynowy kwas, kwas organiczny, jeden z głównych składników większości tłuszczów zwierzęcych, biała, krystalicznie krzepnąca masa.

Palpitacja ł. przyśpieszone bicie serca i pulsu.

Paludament ł. krótki, czerwony płaszcz wojenny wodzów rzymskich, przywdziewany na zbroję i przytwierdzany na lewem ramieniu; purpurowy płaszcz cesarski jako odznaka cesarskiej godności; P-y = górne ozdoby sceny teatralnej, zastępujące sufit.

Pałanka tur. fortyfikacja z ziemi, otoczona rowem i palisadą.

Pamflecista a. autor pamfletu.

Pamflet a. broszurka, ulotne pismo treści złośliwej, obelżywej lub potwarczej.

Pampa (w lm. Pampas) hiszp. rozległe bezdrzewne trawiaste stepy w Ameryce południowej.

Pan g. (mitol.) bóg pasterzy i trzód, przedstawiany z rogami na głowie i koźlemi nogami, faun.

Panaceum g. uniwersalny środek lekarski na wszystkie choroby.

Panama, przen. oszustwo na wielką skalę (nazwa od kanału Panamskiego, przy którego budowie kompanja francuska dopuściła się takiego oszustwa).

Pancernik n. wielki okręt wojenny, okuty grubą żelazną blachą, zabezpieczającą od pocisków działowych, i uzbrojony w ciężkie działa; zwierzę z rodziny szczerbatych, pokryte rodzajem pancerza z łusek kostnych.

Pancerny towarzysz, w dawnem wojsku polskiem rycerz okryty pancerzem i misiurką, należący do chorągwi lekkiej husarji, złożonej z samej szlachty.

Pancerz n. zbroja z blachy żelaznej, okrywająca rycerza; ochrona z żelaza lub stali, osłaniająca okręt, fortyfikację.

Pandekty a. Digesty g. główna część składowa zbioru praw Justynjana (Corpus juris civilis) obejmująca zbiór pism słynnych rzymskich prawników, wyjaśniających postanowienia, rozstrzygających kwestje sporne w prawie rzymskiem; nazwa cywilnego prawa rzymskiego wogóle.

Pandemonium g. piekło, miejsce gdzie przebywają złe duchy, szatani; przen. miejsce gdzie szerzy się zło i zepsucie moralne.

Pandory puszka g. w mitologji greckiej podanie o pierwszej na ziemi kobiecie, wyposażonej we wszelkie wdzięki i obdarzonej przez bogów puszką, z której po otworzeniu wysypały się na ziemię klęski i niedole; przen. źródło wszelkiego złego.

Pandury, dawniej zbrojni słudzy magnatów w Kroacji i Slawonji; wojsko węgierskie, zamienione na dzisiejszy 53 pułk piechoty; żandarmi węgierscy.

Panegiryczny okres, w historji literatury polskiej czasy przesadnego hołdowania modzie pisania panegiryków (od poł. XVII do poł. XVIII-go w.)

Panegiryk g. mowa pochwalna, pismo prozą lub wierszem, sławiąca z przesadą osoby, czyny lub zdarzenia; przesadna pochwała.

Panegirysta g. autor panegiryków; przesadny chwalca.

Panem et circenses! ł. chleba i igrzysk! hasło ludu rzymskiego z czasu cezarów; przen. wyrażenie zaznaczające brak szlachetniejszych celów, wyłączne oddanie się zaspakajaniu potrzeb materjalnych i pragnień poziomych.

Pangiermanizm, g. dążenie do zjednoczenia wszystkich plemion giermańskich w jedną polityczną całość i uświadomienia jednolitości narodowej.

Panglos g. mówiący o wszystkiem, udający że wszystko wie, zarozumiały gaduła, wszystkowiedz.

Panhelenizm g. dążenie do zjednoczenia wszystkich Greków w jednolite państwo.

Panika g. nagły, często bezpodstawny przestrach, ogarniający licznie zgromadzoną publiczność lub tłum; ogólne przerażenie, popłoch.

Panis bene merentium ł. (dosł. chleb dobrze zasłużonych), majątek, dochody, utrzymanie, przyznawane ludziom zasłużonym jako nagroda za zasługi.

Panklastyt g. silny materjał wybuchowy, składający się z kwasu podazotnego i siarku węgla.

Pankreatyczny g. sok; sok trzustkowy, trawiący.

Pankreatyna g. ferment wytwarzany w trzustce, zmieniający ciała białkowate na peptony.

Panneau f. (pano) podłużne wgłębienie w ścianie ujęte w ramę, przyozdobione malowidłem, rzeźbą, stiukiem i t. p.

Panoplia g. pełne uzbrojenie rycerza w średnich wiekach; dziś: całkowity rynsztunek rycerski, rozwieszony na ścianie muzeum, zbrojowni lub jako ozdoba.

Panopticum a. Panoptikon g. zbiór osobliwości wszelkiego rodzaju godnych widzenia.

Panorama g. krajobraz lub sceny z życia, malowane na płótnie, rozpiętem wewnątrz dokoła ścian okrągłego budynku, oświetlonego z góry, z wzniesioną pośrodku platformą dla widza; także szereg obrazów oglądanych przez szkła powiększające; w ogóle rozległy i piękny widok, roztaczający się dokoła pewnego punktu widzenia.

Panotyp g. pierwotny rodzaj fotografji na ceracie lub ciemnem szkle.

Panslawizm g. dążność do połączenia wszystkich słowian w jedną całość.

Panteizm g. pogląd filozoficzny utożsamiający Boga i wszechświat.

Pantelegraf g. rodzaj telegrafu, przy pomocy którego można przesyłać sposobem telegraficznym rysunki, portrety, pismo i t. p.

Panteon g. u starożytnych Greków i Rzymian świątynia poświęcona wszystkim bóstwom; gmach poświęcony czci wielkich ludzi, mieszczący zwłoki mężów sławnych i zasłużonych.

Pantograf g. przyrząd do kopjowania rysunków w dowolnej skali tj. do mechanicznego zmniejszania ich lub powiększania.

Pantometr g. przyrząd gieodetyczny do mierzenia kątów poziomych i pionowych, długości i wysokości.

Pantomima g. (błęd. Pantomina) przedstawienie sceniczne bez słów, czyniące akcję zrozumiałą za pomocą wyrazu twarzy, ruchów i giestów aktorów.

Pantomimika g. sztuka przedstawiania pantomim, wyrażania uczuć i myśli giestami, wyrazem twarzy.

Panurga owce, ludzie naśladujący innych bezmyślnie, owczym pędem.

Papa n. tektura smołowcowa do krycia dachów.

Paperasy f. niepotrzebne zapisane papiery.

Papeterie f. ozdobne pudełko z wykwintnym papierem listowym, kopertami i t. p. przyborami do korespondencji.

Papier maché f. (papje masze) masa ze startego i rozgotowanego papieru z dodaniem kleju, kredy lub gipsu, używana do wyrobu lekkich ornamentów, zabawek, masek i drobnych przedmiotów.

Papilot f. zwitek papieru, na który nawija się włosy, aby się kręciły.

Papista stronnik Papieża i władzy papieskiej.

Papryka węg. ususzony i na proszek starty owoc pieprzu tureckiego, czerwonej barwy, palącego smaku, używany jako przyprawa.

Papyrus g. staroegipski rodzaj papieru do pisania, wyrabiany ze rdzenia rośliny papyrusu.

Par f. tytuł członka izby wyższej parlamentu w Anglji, a dawniej i we Francji.

Parabaza g. w komedji starogreckiej przemowa koryfeusza w imieniu autora do publiczności, nie mająca związku z fabułą sztuki.

Parabola g. porównanie, przypowieść w prostem opowiadaniu potocznych zdarzeń, kryjąca głębszą prawdę życiową lub pouczającą naukę moralną; w gieom.: linja krzywa, powstała z przecięcia stożka płaszczyzną równoległą do tworzącej.

Paracenteza g. wypompowanie z jam ciała płynów chorobliwych.

Parada f. popisowe wystąpienie, okazałe i wystawne; uroczyste wystąpienie wojska w pełnym stroju i rynsztunku podczas przeglądu; w fechtunku zasłonięcie się przed ciosem, odbicie pchnięcia lub cięcia.

Paradigma g. wzór, wzorzec.

Paradny f. okazały, strojny: w uroczystej formie; żartobliwie: wyborny.

Paradoks g. zdanie sprzeczne z ogólnem mniemaniem, w rzeczywistości niedorzeczne lub noszące tylko pozory prawdopodobieństwa.

Par adresse f. pod adresem.

Paradyz f. w teatrze najwyższa i najtańsza kondygnacja miejsc dla widzów.

Parafina f. substancja biała, przeświecająca, tłusta, łatwo topliwa, otrzymywana ze smoły naftowej, wosku ziemnego, węgla i t. p. używana do wyrobu świec, zapałek oraz do innych celów przemysłowych.

Parafja g. gmina kościelna, kościelny okrąg, kościół i urząd stanu cywilnego pod duchownem zawiadywaniem jednego proboszcza; mieszkańcy tegoż okręgu.

Parafjalny g. należący do parafji.

Parafjanie, członkowie parafji; ludzie zacofani, prości, bez ogłady i znajomości form towarzyskich, zadomowieni wieśniacy.

Parafjański, nieokrzesany, pozbawiony ogłady, gustu, dobrego smaku.

Parafonja g. nieprzyjemny dźwięk głosu przy zmienianiu się jego w wieku młodzieńczym.

Parafować g. ob. Oparafować.

Parafraza g. szersze rozwinięcie jakiejś myśli lub tekstu, uzupełniające lub rozjaśniające; w muz. oddanie tematu muzycznego z pewnemi zmianami i dodatkami, warjacje; układ tematu muzycznego na inny instrument.

Parafrazować g. przerabiać, rozszerzać czyjeś myśli, objaśniając i uzupełniając; omawiać obszernie.

Paragieneza g. pogląd naukowy, udowadniający prawidłowość współczesnego występowania minerałów, ważny przy badaniu żył kruszcowych.

Paragon g. ubieganie się z kim, wyrównanie komu.

Paragraf g. mały ustęp w rozdziale, oznaczony znakiem §, zwłaszcza ustęp w zbiorze praw lub rozporządzeń władzy; sam ten znak, położony na czele ustępu z odpowiednią cyfrą kolejną.

Paragram g. zmiana znaczenia przez dodanie lub przemianę litery lub wyrazu; rodzaj zagadki powstającej przez opuszczenie lub zmianę pierwszej litery wyrazu.

Paraklet g. dosł. pocieszyciel; Duch Św.

Paralaksa g. pozorna zmiana miejsca, zajmowanego przez jakiś przedmiot przy obserwowaniu go z rozmaitych punktów; w astron.: kąt zawarty między linjami poprowadzonemi ze środka danego ciała niebieskiego do dwu różnych punktów na ziemi, ułatwiający obliczenie odległości tego ciała od środka ziemi.

Paralela g. równoległość; w gieom. linje proste lub płaszczyzny, które się nigdy z sobą nie przetną, jakkolwiek je przedłużymy; w retoryce porównanie, wykazanie podobieństw, zwłaszcza zestawienie z porównania różnych epok lub sławnych ludzi; przekopy oblężnicze równoległe do obleganej twierdzy.

Paralelizm g. równoległość, stosunek wzajemny do siebie rzeczy podobnych.

Paralelizm psychofizyczny g. pogląd filozoficzny, według którego każdemu zjawisku duchowemu odpowiada pewne ściśle oznaczone zjawisko materjalne, i naodwrót.

Paralelogram g. figura gieometryczna, równoległobok.

Paralipomena g. późniejsze dodatki, suplementy; księgi Kronik Starego Testamentu.

Paraliż g. porażenie, bezwład, utrata ruchów dowolnych całego ciała lub częściowa.

Paraliżować g. ubezwładniać, unieruchomiać; przen. pozbawiać dowolności działania, przeciwdziałać, neutralizować, niweczyć czyjeś zamiary lub działalność.

Paralogizm g. wniosek błędny, fałszywy.

Paramenty ł. przy służbie Bożej używane uroczyste szaty liturgiczne duchowieństwa katolickiego, wogóle ozdoby ołtarzy i kościelne.

Parametr g. linja prosta jako miara linji krzywych i służąca do objaśnienia własności stożka.

Paramimja g. niezdolność wyrażania myśli i uczuć wyrazem twarzy lub giestami, występująca przy chorobach umysłowych.

Parapet f. poręcz, mocne ogrodzenie, służące do oparcia się przy patrzeniu z miejsc wyniesionych (okien, tarasów, mostów, pokładu okrętowego i t. p.) w sztuce fortyfikacyjnej: górna część szańca, zasłaniająca wojsko, broniące go; wał ochronny, przedpiersień.

Parapleksja g. częściowy paraliż.

Parawan f. sprzęt, złożony z kilku ruchomych ścianek, obciągniętych papierem lub tkaniną, stawiany jako zasłona.

Parazyt g. pasorzyt, żyjący kosztem innych.

Parcela f. część całości; cząstka, kawałek gruntu, oddzielony od wielkiej całości dóbr.

Parcelować f. dzielić na cząstki większy majątek ziemski, w celu rozsprzedania go częściowo.

Parcere subjectis et debellare superbos ł. oszczędzać zwyciężonych, korzyć zuchwałych.

Parcjalny ł. odnoszący się do jakiejś części, częściowy; stronny, niesprawiedliwy.

Pardon f. przebaczenie, darowanie winy, obrazy; prośba zwyciężonego o litość, o darowanie życia na wojnie; żądać pardonu = prosić o przebaczenie, zmiłowanie, zdawać się na łaskę i niełaskę; nie dawać pardonu = nie przebaczać, nie znać litości.

Pardon! f. (pardą) przepraszam!

Pardonować f. przebaczać, ułaskawiać.

Pareggio w. (paredżio) w kupiectwie równowaga finansowa, wyrównanie i zamknięcie rachunków.

Paremjografja, Paremjologja g. nauka o przysłowiach.

Parentela ł. ród, pokrewieństwo, powinowactwo, ogół krewnych i powinowatych.

Par excellence f. (exelans) przedewszystkiem; w całem znaczeniu tego wyrazu; w najwyższym stopniu.

Par exemple f. (egza͡ępl) naprzykład.

Par exprès f. przez umyślnego (posłańca).

Par force f. (fors) przemocą, siłą, gwałtem, z natężeniem, z wysiłkiem.

Par force polowanie, rodzaj polowania, gdzie konni myśliwi z chartami lub gończemi ścigają aż do zmęczenia zwierzynę, którą następnie dognawszy, zabijają.

Pargamin ob. Pergamin.

Pari albo al pari w. równej wartości, nominalnej wartości, bez przewyżki lub zniżki; sto za sto; pari! f. o zakład.

Pari passu ł. równym krokiem, w równym stopniu lub mierze; równomiernie.

Parjasi sanskr. najniższa z kast indyjskich, uboga, niewolnicza, wszelkich praw pozbawiona ludność Ind. Wschod.; przen. gorzej uposażone warstwy społeczne; ludzie, wyzuci z wszelkich dóbr moralnych i materjalnych, nędzni, upośledzeni, zaniedbani.

Park a. ogrodzony obszar ziemi, urządzony nakształt sztucznego lasku, służący do przechadzki; ogród angielski, naśladujący dziką naturę.

Park aeronautyczny, oddział aeronautów wojskowych z balonem na uwięzi i potrzebnemi przyrządami.

Park artyleryjski, oddział artylerji fortecznej z działami oblężniczemi wielkiego kalibru.

Park telegraficzny, oddział telegrafistów wojskowych zaopatrzonych w aparaty i wszelkie potrzebne materjały do zakładania linji telegraficznych dla użytku wojsk.

Parki ł. (mitol.) boginie przeznaczenia, które przędą nić życia ludzkiego.

Parkiet f. posadzka taflowa ozdobna, wzorzysto ułożona; w teatrze: najbliższe sceny miejsca dla widzów, między parterem i orkiestrą.

Parlament f. zgromadzenie przedstawicieli narodu, sejm; obie izby ustawodawcze; izba deputowanych i senat.

Parlamentarna flaga, chorągiew biała wywieszana jako znak chęci rozpoczęcia układów z nieprzyjacielem lub poddania się.

Parlamentarny f. tyczący się parlamentu, zgodny z przepisami obrad w parlamencie; oparty na uchwałach parlamentu; odpowiadający godności zgromadzenia prawodawczego (w przeciwieństwie do: nieparlamentarny).

Parlamentaryzm f. system polityczny państwowy opierający się na rządach parlamentarnych; wpływ i udział parlamentu w rządzie.

Parlamentarz f. w czasie wojny: wysłaniec do obozu nieprzyjacielskiego w celu zawiązania układów, żądania kapitulacji, zawieszenia broni i t. p.

Parlamentować ł. układać się z nieprzyjacielem.

Parlando w. w muz. wyraziście, deklamując; w zastosowaniu do śpiewu, ustęp mówiony śpiewnie, a nie śpiewany.

Parlatorjum w. izba w klasztorze do rozmowy z osobami świeckiemi, rozmównica.

Parloir f. (parluar) w niektórych zakładach pokój do przyjmowania osób, chcących się widzieć z mieszkającemi w zakładzie.

Parlour a. (parlör) pokój bawialny, salonik.

Parlować f. używać języka francuskiego dla popisu.

Parmezan w. ser zielony wyrabiany w okolicach miasta Parmy.

Parnas g. góra w Grecji poświęcona Apollinowi i muzom; według starożytnych kraina poetyckiego natchnienia, dziedzina poezji i poetów; wejść na Parnas, pisać poezje, być poetą.

Parnasiści f. szkoła poetów francuskich, dążących do najwyższego udoskonalenia formy językowej utworu; stowarzyszenie poetów.

Paroch g. pleban, proboszcz.

Parodja g. naśladowanie poważnego utworu w sposób żartobliwy lub śmieszny, z zachowaniem głównego podobieństwa, zastosowywanie poważnej formy lub nastroju do treści śmiesznej, nie licującej z nim; karykaturalna kopja, przedrzeźniająca oryginał; nieudolne naśladownictwo.

Parodjować, naśladować w sposób ośmieszający; naśladować niezdarnie.

Paroksyzm g. nagłe powtórzenie się napadu choroby, silniejszy atak po okresie łagodnego przebiegu choroby.

Parol f. hasło; zagiąć parol, czyhać na coś, mieć ochotę na co; w grze w karty: podwójna stawka.

Parole d’honneur f. (parol donör) słowo honoru.

Parować f. w fechtunku zastawiać się, odbić, np. cios, cięcie pałasza.

Parricidium (ł.) ojcobójstwo.

Parsimonia ł. oszczędność, skąpstwo.

Parsowie, pierwotni mieszkańcy dawnej Persji, wyznawcy religji Zoroastra, czciciele ognia.

Partenon g. starogrecka świątynia poświęcona bogini mądrości Atenie, zawierała najwspanialsze dzieła starożytnej sztuki greckiej (dziś zniszczona).

Parter f. część dolna domu nad piwnicami, mieszkanie pod pierwszem piętrem; w teatrze miejsca dla widzów, gdzie się mieści najniższa kondygnacja lóż, krzesła i przestrzeń między lożami i krzesłami, bez siedzeń, zw. wyłącznie parterem.

Participium ł. imiesłów.

Partie de plaisir f. (parti de plezir) wycieczka dla rozrywki.

Partie fixe f. (parti fiks) stałe przebywanie w towarzystwie danej osoby podczas zabawy, zebrania, wycieczki; w grze w karty granie przez cały czas z jednym i tym samym partnerem.

Parti pris f. (pri) rzecz postanowiona, stały zamiar, niezachwiane postanowienie.

Partja ł. część, oddział; stronnictwo polityczne lub społeczne, połączone dla dążenia do wspólnego celu; w muz. część większej kompozycji, oddzielnie wypisane głosy każdego instrumentu lub każdego śpiewaka; w teatrze rola; korzystne małżeństwo; całość gry.

Partner a. współgrający, uczestnik, biorący udział w grze, w zabawie.

Parturiunt montes, nascetur ridiculus mus ł. góra porodziła mysz; z wielkiej chmury mały deszcz.

Partycja a. Partytura w. zestawienie w jednej książce i w należytym porządku wszystkich głosów wokalnych i instrumentalnych, do danego utworu muzycznego należących.

Partycypować f. brać udział w czem, uczestniczyć, podzielać co.

Partykularny ł. odnoszący się do jakiejś części, wyłączny, odosobniony; prywatny, nie urzędowy.

Partykularyzm ł. w polityce dążność poszczególnych krajów lub państw, złączonych w całość polityczną, do jak największej samodzielności i niezależności; popieranie osobistych celów, nie uwzględnianie celów ogólnych.

Partykularz ł. miejscowość oddalona od wielkich centrów ruchu umysłowego i cywilizacyjnego, mała mieścina lub wioska, t. zw. kąt zabity deskami od świata.

Partykuła ł. nieodmienna część mowy; cząstka.

Partytura w. patrz: Partycja.

Partyzant f. członek, zwolennik danego stronnictwa; ochotnik walczący w podjazdowej wojnie, należący do t. zw. partji, czyli podjazdowego oddziału.

Partyzantka f. wojna podjazdowa, prowadzona przez małe oddziały na własną rękę.

Parwenjusz f. wzbogacony prostak, używający majątku ze śmieszną pychą, dorobkiewicz.

Pas f. (pa) krok w tańcu; Pas de deux (pa de dö) solowy taniec w balecie, wykonywany przez 2 osoby.

Pasamonictwo f. rzemiosło dostarczające pasmanterji, szmuklerstwo.

Pasaty ł. wiatry zwrotnikowe, stale wiejące w jednym kierunku.

Pasaż f. przejście; w wielkich miastach kryte przejście dla pieszych z jednej ulicy na drugą; rodzaj galerji, w której znajdują się sklepy; rodzaj korytarza w mieszkaniu, łączącego oddzielne części lokalu; w muz. biegnik, szereg tonów szybko po sobie następujących, melodyjne przejście.

Pasażer f. podróżny, który używa publicznych sposobów lokomocji (parowców, kolei żelaznych, poczty, tramwajów i t. p.).

Pascha hebr. u chrześcijan święta Wielkanocne obchodzone na pamiątkę Zmartwychwstania Jezusa Chrystusa; u Żydów święta obchodzone na pamiątkę wyjścia z Egiptu.

Paschalia g. obliczenie czasu, w którym przypadają święta wielkanocne.

Paschał g. wielka świeca kościelna poświęcana w W. Sobotę, z pięciu otworami, na pamiątkę 5 ran Pana Jezusa.

Paser f. przechowujący rzeczy kradzione.

Pasja ł. historja męki Jezusa Chrystusa, odczytywana według czterech Ewangielistów od kwietniej niedzieli do wielkiego piątku; namiętność; gniew, wściekłość, szalona złość.

Pasjans f. rodzaj jednoosobowej zabawy w karty, polegającej na układaniu kart podług pewnych zasad, aby w końcu uzyskać jako rezultat pewne zamierzone kombinacje.

Pasjonat ł. człowiek gwałtowny, zapalczywy, łatwo wybuchający gniewem, złośnik.

Pasmanterja f. wyroby szmuklerskie, ozdoby do mebli lub ubrania, plecione z nici złotych, jedwabnych lub wełnianych, z taśmy, sznura, paciorków, jako mniej więcej ażurowe wstęgi wązkie lub szerokie, rozety, guziki, kwasty i t.p.

Pasować n. przystawać, przypadać, być odpowiednim, właściwym, zgadzać się z czem; przykładać tak, aby co do czego przypadało gładko, równo; w grze karcianej: nie deklarować gry, w domino, nie móc dostawić potrzebnego kamienia; P. się mocować się, walczyć, męczyć się.

Pasować na rycerza, w średnich wiekach wręczyć młodzieńcowi ze szlacheckiego stanu pas rycerski, miecz i ostrogi wśród odpowiedniej ceremonji, podnieść do godności rycerza.

Pas redoublé f. (Pa reduble) szybki marsz wojskowy.

Passe-partout f. (pas partu) nieograniczony wolny bilet wejścia; rodzaj ramy do rycin i obrazów, w postaci szerokiego pola z grubego białego papieru, pokrywanego wraz z ryciną taflą szkła.

Passepied f. (Paspié) starofrancuski taniec podobny do menueta, lecz o szybkim tempie.

Passeport f. (paspor) ob. Paszport.

Passe-temps f. (pas ta͡ę) rozrywka, przyjemne przepędzenie czasu.

Passez f. (passe) proszę przejść, w kontredansie przejście z jednej strony na drugą.

Passez moi le mot f. (pase mua lö mo) darujcie, że takiego użyję wyrazu, przepraszam za wyrażenie.

Passionato w. w muz. z namiętnością.

Passiva ł. w kupiectwie stan bierny, rozchody, długi do zapłacenia, w ogóle ciężary na majątku w przeciwstawieniu do aktywów.

Passivum ł. w gram. strona bierna, forma czasownika, gdy czynność innego przedmiotu przechodzi na podmiot, który nie działa, lecz biernie ulega działaniu.

Pasta w. ciasto, miazga, mieszanina farmaceutyczna urobiona nakształt ciasta, miękka i plastyczna.

Pastel f. kredka kolorowa, sucha farba; obraz malowany taką farbą.

Pasteryzować (od Pasteur’a) ogrzewać płyn do pewnej temperatury niedochodzącej wrzenia w naczyniu szczelnie zamkniętem w celu przeszkodzenia rozwojowi bakterji.

Pastor ł. pasterz dusz, duchowny, który spełnia obowiązki proboszcza w gminie protestanckiej.

Pastorale ł. sielanka, idylla, scena z życia wiejskiego; utwór muzyczny w stylu sielankowym, przypominający grę na fujarce, gęśli i t. p. o nastroju pełnym poetycznej sielskiej prostoty.

Pastoralna teologja ł. teologja pasterska czyli nauka o obowiązkach kapłańskich.

Pastoralny ł. w muz. sielski, idyliczny.

Pastorał ł. długa ozdobna laska zakrzywiona u góry, służąca jako znamię godności i władzy biskupiej.

Pastorałki ł. sielskie pieśni nabożne śpiewane w czasie Bożego Narodzenia, kolendy.

Pastourelle f. (pasturel) rodzaj dawnego tańca francuskiego w stylu sielankowym.

Pastylki f. małe, okrągłe, płaskie cukierki, zaprawione aromatem lub środkiem leczniczym.

Pasyjne nabożeństwo, nabożeństwo poobiednie w czasie W. postu, poświęcone rozpamiętywaniu męki Jezusa Chrystusa.

Pasywa ob. Passiva.

Pasza ob. Basza.

Paszalik tur. prowincja zarządzana przez paszę.

Paszkwil w. zjadliwe pisemko potwarcze, obelga piśmiennie lub w inny sposób publicznie rozprzestrzeniana.

Paszport f. urzędowe świadectwo dla podróżujących, opatrzone rysopisem osoby, dla której zostało wydane, dozwalające na swobodny przejazd, zwłaszcza za granicę lub na pobyt w obcej miejscowości przez czas oznaczony.

Pasztet ł. na masę zsiekane i odpowiednio przyprawione mięso lub ryba, zapieczone w powłoce z ciasta lub tłuszczu.

Pat w. w szachach takie położenie partji, w którem nie można zrobić żadnego posunięcia.

Pataty a. Bataty, roślina zwrotnikowa z rodziny powojowatych, uprawiana w krajach gorących dla kłączy bulwiastych, pod względem pożywności zastępujących kartofle.

Patella ł. w anatom. mała kostka okrągława, leżąca przed stawem kolanowym, rzepka.

Patena ł. talerzyk złoty lub wyzłacany, na którym spoczywa Hostja Św. podczas Mszy Św.

Patent ł. pozwolenie rządowe na prowadzenie jakiego procederu; dokument zapewniający wyłączne przemysłowe zużytkowanie wynalazku na pewną liczbę lat; dyplom, świadectwo; dokument mianujący wojskowego oficerem.

Patentowany ł. zabezpieczony patentem, zaopatrzony w przywilej, który otrzymał na co patent, przywilej, przyznanie.

Patera ł. u starożytnych Rzymian płaska okrągła czara do picia, do składania ofiar, zwłaszcza libacji; rodzaj płaskiego ozdobnego talerza, wieszanego na ścianach lub stawianego na stołach i konsolach jako ozdoba.

Pater familias ł. u starożytnych Rzymian: głowa rodu, ojciec rodziny.

Pater noster ł. „Ojcze nasz“, pierwsze słowa modlitwy Pańskiej; przen. bura, nagana, surowe napomnienie, wyrzuty.

Pater patriae ł. ojciec ojczyzny, tytuł honorowy cesarzów rzymskich i ludzi zasłużonych krajowi.

Pater peccavi ł. ojcze, zgrzeszyłem; pełne skruchy przyznanie się do winy (z przypowieści o Synu marnotrawnym).

Pate sur pate f. (pat siur pat) sposób ozdabiania porcelany i fajansu, polegający na pokrywaniu kolorowej ciemnej polewy białą powłoką, skąd utworzone białe mniej więcej przeświecające wzory, przedstawiają się jak wypukłe kamee i dają piękne efekty światła i cieniów.

Patetico w. w muz. patetycznie, z wyrazistą deklamacją.

Patetycznie g. z patosem, wzniośle, z uczuciem i zapałem.

Patientia (pacjencja) vincit omnia ł. cierpliwość zwycięża wszystko.

Patogienja g. część medycyny, obejmująca naukę o przyczynach powstawania chorób.

Patologiczny g. chorobliwy, anormalny, zmieniony wskutek choroby; tyczący się patologji.

Patologja g. część medycyny, traktująca o chorobach, ich przyczynach, objawach, przebiegu, skutkach i zejściach.

Patois f. (patua) narzecze prowincjonalne, mowa prostego ludu we Francji.

Patos g. sposób mówienia lub pisania wzniosły i namiętny a pełen godności i powagi, wywołujący silne wrażenie, wzruszający; fałszywy P. = mowa lub styl napuszony, niesmacznie naśladujący wzniosłość i prawdziwe uczucie.

Patrimonium ł. odziedziczony po ojcu dziedziczny rodowy majątek, ojcowizna.

Patrjarcha g. w Piśmie Św. praojciec pokolenia ludzkiego, także nazwa trzech protoplastów ludu izraelskiego; tytuł przedstawicieli Sanhedrynu; później tytuł biskupów Rzymu, Aleksandrji, Antjochji, Konstantynopola i Jerozolimy; w kościele greckiego obrządku najwyższa godność duchowna; przen. czcigodny starzec, głowa rodu, otoczony liczną rodziną.

Patrjarchalny g. oparty na władzy najstarszego w rodzie, na poszanowaniu starszeństwa, odznaczający się rodzinną zgodą, prostotą i czystością obyczajów.

Patrjarchat ł. władza, godność i obręb władzy patrjarchy.

Patrjota ł. obywatel, kochający ojczyznę, gorliwy o dobro swego kraju.

Patrjotyczny ł. tyczący się patrjotyzmu, oparty na miłości ojczystego kraju.

Patrjotyzm ł. miłość ojczyzny, gorące przywiązanie do rodzinnego kraju.

Patrol f. oddział policji przebiegający ulice miasta jako straż bezpieczeństwa; oddział żołnierzy objeżdżający posterunki wojskowe; mały podjazd wojenny, wysłany na zwiady.

Patrologja g. część teologji historycznej, obejmująca życiorysy, naukę i pisma Ojców Kościoła i znakomitych pisarzów kościelnych.

Patrolować f. pilnować za pomocą patroli; wogóle pilnować, stać na straży.

Patron ł. Święty opiekun, Święty orędownik; Święty, czczony głównie w danym kraju lub mieście.

Patron ł. w starożytnym Rzymie patrycjusz w stosunku do klijentów i wyzwoleńców; obrońca prawny; wzór lub model, według którego robota ma być wykonana; wzór powycinany w desenie, używany przez malarzy pokojowych; ładunek do broni palnej.

Patronat ł. stosunek patrona do klijenta; przywilej przedstawiania biskupowi kandydata na beneficjum.

Patronesa f. dama opiekująca się instytucją dobroczynną, zajmująca się urządzeniem zabawy, balu i t. p. na korzyść biednych.

Patrontasz n. torebka na naboje, ładownica.

Patryca ł.stempel do wytłaczania matrycy; narzędzie do nacinania mutry śrubowej; w galwanoplastyce oryginał, na którym metal osiada w kąpieli.

Patrycjat ł. znakomici miejscy obywatele, rody jedynie uprawnione do zasiadania w radzie miejskiej.

Patrycjusz ł. w starożytnym Rzymie członek starego i znakomitego rodu, posiadający wyłącznie prawa polityczne i przywileje; w miastach członek rodzin zamożnych i piastujących dziedzicznie wysokie godności i urzędy miejskie.

Patrymonjalne sądy, dawniej prawo sądzenia ludzi niewolnych (chłopów poddanych), przywiązane do posiadania dóbr ziemskich, sprawowane przez dziedzica, pana.

Patrymonjalny ł. należący do spadku po ojcu, stanowiący ojcowiznę; ojcowski.

Patrystyka ob. Patrologja.

Pattes d’oie f. (pat dua) dosł. gęsie łapy, drobne zmarszczki w kącikach oczu u ludzi starzejących się.

Patyna ob. Patena.

Patyna f. powłoka brunatno-zielonawa, nalot pokrywający z czasem wskutek wpływów powietrza i wilgoci przedmioty z bronzu i śpiżu.

Patynować f. powlekać patyną, nadawać wygląd starożytnego bronzu, naśladować stare bronzy.

Paulatim summa petuntur ł. powoli dosięgamy celu.

Pauper ł. ubogi chłopiec, dawniej: ubogi uczeń, który utrzymywał się z posług kościelnych i jałmużny.

Pauperyzm ł. zubożenie kraju, ubóstwo wielkich mas ludności.

Pauza ł. przestanek, czasowa przerwa w pewnej czynności; w utworze muzycznym: zamilknięcie głosów w oznaczonem miejscu, także znak, wskazujący miejsce zamilknięcia i długość jego trwania; znak przestankowy.

Pauzować ł. zrobić przerwę, przestanek w czynności, odpoczywać; w muz. nie grać w miejscu oznaczonem w nutach znakiem pauzy.

Pavane w. starowłoski taniec w poważnem tempie.

Pawilon f. środkowa część lub boczne skrzydło domu; lekki mały budynek ze szpiczastym dachem zwłaszcza w parku lub ogrodzie; na placach wystaw ozdobny budynek obejmujący jakiś dział wystawianych przedmiotów; chorągiew o barwach narodowych, flaga okrętowa.

Pawiment f. różnobarwne taflowanie podłogi, posadzka mozajkowa.

Pax ł. pokój; bogini pokoju.

Pax vobiscum ł. pokój z wami, pozdrowienie wiernych przez kapłana.

Paź f. młody chłopiec rodu szlacheckiego na usługach książąt; w średnich wiekach giermek rycerza.

P. compl. = par complaisance f. przez grzeczność.

Pean g. u starożytnych Greków uroczysta pieśń na cześć bogów, a zwłaszcza Apollina, pieśń zwycięstwa, dziękczynna lub pochwalna.

Pech n. brak szczęścia, brak powodzenia.

Pecunia ł. pieniądze.

Pecuniae obedient omnia ł. złotu ulega wszystko.

Pedagog g. wychowawca, nauczyciel; uczony, pracujący nad ulepszeniem metody wychowania i nauczania.

Pedagogiczny g. zgodny z zasadami pedagogiki.

Pedagogika g. nauka o wychowaniu, teorja racjonalnego wychowywania młodego pokolenia, podająca i uzasadniająca środki do tego celu wiodące.

Pedał ł. w organach: klawiatura dolna poruszana nogą; w fortepianie: przyrząd służący do wzmacniania lub tłumienia tonów; w harfie — do zmiany tonu przez skracanie struny; przycisk nożny w maszynach do szycia, w kołowrotku, tokarni i t. p.; pedały, żartobliwie: nogi.

Pedant f. człowiek trzymający się z drobiazgową ścisłością z góry ułożonych prawideł bez względu na zmianę okoliczności, zważający więcej na formę niż na istotę rzeczy; uczony nudziarz.

Pedanterja a. Pedantyzm f. przesadne dbanie o drobnostkową dokładność, trzymanie się ślepe pewnych formułek, szkolarstwo.

Pedatrofja g. uwiąd dziecinny, tuberkuliczne wycieńczenie organizmu dziecięcego.

Pedel ob. Bedel.

Pederastja g. pociąg lubieżny mężczyzny do mężczyzny.

Pedestralny posąg, posąg w postawie stojącej (w przeciwstawieniu do konnego).

Pedestrjanizm ł. sport pieszy, piesza wędrówka, podróżowanie piechotą dla przyjemności.

Pedjatra g. lekarz chorób dziecięcych.

Pedjatrja g. nauka leczenia chorób dziecięcych.

Pedometr g. przyrząd do mierzenia przebytej pieszo drogi, automatycznie notujący liczbę zrobionych kroków.

Pedro Ximenes hiszp. białe wino hiszpańskie z okolic Grenady.

Peer a. (piir) par. (ob).

Pegaz g. w greckich podaniach mitologicznych skrzydlaty rumak muz, symbol polotu poetyckiego; nazwa gwiazdozbioru; dosiadać pegaza: probować sił na polu poezji.

Pegmatyt gruboziarnista odmiana granitu.

Pehlewi pers. stary język piśmienniczy perski z czasów Sassanidów.

Peignoir f. (peniuar) długi ranny kaftan damski używany przy czesaniu.

Peintre graveur f. (pętr grawör) dosł. malarz rytownik; artysta miedziorytnik, zwłaszcza akwaforcista.

Peinture mate f. (pętiur mat) sposób malowania terpentynowemi farbami na niegruntowanem płótnie, wynaleziony i rozpowszechniony przez belgijskiego malarza Wiertz’a.

Pejzaż f. krajobraz.

Pejzażysta f. malarz malujący widoki, pejzaże.

Pekeflajsz n. mięso konserwowane w soli, z dodatkiem saletry, pieprzu i korzeni.

Peklowanie n. sposób konserwowania mięsa, polegający na przesypywaniu go warstwami soli, saletry, pieprzu i korzeni, ułożeniu bardzo ścisłem w beczułkach i szczelnem zamknięciu dnem.

Pektoralny ł. piersiowy.

Pektorał ł. krzyż, który wyższe duchowieństwo katolickie nosi na piersiach.

Pekunjarny ł. pieniężny.

Pela f. nieskręcane nitki bardzo cienkiego jedwabiu, używane do haftu i innych kobiecych robót ręcznych.

Pelada f. choroba ludzi i zwierząt, objawiająca się wypadaniem włosów, próchnieniem i wypadaniem zębów oraz osłabieniem kończyn.

Pelagiczny g. morski, oceaniczny.

Pêle-mêle f. (pel mel) mieszanina bezładna, „groch z kapustą“.

Pellagra g. trąd lombardzki, endemiczna choroba skórna w górnych Włoszech i połudn. Francji, powodowana rozwojem grzybka, pasorzytującego na kukurydzy.

Pelotka f. elegancka poduszeczka do igieł i szpilek, zaperfumowana jakimś zapachem.

Pelvimetrja g. sztuka mierzenia miednicy (część antropometrji).

Pemminkan, Pemmikan, suszone na słońcu i utłuczone na kawałki mięso bizonów lub łosiów zmieszane z tłuszczem i zapakowane w puszki, bardzo posilny i długo przechowujący się prowjant mięsny.

Penaty ł. w wierzeniach starożytnych Rzymian domowe bóstwa opiekuńcze; przen. ognisko domowe, rodzina, dom.

Pendant f. (pa͡ęda͡ę) przedmiot lub pojęcie odpowiadające drugiemu, podobne lub dopełniające je, dzieło sztuki, zwłaszcza obraz, rzeźba, tworzące z drugiem wskutek podobieństwa lub kontrastu pewną symetryczną całość.

Pendent ł. pas od pałasza.

Penelopa g. wierna małżonka Odyseusza, która oczekiwała powrotu męża z wojny Trojańskiej przez lat 20. P-y robota, tkanina, po której skończeniu Penelopa, obiecała powtórnie wyjść za mąż, i, aby tę chwilę odwlec, pruła w nocy to, co zrobiła w dzień; przen. nigdy nie kończące się zadanie, nie mająca końca robota, działalność bez rezultatu.

Penetracja ł. przenikliwość, przeglądanie.

Penetrować ł. przeglądać, przeszukiwać, badać, przenikać, dociekać, zgłębiać.

Penitencja ł. żal, pokuta, kara.

Penitencjarjusz ł. kapłan mający prawo rozgrzeszania w szczególnych wypadkach.

Penitent ł. skruszony grzesznik, pokutnik.

Penny a. (peni) lub pence (pens) drobna moneta angielska, 12 część szylinga = 4 kop.

Penny a liner a. (e lajner) wzgardliwa nazwa reportera dziennikarskiego nadawana ze względu na normę wynagrodzenia (1 penny za wiersz).

Pensée f. (pa͡ęse) bratek, także kolor fijołkowy z odcieniem brunatno-czerwonym.

Pensja f. stała płaca; zakład naukowy prywatny, zwłaszcza dla dziewcząt.

Pensjonarka, uczennica pensji prywatnej.

Pensjonarz f. wychowaniec pensjonatu; osobnik otrzymujący całe utrzymanie w jakiejś instytucji dobroczynnej.

Pensjonat f. prywatny zakład wychowawczy, gdzie uczniowie oprócz nauki otrzymują mieszkanie i życie; zakład, wynajmujący mieszkanie z całodziennem utrzymaniem, zwłaszcza w miejscowościach kąpielowych.

Pensjonowany f. ob. Emeryt.

Pensum ł. zadanie, ćwiczenie, praca wyznaczona uczniom w szkole lub do odrobienia w domu, także zadanie dane za pokutę.

Pentaedr g. pięciościan; bryła gieometryczna, ograniczona pięciu ścianami.

Pentagram g. znak mistyczny w kształcie pięcioboku z umieszczonemi na bokach trójkątami równoramiennemi; w średnich wiekach używany jako znak czarodziejski przeciw złym duchom.

Pentametr g. wiersz pięciostopowy daktyliczny.

Pentateuch g. pięcioksiąg Mojżesza w Starym Testamencie, u Żydów Thorah.

Peonja, piwonja, ozdobna roślina ogrodowa, hodowana dla wielkich czerwonych lub białych kwiatów.

Peota w. rodzaj weneckiej gondoli, lekka szalupa.

Pepinjera f. szkółka drzewek; przen. zakład, kraj, dostarczający ludzi uzdolnionych w pewnym kierunku.

Pepinjerka f. pełniąca obowiązki nauczycielki w zakładzie naukowym za poprzednią bezpłatną naukę.

Peplum a. Peplos g. w starożytności, wełniana, fałdzista szata kobiet greckich, spięta na ramionach.

Pepsyna g. najważniejsza część składowa soku żołądkowego, rozpuszczająca ciała białkowate.

Peptica ł. środki pobudzające trawienie.

Peptony g. substancje wytwarzane z ciał białkowatych i kleistych w czasie trawienia, pod wpływem działania soków żołądkowych (głównie pepsyny).

Per ł. przez, za.

Pera, dzielnica zamieszkana przez europejczyków w Konstantynopolu.

Per abusum ł. dzięki nadużyciu.

Per accidens ł. przez przypadek.

Per acquit f. (akki) kwituję z odbioru.

Per adresse ob. Par adresse.

Per angusta ad augusta ł. przez cieśnie do wyżyn, przez twarde próby dochodzi się do powodzenia.

Per aspera ad astra ł. dosł. twardą ścieżką do gwiazd; przez ciernie do sławy, przez walkę do zwycięstwa.

Per cassa ł. za opłatą, za gotówkę.

Percepcja ł. dostrzeganie; uświadomione wrażenie.

Percepta ł. dochód, wpływ pieniędzy.

Perceptować ł. wpisywać wpływy pieniężne.

Per comptant f. (per kąta͡ę) za gotowe pieniądze.

Per dominum pstrum: byle jak, wyrażenie makaroniczne, oznaczające niedbalstwo lub lekceważenie czynności jakiejś lub osoby.

Pereat! ł. niech zginie, niech przepada, precz z nim!

Pereat mundus fiat justitia ł. niech świat zaginie, byle stało się zadość sprawiedliwości.

Peregrynować ł. wędrować, podróżować, pielgrzymować.

Peremptorycznie ł. stanowczo, nieodwołalnie, niezwłocznie.

Per expressum ł. przez umyślnego posłańca.

Per fas et nefas ł. wszelkiemi środkami, godziwemi i niegodziwemi.

Perfectum ł. w gram. czas przeszły dokonany.

Perfekcja ł. doskonałość.

Perfidja ł. wiarołomstwo, zdrada, przewrotność.

Perforacja ł. przedziurawienie, prześwidrowanie, w medyc. przebicie, przewiercenie, chirurgiczne otwarcie jam ciała; maszynowe przebicie papieru drobnemi dziurkami dla łatwiejszego oddzierania.

Perfumy f. substancje przyjemnie pachnące, używane do zapachniania ubrań i rozmaitych przedmiotów; pachnidła.

Pergamin ł. starannie wyprawiona i dobrze wygładzona, niegarbowana skóra barania, używana dawniej jako materjał do pisania, dziś służy do spisywania dyplomów, aktów uroczystych, do oprawiania książek.

Peri pers. w podaniach perskich nazwa nadziemskich istot, cudnej piękności, dobrych wieszczek, dobroczynnych gienjuszków.

Pericarditis ł. zapalenie osierdzia.

Periculum in mora ł. niebezpieczeństwo we zwłoce, hasło alarmujące, wyrażające potrzebę szybkiej pomocy, ratunku.

Perigeum g. w astr. w czasie obiegu planety najbliższy punkt jej stanowiska względem ziemi.

Perihelium g. w astr. w czasie obiegu planety najbliższy punkt jej stanowiska względem słońca, punkt przysłoneczny.

Per interim ł. tymczasowo.

Peritonitis ł. zapalenie otrzewnej.

Peritus ł. świadomy, biegły.

Perjod g. przeciąg czasu, okres, epoka; czas ograniczający powrót zjawiska, powtarzającego się w regularnych odstępach; w astr. czas obiegu planety t. j. czas jakiego potrzebuje, aby wyszedłszy z danego miejsca, do tegoż miejsca powróciła; w mat. grupa cyfr dziesiętnych ułamka dziesiętnego, ciągle w tym samym porządku powracająca; w gram. ustęp stylowy, zawierający pełną i zamkniętą myśl, wyrażoną zdaniem głównem wraz z podrzędnemi lub kilku współrzędnemi wzajem się dopełniającemi, okres; w fizjol. comiesięczne czyszczenie u kobiety, miesiączka, menstruacja.

Perjodyczny g. powtarzający się regularnie co pewien przeciąg czasu.

Perkal pers. gładka, gęsta tkanina bawełniana, podobna do płótna.

Perkusja ł. uderzanie, ostukiwanie; w med. sposób badania narządów klatki piersiowej i jamy brzusznej przez opukiwanie ciała wprost ręką lub za pomocą cienkiej kościanej płytki i młoteczka.

Perkusyjna broń, broń zapalająca się przez uderzenie kurka w piston.

Perkusyjne instrumenty, w których dźwięk lub rytm otrzymuje się za pomocą uderzenia, np. bęben, fortepjan.

Permanencja ł. ciągłość trwania, stałość, trwałość (jakiegoś stanu rzeczy, instytucji i t. p.).

Permanentny ł. stały, ustawiczny; nieprzerwanie trwający.

Per mille ł. za tysiąc sztuk.

Permska formacja, w gieologji pokłady przejściowe między pierwszorzędowym a drugorzędowym okresem tworzenia się pokładów skorupy ziemskiej.

Permutacja ł. przemiana, zamiana, przestawienie.

Per nefas ł. nieprawnie.

Per non sunt ł. uważać za niebyłe, nieistniejące.

Peron f. miejsce podwyższone przed dworcem kolejowym do wsiadania lub wysiadania z wagonów.

Peronnelle f. niemądra i gadatliwa kobieta; młode niedowarzone, pstro w głowie mające stworzenie.

Perora ł. długa i uroczysta przemowa, zakończająca wykład; rozwlekłe i nudne napomnienie.

Perorować ł. długo, szeroko i z pewną emfazą przemawiać w jakiejś kwestji.

Per pedes ł. pieszo.

Per pedes apostolorum ł. podróżować na wzór apostołów t. j. pieszo.

Perpendykularny ł. prostopadły, pionowy.

Perpendykuł ł. wahadło zegarowe, pion.

Perpetuum mobile ł. maszyna wiecznie poruszająca się, nazwa idealnej maszyny, któraby spełniała pracę nieustannie, siłą pierwszego nadanego pędu bez zasilania jej następnie jakąkolwiek energją; zadanie niemożliwe do urzeczywistnienia.

Per procura w. w zastępstwie, z pełnomocnictwa.

Per risum multum debes cognoscere stultum ł. poznać głupiego po śmiechu jego.

Per saldo w. do wyrównania, pozostałość z ostatniego obrachunku.

Per se ł. samo z siebie, samo przez się.

Perseidy g. rój meteorytów sierpniowych, które zdają się promieniować ze środka gwiazdozbioru Perseusza.

Persekucja ł. prześladowanie.

Persewerancja ł. wytrwałość, stałość.

Persienne f. (persjen) rodzaj zewnętrznej zasłony okiennej, złożonej z cienkich deseczek drewnianych ruchomo osadzonych w ramie.

Persiko, likier zrobiony na pestkach brzoskwiń lub na gorzkich migdałach.

Persona, personat ł. osoba; osoba poważna, dygnitarz.

Persona comica ł. osoba komiczna w utworze scenicznym.

Persona grata ł. osoba mile widziana, w łaskach będąca.

Personalja ł. okoliczności dotyczące życia jakiej osoby.

Personel f. ogólny skład pracowników jakiejś instytucji (biura, handlu, zakładu przemysłowego).

Personifikacja ł. uosobienie, figura retoryczna przypisująca przedmiotom nieożywionym i pojęciom abstrakcyjnym myśl, uczucie, w ogóle właściwości ludzi w celu nadania stylowi większej barwności, obrazowości i życia.

Personifikować ł. uosabiać.

Perspektograf ł. g. przyrząd, za pomocą którego można mechanicznie nakreślić perspektywiczny obraz przedmiotu z jego planu i zarysu, a także odwrotnie z perspektywicznego obrazu przedmiotu oznaczyć prawdziwe stosunki wymiarów.

Perspektywa ł. narzędzie optyczne do patrzenia na odległe przedmioty; widok w dal, przedstawiający się oku w prostej linji, jakby ujęty z boku w coraz zwężające się ramy; sztuka, umiejętność przedstawiania na rysunku przedmiotów bliższych i dalszych tak, jak się przedstawiają z jakiegoś punktu widzenia w naturze; widoki na przyszłość.

Perswadować ł. przekonywać, doradzać, odradzać, przekładać, namawiać.

Persyflaż f. drwienie z kogo, mówiąc mu niby to grzeczności; pochlebne słówka, szyderstwo pod osłoną pozornej uprzejmości; dworowanie, wyszydzanie.

Perszeron f. cięższy koń wierzchowy lub powozowy, także ciężki koń pociągowy, zazwyczaj maści szpakowatej, z rasy hodowanej w północnej Francji.

Pertraktacja ł. zgłębianie, rozważanie; umawianie się, układy.

Perturbacja ł. zamieszanie, zaniepokojenie; zakłócenie w ruchu planety z powodu zbliżania się innego ciała niebieskiego.

Peruka f. fałszywe włosy, nakrycie głowy, naśladujące naturalne uczesanie dla zamaskowania łysiny, (dawniej jako modna ozdoba).

Peruwiański balsam, olejek, z drzewa południowo amerykańskiego, ciemno-brunatny, pachnący przyjemnie, używany jako lek i jako pachnidło.

Peryferja g. obwód koła lub wogóle jakiejś płaszczyzny krzywą linją zamkniętej.

Peryfraza g. omówienie, figura retoryczna, której używamy, gdy, zamiast nazwać po imieniu rzecz lub pojęcie, omawiamy je kilku lub więcej wyrazami określającemi.

Perykopy g. rozdziały, ustępy z Pisma Św. objaśniane w kościele.

Perymetr g. okrąg, obwód figury gieometrycznej; w okulistyce instrument używany do mierzenia pola widzenia.

Perypatetycy g. dosł. „przechadzający się“; zwolennicy filozofji Arystotelesa (perypatetycznej).

Perypatetyczna filozofja, filozofja Arystotelesa, nazwana tak od jego zwyczaju przechadzania się w czasie wykładu; następnie filozofja jego szkoły.

Perypetja g. nagła niespodziana zmiana losu; przełom w dramacie jako przygotowanie do katastrofy.

Peryspryt f. uzrocz; okołoduch (termin spirytystyczny) ob. Astralny.

Perystaltyczny ruch g. ruch robaczkowy kiszek.

Perystyl g. w greckiem budownictwie kolumnada, otaczająca ze wszystkich stron nienakryty dziedziniec; przedsionek wsparty na kolumnadzie, przejście lub galerja otoczona kolumnami.

Peseta moneta hiszpańska = 4 realom (około 30 kop.).

Pesymista ł. człowiek dopatrujący we wszystkiem złą stronę, nie wierzący w powodzenie, w szlachetność ludzką, w każdym wypadku oczekujący najgorszych następstw.

Pesymizm ł. pogląd filozoficzny, dowodzący, że na świecie więcej jest cierpień niż szczęścia, że w ogóle szczęście nie istnieje, że jest złudzeniem; skłonność do wynajdywania we wszystkiem złych stron, do widzenia wszystkiego w czarnych barwach.

Petarda f. przyrząd z nabojem prochu, służący do wysadzania w powietrze, łamania cienkich murów; kładziony na szynach kolejowych służy jako sygnał, ostrzegający maszynistę wybuchem o niebezpieczeństwie.

Petent ł. proszący, podający petycję.

Petit f. gatunek drobnego druku.

Petit comité f. en petit comité (a͡ę pti komité) w szczupłym gronie przyjaciół.

Petitio principii ł. w logice: sofizmat polegający na przyjęciu za wiadome tego, co jeszcze nie jest dowiedzione.

Petits fours f. (pti fur) drobne suche ciasteczka, herbatniki.

Petrofacta ł. skamieniałości.

Petrografja g. część gieologji, zajmująca się skupieniami minerałów czyli skałami, opisanie skał.

Petroleum ł. olej skalny, nafta.

Petryfikacja ł. proces kamienienia.

Petycja ł. prośba, podanie, żądanie; prośba wnoszona do władz w sprawach, tyczących się ogółu.

Petyneta w. delikatne tkanie z bawełny i jedwabiu w desenie o tle podobnem do koronkowego.

Pfalzgraf n. hrabia palatyn, w Niemczech w średnich wiekach tytuł wysokiego urzędnika dworskiego, zastępca króla, także sędzia w sprawach między królem i książętami.

P. f. v. na bilecie wizytowym: pour faire visite f. (pour fer wizit) dla złożenia wizyty.

Philemon ob. Filemon.

Phtisis g. (ftizis) suchoty.

Phylloxera g. ob. Filoksera.

Pia causa ł. cel dobroczynny, miłosierny.

Pia desideria ł. dosł. pobożne życzenia; przen. pragnienia, dążności i cele trudne lub zgoła niemożliwe do urzeczywistnienia w praktyce.

Pia fraus ł. dosł. pobożny podstęp; przen. oszukaństwo, podstęp lub kłamstwo w jakimkolwiek szlachetnym celu.

Pianino w. „mały fortepjan“, rodzaj fortepjanu skróconego tem, że struny naciągnięte są pionowo.

Pianissimo ł. w muzyce: jaknajciszej, najlżej.

Pianista f. grający koncertowo na fortepjanie.

Piano ł. w muz. lekko, cicho.

Piassava hiszp. włókno pewnego gatunku palmy, używane do wyrobu szczotek.

Piastr w. moneta włoska, hiszpańska i turecka rozmaitej wartości.

Piazza w. (pjaca) plac, rynek.

Piazzetta w. mały plac, placyk.

Pic f. (pik) wyniosły szczyt górski, ostro zakończony, skalisty i samotnie wznoszący się.

Picadores ob. Pikador.

Piccolo w. (pikolo) mały; moneta zdawkowa włoska.

Piccolo flauto ob. Pikulina.

Pick pocket a. (pik poket) rzezimieszek, złodziej kieszonkowy.

Pidgin-English a. Pigeon-English a. (pidż’n inglisz) angielsko-chiński żargon, złożony z poprzekręcanych wyrazów angielskich, używany w Chinach.

Pièce f. (pjes) kawałek, część; sztuka (teatralna, utwór muzyczny, literacki); pokój, każda oddzielna składowa część mieszkania.

Pièce à tiroirs f. sztuka teatralna t. zw. szufladkowa, w której sceny luźno połączone, nie wiążą się z sobą konsekwentnie i logicznie na siebie wzajemnie nie wpływają.

Pied à terre f. (pje ta ter) mieszkanie, które zajmuje się rzadko, w przejeździe, urządzone w tym celu, aby zawsze było gdzie zajechać i zatrzymać się.

Piedestał f. podstawa kolumny, pomnika lub posągu; wywyższenie.

Pielgrzym pątnik, wędrownik odbywający podróż do miejsc świętych.

Piemia g. zakażenie krwi.

Pierrot f. (pjero) komiczna osoba francuskiej pantomimy, nosząca szerokie białe ubranie z wielkiemi guzami i biały szpiczasty kapelusz; osoba przywdziewająca strój P-a podczas zabawy kostjumowej.

Piezometr g. przyrząd do mierzenia stopnia ściśliwości płynów.

Pifferaro w. włoski kobziarz wędrowny.

Pigmejczyk g. karzełek, malutki człowieczek.

Pigment ł. barwnik we krwi, nadający kolor skórze i włosom ludzi i zwierząt.

Pijarzy ł. zakon pod nazwą Zgromadzenia szkół pobożnych, który wziął za zadanie kształcenie młodzieży i podnoszenie oświaty krajowej.

Pik f. jeden z czterech kolorów w kartach do gry.

Pika f. broń ręczna, złożona z długiego drzewca, zakończonego ostrym żelaznym grotem, włócznia, dzida.

Pikador hiszp. w hiszpańskich walkach byków uczestnik, walczący konno z włócznią (piką) w ręku.

Pikantny f. korzenny, pieprzny, ostry, szczypiący; zaostrzający ciekawość; drastyczny, lubieżny.

Pikelhauba n. kask noszony przez wojsko pruskie; zakończony na szczycie ostrym grotem.

Pikieta f. mały oddział żołnierzy, stojący na czatach lub w pobliżu straży, aby ją wzmocnić w razie potrzeby, placówka; rodzaj gry w karty.

Pikle a. młode jarzynki zamarynowane w occie z korzeniami.

Piknik f. uczta, wycieczka, zabawa składkowa.

Pikować f. kłuć, draźnić, dojmować, docinać; wzorzysto przeszywać materjał.

Piktografja g. pismo obrazowe.

Pikulina w. flecik wyższy o oktawę od zwykłego fletu.

Pilastr ł. czworograniasty słup, wpuszczony połową lub większą częścią w mur z którego wystaje, dla wzmocnienia tego muru lub jako ozdoba.

Pilokarpina g. alkaloid z liści Jaborandi, krzaku rosnącego w Brazylji, używany jako środek leczniczy.

Pilot f. sternik wprowadzający okręt do portu.

Pilot-charts a. (pajlot czarts) karty ze spisanemi na nich wynikami spostrzeżeń meteorologicznych na morzu, na podstawie których pewniej można kierować statkiem.

Pilotowanie f. wbijanie za pomocą kafaru pali, zaostrzonych na jednym końcu, w grunt mokry lub niestały, aby uzyskać trwałą podstawę.

Pilaw a. Pilaf tur. ulubiona wschodnia potrawa, złożona z tłustej baraniny gotowanej z ryżem.

Piment f. drzewo wysp antylskich, którego niedojrzałe suszone jagody znane są pod nazwą pieprzu angielskiego, a liście p. n. ziela angielskiego.

Pinacle f. (pinakl) w architekturze szpiczaste zakończenie wieżyczki; najwyższa część budynku, szczyt.

Pinakoteka g. zbiór obrazów w północnem skrzydle Propyleów na Akropolu w Atenach; galerja obrazów i zbiór dzieł sztuki.

Pince-nez f. (pęs ne) nanośniki, okulary niezakładane za uszy, binokle.

Pincety f. (pęsety) małe sprężynowe szczypczyki do chwytania drobnych przedmiotów (np. części werku zegarka), także do chwytania i przytrzymywania błon, naczyń przy operacjach chirurgicznych.

Pinchebeak a. (pinczbik) powłoka metalowa, przypominająca złoto, będąca mieszaniną miedzi i cynku, używana do przyozdobienia wyrobów przemysłowych.

Pinczer a. mały pies, pokryty długim kudłatym włosem.

Pinxit ł. „wymalował“, podpis z boku pod obrazem.

Pion w. sznurek z ciężarkiem na końcu, wskazujący kierunek prostopadły do poziomu.

Pionek f. pieszek (figura w szachach); przen. człowiek będący narzędziem w czyichś ręku.

Pionjer f. żołnierz, przeznaczony do pełnienia służby technicznej lub inżynierskiej (wytykania dróg, budowania mostów, sypania szańców i t. p.); osadnik amerykański, trzebiący lasy dziewicze; człowiek torujący innym drogę, krzewiący postęp, oświatę, cywilizację.

Pionowy, prostopadły do poziomu.

Pipa, beczułka podłużna, używana w Hiszpanji do wina i araku.

Pipeta, Pipetka f. przyrząd do zaczerpnięcia małej ilości płynu, składający się z lejka, zakończonego długą rurką i zamkniętego błoną, lub z rurki szklanej, osadzonej w rurce gutaperkowej, zamkniętej z jednego końca.

Piquant ob. Pikantny.

Piramida g. bryła gieometryczna, złożona z szerokiej podstawy, tworzącej figurę prostolinijną i tyluż trójkątów zbiegających się we wspólnym wierzchołku, ile podstawa ma boków, ostrosłup; olbrzymi grobowiec dawnych królów egipskich kształtu czworobocznego ostrosłupa.

Piramidalny g. o kształtach piramidy lub ostrosłupa; przen. ogromny, olbrzymi.

Pirat f. rozbójnik morski, korsarz.

Piraterja f. rozbójnictwo morskie, korsarstwo.

Piroga hiszp. wązkie czółno, wydrążone w pniu drzewa lub wyrobione z kory, używane przez Indjan płd. Ameryki i dzikich wyspiarzy oceanu Wielkiego.

Piroksylina g. bawełna strzelnicza, oczyszczona bawełna, nasycona mieszaniną kwasu siarczanego z dymiącym kwasem azotnym, używana jako materjał wybuchowy, (rozpuszczona w eterze lub alkoholu ma zastosowanie w medycynie i fotografji jako kolodjum).

Pirometr, Piroskop g. przyrząd do oznaczania bardzo wysokich temperatur, których termometr rtęciowy wskazać nie może.

Pirotechnika g. sztuka przygotowywania ogni sztucznych.

Piruet f. szybkie okręcenie się w miejscu wkoło na jednej nodze, opartej na końcach palców.

Piryty g. iskrzyki, związki naturalne siarki z metalami.

Piscem natare doces ł. uczysz rybę pływać? (mówi się o zarozumiałych dających rady rozumniejszym, lub lepiej się znającym na danym przedmiocie).

Piscyna ł. miejsce w zakrystji do zlewania wody, w której myto naczynia święte i prano bieliznę kościelną; naczynie, w którem starożytni przechowywali żywe ryby.

Pistacja f. drzewko, rosnące w Syrji i Persji, dostarczające owocu, którego nasienie oleiste, zwane zielonym migdałem, używane bywa w cukiernictwie.

Pistol w. złota moneta różnej wartości, używana dawniej w Hiszpanji, Włoszech, Francji, Szwajcarji, Niemczech i Danji.

Pistolet f. krótka ręczna broń palna.

Piston f. w broni palnej: przyrządzik metalowy z masą zapalną wewnątrz, nakładany na sztyft z otworkiem prowadzącym do naboju; klapa czyli wentyl u trąbki.

Piu w. (w muz.) więcej.

Pium desiderum ł. ob. Pia desideria.

Piunezka f. sztyfcik, którym przytwierdza się papier do deski, pluskiewka.

Piuri a. barwa indyjska, żółty barwnik przyrządzany w Bengalu z moczu krów, karmionych liśćmi mangowemi, używany w malarstwie olejnem i akwarelowem jako farba lakowa.

Piuska ł. czapeczka księża.

Pizang, rodzaj bananu, odznaczający się owocami mączystemi, przypominającemi w smaku kartofle.

Pizański mur, mur zrobiony z gliny ubitej ze słomą.

Pizolit g. wapniowiec, złożony z pozlepianych z sobą okrągłych ziarenek węglanu wapnia, wielkości grochu; grochowiec.

Pizzicato w. w muzyce granie na instrumentach smyczkowych nie smyczkiem, lecz szarpiąc struny palcami.

Pjetyści ł. zwolennicy doktryny chrześcijańskiej, dążącej zrazu do podniesienia uczuć religijnych i czynnej działalności chrześcijańskiej, doktryny która popadła z czasem w oschłe trzymanie się formułek i niewyrozumiały fanatyzm.

Pjetyzm ł. doktryna wyznawana przez pjetystów; podniesione uczucie religijne, gorliwość religijna; cześć, poszanowanie w odnoszeniu się do kogoś lub czegoś.

Pl. albo plur. = pluralis ł. liczba mnoga.

Placer a. (pleser) pole złotonośne, piaski złotonośne w rzece.

Placetum regium a. placet ł. zezwolenie panującego na ogłoszenie i wykonywanie rozporządzeń papieskich.

Plackomendant n. oficer, sprawujący nadzorczą władzę w sprawach wojskowych nad większą załogą miasta lub twierdzy.

Placmajor n. oficer, kierujący biurowemi sprawami komendy, przydany do pomocy głównemu komendantowi miasta lub twierdzy.

Plafon ł. sufit ozdobiony malowidłami, stiukiem lub rzeźbą.

Plagjat ł. kradzież literacka lub artystyczna, przywłaszczenie cudzych pomysłów i podawanie ich za własne.

Plagjator ł. pisarz wypisujący ustępy z obcych dzieł i podający je za własne.

Plaid ob. Pled.

Plain chant f. (plę sza͡ę) ob. Gregorjański śpiew.

Plajta hebr. podstępne bankructwo.

Plaka f. ob. Plaque.

Plakat f. ogłoszenie umieszczone w miejscach widocznych, na murach ulicznych.

Plan ł. naprzód obmyślany w szczegółach sposób wykonania jakiegoś przedsięwzięcia; w głównych punktach wytknięty szkic, zarys jakiejś pracy; pomniejszony rysunek budynku lub miejscowości, dający obraz miejsca, zajętego przez przedmiot, położenia i stosunkowych wymiarów pojedyńczych części; poziome przecięcie; projekt budynku lub robót inżynierskich ob. sytuacyjny plan.

Plandeka n. płótno nieprzemakalne do przykrywania towarów lub rzeczy.

Planeta g. ciało niebieskie biegnące naokoło słońca po drodze zbliżonej do koła i otrzymujące od niego światło i ciepło.

Planetarium ł. przyrząd naukowy, przedstawiający przy pomocy mechanizmu zegarowego lub poruszania korbą nasz układ słoneczny i ruch planet dokoła słońca.

Planetarny a. słoneczny system, w astr. nazwa pewnych fizycznych całości, składających się z wielkich ciał niebieskich zw. słońcami i pewnej ilości mniejszych (planet) ciał krążących około nich.

Planetoidy g. małe planety, niedostrzegalne prawie gołem okiem, krążące dokoła słońca w liczbie około 300, asteroidy.

Planiglob ł. mapa gieograficzna półkuli ziemi lub nieba.

Planimetr a. Integrator, przyrząd do mechanicznego mierzenia powierzchni figur płaskich.

Planimetrja g. część gieometrji, zajmująca się linjami i powierzchniami płaskiemi: gieometrja płaska.

Planktony g. drobniutkie organizmy żyjące na powierzchni lub blizko powierzchni oceanu.

Planografja ł.-g. sposób drukowania z powierzchni płaskich, równych, na których rysunek nie jest ani wgłębiony ani wypukły.

Planować f. układać plany, projektować; maczać papier drukowy w wodzie z klejem, żeby na nim atrament nie zalewał.

Plansza f. płyta rytowana do odbijania z niej rycin; rycina, sztych.

Plant f. nasyp pod kolej żelazną; planty, plantacje: nasypy; sztucznie urządzone miejsca do przechadzek, obsadzone drzewami i krzewami.

Plantacja ł. obszar gruntu użyty pod uprawę roślin przemysłowych; sadzenie i uprawa tychże roślin.

Plantator ł. uprawiający na większą skalę rośliny przemysłowe; właściciel plantacji (zwłaszcza w Ameryce).

Plantować ł. wyrównywać powierzchnię gruntu, niwelować teren, aby przedstawiał równą płaszczyznę, sadzić rośliny.

Plaque f. wyroby platerowane ob. Platerowanie.

Plasować f. umieszczać.

Plasma g. minerał, drogi kamień, ciemno-zielona odmiana chalcedonu.

Plaster n. lek do zewnętrznego użytku w postaci masy, rozsmarowanej na tkaninie do przykładania na stłuczenia, rany, owrzodzenia i t. p.

Plastron f. w zbroi blacha kirysu osłaniająca piersi; skórzany, miękko wysłany napierśnik dla ochrony od ciosu rapirem przy nauce fechtunku; płaskie przybranie ubioru na piersiach; przen. iron. osoba, towarzysząca komu dla opieki, przyzwoitości; nudny a nieunikniony towarzysz.

Plastyczne g. sztuki te ze sztuk pięknych, które obejmują dzieła, przedstawiające się oczom w kształtach bryłowatych (architektura, rzeźba, snycerstwo).

Plastyczność g. wypukłość, bryłowatość; zdolność przyjmowania i zachowywania nadawanych kształtów (taką właściwość ma np. glina); zaleta rysunku, malowidła, w którem przedmioty bryłowato odskakują od tła, mają naturalną wypukłość; w utworze literackim barwność stylu, dająca obrazy, odznaczające się wielką prawdą życiową, które niemal widzimy oczami.

Plastyczny g. dający się urabiać w dowolne kształty; wypukły, bryłowaty; obrazowy, barwny.

Plastyka g. sztuka tworzenia z materjałów miękkich (glina, wosk) lub twardych (marmur) przedmiotów w ich kształtach naturalnych lub zmniejszonych albo powiększonych, uwydatnianie, wyrazistość.

Platan, piękne duże drzewo amerykańskie o liściach szerokich, spodem omszonych, podobne do jaworu.

Plattdeutsch n. djalekt ludowy używany w północnych Niemczech.

Platerowanie f. powlekanie wyrobów miedzianych warstwą srebra lub złota; pokrywanie płyty jakiego metalu blaszką innego metalu, aby obie tworzyły jakby jedną masę.

Platforma f. dach płaski; miejsce sztucznie podwyższone i wyrównane; łoże działa; podwyższony pomost przed dworcem kolejowym, to samo co peron; otwarta część wagonu osobowego; wagon towarowy nie przykryty; rodzaj wozu z szeroką płaską płytą do stawiania lub kładzenia na nią ciężarów.

Platoniczna miłość g. miłość idealna, duchowa, pełna czci, wolna od zmysłowości.

Platonizm g. filozofja Platona, której podstawą jest świat idei.

Platyna hiszp. najcięższy ze szlachetnych metali, koloru biało-szarawego.

Plaudite cives ł. bijcie oklaski obywatele! słowa wygłaszane po zakończeniu przedstawienia w teatrach rzymskich.

Plazma g. ciało białkowate, półpłynne, stanowiące pierwiastkową materję składową tworów organicznych, to samo co protoplazma; płynne osocze krwi żółtawo bezbarwne.

Plaża f. morskie wybrzeże płaskie i otwarte, z łagodną spadzistością ku morzu.

Plebejusz ł. w starożytnym Rzymie człowiek z gminu, z ludu, nie posiadający praw obywatelskich.

Plebiscyt ł. w starożytnym Rzymie uchwała zapadła na zgromadzeniu plebsu, któremu przewodniczył trybun; uchwała narodowa wynikła z głosowania powszechnego.

Plebs ł. lud, gmin.

Pled a. rodzaj płaszcza górali szkockich z grubej wełnianej kraciastej tkaniny; szal wełniany gruby w szkocką kratę.

Plein air (plę ner) kierunek nowszej szkoły malarzy, polegający na przedstawianiu przedmiotów w pełnem świetle, unikając ostrych kontrastów światła i cieniów, efekt kolorystyczny oddający przejrzystość powietrza i bogactwo światła.

Plein pouvoir f. (plę puwuar) pełnomocnictwo, pełna władza, zupełna swoboda działania.

Plejada g. gromada małych gwiazd w konstelacji Byka; przen. w starożytności 7 poetów z czasów Ptolemeusza Filadelfosa; w liter. francuskiej 7 pisarzy z czasów Henryka III i 7 z czasów Ludwika XIV; w ogóle szereg znakomitych pisarzy mniej więcej jednoczesnych.

Plejzerowany n. zraniony, skaleczony bronią białą.

Plenarne zebranie n. zgromadzenie się wszystkich członków pewnej instytucji dla narad, walne posiedzenie.

Plenipotencja ł. pełnomocnictwo, upoważnienie do działania w sprawach danej osoby.

Plenipotent ł. pełnomocnik upoważniony przez mocodawcę do działania w jego imieniu; zarządzający majątkiem i interesami wielkich właścicieli ziemskich.

Plenum ł. ogół, wszyscy.

Plenus venter non studet libenter ł. pełny brzuch przeszkadza do pracy; przen. wyrażenie stosowane do ludzi bogatych, którzy mając byt zapewniony, nie poczuwają się do obowiązku pracowania dla społeczeństwa.

Pleonast minerał, drogi kamień, czarna odmiana spinalu.

Pleonazm g. większa ilość wyrazów lub zdań aniżeli potrzeba do określenia rzeczy, wada stylu przeciwna zwięzłości (P. rozmyślnie użyty w stylu pięknym dodaje mu siły i dobitności).

Plesymetr g. płytka z kości słoniowej, służąca wraz z młoteczkiem do opukiwania lekarskiego; ob. Perkusja.

Plethora g. krwistość całego organizmu (jako oznaka zdrowia) lub też oddzielnych części ciała.

Pleura g. opłucna, błona wyścielająca wnętrze klatki piersiowej.

Pleureuse f. (plöröz) białe obszycie sukni żałobnej pokryte czarną krepą.

Pleuritis, Pleuroza ł. zapalenie opłucnej.

Pliant f. (plija͡ę) lekkie, przenośne, składane krzesełko bez oparcia.

Plié f. ruch w tańcu ze zgięciem kolan.

Plik ł. zwój, pęk papierów.

Plika ł. kołtun (choroba).

Plioceniczna formacja g. w gieologji wierzchnie najpóźniejsze warstwy pokładów trzeciorzędowych.

Plisa f. gładkie przybranie sukni damskiej w rodzaju taśmy.

Plomba f. ołowiana pieczęć przy towarach jako znak opłaconego cła; masa (kit lub metal) wypełniająca zepsuty ząb.

Pludry n. szerokie fałdziste spodnie, sięgające tylko do kolan.

Plombowanie f. przyczepianie ołowianej pieczęci na towarach; wypełnianie zęba zepsutego kitem lub metalem.

Plumpudding a. (plömpuding) narodowa potrawa angielska, przyrządzana z mąki i tłuszczu wołowego z rozmaitemi przyprawami.

Pluralis ł. w gram. liczba mnoga.

Plus ł. w matematyce znak dodawania lub wielkości dodatniej, wyobrażany przez prosty krzyżyk (+); więcej, przewyżka.

Plus catholique que le pape f. (pliu katolik kö lö pap) dosł. lepszy katolik niż sam papież; zanadto gorliwy.

Plus licytant ł. ten, kto daje największą cenę na licytacji.

Plus minus ł. mniej więcej.

Plus potest negare asinus, quam probare philosophus ł. więcej wad może wykazać osieł, niż zalet filozof; wyrażenie stosowane do niepowołanych krytyków, którzy radzi wyszukują wady, aby pokazać swoje znawstwo, a pomijają zalety, którychby stworzyć nie potrafili.

Plusquamperfectum ł. w gram. czas zaprzeszły.

Plusz f. tkanina jedwabna, wełniana lub bawełniana, podobna do aksamitu, lecz odróżniająca się dłuższym włosem.

Pluta ł. ulewa, słota.

Plutokracja g. arystokracja pieniężna, warstwa społeczna, złożona z najbogatszych ludzi bez względu na pochodzenie; bogacze; wpływ bogaczów na rządy kraju.

Pluton g. w wierzeniach starożytnych bożek piekieł i świata podziemnego.

Pluton f. oddział wojska.

Plutoniczna teorja, pogląd przypisujący utworzenie się skorupy ziemskiej sile ognia wewnętrznego ziemi.

Plutoniczne a. ogniowe skały, utworzone skutkiem stygnięcia roztopionej masy law pierwotnych.

Plutoniczny g. powstały skutkiem działania ognia podziemnego.

Plutus ł. bożek bogactw.

Pluwjał ł. niegdyś rodzaj płaszcza, którym osłaniał się kapłan podczas deszczu, słoty, przy sprawowaniu publicznych procesji; z czasem przetworzony w ozdobną kapę, wkładaną w czasie uroczystych ceremonji kościelnych.

Pluwjometr ł. przyrząd do mierzenia ilości opadów atmosferycznych (spadłego deszczu, śniegu, gradu i t. p.) deszczomierz.

Płatnerz n. rzemieślnik wyrabiający zbroje.

P. m. = Pro memoria ł. dla pamięci.

Pneumatometr ob. Pneumometr.

Pneumatyczna machina g. pompa powietrzna, przyrząd służący do wydalania powietrza z przestrzeni hermetycznie zamkniętych.

Pneumatyczna poczta, urządzenie do przesyłania listów i posyłek w wagonikach przepychanych przy pomocy siły ścieśnionego powietrza przez rury biegnące pod ziemią.

Pneumatyczny g. oparty na własnościach zgęszczonego lub rozrzedzonego powietrza.

Pneumatyk g. w kołowcu (rowerze) bandaż gumowy na koła, napełniony zgęszczonem powietrzem.

Pneumatyka g. część mechaniki, obejmująca naukę o równowadze i ruchu gazów, aeromechanika.

Pneumometr g. ob. Spirometr.

Pneumonja ł. zapalenie płuc.

Pnyx g. plac w starożytnych Atenach, gdzie odbywały się zgromadzenia ludowe.

Poco w muz. trochę.

Poco a poco w. w muz. stopniowo.

Podagra g. choroba z nabrzmieniem stawów u nóg, artrytyzm w nogach.

Podest w. rozszerzony pomost pomiędzy kondygnacjami schodów.

Podesta w. burmistrz i wójt we Włoszech.

Podium ł. u starożytnych Rzymian wywyższenie dokoła areny cyrkowej, murem od niej oddzielone, z miejscami dla senatorów, posłów zagranicznych, westalek; pomost podwyższony dla łatwiejszego widzenia, co się wokoło odbywa, lub podwyższona platforma, skąd patrzeć można (np. w panoramie).

Podminować f. zrobić podkop, podłożyć miny; zachwiać w podstawach; przen. podkopać w opinji publicznej.

Poemat g. większy utwór poetyczny.

Poeta ł. człowiek niezwykle odczuwający estetyczne wrażenia i podniosłe nastroje ducha, obdarzony talentem wypowiadania ich pięknie i wywoływania w innych podobnych obrazów i uczuć, wieszcz, rymotwórca; przen. marzyciel gardzący prozą życia.

Poetyczny ł. pełen poezji, idealny, wzniosły, budzący wrażenia piękne i stany duszy wzniosłe; obrazowy, ubarwiony przenośniami.

Poetyka g. wykład i teorja poezji.

Poetyzować ł. marzyć, idealizować.

Poezja g. sztuka wywoływania słowami podniosłych uczuć i wysokich nastrojów duszy, malowania harmonijnym językiem pięknych obrazów i budzenia estetycznych wrażeń; utwór wierszowany; iron. mrzonka, nie dająca zastosować się w życiu praktycznem.

Poganizm ł. bałwochwalstwo.

Poi w. potem; e poi la coda, a potem zakończenie.

Point f. (puę) koronka niciana, ręcznie robiona.

Point d’argent, point de Suisse f. (puę darża͡ę, puę de siuis) dosł. niema pieniędzy, niema Szwajcara; przen. wyrażenie używane w znaczeniu, że darmo nic otrzymać nie można; pochodzi z czasów gdy Szwajcarowie służyli jako najemne wojska.

Point de vue f. (puę de wiu) punkt widzenia, zapatrywania.

Point d’honneur f. (puę donör) punkt honoru.

Pointe f. (puęt) ostro zakończony szczyt; słówko dowcipne ostre a wytworne.

Polarna gwiazda ł. gwiazda biegunowa północna.

Polarność ł. własność magnesu zwracania się ku biegunowi północnemu.

Polarny ł. biegunowy, podbiegunowy.

Polaryzacja ł. zmiana fizycznych własności promieni światła przy przejściu przez niektóre ciała przezroczyste lub przy odbiciu.

Polemika g. spór naukowy, religijny, polityczny i t. p. prowadzony publicznie przy pomocy pisanych lub drukowanych rozpraw, artykułów dziennikarskich i t. d.

Polemizować g. prowadzić spór piśmienny.

Polenta w. narodowa włoska potrawa, przyrządzana z mąki kukurydzanej, to samo co węgierska mamałyga.

Polerowanie f. nadawanie przedmiotom powierzchni gładkiej i połyskującej; przen. okrzesywanie, kształcenie.

Poliandrja g. zwyczaj poślubiania kilku mężów (u niektórych dzikich ludów).

Polichromja g. wielobarwność, w budownictwie i rzeźbie ozdabianie ornamentów różnobarwnemi malowidłami.

Policja f. instytucja rządowa mająca na celu czuwanie nad porządkiem i bezpieczeństwem publicznem.

Poliemia g. pełnokrwistość.

Polifiletyczny g. tyczący się polifiletyzmu, wyprowadzający pochodzenie od wielu gatunków pierwotnych.

Polifiletyzm g. teorja wyprowadzająca gatunki jestestw organicznych od wielu gatunków pierwotnych.

Polifoniczny g. w muz. wielogłosowy.

Poligamja g. wielożeństwo, związek małżeński jednego mężczyzny z kilku kobietami.

Poliglota g. człowiek mówiący wieloma językami.

Poligon g. wielokąt, wielobok; w sztuce wojennej szaniec wieloboczny zamknięty.

Poligon artyleryjski, pole ograniczone do ćwiczeń w strzelaniu z dział.

Polihistor g. uczony, posiadający wszechstronne wiadomości w rozmaitych dziedzinach wiedzy (zwłaszcza w historji i literat.).

Polihistorja g. wszechstronne wykształcenie naukowe.

Polihymnia g. muza pieśni lirycznej, wymowy i muzyki (przedstawiana z lirą).

Poliklinika g. nauka praktyczna medycyny na chorych w ich mieszkaniach prywatnych pod nadzorem profesora.

Polimerja g. wielokrotność (w chemji).

Polimeryczne g. ciała, ciała złożone z jednakowych pierwiastków chemicznych, różniące się atoli ilością składowych atomów.

Polimorficzne g. ciała, mające jednakowy skład chemiczny, ale tworzące kryształy odmiennego kształtu.

Polimorfizm g. wielokształtność, zjawisko polegające na tem, że jeden i ten sam utwór (związek chemiczny, roślina, zwierzę) może istnieć w kliku różnych, ale zawsze stałych, jemu tylko właściwych formach.

Polip g. żyjątko morskie, należące do typu jamochłonnych, o ciele galaretowatem i wielu ramionach, otaczających otwór ustny, zwierzokrzew; chorobliwa narośl, rozwijająca się na błonie śluzowej różnych narządów i jam ciała.

Polisa f. dowód asekuracyjny towarzystwa ubezpieczeń.

Poliskop g. szkło o wielu ścianach, przedstawiające jeden przedmiot w licznych odbiciach.

Polispast g. blok złożony do podnoszenia wielkich ciężarów.

Poliszynel f. charakterystyczno-komiczna postać farsy ludowej; marjonetka z garbem z przodu i z tyłu, pajac.

Politechnika g. ogół wyższych nauk i wiadomości potrzebnych w sztukach i przemyśle; wyższa szkoła techniczna.

Politeizm g. wiara w wielu bogów, wielobóstwo.

Politura f. gładkość i połysk, nadawane sztucznie wyrobom z drzewa; przen. ogłada.

Polityczna ekonomja, nauka gospodarstwa społecznego, rozpatrująca gospodarczą działalność człowieka i podająca środki podniesienia ogólnego dobrobytu.

Polityczny g. odnoszący się do polityki, mający związek z polityką; przen. ostrożny, zręczny, grzeczny, układny.

Polityk g. mąż stanu; zajmujący się polityką.

Polityka g. sztuka rządzenia państwem i utrzymania stosunków z obcemi państwami; grzeczność, przebiegłość.

Politykować g. rozprawiać o polityce; udawać, być nieszczerym.

Politypja g. wykonywanie wielu odbitek drukowych; druk ozdób, np. winjet.

Polnische Wirtschaft n. (polnisze wirtszaft) polska gospodarka, wyrażenie ironiczne, jednoznaczne z nieładem, bezrządem.

Polonez f. taniec narodowy polski polegający na poważnym pochodzie szeregu par, wykonywających różne obroty pod przewodnictwem jednej pary; muzyka do tego tańca.

Poloneza, rodzaj sukni damskiej z niewcinanym stanikiem.

Polor f. gładkość, połysk; ogłada, grzeczność.

Polucja ł. mimowolny wypływ nasienia, zmazanie nocne.

Połynja r. w okolicach podbiegunowych wielki kanał lub jezioro wśród lodów, pokryte cienkim lodem.

Pomada f. kosmetyk służący do smarowania włosów, składający się z oczyszczonego tłuszczu, wosku i pachnideł.

Pomolog g. uczony znawca owoców.

Pomologiczny g. owocowy.

Pomologja g. naukowa znajomość gatunków owoców; nauka o hodowli drzew i krzewów owocowych.

Pomona ł. starorzymska bogini owoców; opis owoców ogrodowych.

Pompa f. przyrząd do podnoszenia cieczy z poziomu niższego do wyższego przy pomocy ciśnienia atmosferycznego.

Pompa g. wystawność, okazałość, przepych.

Pompatycznie g. wystawnie, okazale; górnie; napuszenie.

Pompjer f. członek straży ogniowej, obsługujący sikawkę.

Pompon f. ozdoba ubrania, wyrobiona w kształcie gałki ze strzyżonego jedwabiu, wełny lub bawełny.

Poncz a. napój z wody, araku, cukru i cytryn.

Ponderabilia ł. ciała ważkie.

Poniter f. uczestnik gry, grający przeciw bankierowi.

Poniterować f. stawiać na kartę (w grze), obłożyć kartę stawką.

Pons asinorum ł. dosł. ośli most, podręczniki bardzo ułatwiające mało pojętnym zrozumienie nauki, (głównie języków obcych).

Ponsza hiszp. rodzaj płaszcza szerokiego bez rękawów, opończa.

Pontifex maximus ł. najwyższy kapłan w starożytnem państwie rzymskiem; dziś tytuł dawany Głowie Kościoła katolickiego t. j. Papieżowi.

Pontonjerzy f. techniczne oddziały wojskowe przeznaczone do stawiania mostów pontonowych na użytek armji w czasie kampanji.

Pontony f. duże płaskie łodzie, na których ustawia się most.

Pontyfikalne nabożeństwo, Msza Św. odprawiana uroczyście przez biskupa w ubiorze pontyfikalnym czyli uroczystym.

Pontyfikalja ł. uroczyste biskupie szaty obrzędowe i insygnja; kapłańskie czynności, których prawo sprawowania przysługuje tylko biskupom.

Pontyfikalny ł. biskupi, biskupowi właściwy, uroczysty.

Pontyfikał ł. księga liturgiczna, zawierająca zbiór przepisów, tyczących się sprawowania obrzędów religijnych przez Papieża i biskupów.

Pontyfikat ł. w starożytności urząd i władza najwyższego kapłana; godność i władza Papieża, także czas trwania rządów papieskich.

Pony a. rasa najmniejszych koni karłowatych hodowanych w zachodniej Europie, także w Chinach i Japonji.

Popelina f. tkanina, której osnowa jest z jedwabiu, a wątek z cienkiej, dobrej wełny.

Populacja ł. ludność, zaludnienie.

Popularność ł. udzielanie się ogółowi, zyskanie wziętości i zaufania u ogółu; przystępność wykładu, zrozumiałość jego nawet dla szerszych mas.

Popularny ł. ogólnie lubiany, jednający sobie wszystkich; przystępny, zrozumiały.

Popularyzować f. upowszechniać, uprzystępniać, czynić łatwo zrozumiałym dla wszystkich.

Porcelana w. najdelikatniejszy i najlepszy wyrób garncarski z kaolinu, odznaczający się czystą białością masy, własnością przeświecania i wydawania dźwięku jak szkło.

Porcja ł. część, cząstka; pewna odmierzona ilość artykułów żywności, wydzielona każdemu w udziale.

Porfir g. skała wybuchowa dawniejszych epok gieologicznych, twarda, zbita, złożona z kryształów kwarcu, feldspatu, miki, połączonych cementem niekrystalicznym, licząca wiele odmian, z których najpiękniejsze są: czerwona i zielona.

Pornografja g. pisma i obrazy treści lubieżnej.

Pororoca, fala morska wsteczna, wchodząca głęboko w ujście rzeki i tamująca jej bieg, zjawisko dające się zaobserwować przy ujściu Amazonki.

Porowatość g. własność ciał posiadania porów, dziurkowatość i gąbczastość.

Port ł. większa przystań morska odpowiednio urządzona, aby okręty w każdej chwili mogły do niej wpływać, dająca im bezpieczne schronienie podczas burzy i chroniąca je od fal tamami; przen. spokojne i bezpieczne schronienie; po burzach życiowych cicha i spokojna egzystencja, odpoczynek.

Portal ł. ozdobne, rzeźbami okryte główne wejście kościoła, pałacu, w ogóle wspaniałej budowli.

Portamento w. (w muzyce) przejście umiejętne od jednej nuty do drugiej, zwykle od górnej do dolnej.

Porta Ottomańska a. Wysoka Porta, rząd turecki, państwo tureckie.

Portatyl ł. ołtarzyk przenośny w kształcie kamiennej tablicy z relikwjami Św., zastępujący stały ołtarz kamienny lub kładziony na ołtarzach nie poświęconych przez biskupa.

Porte-bonheur f. (port bonör) dosł. przynoszący szczęście, rodzaj amuletu jakoby sprowadzającego szczęście; bransoletka w kształcie gładkiego paska złotego lub srebrnego.

Porte-cigarres f. (portsigar) pugilares na cygara, cygarnica.

Porte-crayon f. (port kreją) obsada; w którą wkłada się ołówek.

Portefeuille f. i Portofolio w. patrz: Portfel.

Porte lettres f. (port letr) teczka na listy.

Porte-montre f. (port mątr) podstawka do zegarka.

Porter a. czarne angielskie piwo.

Portfel f. teka do listów lub na papiery; teka z aktami, dokumentami; papiery bankowe, listy zastawne, weksle; przen. godność ministerjalna.

Portjer f. odźwierny, szwajcar.

Portjera f. zasłona u drzwi z ciężkiej wełnianej lub jedwabnej tkaniny.

Porto a. Portorja w. opłata pocztowa od posyłek i listów.

Portret f. podobizna, wizerunek osoby oddany farbami lub na rysunku.

Portwein, ogniste, mocne wino portugalskie z okolic miasta Oporto.

Portyk ł. rodzaj przedsienia lub ganku przed drzwiami wchodowemi, którego sklepienie wsparte jest na szeregu kolumn lub na arkadach.

Pory g. drobniutkie otworki, przerywające masę ciała organicznego i nieorganicznego, wypełnione powietrzem, gazami lub substancją, nie wchodzącą właściwie w skład materji danego ciała; ujścia gruczołów potowych w skórze.

Posejdon g. w wierzeniach starogreckich bóg otchłani morskich, przedstawiony z trójzębem w ręku.

Posesja ł. posiadłość, własność, majątek nieruchomy; dzierżawa.

Posesjonat ł. posiadacz własności gruntowej.

Posesor ł. właściciel, posiadacz; dzierżawca.

Possa n. wesoła błahostka sceniczna, której treść, okraszona niewybrednym dowcipem, polegająca na zabawnem powikłaniu sytuacji i zdarzeń, farsa, burleska, krotochwila.

Postdatować ł. położyć datę późniejszą.

Poste-restante f. (post resta͡ęt) napis na liście lub posyłce, oznaczający że posyłka ma pozostać w urzędzie pocztowym do odbioru przez adresata.

Posterunek n. mały oddział wojskowy lub pojedyńczy żołnierz, stanowiący jedno ogniwo rozrzuconych na pewnej linji straży ochronnych lub obserwujących nieprzyjaciela; policjant lub żandarm, stojący w pewnem oznaczonem miejscu jako straż, i miejsce przezeń zajmowane; przen. miejsce, stanowisko, gdzie ktoś znajduje się z obowiązku; ważne, wybitne stanowisko.

Post factum ł. po spełnionym czynie.

Post festum ł. po uczcie, po uroczystości, zapóźno, po niewczasie.

Post hoc ergo propter hoc ł. dosł. po tem, a więc w skutek tego; formuła filozoficzna, określająca błędne wnioskowania, że z dwu zauważonych wypadków wcześniejszy jest koniecznie przyczyną późniejszego.

Post numerando ł. wypłata po ukończeniu roboty, z dołu.

Post pisces vinum misces ł. po rybie pij wino.

Postscriptum ł. skróc. P. S. dopisek do listu, dodany na końcu po podpisie.

Postulacja ł. żądanie, wymaganie.

Postulat ł. właściwie wymaganie; w nauce zdanie, nie ulegające zaprzeczeniu, zasada konieczna, twierdzenie, od którego zależy szereg innych twierdzeń, którego nie można ani dowieść ani obalić.

Postument ł. podstawa pod figurę, pod pomnik, pod jakiś przedmiot.

Postura ł. postawa.

Postylla ł. wykład Ewangielji na niedziele i święta.

Posybilistyczny ł. możliwy, mogący być uskutecznionym, urzeczywistnionym.

Potas ł. pierwiastek chemiczny, metal lekki, miękki, srebrnej barwy, chciwie łączący się z tlenem, w stanie wolnym w naturze nie spotykany, ale w związkach występujący w wielkiej obfitości.

Pot au feu f. (po to fö) mięso przeznaczone na rosół i sztuka mięsa.

Potaż n. węglan potasu, biała sól łatwo rozpuszczalna, dająca roztwór gryzący, używana do szorowania, fabrykacji mydeł i do wyrobu niektórych gatunków szkieł.

Pot de vin f. (po dö wę) porękawiczne, suma wypłacona po za umówioną ceną przy zawarciu tranzakcji handlowej.

Potencja ł. siła, potęga; silne i wielkie państwo; w mat. potęga, iloczyn jednakowych czynników.

Potencjalna energja, ilość siły, energja zużyta do podniesienia ciała ciężkiego do pewnej wysokości i utrzymania go na niej, utajona zdolność wykonania pracy, gdy przeszkoda zostanie usunięta.

Potencjalny ł. posiadający siłę ukrytą, występującą dopiero przy sposobności.

Potentat ł. mocarz.

Potfisz, Potwal, Kaszalot, Olbrotowiec, zwierzę ssące z rzędu wielorybów, z którego otrzymuje się olbrot cz. spermacet i ambra.

Potpourri f. (popuri) rodzaj bigosu z rozmaitych gatunków mięsa; w muz. utwór składający się z wyjątków z jednej lub kilku oper, wiązanka melodji powszechnie znanych i lubionych.

Poult de soie f. (pu de sua) ciężka francuska tkanina jedwabna, prążkowana, ze słabym połyskiem.

Pour acquit f. (pur akki) kwituję z odbioru (pokwitowanie).

Pourboire f. (purbuar) napiwek, datek udzielany poza płacą należną woźnicom, posłańcom, usługującym i t. p.

Pour la bonne bouche f. (pur la bon busz) na deser.

Pour le mérite f. (pour lö merit) order zasługi.

Pour le roi de Prusse f. (pur lö rua de Prius) dosł. dla króla pruskiego, wyrażenie używane dla określenia trudu poniesionego daremnie, napróżno, bez skutku lub nagrody.

Pourparler f. (purparle) układy, umawianie się, porozumiewanie się.

Pour passer le temps f. (pur passe lö ta͡ę), dla przepędzenia czasu.

Poza f. postawa; układ postaci, mina.

Pozer f. fotograf nadający układ postaci osoby przed zdjęciem fotograficznem; chcący się wydać innym, niż jest w rzeczywistości.

Pozować f. przybierać pewną postawę lub minę; służyć za model; udawać coś.

Pozycja ł. położenie, miejsce, stanowisko; postawa, ułożenie; stan; w rachunkach: szczegółowe cyfry, działy.

Pozytura ł. postawa, to samo co postura.

Pozytyw ł. odbitka z kliszy fotograficznej, gdzie miejsca ciemne i jasne są rozmieszczone tak jak w naturze, t. j. dające obraz rzeczywisty przedmiotu; w potocznej mowie: fotografja.

Pozytywizm ł. kierunek filozoficzny opierający się wyłącznie na ustalonych wynikach nauki, na doświadczeniu.

Pozytywka, rodzaj małej katarynki, umieszczonej w pudełeczkach, zegarach, sprzętach, samogrającej po nakręceniu lub przy pomocy obracania korbą.

Pozytywny ł. twierdzący, dodatni (w przeciwstawieństwie do negatywny); rzeczywisty, uzasadniony, namacalny; pewny, stanowczy.

p. p. = par politesse f. przez grzeczność (napis).

p. p. = per procura (ob.).

pp. skróc. pianissimo (ob.).

P. P. = Praemissis praemittendis ł. na okólnikach: zamiast tytułów i wstępu.

P. p. skróc. praeter propter.

P. p. c. = Pour prendre congé f. (pur pra͡ędr kąże) na bilecie wizytowym: z pożegnaniem.

Pr. acquit ob. pour acquit.

Prado hisz. w miastach hiszpańskich miejsce przeznaczone do publicznych przechadzek, ogród spacerowy.

Praepositio ł. w gram. przyimek.

Praerafaelityzm ob. Prerafaelityzm.

Praesens ł. obecny, teraźniejszy; w gram. czas teraźniejszy.

Praeterita ł. rzeczy minione.

Praeteritum ł. w gram. czas przeszły.

Praeter propter ł. mniej więcej.

Pragmatyczna historja g. sposób przedstawienia dziejów z wykazaniem związku przyczyn i skutków.

Pragmatyczna g. sankcja ł. ustawa państwowa, która na wieczne czasy ma zostać nienaruszona, nic na sile nie tracąc; austrjacka S. P. = następstwo tronu w krajach dziedzicznych austrjackich ustanowione przez Karola VI.

Pragmatyczny g. oparty na logicznym związku rzeczy, ścisły.

Prakryt, nazwa pewnej liczby starożytnych narzeczy ludowych hinduskich.

Praktyczny ł. oparty na praktyce, na doświadczeniu, mający zastosowanie w rzeczywistości, odpowiedni celowi, umiejący zastosować teorję w życiu.

Praktyk ł. mający w czemś wprawę, w czemś biegły.

Praktyka ł. zastosowywanie teorji w rzeczywistości, wykonywanie rzeczywiste czynności, w przeciwstawieniu do poznania jej teoretycznego; wprawa, biegłość nabyta, przy wykonywaniu danej czynności; czynność wykonywana dla nabycia w niej wprawy; czynność zawodowa lekarza lub prawnika; P-i = czynności obrzędowe (religijne); skomplikowane tajemnicze działania.

Praktykant ł. odbywający praktykę, uczący się stosować nabytą teorję w rzeczywistości, sposobiący się doświadczalnie do pracy w pewnym zawodzie.

Pralinki f. migdałki smażone w cukrze; cukierki zrobione ze specjalnie przyrządzonej czekolady.

Prałat ł. duchowny sprawujący wyższy urząd w kościele (biskup, opat, kanonik kapituły).

Prasa f. przyrząd mający na celu wywieranie silnego mechanicznego nacisku na ciała, w celu zmiany ich kształtu, zwiększenia gęstości, odbicia na ich powierzchni pewnych znaków lub odcisków, tłocznia; ogół pism, ogłaszanych drukiem; ogół czasopism; dziennikarstwo i dziennikarze.

Prct. skr. procent, % od sta, odsetek.

Prebenda ł. dobra kościelne, z których dochody pobiera duchowny, w zamian za obowiązki, które spełnia.

Prebendarjusz a. Prebendarz ł. kapłan zarządzający majątkiem duchownym i pobierający z niego dochód.

Precedencja ł. pierwszeństwo, poprzednictwo.

Precedens ł. wypadek poprzedzający inny podobny, mogący zatem służyć za wzór, jak postąpić w takiem samem położeniu.

Preceptor ł. nauczyciel.

Precesja ł. poprzedzanie punktów równonocnych, zjawisko polegające na tem, że oba punkty równonocne nie zajmują na ekliptyce położenia niezmiennego, lecz przesuwają się po niej wciąż bardzo nieznacznie od wschodu ku zachodowi.

Precipitando w. w muz. szybko, bardzo przyśpieszając.

Precjoza ł. rzeczy drogocenne, kosztowności, klejnoty.

Precyzja f. dokładność, ścisłość, zwięzłość; dosadność.

Precyzyjny, oznaczony, dokładny, niezawodny; pewny, wyraźny, punktualny.

Predestynacja ł. przeznaczenie, los.

Predominacja ł. górowanie, przewaga.

Predykant ł. kaznodzieja.

Predykat ł. w gram. orzeczenie.

Predylekcja ł. szczególne upodobanie do czegoś, do kogoś, przekładanie, lubienie czegoś lub kogoś, więcej niż innych (przedmiotów lub osób).

Predyspozycja ł. usposobienie, skłonność do czego; skłonność organizmu do ulegania pewnym chorobom.

Preegzystencja ł. byt uprzedni, istnienie duszy ludzkiej przed połączeniem się jej z ciałem.

Prefacja ł. wstęp, przedmowa; zakończenie drugiej części Mszy Św., modlitwy poprzedzające kanon.

Prefekt ł. u starożytnych Rzymian tytuł pewnej liczby urzędników wojskowych i cywilnych; administracyjny naczelnik departamentu we Francji; dyrektor policji w wielkich miastach; ksiądz wykładający religję w szkołach i seminarjach.

Prefektura ł. okrąg podlegający władzy prefekta, urząd i miejsce urzędowania prefekta.

Preferans f. rodzaj gry w karty; szczególne względy.

Preferować ł. przekładać jedną rzecz albo osobę nad drugą.

Prefiks ł. w gram. przedrostek.

Preiskurant n. cennik.

Prejudykat ł. właściwie przesąd, uprzedzenie; w prawie wyrok sądowy miarodajny dla następnych wyroków, wydawanych w podobnych sprawach; szkodliwe następstwa wynikające dla strony, która nie dopełniła pewnej przepisanej prawnej czynności.

Prekaryjny ł. niepewny, chwiejny, odwołalny, zależny od kogoś lub czegoś.

Prekluzja ł. ostateczny termin, po którego upływie traci się przysługujące prawa.

Prekluzyjny termin ł. termin prawny ostateczny.

Prekonizacja ł. uroczyste mianowanie biskupa przez Papieża w obec zgromadzonych kardynałów.

Prelatura ł. godność prałata.

Prelegient ł. wygłaszający odczyt.

Prelekcja ł. wykład, odczyt.

Preliminarny ł. tymczasowy, wstępny.

Preliminarja ł. układy przedwstępne, tymczasowe, stanowiące przygotowanie do późniejszych stanowczych układów i postanowień.

Preliminarz f. uprzednie obliczenie przypuszczalnych dochodów i wydatków, projekt wydatkowania.

Preliminować, zestawiać i obliczać naprzód przypuszczalne wydatki i dochody.

Preludjum f. w muz. przegrywka, krótkie fantazjowanie na instrumencie przed rozpoczęciem utworu muzycz., krótki wstęp muzyczny; rodzaj krótkiej kompozycji muzycznej na fortepian lub organy.

Premedytacja ł. rozmysł, obmyślanie czego naprzód, z góry obmyślana celowość środków wiodących do czynu, układanie planu, przedsięwzięcia, ze spokojnym rozmysłem.

Premissa ł. przesłanka, w syllogizmie zdanie, z którego drogą rozumowania wyprowadzamy wnioski, jedna z szeregu prawd ogólnych (lub szczególnych), wiodących drogą wnioskowania do pewnej prawdy szczególnej (lub ogólnej) jako wyniku.

Premja ob. Premjum.

Premjer f. naczelnik gabinetu, prezes ministrów.

Premjera f. pierwsze przedstawienie sztuki teatralnej.

Premjować ł. wynagrodzić, przyznać nagrodę.

Premjowa pożyczka, pożyczka państwowa, z którą połączona jest możność wygrania większych lub mniejszych sum, umarzająca się przez losowanie.

Premjum ł. odznaczenie; dodatkowa nagroda za szczególne zalety wyrobu lub lepszą od innych pracę; opłata składana przez ubezpieczonego instytucji ubezpieczającej; rycina lub album otrzymywane bezpłatnie w końcu roku przez członków towarz. sztuk pięknych; bezpłatne dodatki dawane prenumeratorom pism, jako zachęta do prenumeraty.

Premonstratensi a. Norbertanie, zakonnicy reguły Św. Norberta.

Prenotacja ł. notata, uwaga; tymczasowe zwolnienie od użycia stempla.

Prenumerando ł. sposobem przedpłaty, płacąc z góry.

Prenumerata ł. przedpłata z góry na pismo lub dzieło.

Preopinant ł. pierwszy występujący z wnioskiem podczas obrad nad pewną kwestją.

Preparacja ł. przygotowanie.

Preparat ł. przetwór, rzecz, ciało, substancja, nie znajdująca się jako taka w naturze, lecz przygotowana przez człowieka sztucznie, w określonym celu.

Preparat anatomiczny, odpowiednio przygotowane ciało ludzkie lub zwierzęce, służące do doświadczeń w celach naukowych.

Preparat chemiczny, ciała, związki, przygotowane jako materjał do badań chemicznych.

Preparat farmaceutyczny, mieszanina przyrządzona w celu leczniczym, lekarstwo.

Preparatywa f. przygotowania.

Preparować ł. przyrządzać, przygotowywać.

Preponderencja ł. przewaga.

Prepotencja ł. przemożność, przewaga mocy, siły, potęgi, zbytnia moc.

Prerafaelityzm, kierunek w malarstwie, nawracający do sposobu malowania malarzy włoskich przed Rafaelem.

Prerje f. bezdrzewne równiny w Ameryce północnej, północno-amerykańskie stepy.

Prerogatywy ł. przywileje, prawa dające wyjątkowe ulgi, uchylające od ogólnych ustaw krajowych; szczególne względy, pierwszeństwo.

Presbiopja g. dalekowzroczność, wada wzroku właściwa starcom i powiększająca się z wiekiem, powstająca wskutek spłaszczenia soczewki i zmniejszonej zdolności akomodacji oka.

Presbiter g. kapłan mający prawo odprawiania Mszy Św. i udzielania Sakramentów Św.

Presbiterjanie g. w Anglji sekta religijna protestancka, nieuznająca władzy biskupów (anglikańskich).

Presbiterjum g. część kościoła, gdzie mieści się wielki ołtarz, oddzielona od reszty kościoła balustradą czyli kratkami.

Présence d’ésprit f. (prezans despri) przytomność umysłu.

Preser g. drukarz, który formy ułożone przez zecera układa na maszynie do odbijania.

Presja ł. nacisk, przymus.

Preskrypcja ł. w prawie: przedawnienie.

Prestacja ł. w prawie: obowiązek odrobienia jakiejś roboty na cele publiczne, wypełnienie nakazanej przez władzę powinności.

Prestacyjna tabela, tabela wykazująca ilość gruntów, jaka była w posiadaniu włościan, oraz ich powinności przed oczynszowaniem.

Prestige f. (prestiż) urok, czar.

Prestissimo w. w muz. jaknajszybciej.

Presto w. w muz. szybko.

Prestydygitator w. kuglarz, popisujący się publicznie z rozmaitemi sztuczkami, polegającemi na niezwykłej zręczności palców; ob. Eskamoter.

Presuponować ł. z góry przypuszczać.

Pretekst ł. pozór, nieprawdziwy powód, zmyślona pobudka.

Pretendent ł. roszczący sobie prawa do czegoś, ubiegający się o coś.

Pretendować ł. domagać się, rościć prawa do czego, ubiegać się o co.

Pretensja ł. uroszczenie, prawo, które ktoś posiada lub niesłusznie sobie rości; żal słuszny lub niesłuszny za niespełnione wymaganie, żądanie; P-e = wymuszoność, niesmaczna przesada w stroju i zachowaniu.

Pretensjonalność ł. przesadne i niesmaczne ubieganie się o wyjątkową strojność ubrania, wymuszone, nienaturalne ułożenie i ruchy.

Pretium affectionis ł. cena amatorska, wyższa nad koszty materjału i roboty, płacona za przedmioty pamiątkowe, lub rzadkie.

Pretium fisci ł. najwyższa cena postąpiona na licytacji.

Pretium liciti ł. cena licytacyjna, cena, od której zaczyna się licytacja.

Pretor ł. w starożytnej rzeczyposp. rzyms. najwyższy urzędnik sądowy, w którego ręku spoczywał wymiar sprawiedliwości.

Pretorjanie ł. gwardja przyboczna dawnych cesarzów rzymskich, która doszła do wielkiej władzy i wpływała na sprawy państwa i obiór cesarzów, zniesiona przez Konstantyna W.

Prewencyjna cenzura ł. władza przeglądająca rękopisy przed ich wydrukowaniem.

Prewencyjny ł. zapobiegający; uprzedni.

Prezencja ł. okazały wygląd zewnętrzny, wytworna i imponująca powierzchowność, piękna postawa.

Prezent f. podarunek.

Prezenta ł. przedstawienie biskupowi kapłana do zatwierdzenia na wakujące beneficjum.

Prezentacja ł. przedstawienie jednej osoby drugiej, zapoznanie, zaznajomienie.

Prezentata ł. data wejścia dokumentu do biura.

Prezentować ł. przedstawiać jedną osobę drugiej, zaznajamiać; P. broń = trzymać broń przed sobą w sposób przepisany dla wojska jako oddanie honorów wojskowych; P. weksel = przedstawić weksel w celu aby go zapłacono lub do przyjęcia go.

Prezerwatywa ł. środek zapobiegający, ochronny.

Prezerwować ł. ochraniać.

Prezes ł. tytuł urzędnika stojącego na czele stowarzyszenia, instytucji, zgromadzenia lub ciała politycznego, przewodniczący.

Prezesura, stanowisko prezesa.

Prezumować ł. przypuszczać, wnosić, wnioskować, mniemać, dorozumiewać się.

Prezumpcja ł. przypuszczenie, domniemanie.

Prezydent ł. przewodniczący; naczelnik rzeczypospolitej; burmistrz miasta.

Prezydentura, stanowisko prezydenta.

Prezydować ł. przewodniczyć na posiedzeniu.

Prezydjalny ł. dotyczący władzy prezesa.

Prezydjum ł. grono osób przewodniczących w pewnem stowarzyszeniu, instytucji i t. p.

Prima ł. pierwsza np. klasa (w szkołach pruskich najwyższa); w fechtunku: pierwsza postawa, cięcie z góry w głowę; pierwszy głos w chórze; pierwszy ton gamy muzycznej; najlepszy gatunek.

Prima aprilis ł. tradycyjne zwodzenie się w dniu pierwszym kwietnia.

Prima ballerina w. najpierwsza najlepsza tancerka baletu.

Prima charitas ab ego ł. pierwsza miłość od siebie.

Primadonna w. pierwsza śpiewaczka opery.

Prima nota w. pierwsze notatki, bruljon, szkic; memorjał.

Prima vista w. grać z nut biegle, odrazu, bez przygotowania.

Prima volta w. (w muz.) pierwszy raz.

Prima weksel, pierwszy egzemplarz wekslu, którego było albo może być wystawionych kilka egzemplarzy.

Primo ł. lub pro primo, po pierwsze.

Primogenitura ł. pierworodztwo, prawo pierwszeństwa najstarszych synów, wogóle najstarszych potomków męskich w linji prostej, do dziedziczenia następstwa tronu, majoratu i t. p.

Primo gradu ł. pierwszego rzędu.

Primo impetu ł. za pierwszym popędem.

Primo voto ł. pierwszego ślubu.

Primula a. Primula veris ł. pierwiosnek.

Primus inter pares ł. pierwszy między równemi (definicja władzy królewskiej w wiekach średnich).

Principjum ł. zasada główna.

Priorytety ł. papiery procentowe wypuszczone przez towarzystwa akcyjne z przyznaniem pierwszeństwa procentowi od nich przed procentem od innych akcji i przed dywidendą.

Privatim ł. poufnie.

Prix fixe f. (pri fiks) cena stała.

Pr. M. skróc. pro mille, ‰ od tysiąca.

Pro anno ł. na rok, rocznie.

Pro aris et focis ł. za ołtarze i ogniska domowe (walczyć).

Probabilizm ł. metoda filozoficzna, podług której niema zupełnego osiągnięcia prawdy lecz tylko prawdopodobieństwo.

Probacja ł. próba klasztorna, nowicjat.

Probatum est ł. dowiedzione, wypróbowane.

Probiernia n. władza oznaczająca próbę złota i srebra.

Problemat g. zadanie, zagadnienie do rozwiązania.

Problematyczny g. zagadkowy, wątpliwy, niepewny.

Procedencja ł. pochodzenie, rodowód.

Proceder ł. zajęcie, rzemiosło, fach.

Procederzysta ł. zajmujący się jakim przemysłem lub prowadzący handel.

Procedura ł. przepisane postępowanie w prowadzeniu spraw sądowych.

Procent ł. ilość części przypadająca na każde sto części danej całości; odsetki wyrażone znakiem %; dochód lub zysk otrzymany od włożonego w przedsiębiorstwo kapitału; wynagrodzenie za kapitał wypożyczony na czas pewien.

Procentowa stopa, procent wymagany lub oznaczony, wysokość dochodu od stu jednostek kapitału zwykle za przeciąg jednego roku.

Procentować ł. przynosić zysk, dochód.

Proces ł. postępowy rozwój kolejnych stanów, przez które przechodzi dane ciało, szereg kolejnych zmian, będących z sobą w przyczynowym związku, którym podlega dane ciało; szereg następujących po sobie reakcji chemicznych, zachodzących wśród jednych i tych samych, tworzących jedną całość substancji; spór toczony między dwiema stronami wobec władz wymierzających sprawiedliwość, ciąg sprawy sądowej, a także całe postępowanie sądowe w danej sprawie.

Procesja ł. w kościele katolickim uroczysty pochód duchowieństwa i ludu z krzyżem, chorągwiami i obrazami św. przy towarzyszeniu chóralnego śpiewu i dźwięku dzwonów.

Procesować się ł. prawować się.

Pro domo sua ł. we własnej sprawie, we własnej obronie.

Prodroma g. rozprawa przedwstępna; oznaki przedwstępne np. choroby.

Producent ł. wyrabiający, wytwarzający, wytwórca.

Produkcja ł. podstawowy dział gospodarstwa społecznego, zdobywanie w przyrodzie materjałów surowych i przerabianie ich na przedmioty użyteczne i potrzebne dla człowieka, wytwarzanie dóbr, wytwórczość.

Produkcyjność ł. wydajność.

Produkcyjny ł. płodny, wydajny, zyskowny.

Produkować ł. wytwarzać (płody, towary); przedstawiać np. dowody; produkować się z czem, popisywać się.

Produkt ł. płód, wytwór.

Pro et contra ł. za i przeciw.

Profan ł. w starożytnym Rzymie osoba niewtajemniczona w sprawy święte; człowiek nieobeznany zawodowo z jakąś sztuką lub nauką, niefachowy, niebiegły, nieobeznany z czemś gruntownie.

Profanacja ł. zbezczeszczenie, znieważenie rzeczy świętych lub zasługujących na poszanowanie; spospolitowanie.

Profes ł. zakonnik, który złożył uroczyste śluby.

Profesor ł. nauczyciel w wyższym zakładzie naukowym.

Profesja ł. stan, zawód, rzemiosło, zajęcie, śluby zakonne.

Profesjonista ł. rękodzielnik, rzemieślnik; fachowiec.

Profil f. kontur twarzy widzianej z boku; rysunek przecięcia poprzecznego (budynku lub gruntu).

Profilaktyczny g. środek zapobiegający chorobie.

Profitka f. krążek płaski lub lekko wklęsły, z otworem w środku, wkładany na lichtarz, aby zatrzymywać skapującą z świecy stearynę, wosk i t. d.

Profitować f. zyskiwać, korzystać.

Pro forma ł. dla formy, dla prostej grzeczności; dla pozoru, dla przyzwoitości.

Proforma ł. w dawnej Polsce początkowa szkoła męska.

Progienitura g. potomstwo.

Progimnazjum g. szkoła przygotowawcza do gimnazjum, przygotowawcze gimnazjum czteroklasowe.

Prognat g. człowiek o wystających szczękach, skośnozębny (termin antropologiczny).

Prognatyzm g. kształt twarzy z mocno wysuniętemi naprzód szczękami, szczękoskośność.

Prognostyk g. znak, oznaka, przepowiednia, wróżba.

Prognoza g. w medycynie przepowiednia co do prawdopodobnego dalszego przebiegu i zakończenia choroby.

Program g. wyszczególnienie kolejnego następstwa części składowych koncertu, widowiska, uroczystości, zabawy; wyłożenie zasad politycznych i zapowiedź przyszłej działalności nowego ministerjum, męża stanu, partji politycznej; wyszczególnienie przedmiotów i zakresu w jakim są wykładane w każdym oddziale zakładu naukowego.

Progres ł. postęp.

Progresiści ł. postępowcy, nazwa stronnictw postępowych w parlamentach.

Progresja ł. stopniowe wzrastanie, wzmaganie się, postęp; w mat. szeregi uporządkowane według potęg dodatnich pewnej wielkości zasadniczej.

Progresyjny a. Progresywny ł. postępowy; stopniowo wzmagający się, wzrastający, rosnący.

Prohibicja ł. zakaz, wzbronienie.

Prohibicyjny system ł. system rządowy ekonomiczny, polegający na obłożeniu wysokiemi cłami ochronnemi towarów zagranicznych, w celu uniemożliwienia przywozu ich do kraju; system zakazowy, zabraniający wstępu do kraju pewnym przedmiotom, towarom.

Prohibity ł. przedmioty, których wprowadzanie do kraju z zagranicy jest wzbronione.

Pro honore domus ł. dla honoru domu.

Pro informatione ł. dla wiadomości.

Projekcja ł. rzut; w gieom. obraz linji prostej, powstający na innej prostej lub na płaszczyźnie, gdy z końcowych punktów pierwszej prostej rzucamy na drugą prostopadłe; ogólniej, przedstawienie na płaszczyźnie obrazu linji lub w bryły przestrzeni tak, aby obraz dawał pojęcie o ich kształcie, położeniu i stosunkowych wymiarach. P. a. projekcyjny przyrząd, przyrząd optyczny do rzucania na ekran powiększonego obrazu jakiego przedmiotu (laterna magica).

Projekt ł. pomysł wykonania pewnego przedmiotu lub czynności, wypowiedziany, napisany, skreślony i t. p.; pierwszy zarys, szkic; zamiar powzięty; wniosek rzucony w jakiejś sprawie.

Projektować ł. układać plany, obmyślać, zamierzać.

Proklamacja ł. uroczyste publiczne ogłoszenie, obwieszczenie, odezwa monarchy do narodu, dowódcy do armji; drukowana i szeroko rozpowszechniona odezwa do ogółu, mająca na celu wywarcie wpływu na usposobienie i postanowienia szerszych mas w danej sprawie.

Proklamować ł. ogłaszać, oznajmiać, obwieszczać.

Proklityka g. wyraz nieakcentowany zwykle jednozgłoskowy, łączący się pod względem tonicznym z wyrazem następującym.

Prokonsul ł. w starożytnym Rzymie konsul, który po upływie swego urzędowania otrzymywał do zarządzenia prowincję; wielkorządca prowincji rzymsk.

Prokrustes g. według mitologji greckiej zbój, który kładł pochwycone ofiary na żelaznem łożu i albo obcinał im członki, gdy łoże było za krótkie, lub wyciągał je dotąd w męczarniach, aż stały się dosyć długie.

Prokrustowe łoże przen. męczące położenie pełne cierpień; w liter. mierzenie czegoś niewłaściwą miarą, wtłaczanie w niewłaściwe formy.

Prokseneta g. faktor, pośrednik, rajfur.

Prokura ł. w kupiectwie piśmienne pełnomocnictwo do załatwienia interesu, prawo udzielone przez właściciela firmy lub przedsiębiorstwa do podpisywania się zastępczo w jego imieniu, do zaciągania zobowiązań i t. p.

Prokuracja ł. pełnomocnictwo do zastąpienia kogoś w pewnej czynności; małżeństwo przez prokurację: ślub pomiędzy osobami z rodzin panujących za pośrednictwem pełnomocnika, który w imieniu narzeczonego poślubia pannę młodą.

Prokurator ł. wyższy urzędnik sądowy, oskarżający w imieniu państwa osoby, obwinione o przestępstwo i pilnujący ścisłego wymiaru sprawiedliwości; oskarżyciel publiczny i stróż prawa.

Prokuratorja ł. władza broniąca praw własności publicznej i skarbowej przed sądami.

Prokurent a. Prokurysta ł. pełnomocnik domu handlowego, podpisujący zastępczo właściciela firmy.

Prokurować ł. przygotować, wystarać się, dostarczać.

Prolegomena g. objaśnienia wstępne, przedmowa przygotowawcza.

Proletarjat ł. stan ubogi, ludzie bez własności i bez stałego sposobu do życia.

Proletarjusz ł. ubogi mieszkaniec starożytnego Rzymu, nie posiadający żadnego majątku i nie należący do żadnej klasy, który nie wchodził do wojska i nie płacił podatków.

Prolog g. w dramacie starożytnych rodzaj wstępu, stanowiącego oddzielną całość, który miał na celu obznajmienie słuchaczów z treścią utworu i ułatwienie zrozumienia akcji; wstęp, przedmowa w utworach dramatycznych i beletrystycznych.

Prolongata ł. przedłużenie, odroczenie terminu, zwłoka.

Prolongować ł. przedłużać, odraczać termin.

Prom n. rodzaj statku do przewożenia przez rzekę wozów z zaprzęgami, pakunków i podróżnych.

Pro memoria ł. dla pamięci, jako przypomnienie.

Promenada f. przechadzka, spacer; miejsce przeznaczone do publicznej przechadzki w wielkich miastach.

Promesa f. obietnica, przyrzeczenie; rodzaj akcji tymczasowej, dokument stwierdzający, że po zapłaceniu całej należytości akcja właściwa wydaną zostanie; dokument uprawniający do wygranej w pewnem oznaczonem ciągnieniu, ustąpienie prawa do losu lub pożyczki premjowej na pewien czas.

Prometeizm g. tytaniczny bunt, protest przeciwko złym potęgom świata w interesie ludzkości (nazwa od Prometeusza).

Prometejski g. tytaniczny; potężny, z nadludzką siłą dążący do zdobycia szczęścia i dobra dla ludzi.

Prometeusz g. w mitologji greckiej Tytan, który wykradłszy z nieba ogień dla ludzi, został za to przez Zeusa przykuty do skały, a orzeł co dnia wyżerał mu wątrobę, która wciąż odrastała; symbol niestrudzonego ducha ludzkiego, który wśród katuszy dąży naprzód w pracy dla ludzkości.

Pro mille ł. za tysiąc (sztuk), od tysiąca.

Promocja ł. posunięcie na wyższy stopień akademicki, nadanie wyższych godności akademickich; wyniesienie na wyższy stopień w urzędowaniu; przejście ucznia z klasy niższej do wyższej.

Promotor ł. protektor, opiekun, popierający kogo, zawiadujący czem; projektodawca.

Promować ł. wynosić kogo na wyższy stopień, na wyższą godność, popierać; promować się: posuwać się w godnościach.

Promulgacja ł. ogłoszenie, opublikowanie, zwłaszcza prawa ustawy.

Pronomen ł. zaimek.

Pronunciamento hiszp. publiczne objawienie buntowniczych, powstańczych przeciw rządowi zamiarów, rokosz wojskowy w Hiszpanji.

Pronuncjacja ł. sposób wymawiania, wymowa.

Propaganda ł. skróc. zam. Congregatio de propaganda fide, zgromadzenie kardynałów w Rzymie, kształcące misjonarzy do rozszerzania wiary katolickiej; rozpowszechnianie, szerzenie, krzewienie wśród ogółu pewnej myśli, przekonań, zasad, pozyskiwanie stronników dla pewnej sprawy.

Propagator ł. szerzyciel jakich zasad.

Propagować ł. rozpowszechniać, szerzyć.

Propedeutyka g. nauki przygotowawcze, wstępne.

Propinacja ł. miejsce i prawo wyszynku napojów spirytusowych.

Propinator ł. dzierżawiący prawo wyszynku napojów spirytusowych, szynkarz.

Proponować ł. poddawać, nasuwać myśl, rzucać pomysł, podawać projekt lub wniosek, projektować.

Proporcja ł. w mat. dwa stosunki równe, połączone znakiem równania; właściwe ustosunkowanie części składowych, odpowiedni wymiar dwu lub kilku rzeczy, dobrze do siebie dobranych.

Proporcjonalny ł. w odpowiednim stosunku; kształtny.

Propozycja ł. zaofiarowanie się z czem, stręczenie czego, przełożenie swego żądania lub życzenia, poddanie projektu.

Propretor ł. w starożytnym Rzymie najwyższy urzędnik sądowy w prowincji rzymskiej.

Propria laus sordet ł. własna pochwała śmierdzi; wyrażenie używane w znaczeniu, że wszelkie samochwalstwo jest wadą, rzeczą niewłaściwą i śmieszną.

Propria manu ł. ob. Manu propria.

Pro primo ł. po pierwsze, najprzód.

Proprio motu ł. z własnego popędu, z własnej chęci.

Pro publico bono ł. dla dobra publicznego.

Propyleje g. (pierwsze drzwi) kolumnada stanowiąca rodzaj halli wejściowej przed właściwą bramą wchodową świątyni lub innej wspaniałej budowli.

Pro rata ł. w stosunku do udziału.

Prorektor ł. pomocnik i zastępca rektora.

Prorogacja ł. odroczenie, przedłużenie terminu.

Pro saldo w. pozostałość z poprzedniego rachunku.

Proscenjum g. w starożytnym teatrze grecko-rzymskim miejsce przed sceną właściwą, oddzielone od niej kotarą; w nowożytnym teatrze przednia część sceny, pomiędzy kurtyną i orkiestrą.

Pro secundo ł. powtóre.

Prosektor ł. asystent profesora anatomji, wykonywający potrzebne przy wykładzie czynności sekcyjne i przygotowujący preparaty anatomiczne.

Prosektorjum ł. sala przy szpitalach i wydziałach lekarskich, przeznaczona do wykonywania sekcji na trupach w celach naukowych lub dla wyjaśnienia przyczyny śmierci.

Prosit! ł. niech będzie na pożytek! hasło inauguracyjne Rzymian; życzenie powodzenia.

Proskrypcja ł. w starożyt. Rzymie kara wymierzana bez sądu, zwykle jako zemsta na przeciwnikach politycznych, polegająca na wypisaniu nazwiska winnego na tablicy, którą wywieszano w publicznem miejscu, wyjmując tem samem osobę daną z pod opieki prawa, poczem każdy mógł ją zabić bezkarnie, a majątek jej ulegał konfiskacie i sprzedaży publicznej na rzecz skarbu; wydalenie z kraju, wygnanie.

Prospekt ł. ogłoszenie, zapowiedź mającego ukazać się wydawnictwa (dzieła, pisma); widok.

Prosperować ł. powodzić się pomyślnie.

Prostata ł. gruczoł krokowy podpęcherzowy u mężczyzn.

Prostracja ł. wielki upadek sił, osłabienie.

Pro studio et labore ł. za staranność i pracę (napis na medalach).

Prostytucja ł. nierząd, oddawanie się nierządowi.

Prostytutka ł. kobieta złego prowadzenia, nierządnica.

Protégé f. (proteże) popierany, otaczany opieką, doznający pomocy, protegowany.

Protegować ł. opiekować się, popierać.

Proteinowe ciała ł. ciała białkowate.

Protekcja ł. szczególna opieka, poparcie lub względy udzielane przez ludzi wpływowych, możnych, pewnym osobom przed innemi, poparcie, orędownictwo, t. zw. plecy.

Protekcjonizm ob. Protekcyjny system.

Protekcyjny system ł. opieka dawana przez rząd przemysłowi krajowemu, zasadzająca się na nakładaniu wysokich ceł na wyroby zagraniczne i popieranie wywozu przez premje wywozowe.

Protektor ł. opiekun, popierający.

Protektorat ł. rozciągnięcie zwierzchniej władzy opiekuńczej przez jedno mocarstwo nad innem obcem państwem, zwłaszcza w jego stosunkach zewnętrznych.

Protest ł. zaprzeczenie, oświadczenie się przeciw czemu, opieranie się, przeciwienie się czemu; prawne zastrzeżenie przeciw czemu.

Protestacja ł. oświadczenie się przeciw czemu; wystąpienie przeciw czemu.

Protestantyzm ł. wyznanie ewangielicko-augsburskie i ewangielicko-reformowane.

Protest wekslowy, akt urzędowy notarjalny o niezapłaceniu wekslu we właściwym czasie.

Proteusz g. w wierzeniach greckich bóstwo morskie, obdarzone darem proroczym, słynne z licznych przemian, pod jakiemi się ukrywało; człowiek zmiennego sposobu myślenia i postępowania, umiejący przybierać rozmaite pozory; płaz odmieniec.

Protokół g. akt spisany przez właściwego urzędnika, zaświadczający, że pewna czynność prawna odbyła się; stwierdzający przebieg i warunki jakiegoś wypadku, zeznania świadków podczas śledztwa i t. p. sprawozdanie z narad obradującego zgromadzenia.

Protomedyk g. starszy, główny lekarz (miasta).

Protonotarjusz g. apostolski, tytuł prałatów papieskich, obdarzonych wysokiemi przywilejami, którzy poświadczają dokumenty papieskie.

Protoplasta g. najstarszy przodek, od którego ród początek swój wywodzi.

Protoplazma g. drobnoziarnista, białkowata, półpłynna substancja, podstawowa materja życiowa zarówno najniższych jak i najwyższych tworów, zaródź, sarkoda.

Protopresbiter g. duchowny, kapłan zarządzający kilku parafjami.

Prototyp g. typ pierwotny, pierwszy wzór według którego coś jest utworzone, pierwowzór, oryginał.

Protozoa g. najniższy typ zwierząt mikroskopijnie drobnych, o ciele jednokomórkowem, złożonem z miękkiej protoplazmy z jądrem wewnątrz; pierwotniaki.

Protuberancje ł. wypukłości, pagórki, słupy lub chmury płomieni czerwonych, rozmaitych zmieniających się kształtów, obserwowane dokoła obwodu tarczy słonecznej podczas całkowitych zaćmień.

Pro ultimo ł. na dzień ostatni, formuła buchalteryjna, oznaczająca rachunek, mający być uregulowanym w ostatnim dniu miesiąca.

Pro venia legendi ł. dla uzyskania prawa do wykładów na uniwersytecie.

Prowent ł. dochód z gospodarstwa wiejskiego.

Prowentowy pisarz, utrzymujący kontrolę dochodu gospodarstwa wiejskiego.

Prowidencja ł. opatrzność.

Prowidować ł. zaopatrywać.

Prowincja ł. w starożytności obcy kraj, podbity przez Rzymian uorganizowany na sposób rzymski i zarządzany przez rzymskiego wielkorządcę; każda z oddzielnych części pewnej całości państwowej, zwłaszcza złożonej z odrębnych krajów i ludów; każda miejscowość w kraju poza stolicą; zapadły kąt, partykularz.

Prowincjał ł. przełożony, stojący na czele klasztorów jednej reguły w pewnej prowincji.

Prowincjonalizmy ł. wyrazy, zwroty i sposoby mówienia, właściwe tylko pewnej okolicy kraju lub całej prowincji.

Prowizja ł. odsetkowe wynagrodzenie za załatwienie jakiego interesu, za czynności handlowe, komisowe i t. p.; zapasy żywności, zaopatrywanie, dostarczanie żywności.

Prowizor ł. zarządzający; pierwszy pomocnik aptekarski.

Prowizorjum ł. stan rzeczy tymczasowy; tymczasowy układ, zarządzenie; tymczasowe pozostawienie komuś używalności rzeczy posiadanych, do kogo innego należących.

Prowizoryczny ł. tymczasowy.

Prowjant ł. żywność, zapas żywności.

Prowjantować ł. zaopatrywać w żywność.

Prowokacja ł. wyzwanie, zaczepka, poduszczenie.

Prowokować ł. wyzywać, zaczepiać, drażnić.

Proza ł. zwykła mowa ustna lub piśmienna niewiązana; powszedniość; rzeczywistość.

Prozaiczny ł. pisany prozą; niepoetyczny, zwykły, pospolity, powszedni.

Prozaik ł. piszący prozą.

Prozaika ł. nauka prozy.

Prozapja ł. ród, przodkowie.

Prozelita g. osoba zmieniająca wiarę, przyjmująca inne wyznanie, nowonawrócony; przen. osoba zjednana dla jakiejś idei, przekonania, stronnictwa.

Prozelityzm g. żarliwość w nawracaniu.

Prozerpina g. w wierzeniach starogreckich bogini śmierci i świata podziemnego czyli piekieł.

Prozodja g. nauka o długości i krótkości zgłosek w wierszowaniu; iloczas.

Prozopopeja g. uosobienie, jedna z najpiękniejszych figur retorycznych, kiedy autor wkłada słowa w usta zmarłych lub nieobecnych, a nawet każe przedmiotom martwym mówić, myśleć, czuć i działać po ludzku; wyższy stopień personifikacji.

Próbant ł. żart. człowiek obznajmiony z wypadkami życiowemi, który przeszedł rozmaite próby i zdarzenia.

Pruderja f. udana skromność, udana wstydliwość.

Prunela f. tkanina wełniana, używana do wyrobu lekkiego obuwia.

Prunelki f. suszone śliweczki obrane ze skóry.

P. r. v. = pour rendre visite f. (pour raędr wizit) z wzajemną wizytą (napis na biletach).

Prym ł. pierwszeństwo; pierwszy główny głos w chórze, najwyższy głos w utworze muzycznym.

Prymarja ł. pierwsza Msza poranna.

Prymarjusz ł. naczelny lekarz kierujący szpitalem lub osobnym oddziałem większego szpitala.

Prymas ł. tytuł niektórych arcybiskupów, do którego przywiązane są pewne honorowe prawa; w niektórych krajach dostojnik nietylko religijny, lecz i państwowy (w dawnej Polsce); arcybiskup-metropolita.

Prymat ł. najwyższe biskupstwo, papiestwo, pierwszeństwo.

Prymicje ł. pierwsza Msza nowo-wyświęconego księdza.

Prymitywny ł. pierwotny, pierwiastkowy; niewytworny, surowy, nieogładzony.

Prymka, garstka tytuniu żuta w ustach.

Prymulka ł. pierwiosnek.

Prymus ł. pierwszy uczeń w klasie.

Pryncypalny ł. główny.

Pryncypał ł. właściciel zakładu handlowego, szef.

Prytaneum g. w starożytnych greckich miastach budowla, gdzie zbierało się zgromadzenie prytanów t. j. członków wielkiej rady, sprawującej zwierzchnią władzę rządzącą; szkoła wojskowa we Francji.

Prywacja ł. przymusowe obywanie się bez czegoś; przykrość wypływająca z braku czegoś, umartwienie.

Prywata ł. sprawa osobista, indywidualna, w przeciwstawieniu do spraw ogółu; szukanie tylko własnej korzyści z uszczerbkiem sprawy publicznej.

Prywatdocent ł. nieetatowy profesor uniwersytetu.

Prywatny ł. domowy, niepubliczny, nieurzędowy.

Pryzma a. Pryzmat g. graniastosłup; trójkątny graniastosłup ze szkła bezbarwnego przezroczystego, posiadający własność rozkładania białego światła słonecznego na barwy tęczowe; kupa szabru, ułożona w kształcie graniastosłupa na szosie.

Przeor ł. przełożony klasztoru w pewnych zakonach.

Przeorysza ł. przełożona klasztoru.

Przywilej ł. prawo nadane jednostce lub klasie społecznej, uwalniające od pewnych ciężarów ogólnych, przyznające szczególne ulgi, korzyści lub uprawnienia, od których inni obywatele są wykluczeni; pozwolenie na zajmowanie się czem, na prowadzenie jakiego handlu lub przemysłu dane wyjątkowo jednej osobie, towarzystwu, stanowi lub miastu; ob. Prerogatywa.

P. S. = post scriptum (ob).

Psalmista g. autor psalmów, nazwa dawana królowi Dawidowi.

Psalmodja g. melodja psalmów i sposób ich śpiewania; intonowanie księdza przed ołtarzem.

Psalmy g. starohebrajskie i na wzór ich pisane utwory liryczno-religijne, wyrażające skargę bolesną lub modlitwę dziękczynną.

Psałterjon g. staroświecki instrument muzyczny strunowy, używany niegdyś przy śpiewaniu psalmów.

Psałterz g. księga psalmów.

Psałterzysta g. śpiewający psalmy w czasie nabożeństwa.

Pseudo g. niby; nieprawdziwy, fałszywy, podszywający się pod coś, udający coś.

Pseudonim g. imię lub nazwisko autora zmyślone, przybrane.

Pseudomorfizm g. zjawisko obserwowane w świecie mineralnym, polegające na tem, że pewien minerał przyjmuje formę krystaliczną sobie niewłaściwą, a właściwą innemu minerałowi.

Psyche g. dusza; w mitologji greckiej oblubienica Erosa, wyobrażana w postaci pięknego dziewczęcia ze skrzydłami motylemi; symbol nieśmiertelności; duże lustro stojące, ruchomo osadzone w bocznych podstawach, aby można je było dowolnie pochylać.

Psychiatra g. lekarz chorób umysłowych.

Psychiatrja g. część medycyny, zajmująca się badaniem i leczeniem chorób umysłowych.

Psychiczny g. duchowy, tyczący się ducha i objawów życia duchowego, nie podpadający pod zmysły.

Psychika g. ogół cech duchowych pewnej jednostki lub narodu.

Psychofizjologja g. nauka badająca związek, zachodzący między zjawiskami psychicznemi a temi ze zjawisk fizjologicznych, które stale towarzyszą pewnym objawom życia duchowego.

Psychofizyka g. nauka zajmująca się stopniem i rodzajem zależności życia duchowego człowieka od otaczających zjawisk zmysłowych i stosunkiem naszych wrażeń od wywołujących je podniet.

Psycholog g. uczony zajmujący się psychologją, badacz i znawca duszy ludzkiej.

Psychologiczny g. odnoszący się do psychologji, oparty na jej zasadach i wynikach.

Psychologja g. nauka o duszy, o objawach psychicznych i prawach życia duchowego.

Psychopata g. chory umysłowo.

Psychoza g. choroba psychiczna, nienormalny stan umysłowy.

Psychrometr g. narzędzie do mierzenia wilgoci w powietrzu.

P. T. skróc: Pleno titulo ł. napis na listach i okólnikach znaczący: z zachowaniem należnych tytułów.

Ptah, bóstwo egipskie, uosabiające siłę dobroczynną, ogrzewającą i zapładniającą przyrodę, czczone w mieście Memfis.

Pterodaktylus g. zaginiony przedpotopowy gad latający.

Ptomainy g. alkaloidy, tworzące się jako produkty gnicia ciał białkowych w psującem się mięsie, w padlinie, także w przewodzie pokarmowym żywego organizmu w chorobach zakaźnych, silna trucizna organiczna.

Ptyjalina g. ferment zawarty w ślinie, który działa na pokarmy roślinne, przemieniając nierozpuszczalny krochmal w glukozę, wskutek czego ma wielkie znaczenie w procesie trawienia.

Publicysta ł. literat, dziennikarz piszący w sprawach współczesnych, w kwestjach na dobie, zwłaszcza natury politycznej lub ekonomicznej.

Publiczny ł. powszechny, ogólny, tyczący się wszystkich, wspólny wszystkim, otwarty, jawny.

Publika a. Publiczność ł. większe zgromadzenie osób, zebrane w jakimś określonym celu (wspólnej zabawy, korzystania z jakiegoś widowiska i t. p.) widzowie, słuchacze; ogół.

Publikacja ł. ogłaszanie, obwieszczanie, wydanie na widok publiczny świeżo wydrukowanego dzieła lub pisma.

Publikować ł. głosić, ogłaszać.

Pucować n. czyścić.

Pudenda ł. części płciowe, rodne.

Pudding a. budyń, angielska narodowa potrawa, ob. Plumpudding.

Puder f. bardzo miałka mąka ryżowa zaperfumowana pachnidłem, używana jako bielidło do twarzy i do posypywania włosów, zwłaszcza peruk; miałko sproszkowany cukier.

Pudlingowanie a. oczyszczanie w odpowiednim piecu surowca (żelaza).

Pudreta f. nawóz sproszkowany wyrabiany z ludzkich odchodów.

Puerperalny ł. połogowy.

Puf a. kłamstwo umyślnie puszczone w obieg, bąk; gra w kości; sute upięcie; rodzaj nizkiego wyściełanego taboretu.

Pugilares, ł. rodzaj małej teczki na banknoty i papiery.

Puginał ł. długi obosieczny nóż noszony u pasa.

Pularda f. kura tuczona.

Pulcinello w. pajac ob. Poliszynel.

Pulpa ł. miąższ owoców lub korzeni; miazga zębowa.

Pulpit ł. stolik do pisania z pochyłym blatem, podstawka przenośna z pochyłym blatem, na której kładzie się mszał podczas Mszy św.; pochyła podpórka, rodzaj stalużek pod nuty, książkę i t. p.

Pulque hiszp. (pulke) ulubiony napój Meksykanów, przygotowywany ze sfermentowanego soku agawy.

Puls ł. tętno krwi w arterjach, miarowe kurczenie i rozkurczanie się tętnic, zależne od skurczów serca.

Pulsacja ł. bicie tętna, bicie serca; drganie faliste.

Pulsometr, pompa parowa, przyrząd do podnoszenia płynów do dowolnej wysokości za pomocą bezpośredniego działania ciśnienia pary.

Pulwersak n. worek skórzany na śrót.

Pulweryzator ł. rozpylacz, przyrząd do rozbijania płynu na pył drobniutkich kropelek w celu rozprowadzenia go po powietrzu, w celu delikatnego spryskania czego, odetchnięcia nim.

Pulweryzować ł. sproszkować; rozpylać.

Pumeks ł. minerał tworzący w pobliżu wulkanów pokłady podobne do zastygłych potoków, białawy lub szary, dziurkowaty, gąbczasty, szorstki w dotknięciu, używany do polerowania marmuru, metali, kamieni litograficznych.

Pumpernikel n. chleb razowy westfalski, piernik.

Punkcja a. Punktura ł. to samo co Paracenteza (ob.)

Punkt ł. kropka; miejsce rzeczywiste lub idealne; najdrobniejszy rozmiar; stanowisko; jednostka rachunku w grze.

Punktacja ł. stawianie znaków pisarskich; w muz. zmiany i ułatwienia w głosach, szczególniej solowo-wokalnych, zastosowane do osobistości wykonawców; umówione i spisane warunki umowy.

Punktualność ł. drobiazgowa dokładność, stawienie się lub wykonanie czego na czas ściśle oznaczony, ścisłość.

Punktura ł. w maszynie drukarskiej: dwa sztyfty służące do równego nakładania papieru; ob. Punkcja.

Punktowanie, metoda niektórych hodowców oznaczania liczbami pewnych cech zewnętrznych zwierząt przy ocenianiu ich przydatności do pewnych celów.

Punkty ł. szkic umowy, warunki umowy.

Pupil ł. wychowaniec, pozostający pod opieką.

Purée f. (piuré) warzywa lub owoce rozgotowane na gęsto i przetarte.

Purgans ł. lekarstwo przeczyszczające.

Purgatorjum ł. czyściec.

Purgatywne środki, środki przeczyszczające.

Purim hebr. święto żydowskie i post na pamiątkę ocalenia od przygotowanej im przez Hamana klęski.

Puros, w Hiszpanji: czyści, t. j. stronnictwo królewskie.

Purpura ł. barwnik dostarczany przez pewien rodzaj mięczaków śródziemnomorskich, znany starożytnym Fenicjanom, w stanie świeżym bezbarwny, pod wpływom światła przybierający kolor fijoletowy lub szkarłatny; barwa jasno-czerwona, szkarłat; przen. wysokie dostojeństwo, godność królewska lub kardynalska.

Purpurat ł. dostojnik kościoła, kardynał.

Pur sang f. (pür sa͡ę) czystej krwi (zwierzę).

Puryfikacja ł. oczyszczenie; podczas Mszy św. oczyszczenie kielicha po komunji kapłańskiej.

Puryfikaterz ł. ręczniczek płócienny do wytarcia kielicha i rąk kapłańskich podczas Mszy św.

Purysta ł. dbający o poprawność i czystość języka, dążący do wyplenienia wyrazów i zwrotów cudzoziemskich; dbający o czystość obyczajów, o moralność.

Purytanie ł. w Anglji i Ameryce stronnictwo religijne wśród presbiterjanów (ob.), dążące do oczyszczenia kościoła ze wszystkich dodatków nie opartych na Piśmie św.; przen. ludzie surowych i niezachwianych zasad.

Puryzm ł. oczyszczanie języka z cudzoziemskich wyrazów i zwrotów; przesadna czystość w mowie.

Pusować f. pchać naprzód, popierać osobę lub interes wszystkiemi siłami.

Puszty węg. stepy węgierskie.

Puzon n. instrument muzyczny metalowy dęty, rodzaj trąby, składającej się z dwu części, które można rozsuwać i zsuwać, a przedłużając lub skracając instrument, wydobywać tony różnej wysokości.

Pylony g. potężne, czworoboczne, tępościęte wieże, ozdabiające główne wejście świątyń egipskich.

Pyrrhusowe zwycięstwo, zwycięstwo odniesione przez króla Epiru Pyrrhusa nad Rzymianami pod Herakleją, po którem, poniósłszy ogromne straty, Pyrrhus miał powiedzieć: jeszcze jedno takie zwycięstwo a pozostanę bez wojska; przen. zwycięstwo bezowocne, pozorne, opłakane.

Pyrronizm g. nadmierny sceptycyzm (nazwa od filozofa greckiego Pyrrona).

Pytja g. kapłanka w świątyni Apollina w Delfach, z której słów, wygłoszonych w odurzeniu, kapłani układali przepowiednie przyszłości.


Tekst jest własnością publiczną (public domain). Szczegóły licencji na stronie autora: Michał Arct.
Źródło: „https://pl.wikisource.org/w/index.php?title=M._Arcta_Słowniczek_wyrazów_obcych/P_(całość)&oldid=3238859”