Deklaracja praw człowieka i obywatela (Jellinek, 1905)/III

<<< Dane tekstu >>>
Autor	Jerzy Jellinek
Tytuł	Deklaracja praw człowieka i obywatela
Wydawca	Księgarnia Powszechna
Data wyd.	1905
Miejsce wyd.	Warszawa
Tłumacz	Zofja Libkind-Lubodziecka
Tytuł orygin.	Die Erklärung der Menschen- und Bürgerrechte
Źródło	Skany na Commons
Inne	Cały tekst Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI
Indeks stron

›››

[20]

III.

 Myśl ogłoszenia praw była wypowiadana we Francji jeszcze przed zwołaniem Stanów generalnych, istniała już w szeregu „cahiers“. Szczególniej godnym uwagi jest cahier okręgu sądowego Nemours, zawierający rozdział pod nagłówkiem: „o potrzebie deklaracji praw człowieka i obywatela“^[1] i zawierający szkic z trzydziestu artykułów złożony. Z innych szkiców zasługuje na uwagę cahier des tiers états miasta Paryża^[2].
 Na Zgromadzeniu narodowem 11 lipca 1789 zaproponował Lafayette ogłoszenie deklaracji praw wraz z konstytucją i przedłożył zarazem projekt takiej deklaracji^[3].
 Według rozpowszechnionego poglądu pobudką do wniosku Lafayette’a była północno-amerykańska deklaracja niezawisłości^[4]. Ta ostatnia jest uważana za [21]wzór, który w uchwale swej miało na myśli Zgromadzenie konstytucyjne.
 Podnoszą często z uznaniem dobitny, treściwy styl, jak również realny charakter dokumentu amerykańskiego w przeciwieństwie do niejasnego nawału słów i doktrynerstwa deklaracji francuskiej^[5]. Inni przeciwstawiają jej, jako udatniejsze, pierwsze Amendements konstytucji Stanów Zjednoczonych^[6], lub nawet przypuszczają wpływ ich na deklarację francuską, mimo, że przeprowadzone zostały dopiero 26 sierpnia 1789. Błąd ten wyniknął stąd, że deklaracja z 1789 przyjętą została dosłownie przez konstytucję 3 września 1791 i dlatego wydaje się pochodzenia późniejszego osobom niedostatecznie obznajomionym z historją konstytucji we Francji, zwłaszcza jeśli miały przed sobą tylko teksty dokumentów konstytucyjnych.
 Wszyscy jednak bez wyjątku badacze, którzy zajmują się wogóle epoką, poprzedzającą deklarację francuską, utrzymują, że pierwszy układ szeregu praw [22]człowieka zawiera deklaracja niezawisłości Stanów Zjednoczonych z 4 lipca 1776^[7].
 Amerykańska deklaracja niezawisłości zawiera jednakże tylko jedno jedyne zdanie, przypominające deklarację praw. Brzmi ono w sposób następujący: «Uważamy poniższe prawdy za oczywiste same przez się (to be self-evident), mianowicie, że wszyscy ludzie rodzą się równymi sobie, że obdarzeni są przez Stwórcę pewnemi nieodłącznemi prawami; że do tych praw należą życie, wolność i dążenie do szczęścia; że dla zabezpieczenia tych praw ustanowione są nad ludźmi rządy, których sprawiedliwa władza oparta jest na przyzwoleniu rządzonych; że, ilekroć jakaś forma rządu przeszkadza osiągnięciu tych celów, naród ma prawo zmienić ją lub uchylić, nowy rząd ustanowić i oprzeć go na takich zasadach i władzę jego urządzić tak, jak mu się wydaje najpewniejszem dla swego szczęścia i najbardziej odpowiadającem celowi“.
 Zdanie to tak jest ogólnikowe, że trudno wyczytać i wyprowadzić zeń cały system praw. Nieprawdopodobnem wydaje się, aby posłużyło za wzór dla deklaracji francuskiej.
 Przypuszczenie to potwierdza sam Lafayette. [23]W jednym, dotychczas zupełnie pomijanym, ustępie swych pamiętników wskazuje on wzór, który miał na myśli, wnosząc swój projekt w Zgromadzeniu konstytucyjnem^[8].
 Trafnie wskazuje on na to, że kongres nowoutworzonego związku północno-amerykańskich wolnych stanów nie był wówczas w możności wydawania praw, obowiązująch dla oddzielnych kolonji zamienionych na państwa zwierzchnicze. Dowodzi on, że w deklaracji niezawisłości wypowiedzianą została tylko zasada zwierzchnictwa ludu i prawo zmiany formy rządu. Inne prawa ubocznie tylko dotknięte są w wykazie naruszeń prawa, usprawiedliwiającym odłączenie się od kraju macierzystego.
 Jednakże konstytucje oddzielnych stanów były poprzedzone deklaracjami praw o mocy obowiązującej dla przedstawicieli narodu. Pierwszym stanem, który wydal taką deklarację praw, była Wirginja^[9].
 Źródłem projektu Lafayette’a były deklaracje Wirginji i innych oddzielnych stanów amerykańskich. [24]Oddziałały one nietylko na Lafayette’a, lecz i na tych wszystkich, którzy chcieli przeprowadzić ogłoszenie praw. Wpływ ich widnieje już we wzmiankowanych wyżej cahiers.
 Nowe konstytucje oddzielnych stanów amerykańskich dobrze były wówczas znane we Francji. Właśnie w 1778 ukazał się w Szwajcarji francuski ich przekład, poświęcony Franklinowi^[10]. Drugie tłomaczenie wyszło w 1783 za sprawą samego Benjamina Franklina^[11].
 Wpływ tego przekładu na konstytucyjne praw odawstwo rewolucji francuskiej dotychczas nie został należycie oceniony. Wogóle aż do ostatnich czasów [25]znano w Europie tylko konstytucję Unji, a nie znano konstytucji oddzielnych stanów, zajmujących wybitne stanowisko we współczesnej historji konstytucji. Stanowisko to cechuje fakt, nieznany nawet wybitnym historykom i profesorom prawa państwowego, mianowicie, że oddzielne stany amerykańskie miały pierwsze pisane konstytucje. W Anglii i we Francji zaczynają już oceniać znaczenie konstytucji stanów amerykańskich^[12], w Niemczech dotąd nie zwrócono na nie uw agi. Istotnie przez długi czas dawniejsze teksty konstytucji były niedostępne dla Europy; obecnie jednakże, dzięki wydaniu, z polecenia senatu Stanów Zjednoczonych^[13], wszystkich amerykańskich aktów konstytucyjnych, od najdawniejszych począwszy, istnieje możność łatwego orjentowania się w tych niezwykle ważnych dokumentach.
 Francuska deklaracja praw jest wzorowaną w ogólnych zarysach na amerykańskich bills of rights, czy declarations of rights^[14]. Wszystkie plany deklaracji [26]francuskiej, od cahiers począwszy aż do 21 projektów przedłożonych Zgromadzeniu Narodowemu, przedstawiają mniejsze lub większe, krótsze lub obszerniejsze, mniej lub więcej zręczne odmiany idej amerykańskich. Samodzielnymi dodatkami są tylko ogólne doktrynerskie roztrząsania lub dowodzenia, wkraczające w dziedzinę metafizyki politycznej. Zbytecznem byłoby tutaj je rozpatrywać, ponieważ chodzi nam wyłącznie o praktyczne znaczenie francuskich zasad prawnych. Zatrzymajmy się na rezultacie: na deklaracji tak jak została przyjętą po długich rozprawach na posiedzeniach od 20 do 26 sierpnia^[15].

1. De la nécessité d’établir, quels sont les droits de l’homme et des citoyens, et d’en faire une déclaration qu’ils puissent opposer à toutes les espèces d’injustice. Archives parlementaires I. Série IV, s. 161 i n.
2. Arch. parlem. V., s. 281 i n.
3. Arch. parlem. VIII, s. 221, 222.
4. Porówn. np. H. v. Sybel, Geschichte der Revolutionszeit von 1789 bis 1800, 4 wyd. I, s. 73.
5. Porówn. Haüsser. Geschichte der franz. Revolution, 3 wyd., s. 169; H. Schulze. Lehrbuch des deutschen Staatsrechts I, s. 368; Stahl, Staatslehre 4 wyd., s. 523; Taine, La révolution I, s. 274: Ici rien de semblable aux déclarations précises de la Constitution américaine. W uwadze I: cf. la déclaration d’indepéndence de 4 juillet 1776. Dowiedziemy wkrótce, jak mało uzasadnionem jest to wynoszenie amerykan kosztem francuzów.
6. Stahl st. 524; Taine l. c. We wzmiankowanej uwadze podkreśla szczególniej, że Jefferson’a propozycja wydania deklaracji praw została odrzuconą.
7. Stahl s. 523 wspomina o deklaracjach oddzielnych stanów, nie podaje jednak dokładnie z jakich czasów pochodzą, ani jaki jest ich stosunek do deklaracji francuskiej; widać wogóle z jego uwagi, że nie zna ich bliżej; Janet t. II, s. XIV i n. przyznaje podobieństwo między deklaracjami amerykańską i francuską, nie ustala jednak sprawiedliwie ich stosunku wzajemnego, gdyż u Rousseau’a widzi źródło deklaracji francuskiej.
8. Mémoires, correspondances et manuscripts du général Lafayette, publiés par sa famille II, s. 46.
9. Mais les constitutions que se donnèrent successivement les treize états furent précédées de déclarations des droits, dont les principes devaient servir de règles aux représentants du peuple, soit aux conventions, soit dans les autres exercices de leur pouvoir. La Virginie fut la première à produire une déclaration des droits proprement dite, s. 47. Także Condorcet (oeuvres IX, s. 168) wskazuje na to, że Wirginja postanowiła pierwszą prawdziwą deklarację praw i dodaje: »l’auteur de cet ouvrage a des droits à la reconnaissance éternelle du genre humain“.
10. Recueil des lois constitutives des colonies anglaises, confédérées sous la dénomination d’Etats-Unis de l'Amérique-Septentrionale. Dédié à M. le docteur Franklin. En Suisse, chez les libraires associés.
11. Porówn. Ch. Borgeaud. Etablissement et revision d constitutions en Amérique et en Europe. Paris 1893 s. 27. O licznych tłomaczeniach konstytucji amerykańskich i o ich wpływie na Francję porówn. A. Aulard, Histoire politique de la Révolution française, Paris 1901, s. 19 i n., który także oświadcza co do deklaracji wirginijskiej, że jest „presque la future Déclaration des Droits français“, st. 21; dalej H. E. Bourne, American precedents in the French national assembly, American Historical Review VIII, 1903, s. 466 i d. Literatura współczesna również zajmowała się szczegółowo nowymi dokumentami konstytucji amerykańskich, mianowicie czterotomowe dzieło Mazzei (Włocha rodem), przysłanego do Francji w charakterze agenta Stanów Zjednoczonych: Recherches historiques sur les Etats-Unis 1788 wywarło silne wrażenie. Porówn. Bourne s. 467; G. Koch, Beiträge zur Geschichte der politischen Ideen II, 1896, s. 208 i d.
12. Mianowicie znakomite dzieło James Bryce’a, The american Commonwealth Vol I, part. II: The State governtnents; Borgeand s. 28 i d.
13. The Federal and State Constitutions, colonial charters, and other organie laws of the United States. Compiled under an order of the United States Senate by Ben. Perley Poore. Washington 1877, 2 tomy z nieprzerwaną numeracją stronnic. Z pośród dokumentów epoki kolonjalnej umieszczono tylko najważniejsze. Porówn. także Gourd, Les Chartes coloniales et les Constitutions des Etats U nis de l'Amérique du Nord. Paris 1885, 2 tomy.
14. Nie zdaje sobie z tego sprawy nawet najlepszy znawca historji amerykańskiej, Laboulaye, jak widać z jego uwag. Histoire des Etats-Unis II, s. 11. W Anglji wpływ deklaracji amerykańskich na francuską podkreślił D. C. Ritchie, Natural Rights str. 3 i dalsze.
15. Porówn. Arch. parl. VIII s. 461-489. O historji de klaracji por. także Emile Walch, La déclaration des droits de l’homme et du citoyen et l’Assemblée constituante. Travaux préparatifs. Paris. H. Jouve, 1903.

Tekst jest własnością publiczną (public domain). Szczegóły licencji na stronach autora: Georg Jellinek i tłumacza: Zofia Lubodziecka.