Krolewska-Pruska gieneralna szkolna ustawa dla rzymskich-katolików w miastach i na wsiach samowładnego księstwa Sląska i hrabstwa Glacu
| Dane tekstu | ||
| Autor | ||
| Tytuł | Krolewska-Pruska gieneralna szkolna ustawa dla rzymskich-katolików w miastach i na wsiach samowładnego księstwa Sląska i hrabstwa Glacu 1765 | |
| Data wyd. | 1765 | |
| Miejsce wyd. | Wrocław | |
| Źródło | Skany na Commons | |
| ||
KROLEWSKA-PRUSKA
GIENERALNA
SZKOLNA USTAWA
DLA
RZYMSKICH-KATOLIKOW
W MIASTACH I NA WSIACH
SAMOWŁADNEGO KSIĘSTWA SLĄSKA
I
HRABSTWA GLACU.
DE DATO Z POCDAMU, 3. LISTOP. 1765.
DRUKOWANA WE WRACŁAWIU.
My FRYDERYK z Bożey Łáski Krol Pruſki, Márgrábia Brándenburski, świętego Pańſtwa Rzymskiego Arcy-Podkomorzy i Elektor, Sámowłádny i Nawyżſzy Kśiążę ná Sląsku, Kśiążę ſamowłádny Orański, Neuſzatelski i Wáleński, iáko i Hrabſtwa Glackiego, Kśiążę Gełdryiski i Mágdeburski, Klewski, Iuliácki, Berski, Sztećinski, Pomorski, Káſzubski, Wándálski, Meklenburski, i Kroſneński; Burgrábia Norynberski, Kśiążę Hálberſtádski, Mindeński, Káminski, Wendeński, Szwerzyński, Ráceburski, Oſt-Fryslándskii Meurski, Hrábia Hohencolereński, Rupiński, Márchycki, Ráwensberski, Hohenſzteyneński, Teklenburski, Szweryński, Lingenski, Byreński i Lerdámski; Pan ná Ráwenſzteynie, Ziem Roſtockiey, Stárgárdskiey, Lauenburskiey Bytowskiey, Arlayskiey i Bredowskiey &c. &c.
Tymże do wiadomośći daiemy, że iakosmy z oycowſkiego o dobro poddanych Naſzych wiernych ſtárania zachęceni, od 12. Sierpnia, 1763. na poprawę ſzkoł ziem Naſzych dotąd barzo źle ſporządzonych, Gieneralną dla takich ſzkoł uſtawę publikować dali; za dobrą też uznalismy, oſobliwą ieſzcze takową według okolicznośći poddanych Naſzych Rzymſko-Katolickich w Sląſku i Hrabſtwie Glacku zpiſaną uſtawę na ſporządzenie ſzkoł dźiecinnych w miaſtach i na wśiach wydać. Aby tedy tymże zamierzony, dla lepſzych i na poſpolite dobro pożytecznieyſzych poddanych, zamyſłom Naſzym przyzwoity koniec i u Naſzych Rzymsko Katolickich poddanych był utrzymany, iak nayłaſkawiey nakazać za potrzebną uznalismy:
1.
Wſzyſcy nauczyćiele ſzkolni do nauczania młodźi maią bydź przyſpoſobieni.
Żeby na zabieżenie zwyczaiom ſzkodliwym przy nauczaniu młodźi z początku, żaden Bakalarz, albo ktorebykolwiek nauczyćielom ſzkolnym w miaſtach i po wśiach imiona dawać zwyczay był, nigdźie nie był uſtanowiony, ktoryby na niżey przedpiſany ſpoſob nie dokazał, że oprocz doſtateczney w śpiewaniu i na organach graniu ſpoſobnośći, aby i potrzebne ſłużby kośćielne w tym czynić mogł, i potrzebney, do nauczania młodźi w niemieckim ięzyku, według ſpoſobu w ſzkołach Katolickich zwyczaynego, nabył umieiętnośći.
2.
Dla tego oſobliwe ſzkoły załozone bydź maią.
Zeby ale nikomu, ktory intencyą má, ſzkolnym bydź nauczyćielem, na ſłuſzney nie zchodźiło okazyi, potrzebnych dla dobrego Bakalarza nabyć nauk; tedysmy za potrzebną uznali, na niektorych mieyſcach źiemi Naſzey pewne ſzkoły naznaczyć, w ktorych nie tylko młodź należyćie ma bydź ćwiczona, ale też i wyrośli, iako młodźi nauki mądrze podawać, przyſpoſobieni bydź maią. Na to naſtepuiące obralismy ſzkoły, mianowićie dla dolnego Slęſka, ſzkołę Wraclawſkiey Kapituły Katedralney ad St. Iohannem, ſzkołę dwuch Klaſztorow zakonnikow Ord. Ciſtercienſis Laybus, Gruſowa, i Klaſztoru Auguſtyanow w Saganie. Dla gornego Sląſka ſzkołę miaſta Raćiborza i Klaſztoru Ord. Ciſtercienſis w Rudniku, a dla Hrabſtwa Glackiego ſzkołę miaſta Habelſzwerta.
3.
Taki ſzkoły ſą ſeminaria dla nauczycielow ſzkolnych, maią Dyrektora, iego powinności.
Rozkazuiemy, żeby pomienione ſzkoły ktore za ſminaria przyſzłych ſzkolnych poczytane bydź maią, nie tylko uſtawicznie ſpoſobnemi nauczyćielami opatrzone były, ale też każda w takich rzeczach doświadczonego Dyrektora miała, ktorego ſtaranie na zachowanie i poprawianie ſzkoły ſwoiey a oſobliwie i na to zmierzać ma, żeby od czaſu do czaſu ſpoſobnych mężow przybierał, a tych, ktorzy śię do ſzkoły udawaią, a tak przyuczył, aby im na potrzebney ſłużby ſzkolney ſpoſobnośći nie z chodźiło. Według naſtępuiących punktow Dyrektor śię ſprawować ma.
4.
Spoſob uczenia in Seminariis.
Powinien o to śię poſtarać, żeby w iego ſzkole wſzyſtko, co śię kolwiek w niey uczy a) gruntownie, b) pożytecznie a c) tak iak w poſpolitym pożyćiu ieſt potrzebna, a niżey wyrazniey pokazano bydź ma, uczono było. Doglądać tedy ma, żeby nauczyćiel ſzkolnikom ſwoim gruntu albo racye wſzyſtkich rzeczy pokazać mogł, a żeby pilną na to miał baczność, aby też ſzkolnicy takie racye poiąć, a będąc pytani, zaś ie wyraźić mogli. Powinien śił dokładać, aby nie iak śię dotąd zwyczaynie dźiało, pamięć tylko ſzkolnikow napełniona była, ale też rozum ich roziaśniony i doświadczony był.
5.
Głowne punkta poprawionego ſpoſobu uczenia.
A iako ſpoſob ten, według ktorego przy pomienionych ſzkołach uſtanowieni napierwſzy nauczyćiele uczeni byli, za takowy uznawamy, że zażywaiąc go, wſzyſtko to otrzymane bydź może, tedy chcemy i rozkazuiemy, podług niego ęię wſzędźie ſprawować, co śię w tabelach przez pytania i odpowiedźi zawiera; a ku temu końcowi ſpiſane kśiążki i tabele wſzędźie do tego przybierać.
6.
Powinnośći Dyrektorow Seminariorum na tym lepſze ſzkoł ſwoich ſporządzanie.
Dyrektorowie ſzkoł nie maią zaniechać, nowemi a z doświadczenia, taki uczenia ſpoſob, pożytecznemi przydatkami poprawiać i onych zażywać, ktoreby albo oni ſami albo inni wynaleźli. Dla tegoż nie tylko od czaſu do czaſu liſtownie o tym śię rozmawiać maią; ale też teraznieyſze od doświadczonych i poważnych autorow w doſtatku wydane piſma o ſpoſobie ſzkoł i ćwiczenia z pilnośćią na pożytek czytywać powinni będą; aby im takowe piſma znaiome były, tedy drukarzowi albo piſarzowi przywileiowanych Wracławſkich wiadomośći uczonych rozkazuiemy, o takich oſobliwie kśiążkach piſać, ktore o tey materyi ſą wydane albo znowu przedrukowane.
7.
Jak śię Dyrektorowie z Kandydatami do ſłużby śię ſzkolney gotuiącemi obchodźić maią.
Co śię tych dotycze, ktorzy, aby śię do ſzkoły za nauczyćielow przyſpoſobili, takowe ſzkoły nawiedzaią, powinien będźie Dyrektor nie tylko przedeſzłe, ale też oſobliwie i naśladuiące punkta zachować, żeby miano wićie Præparandi nie tylko w wſzyſtkich do ſzkoły należących rzeczach a oſobliwie w kśiążkach i tabelach na pożytek ſzkoł wydanych należyćie śię przeyrzeli, ale ich też powinien będźie napominać, żeby zawżdy przytomnemi byli, gdy porządni nauczyćiele ſzkoł dźieći uczą; I oni ſami ſkoro do tego ſą ſpoſobnemi, w przytomnośći nauczycielow nauczać maią, aby, gdyby ſobie nieſłuſznie poſtępowali, od nauczyćielow ſzkoły poprawieni bydź mogli, a oſobliwie ſpoſobnośći w nauczaniu nabyli. Dyrektora a nauczyćielow ſzkoł powinność będźie, ſpoſoby im pokazać, iak w krotkim czaśię a z małą pracą tak z ſtrony uczącego, iak uczącego śię, wſzakże przećię bez uſzczerbku rzetelnośći dźiećiom to, czego śię uczyć maią, a to na przyiemny a nie od uczenia śię odgrażaiący ſpoſob, podać trzeba Dyrektor powinien takim Præparandis wſzyſtkie powinnośći przyſzłego ſtanu opowiedźieć, a do wykonania ich ſkłaniać, oſobliwie poważny im urząd, i co od niego dependuie, opiſać, pokazuiąc im, że od ich nauk rzeczy poſpolitey dobro albo nie prawie pożyteczne członki pochodzą.
8.
Na co oſobliwie poglądać, a iak śię zachowali, świadeczny liſt wydać powinien.
Pilnie ma doświadczać, iakiey takowi Præparandi z nauk nabyli umieiętnośći, także i do nauczania ſpoſobnośći. Taki doświadczenie oſobliwie w ten czas, gdy odchodzą, czynić ma, na ich obyczaie i poſtępi uſtawiczną ma mieć baczność, i one uśilnie poprawiać, także i dla tego w liśćie świadecznym, odchądzącym o poſtępkach ich, z prawdą śię zgadzaiące piſane dać świadectwo.
9.
Jako Dyrektor głownego Seminarii tych doświadczeć ma, ktorzy gdźie indźie ſą przygotowani.
Taki świadectwo powinien Kandydat ſłużby ſzkolney wikaryactwu Biſkupſkiemu w Wracławiu, a w Glackim Uſtanowionemu Dźiekanowi, w innych ale Dyecezyach wikaremu uſtanowionemu pokazać, ktorzy tych, co nie ſą przygotowani w Wracławſkim Seminario albo w Habelſzwerdźie Hrabſtwa Glackiego, względem pierwſzego Dyrektorowi ſzkoły Kapituły Katedralney ad St. Ioh. odeſłać maią, względem drugiego Dźiekan z Glackiego zaś Dyrektorowi Seminarii w Habelſzwerdźie, aby od nich byli doświadczeni, ieźli im wprawdźie na ſpoſobnośći w liśćie śwaidecznym opiſaney, ktorzy z ſzkoły ſwoiey przynieśli, nie zchodźi; a ieſzcze, gdyby Dyrektor nieuznał ich za ſpoſobnych, do ſzkoły Wracławſkiey albo Habelſzwertſkiey na tym lepſze przyſpoſobienie odeſłani bydź maią, i tak długo Expedycya Dekretu zatrzymana bydź.
10.
Kandydaći do duchownego ſtanu powinni umieiętność mieć tey ſzkolney uſtawy i na to Atteſtatum produkować.
Wyżey wyrażonemu Wrocławſkiemu głownemu Seminarium powinni także wſzyſcy Kandydaći do duchownego ſtanu (ponieważ bez tego w Wrocławiu ſtuduią) prezentować śię, i to wſzyſtko poiąć, co duchowni powinni wiedźieć, aby mogli należyćie Bakalarzow, czyli ſzkoły nauczyćielow informować, żeby tey Uſtawie za doſyć uczynili. Dyrektor ma im dać takową inſtrukcyą, i, że nabyli umieiętnośći do ułożenia ſzkoł, atteſtatum im da, ktorym Studenći u Naſzego w Sląſku rządzącego Miniſtra, że poięli te ſpoſoby do uczenia, legitimować śię powinni, kiedy o pozwolenie do ſtanu duchownego wſtąpić, albo Duchowni o Beneficium prośić będą.
11.
Kandydaći do ſzkoł wyżſzego Sląſka powinni bydź biegli w niemieckim ięzyku, albo śię nauczyć.
Względem zaś ſzkoł nauczyćielow, czyli Bakalarzow, ktorzy w tych ſtronach, gdźie polſki ięzyk zwyczayny ieſt, chcą bydź przyięći, powinni takich Dyrektorowie tych dwuch głownych wyżſzego Sląska Seminariow examinować, ieźli Kandydat niemiecki ięzyk tak w ſwoiey mocy ma, żeby w nim dźieći mogł informować, brakuie mu na tym, powinien ſam śię pierwey nauczyć, a nie przędzey, ażby tego doſtąpił, do tey funkcyi ſzkoły uczenia bydź admitowany; trzeba ich probować, ieżeli w polſkim ięzyku ſą biegli w ktorym rowno z niemieckim uczyć powinni, aby te kśiążki wydane do nauk ſłużące gornemu Sląſku potrzebować mogli.
12.
Gdźie i iak ſzkoły nowe zakładać.
Jakesmy tedy doſtatecznie ułożyli, że ſzkoł nauczyćielom na okazyi zchodźić nie będźie, że do tey funkcyi przyſpoſobiać śię mogą, to chcemy i rozkazuiemy, żeby na wſzyſtkich mieyſcach, gdźie ich niebyło, uſtanowieni byli. Za fundament bierzemy, że te mieyſca, ktore Bakalarzow nie maią, iako to na wśiach, co na rowninie ſą, na poł mile, w gorach ale cwierć mile od tego mieyſca, gdźie ſzkoła ieſt, odległe nie mogą bydź, boby nie podobna było, pod czas źimy dźieći daley poſyłać. Ieżeliby śię znaydowały mieyſca, zkądby do ſzkoły daley nad poł albo cwierć mile według dawnego ułożenia poſyłali, tedy rozkazuiemy rządzącym Komorom Naſzym, iako też prowincyalnym Konſyliarzom, aby powźięli od Arcy-presbiterow cyrkulu propozycye, na ktorym mieyſcu ſzkoła ma bydź założona, i dla nauczyćiela wynaleźli pożywienie, iako też coby Dominia i gromady mogły dawać, naznaczyli, i od kogo ma bydź ſzkoła wybudowana.
13.
Oſobne izby do uczenia tylko maią bydź naznaczone i wybudowane.
Ieſt też wiadomo, że dźiećiom do uczenia ſię przeſzkodą ieſt, kiedy w izbie, w ktorey śię uczą, matka z dziećmi, iako i częſto należący ſzkolnych nauczyćielow, znayduią śię, dla tego aby im nic przeſzkodą nie było, w przyſzłe czaſy, aby ſzkoły po miaſtach i na wśiach budowane były, tak, że izba dla dźieci do uczenia oſobna ma bydź widna, i według liczby dźieći przeſtronna. W miaſtach zaś, gdźie więcey iak ieden ſzkoły nauczyćiel ieſt, aby ieden drugiego nie przeſzkadzał, każdy oſobną izbę do uczenia powinien mieć, iednakże do inſzego używania pod żadnym pretekſtem nie ma potrzebować.
Na czyie koſzta ſzkoły maią bydź wyſtawione.
Te ſzkoły maią bydź koſztem gromady, w ktorey z więkſzey częśći katolicy śię znayduią, założone, iednakże i Dominia nie uważaiąc, ktorey ſą religii, ponieważ i Pańſtwom Każdey Religii na tym wiele zależy, ſpoſobnych mieć poddanych w ſzkole wyćwiczonych, dla nich nie tylko ſzkoły budować, ale też potrzebnemi rzeczmi, iako to ſtołem wielkim, ławkami, kałamarzami i dla ubogich dzieći kśiążkami opatrzyć powinne będą.
14.
Salarium dla Bakalarzow naznaczone bydź ma.
Na tych mieyſcach, gdźie ſzczupłe pożywienie dla Bakalarzow ieſt, że z tego ſamego pożywić śię nie mogą, to rządząc Komory Naſze obmyślą, żeby Dominia i Katoliccy poddani należyte poży[wi]enia[2] naznaczyli i podawali. Na mieyſcach, gdźie liczba Katoli[k]ow mała ieſt, dla czegoby im przyćięſzko było, tym Bakalarzom ſu[ſ]tentacyi dać, to pozwalamy, że on dla lepſzego wyżywienia może bydź ktorey profeſyi, iak to krawiec, tkacz i innego Kuńſztu przyięty. Lecz iemu zakazuiemy, aby w tey izbie ſzkolney i pod czas ſzkoły to rzemioſło nie robił. Między takimi rzemioſłami pozwolonemi zakazuiemy im, aby piwa i wodki nie ſzynkowali, handlami i po karczmach muzyką niebawili śię. Samo doświadczenie nas naucza, że taki namienione zarobki każdemu ſzkoły nauczyćielowi przeſzkodą ſą, i odćiągaią od powinnośći nalezyćie ſzkoł uczenia, przęz muzykę i ſzynki nalepſzy śię ludźie pſuią, i do piiańſtwa i proznowania pobudką ſą.
15.
Handlem, ſzynkem i muzyką po karczmach nie maią zarobkow ſzukać.
Znowu zakazuiemy wſzyſtkim Bakalarzom iak ich funkcyi nayſzkodliwſzą rzecz, ſzynki i handle prowadźić, oſobliwie na weſelach, po karczmach i na innych mieyſcach z muzyką zarobku ſzukać, tylko w tey profeſyi pozwoloney aplikować śię, ktora śię z ich funkcyą zgodźić może.
16.
Bakalarze uwolnieni ſą od Kurendow noſzenia.
Z tey racyi zaś, aby od ſzkoły nie byli odrywani, diſpenzuiemy ich, iak przez ten czas zwyczay był, że Arcy-presbiterowie Kurendy do bliżſzych Plebanow i rozkazy przez nich poſyłali, i rozkazuiemy, żeby takie przez poſłańcow z gromady, oſobliwie kiedy rozkazy Naſze naywyżſze w ſobie zawieraią, bez względu religii odeſłane były.
17.
Publikowany Inſtruktarz do lepſzego uſtanowienia ſzkoł ma bydź w wſzyſtkim utrzymany.
Iuż na początku tego roku w Wrocławſkim powiaćie przez Naſzę rządzącą Komorę drukowany Inſtruktarz ieſt publikowany, według, ktorego śię Bakalarze w wśiach powinni ſprawować, w ktorym ieſt czas determinowany do uczenia dźieći, i iaka melioracya w ſzkołach ma naſtąpić, na ktore śię odwoływamy i rozkazuiemy, aby ten Inſtruktarz w wſzyſtkich punktach był trzymany.
18.
Godźiny ſzkolne po miaſtach naznaczaią śię.
Względem zaś ſzkoł po małych miaſtach, w ktorych dota nic ieſzcze nie ieſt uſtanowiono, rozkazuiemy aby naſtępuiące punkta niezłomannie trzymane były. Naprzod po miaſtach niemaſz żadney rożnicy w lećie i w źimie dla Bakalarzow, czyli uczących, ponieważ w miaſtach prawie wſzyſcy obywatele ich nie maią racyi,dźieći ſwoich ſzkoły odrywać. Dla tego przez cały rok rano od 8. do 11. godźiny, a po obiedźie od 1. aż do 3. godźiny do ſzkoły dźieći poſyłać maią.
19.
Informacye dla każdego w mieśćie, Bakalarza, gdźie śię więcey, iak ieden znayduie.
A że oſobliwie w więkſzych miaſtach znayduię śię dwa, czaſem i trzy Bakalarze, czyli Preceptorowie przy iedney ſzkole, to uſtanowiemy, żeby ieden z nich przy początku ſzkoły ſtanowienia ten, ktory pięknym karakterem piſze naymnieyſze dźieći początkow uczył, i w tym ich informował; drugi zaś, żeby te dźieći, ktore śię u pierwſzego uczyły, do dźiſiey prowadźił umieiętnośći.
20.
Początki do uczenia, iak informować.
Dla tego, ktory początki uczyć ma, należy:
1) Litery znać, ſylabizować, i w czytaniu uczyć zaczynać.
Zeby dźieći w iednym mieśiącu litery poznawać umiały, ſtarać śię koniecznie o to muśi Bakalarz, ponieważ w miaſtach co mieśiąc inne dźieći bez wątpienia przyſtępować będą, dla tego też co mieśiąc znowu zaczynać będźie uczyć ich litery poznawać. Sylabizować także co mieśiąc zaczynać będźie z innemi, iako co mieśiąc powinien ſześćiorake ſylabizowanie w Kśiążecce śię znayduiące powtarzać. trzećiego maią powinne iuż te dźieći czytać, ktore w pierwſzym mieśiącu litery poznawały, ćięſzkie zaś ełowa, ażeby ieſzcze ſylabizowały!, obiaśniaiąc ie regułami przepytaiąc śię z nimi. Każdego też mieśiąca powinien ſwoiey informacyi za doſyć uczynić, iako tabela w ſzkolney kśiążecce wyrażona pokazuie.
2) Przy piſaniu powinien naprzod reguły do pięknego piſania według drukowanego formularza nayłatwieyſzemi i wyraźnemi ſpoſobami pokazować, ażby niemieckie i łaćinſke litery według reguł w tabeli wyrażonych dobrze i należyćie piſać śię nauczyły.
Przy tym muśi co mieśiąc tabelę Kaligrafii, to ieſt obiaśnienie w piſaniu explikować, w pierwſzych dwu tygodniach co śię tycze biegłych liter, a w trzećim tygodniu w łaćińſkim i w biegłym piſaniu, w czwartym zaś co śię tycze piſać ſylabow, ſłow i ſamę treść powinien uczyć; przy poprawianiu nie ma zaniedbywać zawſze na tę tablicę pokazywać, ktora drukowana obiaśniać będźie, i według niey piſać śię maią uczyć.
3) Przy uczeniu rachowania muśi według tabeli dla Sląſkich ſzkoł wydanych 5. Species, iako i Regułę de tri w niemianowaney liczbie informować i ſtarać śię, żeby dźieći w tym biegłe bydź mogły.
Co śię zaś tycze tabeli powſzechney arytmetyki i numerowania ma śię o to ſtarać, żeby w iednym mieśiącu z nimi ſkończył, w ktorym czaśie aby każde podane cyfry, ktorych nie więcey, tylko ośm albo dźiewięć cyfrow bydź ma, (ponieważ w żyćiu naſzym rzadko kiedy przypada więcey takich cyfrow,) nie tylko dobrze wymowić mogły, ale i należycie piſać.
21.
Powinnośći drugiego Informatora.
Drugi zaś Informator iuż dźieći preparowane do dalſzey ſcyencyi ma prowadźić, niech z nimi powtarza, i do tego ſtanu prowadźi, żeby dobrze i według tabeli przyiemnie czytały, i wſzyſtkie ſłowa francuſkie, miedzy niemieckimi przypadaiące, należyćie wymawiały. Przy uczeniu piſania niech im da motiwę do Kancelarnych i Frakturnych liter, w biegłym zaś albo Kurentnym piſaniu, czyli Karakteru, ktorego śię u pierwſzego preceptora nauczyły i iuż zwykły, niech nie odmienia, i do ſwey nie przymuſza ręki; dla tego nie trzeba, aby im formularz ſwoiey ręki dawał, niech tylko wynaydźie im wyborne periody z dobrych kśiąg, albo z iakiego innego piſma do wypiſowania, oſobliwie na to niech da baczność, kiedy dźieći co piſzą, żeby według reguł w tablicy z kaligrafii piſały, i według ortografii, niech na tym ſzczegulnie nie przeſtawa, żeby one nie tylko przepiſowały, ale żeby on im co dyktował, aby przez to prętkośći doſkonałośći w piſaniu doſtąpiły; niech da baczność na nie, ieżeli ucząc śię Ortografii, według iey reguł piſać umieią. Także podroſłych uczniow powinien informować, rożnych gatunkow ſkrypta komponować, oſobliwie liſy, iako to wſzyſtko, co w powſzechnym żyćiu nayczęśćiey przypaść może; niech da baczność, żeby, cokolwiek źle napiſzą, poprawiał, oſobliwie w ſkładaniu ſłow aby dźieći nie grzeſzyły przećiwko Gramatyki, do tego ma mu ſłyżyć Gotſzeda Sumaryuſz ſcyencyi do mowienia.
W uczeniu rachować, niech ich uczy ſpecies mianowaney, iako też łamaney liczby Reguły de Triwſzyſtkiego gatunku; tym zaś uczniom ktorzyby ochotę pokazowali niech im ſpoſob daie do poięćia Włoſkiey Praktyki; Oſobliwie tym, ktorzy zamyślaią z ſzkoły wyiść, i piorem ſwoie ſzczęśćie tentować, niech im daie rożne gatunki rachunkow formować, iako też przy rewizyi tych rachunkow, ieżeliby śię omyłki pokazały, iak ſobie w tym poſtępować.
W uczeniu rachować, niech ich uczy ſpecies mianowaney, iako też łamaney liczby Reguły de Triwſzyſtkiego gatunku; tym zaś uczniom ktorzyby ochotę pokazowali niech im ſpoſob daie do poięćia Włoſkiey Praktyki; Oſobliwie tym, ktorzy zamyślaią z ſzkoły wyiść, i piorem ſwoie ſzczęśćie tentować, niech im daie rożne gatunki rachunkow formować, iako też przy rewizyi tych rachunkow, ieżeliby śię omyłki pokazały, iak ſobie w tym poſtępować.
22.
Powinnośći trzećiego Informatora.
A gdyby, iako po więkſzych miaſtach bywa, trzeći ieſzcze znaydował śię preceptor czyli informator to tedy powinien początki i fundamenta francuſkiego i łaćińſkiego ięzyka uczyć, niech im daie informacye w powſzechney hiſtoryi, okolicznie wyrażaiąc, iakby mogły mappy czyli karty wyrytych kraiow rozumieć i ie potrzebować. Przez to daie motiwę do Geografii czyli kraiow opiſania, uczyć śię według podanych tabelow, i niech ich informuie, iak według Lexikow w mappach ſzukać maią te mieyſca, ktore im potrzebne będą. Wydamy na zachęcenie młodźieży do takich rzeczy, ktore w Kwitnącym Kraiu każdego poddanego uſzczęśliwiaią, Sumaryuſz Krotki w formie tabelow, w ktorym naypotrzebnieyſze i pożytecne z Fizyki początki iſtotne znaydować śię będą, ktore kuńſztom, rzemieślom, Manufakturom i do handlu oſobliwie przy ekonomicznym tak na wśiach iak po miaſtach goſpodarſtwie potrzebne ſą; wyrażone opiſanie tego w Kśiązecce podaney i informacya w tym należy także do trzećiego preceptora w miaſtach i więkſzych.
Te punkta wſzyętkie, wyżey wyrażone należą do drugiego i trzećiego Informatora, aby od nich młodź uczona była, iako i wyraźniey przyległym ſub A. pokazuie śię, iednakże nie w wſzyſtkim ieſt wyrażona powinność ich, iako pierwſzemu Informatorowi nakazalismy, w ktorym czaśie każdy z tych dwuch Informatorow ma wykonać nauki ſwoie. Ponieważ iak to, tak i, czego Każdy uczyć ma, na okolicznośći mieyſca, i umieiętnośći Informatorow zawiſło; To podaiemy do determinacyi Plebanom każdego mieyſca, aby śię ſzkoł Inſpektora poradźił, i co potrzebnego ułożył, iako też od niego dependować ma, ktoregoby Informatora za ſpoſobnego do Muzyki uczenia obrał, trzeba ale fundamentalnie uſtanowić, aby w ſzkolnych Katalogach wymienione było, co, i ktory, to i owo każdey godźiny uczyć ma, kiedy zaś znowu lekcye zaczynać, i zaczęte zakonczyć powinien, aby przez to leniwych Informatorow przyćiągnać a młodź w tey wſzyſtkiey nauce pomnażała śię, i okazye miała, z gruntu śię przez to wyuczyć.
Te punkta wſzyętkie, wyżey wyrażone należą do drugiego i trzećiego Informatora, aby od nich młodź uczona była, iako i wyraźniey przyległym ſub A. pokazuie śię, iednakże nie w wſzyſtkim ieſt wyrażona powinność ich, iako pierwſzemu Informatorowi nakazalismy, w ktorym czaśie każdy z tych dwuch Informatorow ma wykonać nauki ſwoie. Ponieważ iak to, tak i, czego Każdy uczyć ma, na okolicznośći mieyſca, i umieiętnośći Informatorow zawiſło; To podaiemy do determinacyi Plebanom każdego mieyſca, aby śię ſzkoł Inſpektora poradźił, i co potrzebnego ułożył, iako też od niego dependować ma, ktoregoby Informatora za ſpoſobnego do Muzyki uczenia obrał, trzeba ale fundamentalnie uſtanowić, aby w ſzkolnych Katalogach wymienione było, co, i ktory, to i owo każdey godźiny uczyć ma, kiedy zaś znowu lekcye zaczynać, i zaczęte zakonczyć powinien, aby przez to leniwych Informatorow przyćiągnać a młodź w tey wſzyſtkiey nauce pomnażała śię, i okazye miała, z gruntu śię przez to wyuczyć.
23.
Dyrektorom ieſt zlećiono, aby nieuſtannie ſtarali śię o dobre ſubiecta.
A żeby zaś na takich oſobach nie zchodźiło, ktoreby take nauki do uczenia epoſobne były, tedy powinni Dyrektorowie Seminariow ſtarać śię, aby każdego czaſu do tego przywiedli, żeby w tey mierze dobre ſubiecta do tych nauk wyuczone były; i powinni w tym ſtanie bydź, żeby przy odmienieniu preceptorow innych do tego przyimowali, ktorzyby to wſzyſtko umieli, i ſpoſobni byli innych uczyć.
24.
Porządek Klaſſow w mieśćie i po wśiach ma bydź aſigowany.
Na końcu ſub A. kazalismy tabelę przydać, w ktorey czas wymieniony ieſt, kiedy ktora lekcya ma bydź zaczęta, i co w mieśćiech, kiedy śię tylko dwa preceptorowie znayduią, maią obſerwować, aby więcey, niż czytać, piſać i rachować, nauczyły śię dźieći. My przy tym rozkazalismy w Inſtruktarzu o założeniu ſzkoł po wśiach lub B. czas i porządek naznaczyć, ktoremu Bakalarze rzymſkiey Katolickiey Religii w Naſzym kśięſtwie Sląſku i Samowładnym Hrabſtwie Glaca iak naypunktualniey za doſyć uczynić maią.
25.
Dźieći od ſzoſtego do trzynaſtego roku maią do ſzkoły chodźić.
Wſzyſtkie te uſtanowienia, zmierzaiące Ku właſnemu pożytkowi wiernych Naſzych poddanych małoby pomogły, gdyby, iak śię przez ten czas dźiało, te ſzkoły puſte ſtały, i na woli rodźicow było, dźieći ſwoie do ſzkoły poſyłać albo nie. Dla tego oſtro nakazuiemy, żeby wſzyſtkie dźieći obywatelow mieyſkich i wietſkich bez rożnośći, czy rodźice w tym ſtanie ſą od nich płaćić, czyli nie, iak prętko ſzoſty rok zakończy dźiećię, do ſzkoły poſyłane były, i nieuſtannie aż do trzynaſtego roku kontynuowały.
26.
Kary dla rodźicow i opiekunow ktorzyby dźieći do ſzkoły nie poſyłali.
Rodźice i opiekunowe, ktorzy przećiwko temu Naſzemu rozkazowi dźieći ſowie w domu zatrzymuią, powinni, (ieźliby dowodnie nie byli w uboſtwie,) podwoyną zapłatą dla Bakalarzow Karani bydź, opiekunowie zaś tę Karę z właſnych pieniędzy wyłożyć za dźieći w opiece u nich będących, że ich do ſzkoły nie poſyłali, nie ważąc śię w rachunki ie podać, ktorzy rodźice i opiekunowie w mieśćie od Magiſtratu, po wśiach od Pańſtwa albo od urzędu niepochybnie przyćiągani bydź maią. Ubodzy zaś ludźie, ktorzyby tey kary zapłaćić nie mogli, za każdy tydźień, w ktorym dźieći do ſzkoły nie poſyłali, karani bydź maią robotą przez dwa dni bez zapłaty u Pańſtwa albo w gromadźie. Dźieći małe, ktore ośm lat nie maią, rano w lećie i w źimie maią bydź do ſzkoły poſyłane, iednakże w lećie po południu uwolniamy ich od tego.
27.
Podroſłe wieyſkie dźieći tylko przez lato od ſzkoły ſą uwolnione.
Względem zaś podroſłych na wśiach dźieći, ktorych rodźice do paśienia bydła i do goſpodarſtwa potrzebować mogą, pozwalamy im, żeby, ponieważ w tych latach cokolwiek ta młodź ieſt obiaśniona, i iak inne małe dźieći poiąć może, od S. Ierzego aż do S. Marćina od ſzkoły abſentowane były.
28.
W lećie po obiedźie w niedźielę do czytania i piſania zchodzać śię maią.
Powinni zaś od niedźiele po S. Jerzym aż do niedźiele po S. Michale na Krześćiańſkiey nauce co niedźiela po południu, i po tym w ſzkole przez dwie godźiny do czytania i piſania przytomni bydź, w ktorych pod Dyrekcyą Plebana Bakalarz ſtarać śię powinien, aby wiele profitowali; także powinni i ći, ktorzy iuż z ſzkoły wyſzli, ale ieſzcze dwudźieſty rok nie przepędźili, bydź przytomni, choćby u Pańſtwa albo u chłopow ſłużyli, i te Pańſtwa, u ktorych ſłużą, powinni ie na ten czas do ſzkoły poſyłać, aby to, czego śię przed tym nauczyli, powtarzać mogli, aby im to z pamięći wſzyſtko nie wyſzło. Bakalarz zaś tych wſzyſtkich oſob, ktorzy do tych godźin do tego powtarzania należą ma ſpiſać ſpecyfikacyę, ktorzy przytomni byli, albo nie, i tych, ktorzy nie byli Plebanowi ſwemu podać.
W ktorey ſpecifikacyi tak przytomne iako i te dźieći, ktore nie były, nanotować powinien i Plebanowi oddać. Pomieniona ſpecyfikacya iak ma bydź formowana, pokazuie śięſub Lit. F. ktore Bakalarz, czyli Preceptor ſzkoły, co poł roku z Extraktem Tabeli Plebanowi oddać a on Archy-Presbiterowi, a tenże zaś powinien poſłać ſzkoły Inſpektorowi, ſummowawſzy tak te, ktore w godźinach repetycyi bywały, iako, ktore nie były przytomne i w Tabeli wyrażone bydź maią, aby ie według No. 69. w donieśieniu ſwoim podał.
W ktorey ſpecifikacyi tak przytomne iako i te dźieći, ktore nie były, nanotować powinien i Plebanowi oddać. Pomieniona ſpecyfikacya iak ma bydź formowana, pokazuie śięſub Lit. F. ktore Bakalarz, czyli Preceptor ſzkoły, co poł roku z Extraktem Tabeli Plebanowi oddać a on Archy-Presbiterowi, a tenże zaś powinien poſłać ſzkoły Inſpektorowi, ſummowawſzy tak te, ktore w godźinach repetycyi bywały, iako, ktore nie były przytomne i w Tabeli wyrażone bydź maią, aby ie według No. 69. w donieśieniu ſwoim podał.
29.
Katalog, czyli reieſtr dźieći do ſzkoły należących ma bydź piſany.
Naylepſzy zaś ieſt ſpoſob, do ſzkoły dźieći przyćiągnąć, kiedy punktualny reieſtr wſzyſtkich dźieći ſpiſany będźie. Bakalarzow po wśiach powinność, z Matryki kośćielney według z dawna publikowaney Instrukcyi, wypiſać takowy Katalog, iako też i dźieći przyległych wśi maią bydź w nim ępięane, ktorych imiona i przezwiſka łatwo im będźie dowiedźieć śię w każdey Parafii.
30.
Iak po miaſtach Katalogi maią bydź utrzymane.
Trudniey zaś będźie po miaſtach, ponieważ z innych mieyſc przybywaią oſoby. W czym ołotwiaiąc rozkazuiemy Każdemu Poſeſorowi domu, aby co poł roku czternaśćie dni przed S. Michałem i 14 dni przed S. Ierzym Magiſtratowi każdego miaſta z numerą domu ſwego podał ſpecyfikacyę dźieći wyrażaiącą, iak śię zowią, i ktorego ſą wieku, niemniey imiona i profeſye rodźicow Ich, Magiſtrat zaś powinien takową ſpecyfikacyę Plebanowi odeſłać do formowania ſzkoły Katalogu.
31.
Do domowych Preceptorow nie maią inney Familii dźieći bydź poſyłane a ſzkoły małe maią bydź znieśione.
Obywatelom po miaſtach, nie zabraniamy, domowych dla dźieći Preceptorow trzymać, iednakże, aby nie z ſzkodą publiczney ſzkoły było, to tedy zakazuiemy, aby inney Familii dźieći do tych prywatnych Preceptorow nie chodźiły; Iako też wſzyſtkie po kątach prywatne małe ſzkoły od Magiſtratow znieſione bydź maią, a rodźice, ktorzy oęobnych Preceptorow trzymać nie mogą, powinni dźieći ſwoie do mieyſkiey ſzkoły, pod wymienioną karą, iakby w tym wykroczyli, poſyłać.
32.
Dźieći, ktore do ſtudiow udać śię zamyślaią, wſzyſtkie maią bydź pierwey examinowane.
Co śię zaś tych uczniow tycze, ktorzy ſtudiować zamyślaią, i według publikowanego ułożenia wyſpoſobieni ſą, nie trzeba właśnie do 13tego roku czekać; wolno im i prędzey do ſzkoły śię Iezuitſkiey udać, kiedy śię iednak wizytuiącemu Archi-Presbiterowi albo Inſpektorowi ſwemu prezentowali, i od nich światectwo odebrali, że należyćie i pięknie dobry liſt piſać, ſpecies Arytmetyki i w łamaney liczbie, i rożnego gatunku rachunki Reguły de Tri umieią. Tey powinnośći podlegać maią i dźieći od domowych Preceptorow informowane, kiedy maią bydź przyięte do Iezuitſkiey ſzkoły, iako też do rewizyi Archi-Presbiterow i Inſpektorow publicznych ſzkoł, należą te dźieći.
33.
Domowi Preceptorowie nie powinni prędzey bydź przyięći, ażby Ateſtatum pokazali.
Zakazuiemy, aby śię nikt nie ważył, takich domowych Preceptorow przyimować, ktorzyby od Seminarii Dyrektora albo od Plebana albo też od uczącego ſzkoły tego mieyſca nie mogli pokazać Atteſtatum, że ſą ſpoſobni do uczenia dźieći. A że nie zchodźi tym Preceptorom na okazyi, aby ſami mogli śię perfekcyonować do uczenia innych dźieći, i wiele na tym należy, aby dźieći nie były zaniedbane w takiey prywatney Informacyi, tedy ći, ktorzy takich Informatorow przyimuią, tym punktem ſą obowiązani.
34.
Dźieći po wśiach, ieźli ſą wyuczone, mogą za doświadczeniem przed 13. rokiem z ſzkoły wyiść.
Po wśiach dźieći, kiedyby ktore były tak wyuczone, żeby śię więcey w tey wieyſkiey ſzkole nauczyć nie mogły, pozwalamy przedd ſkończeniem trzynaſtego roku z tey ſzkoły wyiść, iednakże, że ſą examinowane od Plebana tego mieyſca, powinni rodźice i opiekunowie od niego, ſzkoły Inſpektorowi Ateſtatum pokazać, a on doświadczywſzy, ieźli śię wyuczyły, dopiero ich od ſzkoły uwolni.
35.
Dominia, czyli Pańſtwa nie maią dźieći przed 13. rokiem do ſłużby przyimować.
A żeby zaś dźieći od ſzkoły nie odrywać, zakazuiemy Dominiom, czyli Pańſtwom, aby nie przymuſzali młodych ſwoich poddanych do ſłużby dworſkiey przed 13. rokiem, iednakże po ſkończonym osmym roku w lećie do paſzenia bydła mogą ich przyiąć, ale w niedźielę powinni ie w godźiny powtarzania poſyłać.
36.
Dźieći nie maiące 13. Lat ſłużącce u Chłopow, od S. Andrzeia aż do zapuſtow raz na dźień maią bydź do ſzkoły poſyłane.
Kiedy chłopi ubogi dźieći przed 13. rokiem do ſłużby przyimą, to powinni od S. Andrzeia aż do Zapuſtow raz na dźień przed południem, albo po południu do ſzkoły poſyłać, i od nich połowę, co ieſt wyznaczono od ſzkoły, Bakalarzowi zapłaćić. Ieżeliby zaś tych ſłużących zaniechali, do ſzkoły poſyłać, podlegaią tey karze, nie tylko wſzyſtko, ale i dwoiſto od ſzkoły zapłaćić, a ieżeliby w tym niepoſłuſzni byli, będą od Pańſtwa i więcey na ćiele karani.
Bakalarze zaś połową zapłatą od takich dźieći maią śię kontentować.
Bakalarze zaś połową zapłatą od takich dźieći maią śię kontentować.
37.
Ułożona od ſzkoł zapłata.
Cośmy zaś dla ſzkoł na wśiach ułożyli, przy tym śię zoſtaie żeby śię dzieći uczyły piſać, czytać i rachować, iako pomnieniona Inſtrukcya pokazuie. W miaſtach zaś, gdźie zwyczay był bez zapłaty informować dźieći, w czytaniu, piſaniu w rachunkach, w Muzyce i w łaćinſkim ięzyku, niech i daley tego partycypuią, i żadney od tych nauk zapłaty nie maią Preceptorowie pretendować, ieżeliby doſkonałe ſufficiencye mieli do pożyćia. Co śię tycze po więkſzych miaſtach według tego ułożenia Preceptorow, ktorzy obowiązani ſą i w innych ſcyencyach informować, maią ſzkoł-Inspektorowie według okolicznośći mieyſca i dźieći ſzkolną zapłatę Preceptorom ułożyć. Iednakże od każdey rzeczy uczącey śię od oſoby 6. d. groſz na mieśiąć wynośić nie ma.
Wiele przedtym w Każdym Mieśćie dawali od Szkoły, niech przy tym Zwyczaiu zoſtanie.
Wiele przedtym w Każdym Mieśćie dawali od Szkoły, niech przy tym Zwyczaiu zoſtanie.
38.
Kolekty dla ubogich dźieći dwa razy na rok w kazdym Parafialnym Kośćiele maią bydź zbierane.
Chcąc zaś ubogim rodźicom ułatwiać, ktorym ſwoim dźiećiom nieſtaie, aby mogli od ſzkoły płaćić, iako też kśiążki, papier i inne rzeczy kupić, rozkazuiemy, aby dwa razy w roku, to ieſt w pierwſzą niedźielę po trzech krolach, i dwunaſtą po źielonych świątkach dla tych ubogich dźieći zbierane były pieniądze w kośćiele. Pleban ſwoiey Parafii na kzaniu powinien ſwoim ſłuchaczom przed oczy przełożyć; że każdy krześćianin wzgląd ma mieć na ubogich dźieći i ſerce ich ſkruſzyć do litośći ku nim, aby ſzczodrobliwą rękę podali do zbierania dla tych dźieći, aby mogły bydź edukowane i ćwiczone (i nie ſzkodźiłoby, aby i w niedźielę przed tą Kolektą powiedźiał ſwoich ſłuchaczom o tym.) Należałaby więcey iak iedna ſzkoła do tego Parafialnego kośćioł, to dla każdey ſzkoły ma bydź oſobna miednica przed drzwiami wyſtawiona, z opowiedźią, dla ktorey ſzkoły każda kolekta ma bydź zbierana.
39.
Z kolekty zebrane pieniądze, na co maią wydać, i z nich wyrachować śię powinni.
Te z kolekty zebrane pieniądze Starſzy Kośćioła po wśiach maią urzędnikom gromady do rąk oddać, za ktore za poradą Plebana potrzebne kśiążki i papier maią bydź kupione; iako też z tych pieniędzy od dźieći ubogich Bakalarzom od uczenia zapłata ma bydź dawana. Te pieniądze w zwyczaynych gromady rachunkach oſobliwie maią bydź podane i coby zaś nie etawało do tych expenzow, to powſzechna Kaſſa (ieżeli ludźie wſzyſcy ſą Rzymſkiey Kotlickiey Religii,) dołożyć ma, ieźliby zaś mieſzani byli z inſzey Religii to tylko oni ſami przyłożyć to powinni.
Po miaſtach zebrane takie dla ubogich dźieći pieniądze daiemy do dyſpozycyi Plebanowi iako i Starſzym Kośćielnym. A co zebrali i wydali, aby w kośćielnych rachunkach oſobno podali.
Po miaſtach zebrane takie dla ubogich dźieći pieniądze daiemy do dyſpozycyi Plebanowi iako i Starſzym Kośćielnym. A co zebrali i wydali, aby w kośćielnych rachunkach oſobno podali.
40.
Za ktore dźieći od ſzkoły z tey Kolekty płaćić śię ma.
A żeby zaś tylko ſame dźieći właśnie ubogich rodźicow z tych zebranych pieniędzy partycypowały, a nie inne, tedy Pleban, po miaſtach Starſzy kośćielni, po wśiach urzędnicy gromady, ktorzy naylepſzą wiadomość maią, ieżeli rodźice te koſzta ſzkolne dla dźieći ſwoich wyłożyć mogą, czy nie, uſtanowić powinni, od ktorych ubogich dźieći od ſzkoły Bakalrzom z tey Kolekty płaćić śię ma, i Bakalarzowi reieſtr oddać, od ktorych rodźicow ma śię upominać, i za ktore z kolekty płacony będźie.
41.
Szkolne kśiążki dla ubogich dźieći kupione w ſzkole zoſtać maią.
Te kśiążki, dla ubogich dźieći kupione, nie maią ich do domu z ſobą brać, tylko w ſzkole zoſtawić; a Bakalarz powinien numery na nich popiſać, i do ſzafki ſchować. Inwentarz-zaś tych iako innych rzeczy, iako to Klepſydry, czyli godźinniki piaſkowe, ſtoły, ławki &c. należyty ma bydź zpiſany, aby z tego nic nie zginęło.
Aże Szkoła w Saganie ieſt uprzywileiowana do druku ſzkolnych kśiążek, że kto 9. takich kśiążek kupi, dźieśiąta bez zapłaty iemu ma bydź przydana, Bakalarze wſzyſcy powinni śiędo tego druku Faktora udać.
Aże Szkoła w Saganie ieſt uprzywileiowana do druku ſzkolnych kśiążek, że kto 9. takich kśiążek kupi, dźieśiąta bez zapłaty iemu ma bydź przydana, Bakalarze wſzyſcy powinni śiędo tego druku Faktora udać.
42.
Balakarze powinni śię według Inſtrukcyi w wſzyſtkim punktalnie ſprawować, i Katalogi podawać.
Iak śię Bakalarze ſprawować maią, odſyłamy do nowo założonych Seminariow, w ktorych będą nowi informowani, dawno będącym trzeba będźie powiedźieć treść całą, co śię oni nauczyli, i tą Inſtrukcyą w wſzyſtkim im obiaśnić, co koniecznie wiedźieć powinni. Rozkazuiemy im aby śię nauczyli formować Katalogi, połroczne Extracta, według przyległego Formularza ſub C. iako też niektore przydatki w diligencyi Katalogu i napomnieniu ſub D. Wſzyſtko to powinni z wſzelką pilnośćią punktualnie i akuratnie wykonać.
43.
Plbani po miaſtach i wśiach ſtarać śię maią, aby śię tey ſzkolney Uſtawie za doſyć ſtało.
Powinność zaś Plebanow mieć ſtaranie, aby młodźież w ſzkole Parafii iego należyćie była uczona. rozkazuiemy tedy ſurowo, wſzyſtkim tak po miaſtach, iak po wśiach Plebanom, aby śię uśilnie o to ſtarali, temu ułożeniu Naſzemu za doſyć uczynić, ieżeliby w tym wykroczyli, do odpowiedźi przyćiągnieni będą.
44.
Plebani dla ſtarości ſwoiey mogą zdać ſtaranie tey ſzkoły Kapelanowi ſwemu.
Pozwalamy, Plebanom w latach będącym, ktorzy iednego albo dwuch Wikaryuſzow czyli Plebanow ſobie trzymaią, ieżeliby dla ſtarośći ſwoiey mieć ſtaranie o ſzkołę, ſami nie mogli, aby iednemu z tych kapelanow takowe ſtaranie zlećili, iednakże ma mieć baczność, ieżeli on to wſzyſtko obſerwuie, co w tey Uſtawie ułożono ieſt.
45.
Wiele razy Peban ſzkoły wizytować powinien.
Raz w tydźień przy namniey Pleban albo Wikaryuſz czyli Kapelan na tym mieyſcu, gdźie on mieſzka, a drugie ſzkoły do niego należące, co dwie niedźiele, wizytować powinien. Bakalrz zaś powinien, kiedy Pleban wizytował ſzkołę, dźień wizytacyi położyć w Katalogu, i namiarkować literą W. (co śię wizytować znaczy.)
46.
Przy wizytacti Pleban ma dać baczność na Bakalarza.
Iako też Pleban przy wizytacyi powinien doglądać, 1) ieźli Bakalarz wedlug opiſaney Inſtrukcyi w naznaczonych godźinach ſzkołę trzymał, 2) ſpoſoby do uczenia utrzymywał, 3) rozkazane Katalogi do ſzkoły należących dźieći, iako też ieźli pilne były, należycie piſał, 4) ieźli ſobie w karaniu dźieći mądrze poſtępował, 5) ſzkolne rzeczy i książki w porządku miał. 6) Szkołę czyſtą trzymał, a kiedyby on oſobną do mieſzkania izbę miał, żeby śię nie ważył, ſzkolną izbę do właſnych domowych rzeczy albo Profeſyi ſwoiey potrzebować.
47.
Względem dźieći w czym Plebanowi należy doglądać.
Co śię tycze dźieći do ſzkoły chodzących, muśi Plleban to obſerwować:
1) Ieźli wſzyſtkie oſoby według tey Uſtawy do ſzkoły a w lećie co niedźiela w godźinach powtarzania bywaią.
2) Ieźli ucznie tak według ich płći, iako według ich dowćipu w Klaſy ſą lokowane, i ktore do kupy należą, ſpolnie śiedzą.
3) Ieźli co w uczeniu śię profitowały,
4) Ieźli Bakalarz te dźieći, ktore w pierwſzey ieſzcze nauce nie ſą ugruntowane, do dalſzey nie chce prowadźić.
48.
Na co Pleban więcey ma mieć baczenie.
Iako też Plebana powinność ieſt, w tym doglądać, aby ten dom do ſzkoły deſtynowany w dobrym ſtanie był, ſzkoły Uſtawę Książki, tablice i wſzyſtko, co do ſzkoły należy, w porządku znalazł; i w czymby brakowało, o tym Magiſtratowi, Dominiom albo urzędnikom gromady donioſł, rodźicow, ktore dźieći zaniedbywaią do ſzkoły poſyłać, napomniał, i w czymby zchodźiło albo nie doſtawało, ze wſzyſtkich śię ſwoich śił ſtarał do poprawy tego. W czymby zaś nie mogł odmienić, powinien ſobie nanotować, aby ſwego czaſu Arcy-Presbiterowi albo ſzkoły Inſpektorowi podał, żeby go w tym podpierali. Te od Bakalarzow odebrane diligencyi Tabele powinien Konſerwować, z ktorych Bakalarz pod czas wizytacyi i do oznamienia Presbiterowi według przyległego Formularza C. extracta ma piſać, aby ie mogł podać Arcy-Presbiterowi albo ſzkoły Wizytatorowi.
49.
Wczym ieſzcze ieſt powinność Plebana.
Bakalarza, ieżeliby w czym zbłądźił, napomnieć powinien, (iednakże nie przy bytnośći dźieći,) w uczeniu, ieżeliby Jemu co brakowało, poprawić i informować, w czymby potrzeba było. Iako też Pleban Bakalarza do inſzych potrzeb oſobliwie do właſnych uſług ſwoich używać nie ma. Ieżeliby śię przydało, żeby do chorego był proſzony, to nie ma Bakalarza od ſzkoły odrywać, tylko kogo innego zawołać, albo też z ſzkoły wyroſłego Chłopca wźiąć ſobą, ale nie do białogłow rodzących i umieraiących. Kiedy ma bydź kolekta w Kośćiele zbierana powinien w kazaniach ſłuchaczow ſwoich do powinnośći Krześćiańſkiey napominać, i pobudźić ſerca ich do ſzczodrobliwośći, z czego wyraſta pożytek Dobru poſpolitemu.
50.
Pleban zaraz z młodośći powinien dźieći uczyć, karać i ſam nakłaniać do wykonania powinnośći ku Bogu, blizniemu i ſobie ſamemu i do wiernośći ku Samowładnemu Panu i zwierzchnośći iego.
Więcey nic nie dokładamy, co Plebanowi należy albo tym, ktorzy na mieyſcu ich ſą poſtanowieni, w nauce Krześćianſkiey dźieći tak od ſamych iak i maią bydź od Bakalarzow informowane, ale ich odſyłamy w tym punkćie do gieneralnego Wikaryatu Dyecezyi Wrocławſkiey, ktory im w tym Inſtrukcye poda. Przy tym rozkazuiemy im, aby tych młodych poddanych Naſzych do powinnośći napominali ku Bogu, ku bliźniemu i ſobie ſamym do wiernośći, do poſłuezeńſtwa i do nie złamanego przywiązania naywyżſzey Zwierzchnośći żeby to wſzyſtko poiąć mogli, co Nam powinni wykonać, iako Samowładnemu Panu i Zwierzchnośći od Nas ordynowaney.
Napominamy ich, aby nie tylko przy tym zoſtali, mowiąc o tym, że to ich powinność ieſt, ale nadewſzyſtko aby z wſzyſtkich śił ſwoich ſtarali śię ich obiaśnić tak z Nauki Krześćiańſkiey, przykazania boſkiego iako z fundamentu rozumu w ſerca ich wſzczepić, aby to z młodośći poiąć mogli, i nakłonić ich zawczaſu, co zawſze i ſwego czaſu przy podanych okolicznośćiach wykonać maią, y takie, zobowiązać, aby na całe żyćie Ich, nieważyli śię grzeszyć, i wykroczyć przećiwko tey powinnośći.
Napominamy ich, aby nie tylko przy tym zoſtali, mowiąc o tym, że to ich powinność ieſt, ale nadewſzyſtko aby z wſzyſtkich śił ſwoich ſtarali śię ich obiaśnić tak z Nauki Krześćiańſkiey, przykazania boſkiego iako z fundamentu rozumu w ſerca ich wſzczepić, aby to z młodośći poiąć mogli, i nakłonić ich zawczaſu, co zawſze i ſwego czaſu przy podanych okolicznośćiach wykonać maią, y takie, zobowiązać, aby na całe żyćie Ich, nieważyli śię grzeszyć, i wykroczyć przećiwko tey powinnośći.
51.
Rządzącym Naſzym Komorom, Biſkupſkiemu Wikaryatowi i Dźiekanom w Pańſtwie Naſzym do poſtronnych Dyecezyi należącym polecamy i rozkazuiemy tę Uſtawę ſzkoł utrzymywać.
A żeby ta ſzkoł melioracya, ktora nam na ſercu leży, trwale ile możnośći bez odmiany utrzymana była, tedy nie zoſtaie ſzczegulnie na tym, co my Plebanom każdego mieyſca ſtaranie ſzkoł zlećiliśmy, ale i rozkazuiemy też Naſzym Komorom rządzącym, iako Biſkupſkiemu Wikaryatowi i Wikaryom czyli Dźiekanom w Naſzym Sląſku i Glacu choć do poſtronnych Dyeceyi należącym ,aby śię uśilnie ſtarali, wſzyſtko według tey Uſtawy Ku celnieyſzemu dobru poſpolitemu zmierzaiącey w naſtępuiących punktach utrzymywać, Dźiekami maiąc Attencye na to wſzyſtko przez ſwoich Arcy-Presbiterow i ſzkoły Inſpektorow.
52.
Arcy-Presbiterowie powinni w zapuſty ſzkoły wizytować.
Arcy-Presbiterom rozkazuiemy, aby każdy w zapuſty ſzkoły wſzyſtkie ſwego cyrkułu wizytował, ten czas ieſt po wśiach nayſnadnieyſzy, ponieważ dźieći w źimie pilniey do ſzkoły chodzą, iak w lećie, i iuż przez trzy mieśiące ucząc śię, muśiały co kolwiek poiąć, aby przy wizytacyi pokazało śię, czego śię nauczyły. Bo gdyby on po Wielkiey nocy albo ieśieni wizytował, w ktorym czaśię zwykły dźieći z ſzkoły wychodźić, to nie wſzyſtkieby w ſzkoly były, ktore do niey należą, toby nie mogł przez to doſkonałą o progreśie tey ſzkoły dać wiadomośc. Dla tego w pomienionym czaśie ma bydź ſzkoł wizytacya.
53.
Wizytuiąc co ma obſerwować Arcy-Presbiter.
Wizytuiący Arcy-Presbiter przy wizytacyi ſzkoł ma to obſerwować, co Plebanom w tygodnim nawiedzeniu ſzkoł rozkazaliśmy, oeobliwie na naſtępuiące punkta ma dać baczność.
54.
Oſobliwie ieżli dźieći w ſzkole bywały.
Aby od Plebanow mieśiączne Katalogi ſzkolne i wypiſane Extracta podać ſobie kazał, ieżeli w podanych ſpecyfikacyach dźieći, ktore do ſzkoły chodźić powinne, znaydowały śię, i wywiedźiał śię z ktorych racyi nie bywały. Ieżeli śię Pleban ſtarał o to, aby ie przyćiągnął do ſzkoły, ieżeliby zaniedbałość rodźicow w tym śię pokazała, aby ie do śiebie kazał zawołać, a im pokazał, że przeciwko tey Uſtawie wykroczyli, napominaiąc ie i urzędowi każdego mieyſca zlecaiąc, aby te ktorzy wykroczyli, (że do ſzkoły dźieći nie poſyłali,) karane były, karą naznaczoną. Ieżeli śię i ſame Pańſtwa na tym mieyſcu znayduią, że dźieći odważyli śię, od ſzkoły odrywać, do uſług dworſkich ie potrzebuiąc, to ich napomnieć ma, aby dźiećiom przeſzkody w tym nie robili, bo za to odpowiedźieć maią.
55.
Przy wizytacyi aby Bakalarze uczyli dźieći, a ieźli należyćie informuią.
Powinien przy wizytacyi ſwoiey bydź przytomny, kiedy Bakalarze uczą dźieći, aby widźiał i ſłyſzał, ieżeli oni iakeśmy opiſali, dźieći należyćie uczą, i każde dźiećię oeobno examinował, ieżeli one zapewnie tego informowania profitowały, ieżeli śię tak dźieie, iak diligencyi Katalog pokazuie. Przy tey wizytacyi maią bydź Plebani, urzędnicy i z gromady Deputowani przytomni, co im obwieśćić śię ma przez uwiadomienie kurendą poſłane ktorego dnia ma bydź ta wizytacya.
56.
Z zwawośćią wſzelką, o Dobro ſzkoły ſtarać śię maią.
W Katalogach nich śię przepatrzy, ieźli Pleban (iak my im rozkazali,) w tydźień raz ſzkoły nawiedzał, ieźli zwawośćią wſzelką o tę ſzkołę ſtara śię, co do niego należy, albo w tym zaniedbywa; niech oſobliwie od Bakalarza, iako od bywatelow, (mądrze śię ich wypytuiąc,) wywiedźiał śię o tym wſzyſtkim, aby przez opaczne wiadomośći nie był oſzukany.
57.
Ieżeli Bakalarze w naznaczonym czaśie w ſzkole uczą.
Ma śię wywiadować od urzędu każdego mieyſca i od ludźi wiary godnych, ieżeli w naznaczonym czaśię i godźinach w ſzkole uczy Bakalarz i ieżeli czaſu nie ukroca albo ieżeli od ſzkoły odrywany nie bywa, albo ſam w tym zaniedbywa.
58.
Iak śię Bakalarz ſprawuie z powierzonemi ſwemi dźiećmi i ku przełożonym ſwoim.
Iak śię obchodzi Bakalarz w ſzkole z dźiećmi iemu powierzonemi, i ieżeli rozumnie ich karze, iakie pożyćie iego ieſt, oſobliwie ieżeli poſłuſzny ieſt Plebanowi albo Kapelanowi, co oni ku dobremu ſzkoły napominaią, niech śię w tym wywiaduie, ieżeli potrzeba będźie tak tego Bakalarza, iako ſamego Plebana albo Kapelana napomnieć, i powinnośći przed oczy im przedłożyć. I coby do ſuceſſow tey ſzkoły przeſzkodą było, albo w czymby można pomoc albo meliorować tę ſzkołę, niech ſobie nanotuie do oznaymienia.
59.
Ieżeli budynek ſzkolny w dobrym ieſt ſtanie i Bakalarze zapłatę doſtaią.
Powinien także doyrzeć, ieżeli ſzkoły budynek i rzeczy do niego należące ſą w należytym ſtanie, ieżeli Bakalarzowi od ſzkoły wyznaczone pieniądze dawane bywaią. I coby brakowało, ſpoſobow ſzuka do ułatwienia tego, co Plebani wyrobić nie mogli.
60.
Protokoł wizytacyi trzymać powinien.
Wſzyſtko to powinien do Protokołu ſwemu wpiſywać, aby ſzkoły Inſpektorowi należyte donioſł oznaymienie, iako też przy przyſzłey wizytacyi wiedźiał, co przy pierwſzey znalazł do poprawienia, ieżeli śię tak ſtało.
61.
Dwa razy na rok ſzkoły Inepektorowi donieść powinien.
Po tey wizytacyi naydaley 14. dni po Wielkiey nocy powinien według wyżey pomienionych Paragrafow Inſpektorowi ſzkoły donieść oznaymienie tey wizytacyi ſwoiet, i podać Extracta z tabelow ſzkolnych i oznaymić, iaki napomnienia iego ſkutek wźięły, oſobliwie, co y w iego mocy nie było do melioracyi; takie donieśienie in medio Octobris powinien poſłać pomienionemu ſzkoły Inſpektorowi, co śię po czaśie wizytacyi w cyrkule iego ſtało, i co im Plebani wſzyſtko oznaymili.
62.
Szkoł Inſpektorow iakich obierać maią.
Gieneralny Wikaryat i Wikaryuſzowie poſtronnych Dyecezyi maią takich ſzkoł Inſpektorow obrać, ktorzy doſkonałą wiadomość ſzkoł uczenia maią, oſobliwie ieżeli iuż znaiomośći nabyli, według ułożenia dla Sląſkich ſzkoł ſpoſobow podanych, ieżeli ſkłonność maią, co im brakuie, wywiedźieć śię od tych, ktorzy doſkonałość w tym maią; i takich obierać trzeba ktorzy ochotę i zwawość do tego pokazuią, a naznaczyć każdemu ten powiat czyli Cyrkuł, ktorego ſzkoł Inſpektorami bydź maią.
63.
Wywiedźieć śię powinni o okolicznośći ſzkoł Inſpekcyi ſwoiey.
W tym zaś naypilniey należy, żeby śię wywiadowali, ieżeli nie perſonalnie to przynamniey przez piſania ſwoie o okolicznośći ſzkoł ſwoiey Inſpekcyi.
64.
Swoie właſne dobrze ułożyć.
Powinni także ſwoich właſnych ſzkoł uczących (ieżeli iuż nie ſą w lećiech podeſzli) do ktorey dobrze uczącey ſzkoły poſłać, aby profitowali w ſpoſobach i w iſtoćie do nauczania albo śię poſtarać o takiego człowieka, ktoryby umieiętność miał w wſzyſtkim, co śię należy ſzkołę należyćie informować i iak uczyć. Iak prętko do tego ich ſtanu doſkonałośći przyprowadźi, powinni.
65.
Z każdego powiatu albo cyrkułu iednego albo dwuch ſzkoły uczących do śiebie ma dać zawołać.
Z każdego Arcy-Presbiteryatu w ſwoiey Inſpekcyi iednego albo dwuch ſzkoł uczących, (ktorzy ſami liczne ſzkoły maią) do śiebie zawołać, i im co potrzebno ieſt iſtotę nauki ulubioney ſpoſoby do uczenia do używania Kśiążek do ſzkoły należących oznaymić, i okolicznie opowiedźieć, iak maią Tabele i Katalogi piſać według ułożenia Naſzego. Iak to wſzyſtko poymą z napomnieniem do domu odeſłać z tym rozkazem, aby naprzod w tym ſzkoły ſwoie ułożyli. Także muśi ten Inſpektor ſzkoły.
66.
Rozkazuiemy tym, ktorzy ſzkoł uczyć informowani ſą, aby inſzych uczyli.
Każdemu Arcy-Presbiterowi zlećić, żeby on wſzyſtkim Bakalarzom ſwego Cyrkułu iednemu po drugim oſobliwie w przyſcze lato do tego udać śię rozkazał, ktory, iak wyżey wyrażono, w ſzkole Inſpektora iſtotne do uczenia ſpoſoby, doſtąpił. A ći zaś tych tak wyuczyć powinni, iako oni ſami w ſzkole Inſpektora informowani ſą.
67.
Arcy-Presbiterom wſzyſtko im powinni obiaśnić, coby poiąć nie mogli.
Także Arcy-Presbiterom, coby oni i z kśiążek poiąć nie mogli, co do dobrego ſzkoły ułożenia należy według tego Uſtanowienia i pomienioney Inſtrukcyi, obiaśnić im to wſzyſtki powinni.
68.
Oni wizytuią ſzkoły pod Archipresbiterem i Plebanami ſtoiące, i Inſpektora ſzkoły pobliżſzey.
Powinność ich ieſt, kiedy Arcy-Presbiterowie ſzkoł nawiedzenia ſkończą, ſami ſzkoły wizytować. Wizytować maią ſzkoły powierzone ſubordynowanych Archipresbiterow i Plebanow, w tym uważaiąc, ieżeli należyćie pilność w wizytowaniu pokazali według ich powin[nośći,] a ich ſzkoł donieśienia z prawdą śię zgadzaią. Także to punk[tualnie] obſerwować maią, co do wizytacyi Arcypresbiterom naznaczono ieſt.
69.
Ieżeliby iakie przeſzkody były, znieść ie ſtarać śię powinni, i dwa razy w rok donieść.
Należy do ich powinnośći, ieżeliby przeſzkadzaiące rzeczy w czym [ś]ię pokazały, a Arcy-Presbiterowie znieść ie nie mogli, ſtarać śię uęilnie, ułatwić to wſzyſtko, ile możnośći, coby zaś w ich śiłach nie było, w tym punkćie gieneralnemu Wikaryatowi, i ktorzy ſą pod poſtronną Dyecezyą Wikariom, czyli Dźiekanom do tego należącym dwa razy do roku, to ieſt 4. niedźiele po Wielkieynocy i 4. niedźiele po S. Michale, okolicznie wſzyſtko donieść maią, i coby śię im zdawało potrzebnego do poprawy ku dobremu ſzkoły z uniżonośćią oznaymili, i Tabele Extraktu według Formularza E. ſwemu piſaniu inkludowali.
70.
Tę odmianę ku Dobremu ſzkoł publikować maią.
Tę odmianę ku Dobremu ſzkoł i to Ułożenie Arcy-Presbiterom publikować i do ſkutku ie przyprowadźić maią.
71.
Dwa razy w rok gieneralny Wikaryat powinien Komorom Naſzym donieść.
Gieneralny Wikaryat i Wikaryuſzowie poſtronnych Dyecezyi powinni te donieśienia od ſzkoł Inſpektorow im przyſłane dwa razy w rok, to ieſt na końcu Maia i Novembra do Naſzey Komory rządzącey przyſłać i donieść.
72.
Ktore punkta donieść maią.
I. Gdźie i ktore Kontrawerzye przećiwko tey Gieneralney w Kraiu Naſzym Uſtawie od Magiſtratow Dominiow czyli Pańſtw i poddanych Naſzych pokazały śię, i ktore od Arcy-Presbiterow i Inspektorow znieśione bydź nie mogły,
II. Przeſzkody rożnego gatunku.
III. Kiedy gdźie ſzkolne budynki nie ſą reparowane, albo uczącym co śię im należy, ktorzy nie chcą dawać.
IV. Godne uwagi i co poſtrzegli ku właſnemu dobremu ſzkoł Naſzych do pomnożenia ich ſłużące.
V. Plebanow i ſzkoły uczących, ktorzy ſwoią oſobliwą pilnośćią i zwawośćią ſzkolną diſtingwowali śię, rekomendować, aby lepſzemi Beneficyami byli regalizowani z Kolatury naſzey.
73.
Rozkazy, aby te wſzyſtkie wypełnione były.
Rozkazuiemy Naſzym Komorom rządzącym o to śię ſtarać, aby [te] wyrażone Kontrawerzye i przeſzkody przez należące ſpoſoby nieod[w]łocznie za rozkazem ich znieśione były, Bakalarzow, czyli uczących, ktorzy śię poprawić nie chcą, odprawili, inne dobre Subiekta [...] mieyſce przyięli; Inſpektorowie zaś, Dyrektorowie Seminariow, A[rcy-]Presbiterowie, Plebani i Kapelani, ktorzy z wſzelką pilnośćią i zwa[wo]śćią o polepſzenie śię ſzkoł ſtaraią, przy podanych Wakanſach, (w [Na]ſzey kolaturze będących,) dochodnemi Beneficyami żeby byli obdarowani, zachęcaiąc przez to innych do pilnośći i zwawośći.
Biſkupſkiemu gieneralnemu Wikaryatowi, Wikaryom i Dźiekanom do poſtronnych należących Dyecezyi, Magiſtratom, Dominiom i wſzyſtkim poddanym duchownego i świeckiego ſtanu do ktorych ta Naſza Uſtawa należy, oſobliwie Rzymſkim Katolickim ſzkoł Inſpektorom, Arcy-Presbiterom, Seminariow Dyrektorom, Plebanom, Kapelanom i wſzyſtkim ſzkoł uczącym nakazuiemy i rozkazuiemy iako nayſurowiey pod utratą Naſzey Krolewſkiey Łaſki i pod karą przećiw temu, aby uśilnie z wſzyſtkich śił ſwoich ſtarali śię, powolnemi bydź temu rozkazowi Naſzemu, a wſzyſtkie te powinnośći aby od nich iak naypunktualniey wypełnione były. W Pocdamie, dnia 13. Listopada, 1765.
Biſkupſkiemu gieneralnemu Wikaryatowi, Wikaryom i Dźiekanom do poſtronnych należących Dyecezyi, Magiſtratom, Dominiom i wſzyſtkim poddanym duchownego i świeckiego ſtanu do ktorych ta Naſza Uſtawa należy, oſobliwie Rzymſkim Katolickim ſzkoł Inſpektorom, Arcy-Presbiterom, Seminariow Dyrektorom, Plebanom, Kapelanom i wſzyſtkim ſzkoł uczącym nakazuiemy i rozkazuiemy iako nayſurowiey pod utratą Naſzey Krolewſkiey Łaſki i pod karą przećiw temu, aby uśilnie z wſzyſtkich śił ſwoich ſtarali śię, powolnemi bydź temu rozkazowi Naſzemu, a wſzyſtkie te powinnośći aby od nich iak naypunktualniey wypełnione były. W Pocdamie, dnia 13. Listopada, 1765.
| FRYDERYK. |
| de Szlabrendorf. |
- ↑
Peter Baumgart, Johann Ignaz von Felbiger (1724–1788). Ein schlesischer Schulreformer der Aufklärung zwischen Preußen und Österreich [w:] Jahrbuch der Schlesischen Friedrich-Wilhelms-Universität zu Breslau XXXI, 1990, S. 121–140.
- ↑ Kolorem szarym i w nawiasach kwadratowych oznaczono fragmenty uszkodzone w źródle, zrekonstruowane z kontekstu przez zespół Wikiźródeł.
