W głębiach
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | W głębiach |
| Pochodzenie | Z pamiętnika |
| Wydawca | Gebethner i Wolff |
| Data wyd. | 1903 |
| Druk | W. L. Anczyc i spółka |
| Miejsce wyd. | Kraków |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | Cały zbiór |
| Indeks stron | |
Noc była błogosławiona: wiosenna, księżycowa i cicha.
Z ogrodów bił zapach kwitnących migdałów, a czasem krzyk pawi ostrym dźwiękiem rozdarł ciszę, lub ryk dzikich zwierząt, zamkniętych w klatkach, grzmiał głucho, groźnie i długo.
— Cicho! — syknął Theodatos, wychylając się na środek skalistej ścieżki; szereg cieni sunących za nim rozlał się w mroku muru, otaczającego ogrody, w pędach bluszczów i róż, zwisających festonami i za trzonami posągów białych.
Z daleka, od Tybru, w głębi szarości oddaleń, zamigotały światełka i zniknęły, a natomiast jakieś nieuchwytne prawie drgania powietrza zwiastowały zbliżanie się ludzi.
Theodatos przyłożył ucho do ziemi.
— Idą... to bracia... to chrześcijanie... — poprawił się śpiesznie, szepcząc do dowódcy zbrojnego oddziału, który stał w cieniu.
— Czy uderzym? — zapytał tamten.
— Nie. Pójdziecie za mną, weźmiemy wszystkich w katakumbach! Cicho! zaklinam, cicho! Zaraz tu będą. Cokolwiek usłyszycie, milczcie... nie zdradźcie się... — szeptał gorączkowo.
— A jeśli nas wprowadzasz w zasadzkę... to... — odsłonił płaszcz i błysnął nagim, krótkim mieczem.
Theodatos nie odrzekł nic, usiadł w kuczki pod białym posągiem i czekał spokojnie na ludzi, idących z dołu, od Tybru, których kroki usłyszał przed chwilą.
Ukazali się wkrótce w księżycowem świetle, szli wolno pod górę, było ich trzech: trzech starców, w płaszczach pasterskich z koźlej skóry, bosych i nędznych, podobnych z bród zaniedbanych, z twarzy wychudzonych i z głów łysych do greckich cyników, wykładających swoją filozofię po szynkach gladyatorów i na Zatybrzu.
— Baranek Boży! — szepnął Theodatos, przyklękając przed nimi; słowo to było przywitaniem i znakiem, po którym poznawali się wierni.
Starzec, idący w środku, najwyższy, wyciągnął nad nim rękę i rzekł cicho:
— Błogosławieni czuwający, albowiem ich jest królestwo Baranka.
— Czy wszyscy przeszli? — zapytał klęczącego jeden ze starców.
— Wszyscy. Ja czuwam z bracią niektórą. Idźcie w pokoju.
Starcy przeszli i zniknęli w cieniu czarnych cyprysów, rosnących przy drodze, a Theodatos zerwał się na nogi i długo patrzył za nimi, strwożony i przeniknięty ciemną, niewytłómaczoną obawą.
Uderzył miedzianą głownią krótkiego miecza w głaz i potem z cieniów, załomów muru, z gąszczów przydrożnych, wypełzło mnóstwo postaci i zbliżało się tak cicho, że żaden miecz nie zadźwięczał.
— Są już wszyscy. Najwyższy ich kapłan teraz przeszedł. Za godzinę musimy być tam! — powiedział Theodatos, wskazując odległe wzgórza, których błękitnawe czuby wychylały się w blasku księżyca z za wodociągów. Ruszono w milczeniu z największą ostrożnością, bo szło o to, aby nikt nie spostrzegł wyprawy i nie uprzedził zwierzyny, na jaką rozstawili sieci.
Szli czas jakiś w cieniu akweduktu, który niby potworną stonogą, wspartą na tysiącach potężnych nóg, ciągnął się po równinie. Cisza była taka, że słychać było bełkot wody we wnętrzu wodociągu i szmery kaktusów, gęsto tutaj rosnących. Minęli ostrożnie jakąś świątynię, pod której kolumnadą błyskały światełka i wolno skręcili na wzgórze, gdzie środkiem biegła ta odwieczna Regina Viarum, via Apia.
Cichość taka ogromna leżała w powietrzu, że słychać było słodkie pluski fontan niewidzialnych. Czasem, przytłumione odległością, dźwięki fletów i piszczałek zadrgały w powietrzu i rozpłynęły się w ciszy deszczem szmerów, a potem, z pól jęczmienia i bobu, obsypanego śniegiem kwiatów, sykały koniki i nawoływały się przepiórki.
Szli pod wzgórze, winnicami, pod zielonymi dachami wina rozpiętego, przez które księżyc kładł cudowne, srebrne arabeski na ziemię. Przewijali się cicho, jak duchy, nikt słowa nie przemówił, nikt bronią nie szczęknął, nikt głośniej nie westchnął, a gdy wyszli na nagi grzbiet wzgórza, pełnego głazów, dołów i rumowisk, ostrożność zdwoili jeszcze i przesuwali się chyłkiem, jak szereg widm, bo wszyscy mieli kaptury na głowach i zbroje osłonięte płaszczami, ślizgali się brzegiem wielkich jam, dawnych kopalń kamienia, pozapadanych, znikali w załomach, czołgali się na rękach przez niebezpieczne, bo mocno oświetlone przejścia, a czasami pochyleni, na palcach, przesuwali się pod murami will, obok tratoryi podmiejskich, pełnych ludzi i gwaru, lub ostrzeżeni przeciągłym krzykiem pawia, jaki wydawał Theodatos, wstrzymywali się i zapadali, rozlewali się w nocy bez śladu. Theodatos, w blizkości wejścia do starych łomów, gdzie zbierali się chrześcijanie, coraz częściej wstrzymywał swój oddział, bo spotykał w wiadomych tylko sobie miejscach rozstawione placówki wiernych, którzy wobec srożącego się prześladowania i męczeństw, jakie na nich spadały, bronili się czujnością. Odprawiał wszystkich jakoby z polecenia najwyższego kapłana, bo znany był w kołach wiernych, jako jeden z najżarliwszych przyjaciół Baranka, i jako ten, który już przeszedł przez mamertyńskie więzienie i tortury.
Theodatos przypominał je sobie w tej chwili, jeszcze miał niezagojone od pochodni rany na bokach, które go tak piekły, że ciemna twarz Syryjczyka czyniła się szara z bólu i ze wzruszenia, jakie nim owładnęło.
Prowadził oddział wolno, coraz wolniej, czasem przystawał i rozognionym wzrokiem wodził dokoła, jakby szukając miejsca do ucieczki, ale wtedy w cieniach spostrzegał groźną twarz dowódcy i posępne błyski źrenic żołnierzy, którzy go pilnowali.
Weszli wkońcu na via Apia i tam pod ogrodem jakiegoś domu, patrzącego na Rzym, położony niżej, oświetlonemi oknami, Theodatos przysiadł, a dowódca oddziału zagwizdał w piszczałkę i ruszył naprzód, środkiem drogi, nie kryjąc się, a za nimi, z ogrodów, z winnic, z nizkich domów, z pod portyków małych świątyń wynurzała się coraz większa ciżba żołnierstwa, ale już w szeregu wojennym. Szli cicho, ale pomimo to stąpania kilkuset ludzi po twardych taflach bazaltu, jakim była wyłożona via Apia, rozlegały się głośnem echem i budziły, bo z portyków domów zaczęły wychylać się czarne twarze niewolników, niejedna zasuwa otwierała się z okna i wyglądała z niego zdumiona twarz kwiryty, ale wtedy dziesiętnicy, idący po bokach głębokich szeregów, błyskali mieczami, a drzwi i zasuwy zamykały się bez szelestu, a twarze bladły w trwodze.
W cieniu wielkich drzew, gdzie stał posąg i szemrała fontanna, przystanęli na chwilę, zaszemrały rozkazy i cały oddział, rozbity na długie wstęgi, rozszedł się i okrążył szczyt wzgórza, na którem, wpośród strzępiastych sosen, stał nizki na pół rozwalony dom; tutaj było wejście do podziemi, znane tylko zdrajcy.
Theodatos posunął się szybko do domku, ale w pół drogi przystanął i spojrzał na Rzym, który z tej wysokości był widoczny, jak wielki rozlew kamiennych czworokątów płaskich. Księżyc wznosił się wysoko, góry tonęły w białej mgle, z której błyskały złocone dachy pałaców: na lewo, daleko, nad Tybrem, za cezarowymi ogrodami, rozciągało się morze mgły, a bliżej chaos domów i świątyń, zlanych w jedną białawą masę i powleczonych niebieskawą posnową księżycowego światła.
Patrzył na miasto rozszerzonemi źrenicami i dusza mu się skurczyła dziką prawie radością, bo sobie przypomniał obietnice Cezara, który za wydanie wejść do katakumb i za wydanie chrześcijan — dawał mu wolność, bogactwa i obywatelstwo rzymskie.
Szybko przystąpił do domku i zastukał umówionym sposobem.
— Baranek — powiedział głośno w otwór, jaki był w drzwiach.
— Wejdź w pokoju! — odpowiedział mu głos z wewnątrz.
— Zaczęła się już ofiara?
— Pewnie, bo przed chwilą wszedł Anicyusz, będzie dzisiaj czytał braciom list Pawła — odpowiadał człowiek spokojnie, wręczając mu zapalony skręt sznurów, oblepionych żywicą.
Theodatos wyciągnął rękę po światło, ale równocześnie pchnął szerokim mieczem w gardło starca, który rozkrzyżował tylko ręce i padł na wznak, rzężał chwilę, kopał nogami, darł paznogciami glinę podłogi i skonał. Trwało to wszystko chwil parę, poczem Syryjczyk wyszedł przed dom, gdzie czekał dowódca.
— Zejdę na dół, zobaczę, czy już są wszyscy, i zaraz dam znać.
— Pójdę z tobą — odpowiedział Rzymianin.
— Jak chcesz panie.
Weszli na mały dziedzińczyk, ukryty za domem, pomiędzy złomami kamienia, zarosły dzikim laurem i bluszczem, który się czepiał domów. Pod jednym z takich złomów było wejście do katakumb, ale tak ukryte, tak przysłonione bluszczem i zielenią i zatarasowane odłamami kamieni, że, nie wiedząc o niem, niepodobieństwem było je odnaleźć.
Theodatos odwalił kamienie i zaczął pierwszy schodzić po wydeptanych schodach, kutych w stwardniałym tufie; Rzymianin szedł za nim z obnażonym mieczem w pogotowiu.
Ogarnęła ich głęboka noc i cichość grobu. Stęchłe a suche powietrze buchnęło z czeluści, z nieskończonych czarnych gardzieli kurytarzów; z nieznanych głębin, w które się zapuścili, strach powiał na nich skrzydłami milczenia, ale Theodatos szedł śmiało naprzód dobrze znanymi kurytarzami, którymi tyle razy chodził słuchać opowiadań o dobrym Bogu, o Baranku, o wieczności.
Na tle tej nocy strasznej tliły się gdzieniegdzie po niszach głębokich, lampki oliwne i niby motyle trzepotały złotemi skrzydłami, wskazując drogę wiernym.
— Daleko jeszcze? — zapytał Rzymianin cicho i lękliwie, bo jego nieustraszone serce zaczął przenikać strach zabobonny.
— Daleko! — odpowiedział Theodatos, wsłuchując się w głuche echo własnego głosu, które długo brzmiało.
A potem na każdym rozstaju kurytarzy, jakby umacniając własną duszę, powtarzał sobie cicho:
— Wolność! Wolność!
I ciężkie brwi syryjskie opadały mu na źrenice, z których strzelały błyskawice radości tak silnej, tak nagłej, tak oślepiającej, że przystawał na chwilę, aby zebrać siły, ale zaraz iść musiał, bo Rzymianin uderzał go lekko mieczem po ramieniu i zimno szeptał:
— Prowadź!
Więc szedł, a gdy weszli na jakiś placyk wewnętrzny, z którego rozchodził się cały labirynt czarnych korytarzy, obejrzał się za siebie. Rzymianin był siny ze strachu i przerażonym wzrokiem wodził po ścianach, w których, niby w szufladach, ozdobionych napisami i godłami, leżały setki umarłych i umęczonych chrześcijan. Stanęli nieruchomo, bo z dali nieznanej, z tych głębin, otwierających setki czarnych paszczy, w tej ciszy śmiertelnej, rozbrzmiał słabo odgłos śpiewów i dźwięczał tak strasznie i grobowo, że pobledli śmiertelnie; śpiew ciągnął się długo i brzmiał, jak ponura a senna lamentacya umarłych, niby hymn grobów.
Śpiew umilkł, a oni jeszcze słuchali, pełni przerażenia, tej nieopowiedzianej ciszy, jaka zapanowała, przerywanej tylko trzaskiem i syczeniem żywicznych sznurów płonących i szalonym rytmem serc i krwi szumiącej w skroniach.
— Prowadź! — syknął Rzymianin, rzucając się naprzód, bo wolał raczej śmierć, niż to uczucie strachu, jakie nim owładało coraz potężniej.
Poszli pośpiesznie. Theodatos zapewniał, iż niedaleko, i było niedaleko, ale i z nim dziać się zaczynało coś strasznego, zatrzymywał się co chwila, przecierał oczy, utwierdzał się, że ma miecz przy boku, dotykał się ścian korytarzy, powtarzał sobie co chwila: wolność! wolność! — ale pomimo to miał duszę pełną coraz potężniejszego przerażenia, a w jednej z kaplic, jakich było mnóstwo w katakumbach, długo się przyglądał niedołężnemu malowidłu Chrystusa z barankiem na ramionach i potem pobiegł prawie do świateł, jakie ukazały się w głębi i do głosów ludzkich, jakie wyraźnie słychać było.
Rzymianin pozostał w cieniu, a on przysunął się do otworu, z którego buchało światło i zajrzał do wnętrza kaplicy.
Starzec, który go błogosławił na drodze, siedział w pośrodku w białej, egipskiej szacie kapłanów i równym, a mocnym głosem czytał:
— „Błogosławcie prześladujących was; błogosławcie, a nie przeklinajcie“.
„Nie mścijcie się sami, albowiem: Mnie pomsta; ja oddam — mówi Pan“.
„Nie daj się zwyciężyć złemu“.
Ale Theodatos nie słyszał nic i nic nie widział; oczy jego pociągnął Chrystus, stojący na ołtarzu, niezgrabny, barbarzyński posąg polichromowany, który wyciągał ręce na kaplicę, nad głowy wiernych; żółte światło pochodni i lampek wiszących na ścianach, oświetlało jego twarz chudą, dziwnie słodką i te ręce długie, błogosławiące i przygarniające do siebie z miłością cały ten tłum zasłuchanych w słowa starca.
Pochodnie dymiły krwawemi smugami ku górze, do otworu, którym wpływało powietrze, światła i mroki pełzały po nagich, ziemistych ścianach, po niszach, po głowach siwych starców, kobiet i dzieci, słowa święte rozchodziły się jak szmer wchłaniany przez wszystkie dusze, czasem westchnienie zrywało się, czasem płacz mocny zatrząsł piersiami, czasem krótki wstrząsający krzyk zadźwięczał, gdy starzec wspominał poległych za wiarę i znowu rozlewała się cisza, tylko oczy braci biegły do twarzy słodkiej Baranka, tylko głowy pełne stygmatów przyszłych męczeństw korzyły się przed nim i pochylały, jak kłosy przed żeńcem pańskim.
Theodatos się cofnął, bo poczuł na ramieniu miecz Rzymianina, odeszli w milczeniu kilka kroków.
— Prędzej, panie prędzej. Są wszyscy, są wszyscy, wszystkich rzucę pod cezarowe nogi, wszystkich ci, panie, oddaję i kapłanów i braci i neofitów, wszystkich! Widziałeś panie, tam był szlachetny Rufus, trybun! — bełkotał prędko, gorączkowo, prawie nieprzytomnie, ale Rzymianin nie odrzekł nic, podniósł tylko swój skręt świecący do góry, oświetlił nim twarz Syryjczyka i plunął w nią całą wzgardą.
Theodatos zaczął biedz śpiesznie, ale gdy doszli do pierwszej rotundy, skąd pełzły we wszystkie strony szyje kurytarzów, wzdrygnął się i rzucił w tył.
Chrystus stał z wyciągniętemi rękami i patrzył na niego.
Syryjczyk rzucił się w drugi kurytarz, bo znał wszystkie wyjścia i zaczął przecierać sobie oczy.
Chrystus stał z wyciągniętemi rękami i patrzył na niego słodkim, jasnym wzrokiem.
Syryjczyk stanął, fala strachu zalała mu serce i zatrzęsła nim tak mocno, że przyparł się do ściany i stał długo z zamkniętemi oczami, nie śmiejąc się poruszyć, nie śmiejąc odetchnąć... aż ochłonąwszy, obejrzał się trwożnie i, jakby gnany przez furye, rzucił się w pierwszy lepszy korytarz, ale i tam —
Chrystus stał z wyciągniętemi rękami, jaśniejący, olbrzymi i patrzył na niego...
Theodatos zawył rykiem szaleństwa, rzucił pochodnię, zwinął się w kłębek ze strachu i oślepły, nieprzytomny powrócił do rotundy, rzucał się w przejścia, cofał, pełzał, padał na ziemię, ranił o ściany, wył z bezsilności i strachu, bo wszędzie Chrystus zagradzał mu drogę, wszędzie spotykał tę jaśniejącą, promienną, otoczoną nimbem postać, wszędzie widział wyciągające się do siebie ręce, wszędzie widział Jego twarz jasną; wszędzie patrzyły na niego jasne, przenikliwe, straszne oczy; wszędzie... wszędzie...
Obłąkany, przysłonił sobie głowę płaszczem, zapomniał o Rzymianinie, który pozostał sam w tych strasznych głębiach i krzyczał nieludzkim głosem o zmiłowanie, uciekał głuchemi pustyniami podziemi, straciwszy świadomość, gdzie biegnie, co się z nim dzieje, gnany tylko szaleństwem, rozpaczą i echami krzyków, jakie za nim biegły, niby szumy śmierci, lecącej za nim. Chciał wrócić do kaplicy, chciał żebrać zmiłowania, iść nawet na mękę, ale chociaż słyszał śpiewy braci, chociaż widział już światła, chociaż czuł, że muszą być niedaleko, trafić nie mógł, wyjść nie mógł, pozostać nie mógł...
Więc w ostatniej męce, w najwyższem napięciu strachu i rozpaczy, wyciągnął miecz i rzucił się z nim na to jaśniejące widmo z wyciągniętemi rękami, które mu wszędzie drogę zagradzało; miecz przeszył powietrze, a Syryjczyk ostatniemi włóknami czucia i świadomości zrozumiał, że go obejmuje dwoje wyciągniętych rąk i że jakiś cichy głos, głos grobu i wieczności rozległ się w nim:
— Za swoją wolność chcesz sprzedać wolność wszystkich, Theodatosie?...
∗
∗ ∗ |
Cezar napróżno tej nocy i następnych oczekiwał powrotu dowódcy więźniów i Theodatosa.
