Przejdź do zawartości

Kobieta trzydziestoletnia (tłum. Boy-Żeleński)/I

Z Wikiźródeł, wolnej biblioteki
<<< Dane tekstu >>>
Autor Honoré de Balzac
Tytuł Kobieta trzydziestoletnia
Wydawca Biblioteka Boya
Data wyd. 1934
Druk Zakłady Wydawnicze M. Arct S. A.
Miejsce wyd. Warszawa
Tłumacz Tadeusz Boy-Żeleński
Tytuł orygin. La Femme de trente ans
Źródło Skany na Commons
Inne Cały tekst
Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI 
Indeks stron


I
PIERWSZE BŁĘDY

Było to w początku kwietnia r. 1813, w niedzielę. Ranek wróżył jeden z owych pięknych dni, w których paryżanie pierwszy raz w roku widzą bruk bez błota i niebo bez chmur. Przed południem, wykwintny kabrjolet, zaprzężony w parę rączych koników, skręcił w ulicę Rivoli z ulicy Castiglione i zatrzymał się za kilkoma pojazdami u tarasy des Feuillants. Lekki ten pojazd prowadził człowiek o wyglądzie stroskanym i chorowitym. Siwiejące włosy, niedostatecznie okrywające żółtą czaszkę, postarzały go przedwcześnie. Rzucił lejce konnemu lokajowi jadącemu z tyłu, aby pomóc wysiąść młodej dziewczynie, której subtelna uroda ściągnęła uwagę przechodniów.
Mała osóbka, znalazłszy się na stopniu, pozwoliła się ująć wpół i okoliła ramionami szyję swego opiekuna, który ją postawił na chodniku, nie zmiąwszy falbanek zielonej rypsowej sukienki. Kochanek nie byłby tak uważny. Nieznajomy musiał być ojcem tej dziewczynki, która, nie dziękując, ujęła go poufale pod ramię i pociągnęła do ogrodu. Stary ojciec zauważył zachwycone spojrzenia paru młodych ludzi; smutek na jego twarzy pierzchnął na chwilę. Mimo iż oddawna doszedł wieku, w którym mężczyznom trzeba się zadowolić zwodnemi uciechami próżności, uśmiechnął się.
— Biorą cię za moją żonę, szepnął do młodej osóbki, prostując się i krocząc powoli, ku jej rozpaczy.
Widocznie dumny był z córki i bardziej może od niej cieszył się spojrzeniami, jakiem i ciekawi obejmowali jej branżowe prunelowe ciżemki, rozkoszną kibić pod lekką sukienką, oraz świeżą szyjkę wychylającą się z haftowanego kołnierzyka. Żywszy ruch podnosił niekiedy suknię dziewczyny i pozwalał oglądać ponad ciżemkami zgrabną nóżkę w gładkiej ażurowej pończoszce. Toteż niejeden przechodzień wyprzedził tę parę, aby ujrzeć raz jeszcze młodą twarzyczkę, dokoła której igrały ciemne pukle. Białość jej i rumieniec podnosił jeszcze odblask różowego atłasu, którym podbity był wykwintny kapturek; a niemniej pragnienie i niecierpliwość, iskrzące się w rysach ładnej osóbki. Niewinny spryt błyszczał w czarnych oczach, wyciętych w migdał, strojnych ładnym łukiem brwi, długiemi rzęsami, oczach wilgotnych i lśniących. Życie i młodość roztaczały swoje skarby na tej figlarnej twarzyczce i na biuście powabnym, mimo paska, umieszczonego ówczesną modą pod samami piersiami.
Nieczuła na hołdy, dziewczyna patrzyła z wyraźnym niepokojem na pałac Tuilleryj, będący widocznie celem jej niecierpliwej przechadzki. Było trzy kwadranse na dwunastą. Mimo że godzina była wczesna, wiele kobiet, wyraźnie postrojonych, wracało z pałacu, odwracając głowę z dąsem, jakby nierade że się spóźniły na upragnione widowisko. Kilka słów niezadowolenia, jakie piękna nieznajoma pochwyciła na ustach strojnych kobiet, zaniepokoiło ją widocznie. Starzec śledził okiem bardziej ciekawem niż drwiącem oznaki niecierpliwości i lęku, malujące się na uroczej twarzy towarzyszki; a przyglądał się jej zbyt bacznie, aby pod tem spojrzeniem nie kryła się jakaś myśl ojcowska.
Była to trzynasta niedziela roku 1813. Za dwa dni Napoleon miał ruszyć na ową nieszczęsną kampanję, w której miał stracić kolejno Bessieres’a i Duroc’a, wygrać pamiętne bitwy pod Lützen i Bautzen, patrzeć na zdradę Austrji, Saksonji, Bawarji i Bernadotte’a, i stoczyć straszliwy bój pod Lipskiem. Wspaniała parada, zarządzona przez cesarza, miała być ostatnią z parad, które tak długo budziły podziw paryżan i cudzoziemców. Stara gwardja gotowała się po raz ostatni wykonać uczone obroty, których dokładność zdumiewała niekiedy samego olbrzyma, gotującego się do pojedynku z Europą. Smutne uczucie przywiodło do Tuilleryj świetną i ciekawą publiczność. Każdy niejako odgadywał przyszłość i przeczuwał może, iż nieraz wyobraźnia będzie musiała odtworzyć sobie obraz tej sceny, kiedy ta heroiczna epoka Francji nabędzie, jak dziś, odcienia niemal bajki.
— Prędzej, prędzej, ojcze, przymilała się panienka, ciągnąc za sobą starca. — Słyszę bębny.
— To wojsko wchodzi do Tuilleryj, odparł ojciec.
— Albo defiluje, wszyscy wracają! odparła z dziecinną goryczą, która sprawiła, że starzec się uśmiechnął.
— Parada zaczyna się dopiero o wpół do pierwszej, rzekł ojciec, ledwie mogąc nadążyć porywczej dziewczynie.
Idąc, machała prawą ręką, jakgdyby sobie pomagała w biegu. Mała jej rączka w obcisłej rękawiczce gniotła niecierpliwie chusteczkę, podobna wiosłu prującemu fale. Starzec uśmiechał się, ale chwilami wyraz troski osmucał jego wyschłą twarz. Miłość do tego ślicznego stworzenia sprawiała, iż zarówno cieszył się teraźniejszością, co lękał się przyszłości. Mówił niejako sam do siebie:
— Jest szczęśliwa dzisiaj, czy będzie nią zawsze?
Bo starcy skłonni są darzyć własnemi cierpieniami przyszłość młodych. Kiedy ojciec z córką dotarli do pawilonu, z którego powiewała trójbarwna chorągiew i którędy przechodzi się z Tuilleryj na plac Karuzeli, warty ozwały się surowo: „Już nie wolno!“
Dziewczyna wspięła się na palcach i ujrzała tłum strojnych kobiet po obu stronach marmurowej arkady, przez którą miał wyjść cesarz.
— Widzisz, ojcze, wyszliśmy za późno.
Strapiona minka zdradzała, jak bardzo zależało jej na tem, aby być na rewji.
— A więc, Julciu, chodźmy; nie lubisz tłoku.
— Zostańmy, papo. Stąd mogę choć widzieć cesarza; gdyby zginął w tej kampanji, nigdybym go nie widziała.
Ojciec zadrżał, słysząc te samolubne słowa, bo córka miała łzy w oczach. Spojrzał na nią, spostrzegł pod przymkniętą powieką parę łez, wyciśniętych nietyle zawodem, ile jednem z owych pierwszych zmartwień, których tajemnicę nietrudno odgadnąć staremu ojcu. Naraz Julja zarumieniła się i wydała lekki krzyk, którego nie zrozumiał ani szyldwach, ani starzec. Na ten krzyk, oficer, który biegł ku schodom, odwrócił się, zbliżył się do arkady, poznał młodą osobę zasłoniętą przez grenadjerskie bermyce, i natychmiast uchylił dla tej pary wydany przez siebie zakaz. Następnie, nie troszcząc się o szemranie wykwintnego tłumu oblegającego arkadę, przyciągnął zlekka ku sobie uszczęśliwione dziewczę.
— Nie dziwi mnie już jej gniew ani pośpiech, skoro ty jesteś na służbie, rzekł starzec wpół drwiąco do oficera.
— Drogi panie, odparł młodzieniec, jeżeli państwo chcecie mieć dobre miejsce, nie traćmy czasu na gawędę. Cesarz nie lubi czekać, a marszałek posyła mnie aby go uprzedzić.
To mówiąc, ujął dość poufale rękę Julji i pociągnął ją w stronę Karuzelu. Julja spostrzegła ze zdumieniem tłum, cisnący się między szaremi murami pałacu a łańcuchem okalającym wielki, piaskiem wysypany dziedziniec. Kordon, ustawiony aby zabezpieczyć miejsce dla cesarza i sztabu, z trudnością bronił się naciskowi tłumu, brzęczącego jak rój pszczół.
— To będzie bardzo ładnie? spytała Julja z uśmiechem.
— Niechże pani uważa! wykrzyknął oficer, ujmując Julję wpół i unosząc ją zręcznie, aby ją postawić tuż koło kolumny.
Gdyby nie ten energiczny gest, ciekawą jego kuzynkę byłby potrącił biały koń w aksamitnym złoto-zielonym rzędzie. Mameluk Napoleona trzymał go za uzdę, prawie pod arkadą, o dziesięć kroków za innemi końmi, czekającemi na świtę cesarza. Młody człowiek umieścił ojca i córkę koło słupa, przed tłumem, i skinieniem głowy polecił ich dwom starym grenadjerom. Kiedy oficer wracał do pałacu, wyraz radości i szczęścia zajął na jego twarzy miejsce lęku, spowodowanego nagłym ruchem konia: Julja ścisnęła mu tajemnie rękę, aby podziękować za tę drobną usługę, czy aby rzec: „Zobaczę pana nareszcie!” Skinęła nawet główką w odpowiedzi na pełen szacunku ukłon, jaki oficer złożył, zanim znikł szybko.
Starzec, który jakgdyby umyślnie zostawił młodych, stał poważnie za córką, ale przyglądał się jej ukradkiem, udając — aby jej nie spłoszyć — że pochłonięty jest wspaniałem widowiskiem, jakie przedstawiał w tej chwili Karuzel. Kiedy Julja zwróciła na ojca wzrok niespokojnego uczniaka, starzec odpowiedział łagodnym i wesołym uśmiechem; ale bystre jego oko biegło za oficerem aż do arkady i żaden szczegół tej krótkiej sceny nie uszedł jego baczenia.
— Co za piękny widok, szepnęła Julja, ściskając ojca za rękę.
Wspaniały, malowniczy obraz, jaki przedstawiał w tej chwili Karuzel, wydarł ten okrzyk tysiącom widzów. Wszystkie twarze były olśnione. Drugi rząd publiczności, równie stłoczony jak ten w którym znajdował się starzec z córką, zajmował, równolegle do pałacu, szczupłą przestrzeń wzdłuż kraty. Barwne stroje kobiet uwydatniały olbrzymi czworobok, jaki tworzą zabudowania Tuilleryj oraz świeżo wówczas założone sztachety. Pułki starej gwardji, które miały odbyć rewję, wypełniały to obszerne pole, tworząc nawprost pałacu imponujące błękitne linje grube na dziesięć szeregów. Poza tą przestrzenią i w samym Karuzelu znajdowały się, równolegle ustawione, pułki piechoty i kawalerji, gotujące się do defilady pod łukiem tryumfalnym, na którego szczycie widniały w owej epoce wspaniałe weneckie konie. Muzyka wojskowa, umieszczona pod galerjami Luwru, zakryta była przez pełniących służbę polskich lansjerów. Większa część wysypanego piaskiem czworoboku była pusta, niby arena, przygotowana dla poruszeń owych niemych ciał, których masy, rozmieszczone z całą symetrją sztuki wojennej, odbijały promienie słońca w trójgraniastych zwierciadłach dziesięciu tysięcy bagnetów. Wiatr, poruszając kitki żołnierskie, kołysał niemi jak lasem gnącym się pod naporem wichru. Te stare pułki, błyszczące i nieme, uderzały tysiąc wiem i kontrastami barw, zrodzonemi z rozmaitości mundurów, wyłogów, broni i akselbantów.
Ten olbrzymi obraz, miniatura pola bitwy przed walką, znalazł bogatą i poetyczną ramę w majestatycznych budynkach, których nieruchomość naśladowali niejako wodzowie i Kołnierze. Widz mimowoli porównywał te mury ludzi z murami z kamienia. Wiosenne słońce, zalewające swym blaskiem porówna ściany wzniesione wczoraj? jak stare odwieczne mury, oświecało w całej pełni niezliczone ogorzałe twarze, opowiadające o niebezpieczeństwach minionych i oczekujące poważnie niebezpieczeństw przyszłych. Jedynie pułkownicy krążyli poza frontem, utworzonym przez tych bohaterskich ludzi. Dalej, za masą owych wojsk, upstrzonych srebrem, błękitem, purpurą i złotem, ciekawi mogli ujrzeć trójbarwne chorągiewki sześciu niezmordowanych jeźdźców polskich, którzy, podobni psom prowadzącym trzodę, uganiali wciąż między wojskiem a publicznością, aby ciekawym nie dać przekroczyć szczupłego miejsca, jakie im wyznaczono przy kracie. Gdyby nie ten ruch, możnaby mniemać, że się jest w pałacu śpiącej królewny. Wietrzyk wiosenny, który wiał przez bermyce grenadjerów, uwydatniał nieruchomość żołnierzy, jak głuchy szmer tłumu pogłębiał ich milczenie. Czasami tylko odgłos bębenka lub mimowolne potrącenie wielkiego bębna, powtórzone przez echa pałacu, przypominały odległy grzmot zwiastujący burzę.
Nieopisany zapał czuło się w oczekującym tłumie. Francja miała się pożegnać z Napoleonem w przededniu kampanji, której niebezpieczeństwa rozumiał najlichszy z mieszkańców. Tym razem chodziło dla cesarstwa o kwestję bytu. Ta myśl ożywiała zarówno cywilną ludność jak armję, które cisnęły się, jednako milczące, na placu, gdzie władały orły i genjusz Napoleona.
Ci żołnierze, nadzieja Francji, ci żołnierze, ostatnia kropla jej krwi, również byli przedmiotem niespokojnej ciekawości widzów. Między większością obecnych a wojskowymi odbywały się pożegnania, może na wieki; ale wszystkie serca, nawet najbardziej wrogie cesarzowi, słały do nieba modły za chwałę ojczyzny. Ludzie najbardziej zmęczeni walką między Europą a Francją, odłożyli swoje nienawiści przechodząc pod łukiem tryumfalnym, pojmując że w dniu niebezpieczeństwa, Napoleon, to cała Francja.
Zegar pałacowy wydzwonił wpół. W tej chwili szmer tłumu ucichł; cisza stała się tak głęboka, że usłyszałoby się głos dziecka. Starzec i jego córka, którzy zdawali się żyć jedynie wzrokiem, usłyszeli dźwięk ostróg oraz szczęk szabel, rozlegający się pod przysionkiem pałacu.
Mały człowiek, dość otyły, ubrany w zielony mundur, w białych spodniach, w butach ze sztylpami, ukazał się nagle. Na głowie miał trój graniasty kapelusz, mający tyleż uroku co i sam człowiek; szeroka wstęga Legji Honorowej bujała mu na piersi; niewielka szpada u boku. Człowieka tego spostrzegły wszystkie oczy, naraz, ze wszystkich punktów. Natychmiast ozwały się bębny, dwie orkiestry uderzyły akord, którego wojenny ton podjęły wszystkie instrumenty od najsłodszego fletu aż do wielkiego bębna. Na tę męską pobudkę serca zadrżały, chorągwie pochyliły się, żołnierze sprezentowali broń jednomyślnym i regularnym ruchem, który wstrząsnął wszystkie fuzje od pierwszego do ostatniego szeregu. Komenda przebiegała od szeregu do szeregu jak echo. Rozentuzjazmowany tłum wydawał okrzyki: „Niech żyje cesarz!“ Wszystko zaczęło drżeć, poruszać się, chwiać. Napoleon wsiadł na konia. Gest ten nadał życie tym milczącym masom, dał głos instrumentom, rozmach orłom i sztandarom, wzruszenie twarzom. Wyniosłe mury starego pałacu zdawały się krzyczeć również: „Niech żyje cesarz!“ To było już coś nadludzkiego, to był czar, wizja potęgi bożej lub raczej przelotny obraz tego tak przelotnego panowania. Człowiek otoczony taką miłością, entuzjazmem, poświęceniem, życzeniami, człowiek, dla którego słońce spędziło chmury z nieba, siedział na koniu, o trzy kroki przed złocistą świtą, mając Wielkiego Marszałka po lewej ręce, a marszałka służbowego po prawej. Wśród tylu wrażeń jakie budził, żaden rys jego twarzy nie drgnął.
— Och, tak. Pod Wagram w największym ogniu, pod Moskwą pośród trupów, ON zawsze jest jednako spokojny!
Taką odpowiedź dał na liczne pytania grenadjer, który znajdował się koło młodej dziewczyny. Julja utonęła na chwilę w tej twarzy, której spokój świadczył o pewności i mocy. Cesarz spostrzegł pannę de Chatillonest i pochylił się do Duroca, aby mu szepnąć coś, co wywołało uśmiech Wielkiego Marszałka. Zaczęły się manewry. Jeśli dotychczas młoda osóbka dzieliła swą uwagę między niewzruszoną twarz Napoleona a błękitne, zielone i czerwone linje wojska, w tej chwili, wśród szybkich i regularnych poruszeń starych żołnierzy, zajęła się prawie wyłącznie młodym oficerem, który uwijał się między szeregami i wracał niestrudzenie do grupy, na której czele błyszczała skromna postać Napoleona. Oficer ten, siedzący na pysznym karym koniu, wyróżniał się w pstrym tłumie błękitnym mundurem ordynansów cesarza. Hafty błyszczały w słońcu tak jasno, a smukła kitka na czaku migotała tak żywym blaskiem, że widzowie mimowoli przyrównywali go do błękitnego ognika, do niewidzialnej duszy, której cesarz kazał ożywiać i prowadzić bataljony. Broń migotała ogniem, kiedy, na znak dany jedynie jego oczami, szeregi łamały się, skupiały, przewalały się niby odmęt mórz, lub przepływały przed nim niby długie, proste i wysokie fale, jakiemi rozgniewany ocean ciska o brzegi.
Kiedy manewry się skończyły, oficer ordynansowy nadjechał pędem i zatrzymał się przed cesarzem, czekając rozkazów. W tej chwili był o dwadzieścia kroków od Julji, nawprost grupy cesarskiej, w postawie dość podobnej do tej, jaką Gerard dał generałowi Rapp w obrazie przedstawiającym bitwę pod Austerlitz. Dziewczyna mogła wówczas podziwiać swego wybrańca w całym jego marsowym blasku.
Pułkownik Wiktor d’Aiglemont, liczący ledwie trzydzieści lat, był wysoki, smukły, dobrze zbudowany, a przymioty te uwydatniały się najlepiej wówczas kiedy powodował koniem; kształtny grzbiet zwierzęcia giął się niejako pod jego ręką. Męska i smagła twarz posiadała ów niewytłumaczony czar, jaki daje młodym ludziom doskonała regularność rysów. Czoło miał szerokie i wyniosłe. Płomienne oczy, ocienione gęstemi brwiami i okolone długiemi rzęsami, rysowały się białym owalem między temi dwiema czarnemi linjami. Nos był zgrabny jak łuk orlego dzioba. Czerwień ust lśniła pod obowiązującym czarnym wąsikiem. Szerokie i rumiane paliczki barwiły się ciemniejszemu tonami, świadczącemi o niepospolitej sile. Cała twarz, nosząca piętno dzielności i odwagi, przedstawiała typ, jakiego szuka dziś artysta, kiedy chce przedstawić bohatera cesarskiej Francji. Koń, zlany potem, niecierpliwie kręcący głową, zaryty przedniemi nogami w ziemię, machał długim i obfitym ogonem, a posłuszeństwo jego było żywym obrazem posłuszeństwa jego pana wobec cesarza. Widząc swego ukochanego tak chciwie chwytającego spojrzenia Napoleona, Julja uczuła drgnienie zazdrości na myśl że on jeszcze na nią nie spojrzał.
Naraz, na jedno słowo, wyrzeczone przez władcę, Wiktor spina konia i puszcza się galopem; ale cień kolumny padający na piasek przeraża konia, który się płoszy, cofa, staje dęba. Julja wydaje krzyk, blednie, wszyscy patrzą na nią ciekawie, ona nie widzi nikogo; oczy jej wpiły się w zbyt ognistego konia, którego oficer karci, spiesząc z rozkazem Napoleona. Wzruszenia te tak pochłonęły Julję, że bezwiednie uczepiła się ręki ojca, zdradzając mu mimowoli swoje myśli drżeniem palców. Kiedy Wiktor omal nie runął z koniem, uczepiła się ojca jeszcze silniej, jakgdyby jej samej groził upadek. Starzec spoglądał z posępnym niepokojem na rozjaśnioną twarz córki; litość, zazdrość, nawet żal odbiły się w jego zmarszczkach. Ale kiedy niezwykły blask ócz Julji, kiedy jej krzyk oraz konwulsyjny skurcz palców zdradziły mu do reszty tajemną jej miłość, musiał ujrzeć zapewne jakąś smutną wizję przyszłości, bo twarz jego przybrała złowrogi wyraz. W tej chwili dusza Julji jakgdyby przeszła w duszę oficera. Myśl okrutniejsza od wszystkich tych które gnębiły go dotąd, ściągnęła zbolałą twarz starca, kiedy ujrzał, jak d’Aiglemont, mijając ich, wymienił spojrzenie z Julją, której oczy były wilgotne a policzki zarumieniły się żywo. Pociągnął żywo córkę do ogrodu.
— Ależ ojcze, rzekła, są jeszcze na placu pułki, które będą manewrować.
— Nie, dziecko, cała armja defiluje.
— Mnie się zdaje, papo, że ty się mylisz. Pan d’Aiglemont właśnie dał rozkaz...
— Moje dziecko, jestem cierpiący i nie mogę zostać.
Julja bez trudu uwierzyła ojcu, kiedy spojrzała na jego twarz, która, pod wpływem rodzicielskich niepokojów, przybrała wyraz znękany.
— Bardzo cierpisz? spytała obojętnie, tak dalece myśl jej była gdzieindziej.
— Czyż każdy dzień nie jest mi darowany? odparł starzec.
— Znowu mnie chcesz martwić, mówiąc mi o śmierci. Byłam tak wesoła! Zaraz proszę mi wypędzić te czarne myśli.
— Ach, westchnął ojciec, zepsute dziecko. Najlepsze serca bywają bardzo okrutne. Oddać wam życie, myśleć jedynie o was, pracować na wasz dobrobyt, poświęcić waszym kaprysom istnienie, ubóstwiać was, oddać nawet krew, więc to nic? Ach, tak, wszystko przyjmujecie niedbale. Aby wciąż zdobywać wasze uśmiechy i waszą łaskawą miłość, trzeb aby mieć potęgę Boga. A potem, w końcu, przychodzi inny! kochanek, mąż, i wydzierają nam wasze serca.
Julja spojrzała zdziwiona na ojca, który szedł wolno i patrzył na nią blado.
— Kryjecie się nawet przed nami, ciągnął, ale może i przed sobą...
— Co ty mówisz, ojcze?
— Myślę, Juljo, że ty masz jakąś tajemnicę. Ty kochasz, podjął żywo starzec, widząc rumieniec córki. — Och! łudziłem się, że pozostaniesz wierna staremu ojcu aż do jego śmierci, spodziewałem się zachować cię przy sobie, szczęśliwą i świetną, podziwiać cię taką jaką byłaś dotąd. Nie znając twego losu, mógłbym roić dla ciebie spokojną przyszłość; ale obecnie niepodobna mi wierzyć w twoje szczęście, bo ty bardziej jeszcze kochasz w nim pułkownika niż kuzyna. To dla mnie jasne.
— A czemuż nie byłoby mi wolno kochać go? spytała z żywą ciekawością.
— Ach, Juljo, nie zrozumiałabyś ranie, odparł ojciec z westchnieniem.
— Powiedz i tak, ojczulku, odrzekła figlarnie.
— A więc, dziecko, posłuchaj mnie. Młode dziewczyny tworzą sobie często szlachetne i urocze obrazy, idealne postacie, mają fantastyczne pojęcia o ludziach, o uczuciach, o świecie; stroją niewinnie kogoś w te wymarzone przez siebie doskonałości i wierzą w nie. Kochają w wybranym urojoną istotę; ale później, kiedy już nie pora się ratować, ten zwodny pozór, to pierwsze ich bożyszcze, zmienia się we wstrętny szkielet. Juljo, wolałbym abyś pokochała starca, niż właśnie pułkownika. Ach, gdybym mógł ci pokazać życie na dziesięć lat naprzód, przyznałabyś słuszność memu doświadczeniu. Znam Wiktora: wesołość jego jest tępa, żołdacka; on sam jest bez zdolności, a rozrzutny. To jeden z ludzi, których niebo stworzyło, aby jedli i trawili cztery razy dziennie, spali, kochali pierwszą lepszą i bili się. Nie rozumie życia. Jego dobre serce, bo on ma dobre serce, sprawi, że odda czasem sakiewkę biedakowi, koledze; ale jest gruboskórny, nie posiada owej delikatności serca, która każe nam się poświęcić szczęściu kobiety; jest nieuk, samolub... Ma dużo ale.
— Jednak, ojcze, musi mieć rozum i zdolności, skoro zastał pułkownikiem...
— Moje dziecko, Wiktor zostanie całe życie pułkownikiem. Nie spotkałem jeszcze nikogo, ktoby mi się wydał godny ciebie, ciągnął starzec w podnieceniu.
Zatrzymał się chwilę, przypatrzył się córce, i dodał:
— Ale, moja biedna Julciu, ty jesteś za młoda, za wątła, za delikatna, aby znosić przykrości i utrapienia małżeństwa. Wiktora psuli rodzice tak samo jak ciebie psuliśmy oboje z matką. Jakim cudem was dwoje, upartych, samowolnych, zgodziłoby się z sobą? Będziesz albo ofiarą albo tyranem. Jedno i drugie jest nieszczęściem dla kobiety. Ale ty jesteś łagodna i skromna; pierwsza się ugniesz. Przytem ty masz, rzekł zmienionym głosem, wdzięk uczuć, którego on nie oceni, a wówczas...
Nie dokończył, łzy go dławiły.
— Wiktor, dodał po pauzie, urazi wszystkie naiwne przymioty twojej młodej duszy. Znam wojskowych, moja Julciu, żyłem wśród nich, w armji. Rzadko serce tych ludzi zwycięża nawyki zrodzone z niedoli lub z przygód ich awanturniczego życia.
Chcesz zatem, ojcze, odparła Julja wpół żartem, pogwałcić moje uczucia, wydać mnie za mąż dla siebie, nie dla mnie?
— Dla siebie! wykrzyknął ojciec zdumiony, dla siebie! Ależ, dziecko, nie długo już będziesz słyszała mój głos gderający na ciebie przyjaźnie. Dzieci zawsze przypisują poświęcenia rodziców ich osobistym pobudkom. Idź za Wiktora, Juljo. Kiedyś gorzko będziesz opłakiwała jego nicość, nieporządek, egoizm, jego niedelikatność, gruboskórność, i tysiące zgryzot których zaznasz przez niego. Wówczas przypomnij sobie, że pod temi drzewami proroczy głos starego ojca próżno przemawiał do ciebie!
Starzec zamilkł, widząc że córka filuternie potrząsa głową. Doszli do bramy, przy której stał powóz. Przez tę chwilę panienka śledziła ukradkiem twarz ojca, powoli znikał dąs z jej twarzy. Głęboki ból wyryty na tem pochylonem czole sprawił na niej wrażenie.
— Przyrzekam ci, ojcze, rzekła łagodnym i wzruszonym głosem, nie wspomnieć ci o Wiktorze, póki się nie rozproszą twoje uprzedzenia.
Starzec popatrzył ma córkę zdziwiony. Łzy zakręciły mu się w oczach i spłynęły po policzkach. Nie mógł ucałować Julji wobec otaczającego tłumu, ale uścisnął czule jej rękę. Kiedy wsiadł do powozu, smutne myśli, które nagromadziły się na jego czole, pierzchły zupełnie. Lekki smutek córki niepokoił go o wiele mniej, niż niewinna radość, której tajemnica wymknęła się Julji podczas rewji.

W pierwszych dniach marca r. 1814, w niespełna rok po tej cesarskiej rewji, kolaska toczyła się z Amboise do Tours. Wyjechawszy z pod zieleni pod którą kryje się urząd pocztowy we Frillière, powóz pomknął tak chyżo, że w jednej chwili przybył na most na Cize, w miejscu gdzie ta rzeka wpada do Loary. Tu zatrzymał się. Rzemień zerwał się od gwałtownego pędu, jakim, na rozkaz swego pana, młody pocztyljon popędził cztery najsilniejsze konie. W ten sposób, dzięki przypadkowi, dwie osoby znajdujące się w kolasce, zbudzone nagle, miały sposobność ujrzeć jeden z najpiękniejszych widoków, jakiemi czarują oko urocze brzegi Loary. Na prawo, podróżny ogarnia jednem spojrzeniem wszystkie zakręty Cize, która jak srebrny wąż wije się wśród łąk połyskujących szmaragdem wczesnej wiosny. Na lewo — Loara w całej swej wspaniałości. Fale, marszczone zimnym wiatrem porannym, toczą się szeroką, majestatyczną płaszczyzną. Tu i ówdzie zielenią się wyspy wyłaniające się z wody, podobne ogniwom szmaragdowego naszyjnika. Z drugiej strony rzeki, najpiękniejsze wioski Turenji roztaczają, jak okiem sięgnąć, swoje skarby. W oddali oko zatrzymuje się aż na wzgórzach Cher, których wierzchołki rysowały się w tej chwili błyszczącą linją na czystym lazurze. W głębi obrazu, hen, poza młodą zielonością wysp, Tours wynurza się niby Wenecja z wód. Wieżyce starej katedry strzelają w niebo, stapiając się z fantastycznemi konturami obłoków. Za mostem, na którym, powóz się zatrzymał, podróżny ujrzał przed sobą, od Loary aż do Tours, łańcuch skał, rzucony jakby umyślnie przez kaprys przyrody, aby okuć tę rzekę, której fale nieustannie podmywają kamień. Widok ten zawsze budzi zdumienie podróżnych. Wioska Vouvray znajduje się tam jakby wtłoczona w gardziele i wyrwy tych skał, które tworzą łuk tuż przed mostem na Cize. Następnie, od Vouvray do Tours, krzesanice tego poszarpanego wzgórza zamieszkałe są przez ludność hodującą wino. Gdzieniegdzie znajdują się trzypiętrowe domy wyżłobione w skale i połączone niebezpiecznemi schodami również wykutemi w kamieniu. Szczytem dachu młoda dziewczyna w czerwonej spódnicy biegnie do swego ogrodu. Dym z komina wznosi się między szczepami i młodemi pędami wina. Rolnicy orzę prostopadłe pola. Staruszka, siedząc spokojnie na złomie podmytej skały, kręci swój kołowrotek pod kwitnącym migdałem, spoglądając na przejeżdżających u jej stóp podróżnych i uśmiecha się z ich przerażenia. Równie mało troszczy się o rozpadliny ziemne co o wiszące szczątki starego muru, którego podstawę utwierdzają jedynie korzenie pnącego się bluszczu. Pod młotem bednarzy rozbrzmiewają sklepienia napowietrznych piwnic. Ziemia jest wszędzie uprawna i wszędzie żyzna, tam gdzie natura odmówiła ziemi ludzkiemu przemysłowi. Toteż nic nad całą Loarą nie da się porównać z panoramą jaką Turenja nastręcza oczom podróżnego. Troisty obraz, któryśmy tu ledwie zaznaczyli, budzi w duszy wrażenie na zawsze odciskające się w pamięci; a kiedy sycił się niem poeta, w marzeniach swoich często będzie wskrzeszał te romantyczne, do bajki podobne widoki.
W chwili gdy powóz wjeżdżał na most, kilka białych żagli zamajaczyło między wysepkami Loary, dając nowy wdzięk uroczemu obrazowi. Zapachy nadbrzeżnych wierzb przepajały wnikliwą wonią wilgotny powiew. Głosy ptaków spływały się w bogaty koncert; jednotonny śpiew koziarza dawał mu akcent melancholji, okrzyki zaś marynarzy przypominały o dalekiem życiu. Miękkie mgły, kapryśnie czepiając się drzew, przydawały jeszcze harmonji temu pejzażowa. Była to Turenja w całej swej chwale, wiosna w całym przepychu. Ta część Francji, której wojska nieprzyjacielskie nie miały zamącić, była w tej chwili jedyną gdzie panował spokój; możnaby rzec, iż urągała najazdowi.
Głowa okryta wojskową czapeczką wychyliła się z powozu, skoro się zatrzymał. Niebawem, niecierpliwy wojskowy sam otworzył drzwiczki i wyskoczył aby połajać pocztyljona. Inteligencja, z jaką Tureńczyk naprawiał zerwany rzemień, uspokoiła pułkownika d‘Aiglemont, który wrócił do powozu przeciągając się dla rozprężenia zdrętwiałych członków; ziewnął, spojrzał na krajobraz i dotknął ramienia kobiety starannie otulonej w futra.
— Juljo, rzekł schrypłym głosem, obudźże się i patrz! Wspaniałe!
Julja wysunęła głowę. Miała na głowie kapturek podbity łasicą, a futro, w które się zawinęła, tak szczelnie okryło jej kształty, że można było widzieć tylko twarz. Julja d‘Aiglemont nie była już podobna do młodej dziewczyny, która tak radośnie biegła ongi na rewję. Twarz jej, zawsze delikatna, straciła rumieńce, które dawały jej niegdyś tyle blasku. Ciemne pukle rozfryzowane od nocnej wilgoci, uwydatniały matową bladość główki, której dawna żywość zdawała się uśpiona. Oczy błyszczały wprawdzie nienaturalnym ogniem, ale pod powiekami sinawe plamy znaczyły się na zmęczonych licach. Powiodła obojętnym wzrokiem po brzegach Loary, poczem, nie patrząc na uroczą dolinę Cize, cofnęła się w głąb i rzekła głosem, który na powietrzu zdawał się jeszcze słabszy.
— Tak, cudowne.
Widzimy, iż, na swoje nieszczęście, pokonała opór ojca.
— Juljo, nie chciałabyś mieszkać tutaj?
— Och! tu czy gdzieindziej... rzekła obojętnie.
— Czyś cierpiąca? spytał pułkownik.
— Nie, nie, odparła młoda kobieta z chwilowem ożywieniem. Popatrzyła na męża z uśmiechem i dodała:
— Spać mi się chce.
W tej chwili rozległ się galop. Wiktor d‘Aiglemont puścił rękę żony i obrócił głowę ku zakrętowi, jaki droga czyniła w tem miejscu. Z chwilą gdy Julja przestała czuć oko męża, wesołość, w jaką oblekła bladą twarz, znikła tak jakby zgasło jakieś światło. Nie ciekawa ani widoków ani tego kim był jeździec galopujący tak wściekle, wtuliła się w głąb powozu i patrzała przed siebie wzrokiem nie zdradzającym żadnego uczucia. Miała minę tak bezmyślną, jak chłop bretoński słuchający kazania.
Młody człowiek na rasowym koniu wynurzył się nagle z kępki topoli i kwitnącej tarniny.
— To Anglik, rzekł pułkownik.
— Tak, panie generale, odparł pocztyljon. To jeden z tych, co to (gadają ludzie) chcą połknąć całą Francję.
Nieznajomy był z liczby podróżników, którzy znaleźli się na kontynencie, w chwili gdy Napoleon zatrzymał wszystkich Anglików w odwet za pogwałcenie prawa narodów, popełnione przez gabinet Saint-Jamesa po zerwaniu traktatu w Amiens. Kaprys cesarza nie zostawił jeńców w miejscowościach gdzie ich pojmano, ani w tych które zrazu pozwolono im sobie wybrać. Tych, którzy przebywali w tej chwili w Turenji, przeniesiono tam z różnych punktów cesarstwa, gdzie pobyt ich zagrażał jakoby polityce kontynentalnej. Młody jeniec, który w tej chwili rozpraszał poranną nudę, był ofiarą biurokracji. Od dwóch lat, rozkaz, wydamy przez ministerstwo spraw zagranicznych, wyrwał go z Montpellier, gdzie zerwanie pokoju przerwało mu kurację: był chory na piersi.
Skoro tylko młody człowiek poznał w osobie hrabiego d’Aiglemont wojskowego, starał się uniknąć jego wzroku, odwracając dość nagle głowę ku brzegom Cize.
— Wszyscy ci Anglicy są impertynenci, jakby świat do nich należał! mruknął pułkownik. Szczęściem Soult da im nauczkę.
Mijając kolaskę, jeniec zapuścił wzrok w jej wnętrze. Mimo że spojrzenie było przelotne, podchwycił niem melancholję, która dawała fizjognomji hrabiny nieokreślony urok. Są mężczyźni, których wzrusza sam widok cierpienia kobiety: boleść zda się im obietnicą stałości lub miłości. Julja, z oczami utkwionemi w poduszki przedniego siedzenia, nie zwróciła uwagi na konia ani na jeźdźca.
Rzemień naprawiono mocno i szybko. Hrabia wsiadł do powozu. Pocztyljon starał się nadrobić czas i pomknął drogą okoloną urwiskami, w których łonie dojrzewa wino Vouvray, gdzie wznosi się tyle ładnych domów i gdzie w oddali widać ruiny sławnego opactwa Marmoutiers, schronienia świętego Marcina.
— Czego chce on nas ten przeźroczysty milordzik? wykrzyknął pułkownik, obracając głowę, aby się upewnić, że jeździec, który od mostu jechał za powozem, jest tym samym młodym Anglikiem.
Ponieważ nieznajomy, jadąc groblą, nie naruszał żadnego z praw grzeczności, pułkownik cofnął się w głąb karety, zmierzywszy Anglika groźnem spojrzeniem. Ale, mimo swej mimowolnej niechęci, nie mógł nie zauważyć urody konia i wdzięku jeźdźca. Młody człowiek miał ów angielski typ, o cerze tak delikatnej, o skórze tak białej i gładkiej, że nie powstydziłoby się jej delikatne ciało dziewczyny. Włosy miał blond, był wysoki i szczupły; ubrany wytwornie i schludnie, jak przystało elegantowi z wstydliwej Anglji. Możnaby rzec, iż na widok hrabiny zarumienił się raczej ze wstydu niż z przyjemności. Raz jeden Julja podniosła oczy na cudzoziemca: ale zmusił ją do tego poniekąd mąż, który kazał jej podziwiać nogi rasowego konia. Oczy Julji spotkały się z oczami nieśmiałego Anglika. Od tej chwili, jeździec, zamiast obok kolaski, jechał o parę kroków w tyle.
Hrabina zaledwie spojrzała na nieznajomego. Nie dostrzegła żadnej z ludzkich i końskich zalet, jakie jej wskazywano; wtuliła się w głąb, drgnieniem brwi potwierdziwszy zdanie męża. Pułkownik zasnął. Małżonkowie dojechali do Tours, nie zamieniwszy słowa: ani razu cudowne widoki zmieniającego się wciąż krajobrazu nie ściągnęły uwagi Julji. Gdy mąż drzemał, pani d‘Aiglemont spojrzała nań kilka razy. Przy ostatniem spojrzeniu, wstrząs powozu rzucił na kolana młodej kobiety medaljon, wiszący na jej szyi na żałobnym łańcuszku: ujrzała portret ojca. Na ten widok, wstrzymywane łzy popłynęły z jej oczu. Anglik ujrzał może wilgotne ślady tych łez, które błyszczały chwilę na licach hrabiny, ale rychło obeschły.
Wysłany przez cesarza z rozkazami dla marszałka Soult, mającego bronić Francji przeciw inwazji angielskiej w Béarn, pułkownik d’Aiglemont skorzystał ze swej misji, aby uchronić żonę od niebezpieczeństw grożących Paryżowi. Wiózł ją do Tours, do starej krewnej. Niebawem powóz potoczył się po bruku Tours, po moście, i zatrzymał się przed starożytnym pałacem, gdzie mieszkała osoba, będąca przed rewolucją hrabiną de Listomère-Landon.
Hrabina de Listomère była to jedna z owych pięknych staruszek o bladej cerze, białych włosach i sprytnym uśmiechu. Suknie ich zawsze robią wrażenie robronu, na głowie noszą czepeczek nieznanej już mody. Te kobiety, siedemdziesięcioletnie portrety epoki Ludwika XV-go, mają zwykle coś pieszczotliwego, jakby jeszcze kochały. Są nietyle pobożne ile dewotki, a mniej dewotki niż na to wyglądają, zawsze pachnące pudrem à la marechale, dobrze opowiadają, rozmawiają jeszcze lepiej i śmieją się łatwiej ze wspomnienia niż z konceptu. Nie lubią współczesności.
Kiedy stara pokojówka przyszła oznajmić hrabinie (miała niedługo odzyskać tytuł) odwiedziny siostrzeńca, którego nie widziała od wojny hiszpańskiej, zdjęła skwapliwie okulary, zamknęła Galerję dawnego dworu, ulubioną swoją książkę, poczem odzyskała dawną zwinność, aby przybyć na ganek w chwili gdy młoda para wchodziła na schody.
Ciotka i siostrzenica zmierzyły się spojrzeniem.
— Dzieńdobry, ciociu, wykrzyknął pułkownik, obejmując staruszkę i całując ją serdecznie. Przywożę ci tę młodą osóbkę. Słowem, powierzam ci mój skarb. Moja Julcia nie jest ani zalotna ani zazdrosna, słodka jest jak anioł... Ale mam nadzieję, że się tu nie zepsuje, wtrącił.
— Nicponiu! odparła hrabina, odpowiadając mu szelmowskiem spojrzeniem.
I pierwsza pochyliła się z wdziękiem, aby uściskać Julję, która stała zamyślona, wyraźnie bardziej zakłopotana niż ciekawa.
— Zatem poznamy się, drogie serce? rzekła hrabina. Nie bój się mnie zanadto, staram się nigdy nie być stara z młodemi.
Prowincjonalnym zwyczajem, nim doszła do salonu, hrabina już zarządziła śniadanie dla swoich gości: ale Wiktor powstrzymał wymowę ciotki, oświadczając, że nie może jej poświęcić więcej czasu, niż wymaga zmiana koni pocztowych. Przeszli tedy do salonu, gdzie pułkownik zaledwie miał czas opowiedzieć ciotecznej babce polityczne i wojenne wypadki, które kazały mu prosić o schronienie dla młodej żony. W czasie tego opowiadania, ciotka spoglądała kolejno na siostrzeńca mówiącego bez przerwy i na siostrzenicę, której bladość i smutek zdawały się płynąć z tej przymusowej rozłąki. Widocznie powiadała sobie:
— Ba, ba, ci młodzi się kochają.
W tej chwili, trzask z bicza rozległ się w cichym dziedzińcu, gdzie kamienie były poprzerastane kępkami trawy. Wiktor uściskał znów hrabinę i wypadł z pokoju.
— Bądź zdrowa, dziecko, rzekł, ściskając żonę, która odprowadziła go do powozu.
— Och! Wiktorze, pozwól mi odwieźć się dalej jeszcze, rzekła z pieszczotą, nie chciałabym się z tobą rozstać...
— Co za pomysł!
— A więc, rzekła Julja, bądź zdrów, skoro taka twoja wola.
Powóz znikł.
— Kochasz tedy mego poczciwego Wiktora, rzekła hrabina, przenikając siostrzenicę owem bystrem spojrzeniem, jakiem stare kobiety umieją przejrzeć młode.
— Ach, pani, rzekła Julja, czyż nie trzeba bardzo kochać mężczyznę, aby wyjść za niego?
To ostatnie zdanie wyrzekła z naiwnością, która zdradzała albo serce bardzo czyste albo głęboką tajemnicę. Otóż, trudno było kobiecie, która była niegdyś przyjaciółką Duclosa i marszałka de Richelieu, nie starać się przeniknąć sekretu młodego małżeństwa. Ciotka i siostrzenica stały w tej chwili w bramie i patrzyły za znikającą karetą. Oczy Julji nie wyrażały miłości takiej jak ją rozumiała hrabina. Zacna dama była prowansalką i miała niegdyś żywe namiętności.
— Dałaś się tedy złapać temu hultajowi? spytała siostrzenicy.
Julja zadrżała mimowoli, bo akcent i spojrzenie starej kokietki świadczyły, że zna charakter Wiktora lepiej może niż własna żona. Zaniepokojona, opancerzyła się niezręcznem udaniem, ucieczką naiwnych i cierpiących serc. Pani de Listomère zadowoliła się odpowiedziami Julji; ale pomyślała z przyjemnością że jakiś sekret miłosny urozmaici jej samotnię. Siostrzenica robiła na niej wrażenie osoby, która musi mieć jakąś zajmującą tajemnicę.
Kiedy pani d’Aiglemont znalazła się w wielkim salonie, obitym starą materją oprawną w złocone listewki, kiedy usiadła przy dobrym ogniu, zasłonięta od szczelin w drzwiach chińskim parawanem, smutek jej nie rozproszył się. Trudno było, aby wesołość urodziła się pod tem starem obiciem, wśród tych wiekowych mebli. Mimo to, młoda paryżanka czuła się dobrze w tej samotności, w tej uroczystej ciszy. Wymieniwszy kilka słów z ciotką, do której napisała niegdyś list poślubny, siedziała w milczeniu, jakgdyby słuchała muzyki w Operze. Dopiero po dwóch godzinach klasztornej ciszy, spostrzegła jak niegrzecznie postępuje wobec ciotki, przypomniała sobie swoje zimne odpowiedzi. Staruszka uszanowała kaprys siostrzenicy z pełnym wdzięku instynktem, jaki cechuje owych ludzi starej daty. Robiła robótkę na drutach. Coprawda kilka razy wysunęła się, aby się zająć pewnym zielonym pokojem, gdzie miała spać młoda hrabina i dokąd służba znosiła rzeczy; ale w tej chwili wróciła na swoje miejsce w wielkim fotelu i spoglądała ukradkiem na młodą kobietę. Zawstydzona że się poddała nieodpartej zadumie, Julja usiłowała przeprosić ciotkę, żartując z siebie samej.
— Moje drogie dziecko, wiemy, co to smutek wdowy, odparła ciotka.
Trzeba było mieć czterdzieści lat, aby zrozumieć ironję, jaką drgały wargi starej kobiety. Nazajutrz hrabina miała się znacznie lepiej, rozmawiała. Pani de Listomère nie wątpiła już, że zdoła obłaskawić młodą mężatkę, którą zrazu pomówiła o głupotę i dzikość; opowiadała jej o miejscowych przyjemnościach, o balach i o domach gdzie mogą bywać. Wszystkie pytania margrabiny były pułapkami, które z dawnego dworskiego nawyku zastawiała siostrzenicy, aby przejrzeć jej charakter.
Julja oparła się kilka dni wszelkim naleganiom ciotki, nakłaniającej ją do jakiejś rozrywki. Toteż, mimo chęci pochwalenia się ładną siostrzenicę, starsza pani wyrzekła się w końcu zamiaru wprowadzenia jej w świat. Julja umiała upozorować swą samotność i swój smutek śmiercią ojca, po którym była jeszcze w żałobie. Po tygodniu, pani de Listomère podziwiała anielską łagodność, słodycz, wdzięk, wrodzoną pobłażliwość Julji; z tą chwilą zainteresowała się szczerze tajemną melancholją żrącą to młode serce. Julja była jedną z kobiet stworzonych aby ją kochano i wnoszących z sobą szczęście. Towarzystwo jej stało się pani de Listomère tak miłe i szacowne, że rozkochała się w siostrzenicy; byłaby chciała nigdy się z nią nie rozstawać. Miesiąc wystarczył, aby stworzyć między niemi wiekuistą przyjaźń. Staruszka zauważyła nie bez zdziwienia zmiany w fizjognomji pani d’Aiglemont. Żywy jej koloryt gasł zwolna, a twarz robiła się matowa i blada. Tracąc dawne rumieńce, Julja stawała się mniej smutna. Czasami ciotka przywodziła młodą krewniaczkę do wybuchów wesołości lub szalonego śmiechu, niebawem spłoszonych jakąś natrętną myślą. Odgadła, że ani żal po ojcu ani nieobecność Wiktora nie są przyczyną melancholji, która rzucała cień na życie siostrzenicy. Nastręczało się tyle podejrzeń, że trudno jej było zgadnąć prawdziwą przyczynę złego; prawdę zawsze może znajduje się przypadkiem. Wreszcie, jednego dnia, Julja błysnęła przed oczami zdziwionej ciotki zupełnem zapomnieniem małżeństwa, dziewczęcą pustotą, niewinnością, dzieciństwem, a zarazem całą ową delikatną a niekiedy tak głęboką inteligencją, jaka cechuje młode kobiety we Francji. Pani de Listomère postanowiła wówczas zgłębić tajemnicę tej duszy, której zupełna naturalność była równic trudna do przejrzenia co nieprzenikniona obłuda. Noc zbliżała się, panie siedziały przy oknie wychodzącem na ulicę. Julja zdawała się zamyślona. Człowiek jakiś przejechał konno.
— Oto jedna z twoich ofiar, rzekła ciotka.
Pani d’Aiglemont spojrzała na ciotkę wzrokiem, w którym zdziwienie łączyło się z niepokojem.
— To młody Anglik, szlachcic, Artur Ormond, starszy syn lorda Grenville. Dzieje jego są ciekawe. Przybył do Montpellier w roku 1802, w nadziei że klimat tych stron, gdzie go wysłali lekarze, wyleczy go z groźnej choroby piersiowej. Jak wszystkich jego ziomków, tak i jego uwięził Bonaparte z wybuchem wojny, bo ten potwór nie może żyć bez wojowania. Dla rozrywki, młody Anglik zaczął studjować swoją chorobę, którą uważano za śmiertelną. Nieznacznie nabrał zamiłowania do anatomji, do medycyny, zapalił się do tych nauk; rzecz dość szczególna dla człowieka z naszej sfery, ale wszak Regent bawił się chemją! Krótko mówiąc, pan Artur zrobił nadzwyczajne postępy, nawet jak na profesorów w Montpellier; nauka pocieszyła go w niewoli, równocześnie zaś zupełnie wyzdrowiał. Utrzymują, że spędził dwa lata nic nie mówiąc, oddychał wolno, leżał w oborze, pił mleko od krowy sprowadzonej ze Szwajcarji i żył rzerzuchą. Od czasu jak jest w Tours, nie był u nikogo, dumny jest jak paw, ale tyś go z pewnością podbiła, bo nie dla mnie przejeżdża tu pod oknami dwa razy dziennie od czasu jak jesteś tutaj... Oczywiście kocha się w tobie.
Te ostatnie słowa obudziły Julję jakby czarami. Gest jej, uśmiech, zdumiały staruszkę. Obce owemu instynktownemu zadowoleniu, jakiego doznaje najsurowsza nawet kobieta na wiadomość że kogoś unieszczęśliwiła, spojrzenie Julji stało się martwe i zimne. Twarz jej zdradzała odrazę, niemal wstręt. To nie była owa wyłączność, z jaką kochająca kobieta gardzi światem dla jednej jedynej istoty; wówczas umie śmiać się i żartować; nie, Julja wyglądała jak osoba, w której wspomnienie zbyt bliskiego jeszcze niebezpieczeństwa rodzi uczucie bólu. Ciotka, święcie przekonana że siostrzenica jej nie kocha męża, zdumiała się pojmując że ona nie kocha nikogo. Zadrżała, że może znajdzie w Julji zranione serce, kobietę, której doświadczenie jednego dnia — jednej nocy — wystarczyło może, aby jej zdradzić całą nicość Wiktora.
— Jeżeli go przejrzała, wszystko przepadło, pomyślała; siostrzeniec mój pozna niebawem niedole małżeństwa.
Postanawiała sobie tedy nawrócić Julję na monarchiczne poglądy epoki Ludwika XV: ale, w kilka godzin później, poznała, a raczej odgadła owo dość częste położenie, które było przyczyną melancholji hrabiny. Julja popadła nagle w zadumę i udała się do siebie wcześniej niż zwykle. Kiedy pokojówka rozebrała ją i zostawiła wtuloną w wielki żółty aksamitny fotel, staroświecki mebel równie poręczny dla ludzi strapionych co dla ludzi szczęśliwych, spłakała się, westchnęła, zamyśliła się, poczem przysunęła mały stoliczek, poszukała papieru i zaczęła pisać. Godziny mijały szybko, zwierzenia, jakie Julja czyniła w tym liście, musiały ją wiele kosztować, każde zdanie splatało się z długiem marzeniem; nagle, młoda kobieta zalała się łzami i przerwała. W tej chwili zegary wydzwoniły drugą. Głowa jej, ciężka jak głowa umierającej, pochyliła się na piersi. Kiedy ją podniosła, Julja ujrzała nagle ciotkę, niby figurę która zstąpiła z dywanu pokrywającego ściany.
— Co tobie, mała? spytała ciotka. Czemu siedzisz tak późno w noc, a zwłaszcza czemu płaczesz tak samotnie, w twoim wieku?
Bez ceremonji siadła przy siostrzenicy, pochłaniając oczami zaczęty list.
— Pisałaś do męża?
— Alboż ja wiem, gdzie on jest? odparła Julja.
Ciotka wzięła papier i przeczytała. Przyniosła okulary, widać przyszła tu z zamiarem. Niewinna istota pozwoliła wziąć list bez słowa protestu. Nie brak godności ani poczucie tajemnej winy odejmowały jej wszelką energję. Nie; tylko że ciotka znalazła się tam w jednym z owych krytycznych momentów, gdy dusza jest złamana, gdy wszystko jest obojętne, złe czy dobre, milczenie czy wyznanie. Podobna cnotliwej młodej dziewczynie, która odpycha kochanka, ale która wieczorem czuje się tak smutna, tak opuszczona, że go pragnie i woła serca w któreby mogła przelać swe cierpienia, Julja pozwoliła bez słowa naruszyć pieczęć, którą delikatność zamyka otwarty list, i trwała w zadumie gdy margrabina czytała.
„Moja droga Ludwiko, czemu dopominasz się tyle razy spełnienia niedorzecznej obietnicy dwóch naiwnych dziewcząt? Piszesz mi, iż zapytujesz często samej siebie, czemu nie odpowiedziałam od pół roku na twoje pytania. Jeśliś nie zrozumiała mego milczenia, dziś może zrozumiesz jego przyczynę, skoro poznasz tajemnice które ci zdradzę. Byłabym je na zawsze pogrzebała w sercu, gdybyś mnie nie uprzedziła o twem bliskiem zamęściu. Idziesz za mąż, Ludwiko. Ta myśl przejmuje mnie dreszczem. Biedne dziecko, idź za mąż; potem, za kilka miesięcy, najdotkliwszym żalem stanie ci się wspomnienie tego czem byłyśmy niegdyś, kiedy, pewnego wieczora, w Ecouen, znalazłszy się pod dębem na wzgórzu, spoglądałyśmy na dolinę u naszych stóp i podziwiały promienie zachodzącego słońca, spowite w jego blaski. Siadłyśmy na złomie skały i utonęłyśmy w zachwycie, którego miejsce zajęła najsłodsza melancholja. Ty pierwsza zauważyłaś, że to zachodzące słońce mówi nam o przyszłości. Byłyśmy wówczas bardzo ciekawe i bardzo niemądre! Pamiętasz nasze szaleństwa? ściskałyśmy się — mówiłyśmy — jak para kochanków. Przysięgałyśmy, że pierwsza, która wyjdzie za mąż, opowie sumiennie drugiej owe tajemnice małżeństwa, owe rozkosze, które nasze dziecięce dusze wyobrażały sobie czemś tak słodkiem.
„Ten wieczór stanie się twojem nieszczęściem, Ludwiko. Wówczas byłaś młoda, piękna, wolna od trosk, jeżeli nie szczęśliwa; otóż, mąż uczyni cię w kilka dni tem czem ja już jestem, brzydką, schorowaną i starą. Byłoby szaleństwem chcieć ci opisać, jaka byłam dumna, jaka pyszna, jaka szczęśliwa, że wychodzę za pułkownika Wiktora d’Aiglemont! I jakże ci to opisywać? Już sama siebie nie pamiętam. W kilka chwil dziecięctwo moje stało się snem. „Zachowanie się moje w uroczystym dniu którego doniosłości nie rozumiałam, nie było wolne od wyrzutu. Ojciec niejednokrotnie starał się powściągnąć mą wesołość; radość moja wydawała się nieprzyzwoita, a słowa trąciły zepsuciem, właśnie dlatego że były tak niewinne. Wyprawiałam tysiące dzieciństw z welonem ślubnym, z suknią ślubną, z kwiatami. Wieczorem, kiedy zostałam sama w pokoju do którego mnie uroczyście wprowadzono, obmyślałam jakiegoś figla aby zaintrygować Wiktora; czekając aż przyjdzie, czułam bicie serca, podobne jak niegdyś, w wigilję Nowego Roku, kiedy niepostrzeżenie wsuwałam się do salonu, gdzie były podarki. Kiedy mąż wszedł, kiedy mnie szukał, stłumiony mój śmiech z pod muślinów był odblaskiem niewinnego wesela, które ożywiało igraszki naszego dziecięctwa.
Kiedy stara dama dokończyła listu, który po takim początku musiał zawierać wiele smutnych doświadczeń, zdjęła zwolna okulary, położyła na nich list i utkwiła w siostrzenicy zielone oczy, których blasku nie osłabił jeszcze wiek.
— Moje dziecko, rzekła, mężatce nie wypada pisać w ten sposób do młodej panienki...
— I ja tak myślałam, odparła Julja, toteż wstydziłam się sama siebie, gdy ciocia czytała ten list.
— Kiedy przy stole nie smakuje jakaś potrawa, nie potrzeba jej obrzydzać nikomu, moje dziecko, ciągnęła dobrodusznie stara, zwłaszcza że od czasów Ewy małżeństwo uchodziło zawsze za rzecz tak wyborną... — Ty nie masz matki? spytała.
Hrabina zadrżała; podniosła łagodnie głowę i rzekła:
— Niejeden raz od roku żałowałam, że nie mam matki; ale źle zrobiłam, że nie słuchałam ojca, który nie życzył sobie Wiktora.
Spojrzała na ciotkę; dreszcz radości osuszył jej łzy, kiedy ujrzała wyraz dobroci na sędziwej twarzy. Wyciągnęła rękę do hrabiny, która widocznie czekała na to, a kiedy ich dłonie się uścisnęły, dwie kobiety zrozumiały się zupełnie.
— Biedna sieroto! rzekła margrabina.
To był ostatni błysk światła dla Julji. Zdawało się jej, że słyszy proroczy głos ojca.
— Jakie ty masz rozpalone ręce! Czy zawsze tak? pytała staruszka.
— Dopiero tydzień, jak nie mam gorączki, odparła.
— Miałaś gorączkę i kryłaś się przedemną?
— Mam ją od roku, rzekła Julja z odcieniem wstydliwego lęku.
— Zatem, aniołku, podjęła ciotka, małżeństwo było dla ciebie jedynie długiem cierpieniem?
Młoda kobieta nie śmiała odpowiedzieć; ale twierdzący gest zdradził jej niedole.
— Jesteś więc nieszczęśliwa?
— Och, nie, ciociu. Wiktor kocha mnie do szaleństwa, a ja go ubóstwiam, on taki dobry!
— Tak, kochasz go, ale uciekasz przed nim, nieprawdaż?
— Tak, czasami... odwiedza mnie zbyt często...
— Czy, kiedy jesteś sama, nie dręczy cię obawa aby on nie zamącił tej samotności?
— Tak, ciociu. Ale kocham go bardzo, upewniam.
— Czy nie winisz w duchu siebie, że nie umiesz czy nie możesz podzielać jego rozkoszy? Czy nie przychodzi ci na myśl, że miłość małżeńska jest cięższa do udźwignięcia niżby mogła nią być miłość występna?
— O tak, tak, rzekła płacząc. Zgadujesz wszystko, gdy dla mnie wszystko jest zagadką. Zmysły moje są odrętwiałe, nie mam żadnej myśli w głowie, ledwie że żyję. Duszę moją dławi nieokreślony lęk, który ścina moje uczucia i pogrąża mnie w martwocie. Nie mam głosu do skargi, nie mam słów na wyrażenie swego cierpienia. Cierpię, a wstyd mi cierpieć, kiedy widzę, że Wiktor jest szczęśliwy tem co mnie zabija.
— Dzieciństwo, głupstwo wszystko! wykrzyknęła ciotka, której wyschła twarz ożywiła się nagle wesołym uśmiechem, odblaskiem rozkoszy młodych lat.
— I ciocia też się śmieje! rzekła z rozpaczą młoda kobieta.
— I ja byłam taka, odparła szybko hrabina. A teraz, kiedy Wiktor zostawił cię samą, czyż nie stałaś się z powrotem młodą dziewczynką, spokojną, bez rozkoszy ale i bez cierpień?
Julja otwarła szeroko zdumione oczy.
— Słowem, aniołku, ubóstwiasz Wiktora, nieprawdaż, ale wolałabyś być jego siostrą niż żoną. Małżeństwo ci nie służy.
— Ach, tak, ciociu. Ale czemu ciocia się uśmiecha?
— Masz słuszność, biedne dziecko. Niema w tem nic tak wesołego. Twoja przyszłość kryłaby w sobie niejedno nieszczęście, gdybym cię nie wzięła pod opiekę i gdyby moje stare doświadczenie nie odgadło bardzo niewinnej przyczyny twoich zgryzot. Siostrzeniec mój nie zasługiwał na swoje szczęście, cymbał! Za naszego ukochanego króla Ludwika XV, młoda kobieta w twojem położeniu rychło ukarałaby męża, że się zachowuje jak huzar. Samolub! Żołdacy tego cesarskiego tyrana są wszyscy ciemne chamy. Biorą brutalstwo za galanterję, tak samo nie znają kobiet, jak nie umieją kochać. Myślą, że to, iż jutro idą na śmierć, zwalnia ich wobec nas od względów i delikatności. Dawniej umiano i kochać i umierać w porę. Moje dziecko, ja ci go wychowam. Zakończę to smutne nieporozumienie, dość naturalne zresztą, które doprowadziłoby do tego, żebyście się znienawidzili wzajem, żebyście wzdychali do rozwodu, o ilebyś wogóle nie umarła, nimbyś doszła do ostatecznej rozpaczy.
Julja słuchała ciotki ze zdumieniem. Niespodzianką były dla niej te słowa, których mądrość raczej mogła przeczuć niż zrozumieć. Przerażało ją, iż w ustach doświadczonej krewniaczki odnajduje, mimo że w łagodniejszej formie, sąd, jaki ojciec wydał o Wiktorze. Może miała jasnowidzenie swej przyszłości, może uczuła brzemię nieszczęść, które ją miały przywalić, bo wybuchnęła płaczem i rzuciła się w ramiona staruszki, mówiąc:
— Ciociu, bądź moją matką!
Ciotka nie płakała, bo Rewolucja niewiele łez zostawiła kobietom dawnej monarchji. Niegdyś miłość a później terror oswoiły je z najgwałtowniejszemi wzruszeniami, tak iż zachowują one w próbach życia spokojną godność, przywiązanie szczere ale nieskłonne do wylewów, zawsze utrzymane w granicach etykiety i szlachetnej dystynkcji, których dzisiejsze obyczaje wyzbyły się bardzo niepotrzebnie.
Staruszka wzięła młodą kobietę w ramiona, pocałowała ją w czoło z tkliwością i wdziękiem, częściej u owych kobiet płynącym z przyzwyczajeń i manier niż z serca, utuliła siostrzenicę, przyrzekła jej szczęśliwą przyszłość, ukołysała ją obietnicami miłości układając ją do snu, niby własną córkę, ukochaną córkę, której nadzieje i smutki obchodzą ją jak własne. Widziała samą siebie, młodą, niedoświadczoną i ładną jak jej siostrzenica. Julja usnęła, szczęśliwa że znalazła przyjaciółkę, matkę, której odtąd może wszystko powiedzieć.
Nazajutrz rano, w chwili gdy obie kobiety ściskały się z ową porozumiewawczą serdecznością, która świadczy o postępie uczuć, o zlaniu się dusz, usłyszały tentent konia. Równocześnie obróciły głowy i ujrzały młodego Anglika, który przejeżdżał zwolna jak zwykle. Musiał mieć jakieś wiadomości o trybie dwóch samotnych kobiet, zjawiał się bowiem zawsze w porze śniadania lub obiadu. Koń zwalniał kroku sam z siebie, Artur zaś, mijając okna jadalni, rzucał melancholijne spojrzenie, na które Julja zazwyczaj nie zwracała uwagi. Hrabina zato, nawykła do owej prowincjonalnej ciekawości, która czepia się lada drobiazgów, aby niemi urozmaicić życie, i której z trudem zdołają się ustrzec nawet ludzie wyżsi, bawiła się tą nieśmiałą i poważną miłością, wyrażającą się tak niemo. Przywykła do owej codziennej sceny i za każdym razem oznajmiała Artura jakimś nowym żarcikiem.
Siadając do stołu, obie kobiety spojrzały równocześnie na wyspiarza. Oczy Julji i Artura spotkały się tym razem z taką wymową uczucia, że młoda kobieta zarumieniła się. Natychmiast Anglik spiął konia i odjechał galopem.
— Ciociu, rzekła Julja, co ja mam począć? Ludzie, którzy widują tu codzień tego Anglika, muszą myśleć, że ja...
— Oczywiście, przerwała jej ciotka.
— Czy nie byłoby tedy sposobu powiedzieć mu aby tędy nie przejeżdżał?
— Czyżby to nie znaczyło dać mu do zrozumienia, że jest niebezpieczny? A przytem, czy można zabronić komuś jeździć gdzie mu się podoba? Jutro nie będziemy jadły w tym pokoju: kiedy nas tu nie zobaczy, przestanie się w tobie kochać przez okno. Oto, drogie dziecko, jak postępuje kobieta znająca życie.
Ale nieszczęście Julji miało być zupełne. Ledwie panie wstały od stołu, przybył nagle służący Wiktora. Pędził co koń wyskoczy z Bourges i przywoził hrabinie list od męża. Wiktor, który porzucił cesarza, oznajmił żonie upadek rządu, wzięcie Paryża, zapał dla Burbonów w całej Francji. Nie wiedząc jak dostać się do Tours, prosił, aby przybyła najspieszniej do Orleanu, gdzie miał czekać na nią z paszportami. Lokaj jego, dawny żołnierz, miał towarzyszyć Julji do Orleanu, gdyż Wiktor sądził, że droga jest jeszcze wolna.
— Niema chwili do stracenia, mówił służący, Prusacy, Austrjacy i Anglicy mają się połączyć w Blois albo w Orleanie.
W kilka godzin młoda kobieta była gotowa i ruszyła w starej podróżnej karecie ciotki.
— Czemu ciocia nie miałaby jechać z nami do Paryża, rzekła ściskając ją. Teraz, kiedy Burboni wracają, znalazłabyś tam...
— I bez tego niespodzianego powrotu pojechałabym, moje biedne dziecko. Rady moje są zbyt potrzebne i Wiktorowi i tobie. Toteż przygotuję wszystko, aby podążyć za wami.
Julja puściła się w drogę w towarzystwie panny służącej i starego żołnierza, który galopował obok karety czuwając nad bezpieczeństwem swej pani. W nocy, na jedną stację przed Blois, Julja, zaniepokojona turkotem powozu, który jechał za nią od Amboise, wychyliła się aby zobaczyć co ma za towarzyszów podróży. Księżyc pozwolił jej ujrzeć Artura; stał o trzy kroki z oczami wlepionemi w karetę. Spojrzenia ich spotkały się. Hrabina cofnęła się żywo w głąb, ale z uczuciem lęku, od którego serce jej zabiło. Jak większość szczerze niewinnych i nieświadomych młodych kobiet czuła się winna miłości zbudzonej mimowoli. Czuła bezwiedny lęk, może w poczuciu własnej słabości wobec tak zuchwałego ataku. Najsilniejszą bronią mężczyzny jest owa groźna możność zaprzątania sobą kobiety, której wrażliwą wyobraźnię przeraża lub obraża taki pościg.
Przypomniała sobie rady ciotki i postanowiła przez całą podróż nie opuszczać karety. Ale na każdej stacji słyszała Anglika przechadzającego się koło dwóch powozów; w drodze, natrętny turkot jego karety rozlegał się nieustannie w uszach Julji. Pomyślała, iż skoro raz znajdzie się przy mężu, Wiktor potrafi ją obronić od tego prześladowania.
— Ale jeśli ten młody człowiek nie kocha się we mnie?
Była to ostatnia jej refleksja. Za przybyciem do Orleanu, karetę jej zatrzymali Prusacy, zatoczyli w podwórze gospody i oddali pod straż. Opór był niemożliwy. Cudzoziemcy wytłumaczyli trojgu podróżnych na migi, że nie wolno im nikogo wypuścić z karety. Hrabina spędziła tak blisko dwie godziny we łzach, uwięziona wśród żołnierzy, którzy palili, śmiali się, a niekiedy przyglądali się jej zuchwale. W końcu ujrzała, jak rozstępują się z szacunkiem, słysząc tentent koni. Niebawem grupa cudzoziemskich oficerów z austrjackim generałem na czele otoczyła karetę.
— Pani, rzekł generał, racz nam wybaczyć. Zaszła pomyłka. Może pani jechać bez obawy: oto paszport, który jej oszczędza wszelkich przykrości...
Hrabina wzięła papier cała drżąca i wyjąkała kilka słów. Obok generała, w kostjumie angielskiego oficera, stał Artur, któremu zapewne zawdzięczała rychłe oswobodzenie. Radosny i melancholijny zarazem, młody Anglik odwrócił głowę i ledwie ukradkiem śmiał spojrzeć na Julję.
Dzięki paszportowi, pani d’Aiglemont przybyła do Paryża bez trudności. Zastała tam męża, który, zwolniony od przysięgi danej cesarzowi, znalazł najpochlebniejsze przyjęcie u hrabiego d’Artois, mianowanego naczelnym wodzem przez brata swego, Ludwika XVIII. Wiktor zajął w przybocznej gwardji wybitne stanowisko, które dawało mu rangę generała. Ale wśród zabaw, któremi obchodzono powrót Burbonów, spadło na Julję nieszczęście, które miało wpłynąć na jej życie: straciła margrabinę de Listomère-Landon. Staruszka umarła z radości i z podagry: dostała ataku sercowego, skoro ujrzała w Tours księcia Angoulême. Tak więc, osoba, która z tytułu swego wieku miała prawo oświecić Wiktora i która doświadczonemu radami mogła ocalić ten związek, umarła! Julja uczuła całą doniosłość tej straty. Znalazła się samotna wobec męża. Ale młode i nieśmiałe stworzenie wolało cierpieć niż się skarżyć. Dobroć charakteru nie pozwalała jej uchylać się od obowiązków, ani dochodzić przyczyny swych cierpień. Uniknąć ich byłoby rzeczą zbyt drażliwą: Julja lękałaby się narazić swą dziewczęcą skromność.
Słówko o kolejach pana d’Aiglemont za Restauracji.
Czyż nie spotyka się wielu ludzi, których zupełna nicość jest tajemnicą dla ich otoczenia? Stanowisko, urodzenie, urząd, ogłada, ostrożność w postępowaniu, a wreszcie urok majątku, są dla nich niby tarcza, która nie pozwala krytyce docierać zbyt blisko. Ci ludzie podobni są królom, których istotnej miary, charakteru i obyczajów nie może nikt nigdy dobrze znać ani ocenić, gdyż widzi się ich zawsze albo z nazbyt daleka albo z nazbyt bliska. Osoby takie o samozwańczej wartości pytają zamiast mówić, wprawiają w ruch innych aby uniknąć ich obserwacji. Szczęśliwie i zręcznie ciągną każdego za nitkę namiętności lub interesów; igrając w ten sposób z ludźmi, którzy ich w istocie przerastają, robią z nich marjonetki i uważają ich za małych, ponieważ ściągnęli ich do siebie. Jestto naturalny tryumf myśli mizernej ale ciągłej nad żywą ruchliwością talentu. Toteż, aby osądzić te puste głowy i zważyć ich negatywne wartości, obserwator musi posiadać więcej sprytu niż głębi, więcej cierpliwości niż polotu, więcej dyplomacji niż genjuszu. Mimo całej zręczności z jaką ci uzurpatorowie bronią swoich słabych stron, trudno im oszukać własną żonę, matkę, dzieci lub przyjaciela domu; ale te osoby dochowują im prawie zawsze sekretu w rzeczy tyczącej niejako wspólnego honoru, często nawet pomagają im w omamieniu świata. Jeżeli, dzięki tej milczącej zmowie, wielu głupców uchodzi za ludzi rozumnych, wyrównywa to liczbę rozumnych, którzy uchodzą za głupców: tak więc, społeczeństwo posiada zawsze tę samą liczbę uznanych zdolności.
Wyobraźcie sobie teraz rolę, jaką musi grać przy takim mężu kobieta z głową i z sercem! Czyż to nie będzie egzystencja pełna bólów i poświęceń, za którą nic na ziemi nie zdoła wynagrodzić tkliwej i kochającej duszy? Niech się znajdzie w team okropnem położeniu kobieta silna, a wyjdzie z niego przez zbrodnię, jak zrobiła Katarzyna II, zwana mimo to Wielką. Że jednak nie wszystkie kobiety są na tranie, padają one po największej części ofiarą nieszczęść domowych, które, mimo że nieznane, są straszne. Te, które szukają na ziemi doraźnej pociechy, zmieniają jedynie katusze jeśli chcą zostać wierne swoim obowiązkom, lub popełniają błędy, gdy gwałcą prawa na rzecz swoich namiętności.
Wszystkie te refleksje mieszczą się w tajemnych dziejach Julji. Póki Napoleon był przy władzy, hrabia d’Aiglemomt, pułkownik jak tylu innych, dobry oficer ordynansowy, wyborny do jakiejś ryzykownej misji ale niezdolny do samodzielnego dowództwa, nie budził żadnej zazdrości. Uchodził za jednego z owych zuchów, których faworyzował cesarz: typ który w wojsku nazywa się dobrym chłopem. Restauracja, która wróciła mu tytuł margrabiego, nie zawiodła się na nim: pośpieszył za Burbonami do Gandawy. Ta konsekwencja i wierność zadały kłam przepowiedni teścia, który utrzymywał niegdyś, że jego zięć zostanie wiecznym pułkownikiem. Za drugim powrotem, pan d’Aiglemont, mianowany generał-porucznikiem i znowuż margrabią, zapłonął ambicją Parostwa. Przejął się zasadami i polityką Konserwatysty; otoczył się tajemniczością która nie kryła nic, stał się poważny, pytający, małomówny i uchodził za człowieka głębokiego. Opancerzył się w formy grzeczności, zaopatrzył się w formułki, miał w zanadrzu owe gotowe frazesy, które wybija się w Paryżu, aby w drobnej monecie dać głupcom sens wielkich myśli lub faktów. Dzięki temu, zyskał opinję człowieka smaku i wiedzy. Zaciekłszy się w przekonaniach arystokratycznych, uchodził za niezłomny charakter. Jeżeli przypadkiem stał się na chwilę lekkomyślny i wesół jak niegdyś, wówczas błahość i nicość jego powiedzeń nabierały wagi dyplomatycznych niedomówień.
— Och, on mówi tylko to, co chce powiedzieć, myśleli bardzo zacni ludzie.
Wspomagały go równie dobrze jego zalety co wady. Odwaga jego zyskała mu wysoką opinję wojskową, której nic nie podawało w wątpliwość bo nigdy nie posiadał naczelnego dowództwa. Jego męska i szlachetna twarz wyrażała podniosłe myśli: fizjognomja ta była szalbierstwem jedynie dla żony. Słysząc jak wszyscy wielbią jego mniemane talenty, margrabia nabrał sam w końcu przeświadczenia, że jest jednym z najwybitniejszych ludzi na dworze, gdzie, dzięki swej powierzchowności, umiał się podobać i gdzie walory jego przyjęto bez protestu.
Mimo to, pan d’Aiglemont w domu był skromny. Czuł instynktownie wyższość żony, mimo jej młodości. Z tego mimowolnego szacunku wynikła tajemna władza, której ciężar margrabina musiała przyjąć, mimo wszystkich wysiłków aby uchylić to brzemię. Jako doradczyni męża kierowała jego czynami i majątkiem. Ta nienaturalna sytuacja była dla niej upokorzeniem, oraz źródłem wielu zgryzot, które kryła w głębi serca. Po pierwsze, subtelny instynkt kobiecy mówił jej, że o wiele piękniej jest być posłuszną człowiekowi zdolnemu niż prowadzić głupca; że młoda żona, zmuszona myśleć i działać jak mężczyzna, nie jest ani mężczyzną ani kobietą, wyrzeka się całego wdzięku swej płci wyrzekając się jej niedoli, a nie nabywa żadnego z przywilejów, które prawa nasze przy znały silniejszym.
Życie jej było okrutną ironją. Czyż nie musiała czcić pustego bożka, opiekować się swoim opiekunem, mizernym człowiekiem, który, w odpłatę nieustannego poświęcenia, rzucał jej ochłap samolubnej miłości małżeńskiej, widział w niej tylko kobietę, i nie raczył, czy nie umiał — zniewaga równie dotkliwa! — zatroszczyć się o jej przyjemności, ani o to skąd pochodzi jej smutek i wyniszczenie? Jak większość mężów, czujących ucisk wyższej inteligencji, margrabia ratował swoją miłość własną, wnosząc z fizycznej słabości Julji o jej słabości umysłowej. Ubolewał nad nią, wzdychając zarazem nad swym losem, że go pokarał chorowitą żoną. Słowem, czynił z siebie ofiarę, gdy był katem. Margrabina, dźwigając wszystkie niedole tej smętnej egzystencji, musiała się jeszcze uśmiechać do swego niezdarnego władcy, stroić kwiatami dom żałoby i oblekać szczęściem twarz pobladłą od tajemnych mąk. Ta chlubna odpowiedzialność, to szczytne zaparcie się siebie, dały nieznacznie młodej margrabinie godność kobiecą oraz poczucie cnoty, które stały się jej tarczą przeciw niebezpieczeństwom świata. Przytem — jeżeli mamy już do dna zgłębić to serce — owo ukryte i tajemne nieszczęście, które pognębiło jej pierwszą i naiwną miłość dziewczęcą, przejęło ją może wstrętem do miłości; może nie rozumiała ani jej potęgi ani jej rozkoszy nieprawych ale upajających, dla których tyle kobiet zapomina rozsądku i cnoty, będących podstawą społeczeństwa. Wyrzekłszy się, niby snu, owych słodyczy, owej tkliwej harmonji, którą przyrzekło jej stare doświadczenie pani de Listomère-Landon, czekała z rezygnacją końca swych udręczeń spodziewając się umrzeć młodo.
Od powrotu z Turenji, zdrowie jej podupadało z każdym dniem, życie jej mierzyło się tylko cierpieniem. Cierpienie to było zresztą wytworne, choroba niemal rozkoszna napozór, mogąca w oczach powierzchownych ludzi uchodzić za kaprysy wykwintnisi. Lekarze kazali margrabinie leżeć na kanapie, gdzie gasła wśród kwiatów, które ją otaczały, więdnąc jak one. Osłabienie nie pozwalało jej chodzić ani zażywać powietrza: wyjeżdżała jedynie zamkniętym powozem. Otoczona cudami zbytku i nowoczesnego przemysłu, podobna była raczej do rozpieszczonej królewny niż do chorej. Kilku przyjaciół, rozkochanych może w jej nieszczęściu i słabości, pewnych że zawsze ją zastaną w domu, może zresztą spekulując na jej powrót do zdrowia, znosiło jej nowiny oraz relacje o owym tysiącu drobnych wydarzeń, które czynią paryską egzystencję tak urozmaiconą. Melancholja jej, mimo że głęboka i poważna, była tedy melancholją zbytku. Margrabina d’Aiglemont podobna była do pięknego kwiatu, którego korzeń podgryza czarny robak.
Bywała niekiedy w świecie, nie dla przyjemności, ale aby dopełnić obowiązków pozycji, do której wzdychał jej mąż. Głos jej i sztuka śpiewacza pozwalały jej zbierać oklaski, które prawie zawsze pochlebiają młodej kobiecie. Ale cóż jej było z tryumfów, które nie wiązały się ani z uczuciem ani z nadzieją? Mąż jej nie lubił muzyki. Zresztą czuła się nieswojo w salonach, gdzie uroda jej ściągała wiele interesownych hołdów. Położenie jej budziło okrutne współczucie, smutną ciekawość. Dotknięta była zapaleniem, dość często śmiertelnem, które kobiety zwierzają sobie na ucho, a dla którego nasz nowy słownik nie znalazł jeszcze nazwy. Mimo ciszy, w jakiej upływało jej życie, przyczyna jej cierpień nie była tajemnicą dla nikogo. Zawsze dziewicza pomimo małżeństwa, wstydziła się każdego spojrzenia. Toteż, aby nie musieć się rumienić, udawała fałszywą wesołość, mówiła że się ma doskonale lub uprzedzała pytania o zdrowie wstydliwemi kłamstewkami.
Jednakże, w roku 1817 zaszedł wypadek, który znacznie przyczynił się do zmiany opłakanego stanu Julji. Miała córkę i postanowiła ją sama karmić. Przez dwa lata, radości i niepokoje macierzyństwa uczyniły jej życie mniej nieszczęśliwem. Z konieczności żyła dalej od męża. Lekarze wróżyli jej zdrowie, ale margrabina nie wierzyła tym wątpliwym wróżbom. Jak wszyscy dla których życie nie ma już uroku, widziała może w śmierci szczęśliwe rozwiązanie.
Z początkiem roku 1819 życie jej było okrutniejsze niż kiedykolwiek. W chwili gdy się cieszyła negatywnem szczęściem jakie umiała zdobyć, ujrzała przepaść: mąż stopniowo odzwyczaił się od niej. Owo ostudzenie już i tak letniego i samolubnego przywiązania mogło się stać przyczyną niejednego nieszczęścia, które subtelny jej takt i przezorność pozwalały odgadnąć. Pewna iż zawsze zachowa wpływ na męża i że zdobyła jego szacunek na zawsze, lękała się wszakże miłostek dla człowieka tak marnego i tak szalenie próżnego. Często przyjaciele zastawali Julję w głębokiej zadumie. Najmniej domyślni pytali ją żartobliwie o jej sekret, jakby młoda kobieta mogła myśleć jedynie o błahostkach, jak gdyby troski matki rodziny nie kryły prawie zawsze głębokiej myśli! Niekiedy, bawiąc się z Helenką, Julja patrzała na nią posępnie. Nie odpowiadając na owe dziecięce pytania tak rozkoszne dla matek, zastanawiała się nad swym obecnym i przyszłym losem. Czasem wspomnienie przywodziło jej na myśl rewję w Tuillerjach i oczy jej zachodziły łzami. Prorocze słowa ojca brzmiały jej w uszach, sumienie wyrzucało jej, że nie umiała ocenić ich mądrości. Z tej nieopatrznej samowoli wynikły wszystkie jej cierpienia, a często nie wiedziała, które z nich jest najcięższe. Nietylko słodkie skarby jej duszy pozostały nieznane, ale nie mogła się porozumieć z mężem nawet w najpowszedniejszych sprawach. W miarę jak zdolność kochania rozwijała się w niej silniej i czynniej, miłość dozwolona, małżeńska, zamierała pośród dotkliwych fizycznych i moralnych cierpień. Miała przytem dla męża owo bliskie wzgardy politowanie, które z czasem niweczy wszystko. Gdyby wreszcie rozmowy z przyjaciółmi, gdyby przykłady lub jakieś skandaliki światowe nie mówiły jej że miłość daje olbrzymie szczęście, własne rany pozwoliłyby jej odgadnąć głębokie i czyste słodycze jakie muszą zespalać bratnie dusze. W obrazach, jakie pamięć jej wywoływała z przeszłości, szlachetna postać Artura rysowała się z każdym dniem piękniej i czyściej. Ale znikała szybko, Julja nie śmiała zatrzymywać się przy tem wspominieniu. Cicha i nieśmiała miłość młodego Anglika, to było jedyne wydarzenie, które od czasu małżeństwa zostawiło jakiś miły ślad w tem posępnem i samotnem sercu. Może wszystkie zawiedzione nadzieje, wszystkie poronione pragnienia, które stopniowo osmucały duszę Julji, skupiały się naturalną grą wyobraźni na tym człowieku, którego wzięcie, uczucia i charakter tyle miały podobieństwa z jej uczuciami. Ale ta myśl pojawiała się zawsze jak kaprys, jak sen. Po tem nieziszczalnem marzeniu, zawsze kończącem się westchnieniem, Julja budziła się jeszcze nieszczęśliwsza; jeszcze dotkliwiej czuła swe istotne cierpienia, skoro je uśpiła pod skrzydłami urojonego szczęścia.
Czasami żale jej stawały się zuchwałe, szalone: chciała rozkoszy za wszelką cenę. Ale częściej jeszcze stawała się pastwą odrętwienia. Słuchała nie rozumiejąc, lub też myśli jej były tak mętne, tak nieokreślone, że nie znalazłaby słów na ich oddanie. Zraniona w swych najtajniejszych chęciach, w snach które niegdyś snuła jako młoda dziewczyna, musiała połykać łzy. Komuż się skarżyć? Ktoby ją zrozumiał? Miała przytem ową nadzwyczajną kobiecą delikatność, ową czarującą wstydliwość uczuć, która każe zdławić daremną skargę i zrzec się wygranej, kiedy tryumf musiałby upokorzyć i zwycięzcę i zwyciężonego.
Julja próbowała dać własne zdolności i własne przymioty panu d’Aiglemont i chlubiła się szczęściem którego jej brakło. Cały kobiecy spryt zużywała daremnie na oszczędzanie człowieka, który tęgo nie odczuwał i którego utwierdzało to jedynie w despotyzmie. Chwilami była pijana nieszczęściem, bez myśli, bez hamulca; ale, na szczęście, prawdziwa pobożność sprowadzała ją zawsze do ostatecznej nadziei: chroniła się w przyszłe życie, a ta cudowna wiara pozwalała jej na nowo podejmować bolesny ciężar. Te straszliwe walki, te wewnętrzne rozdarcia były bez sławy, te długie smutki były nieznane: nikt nie widział jej rozpaczliwych spojrzeń, jej gorzkich łez wylewanych w samotności.
Niebezpieczeństwa krytycznego położenia, do jakiego Julja musiała dojść nieznacznie, objawiły się jej nagle w całej grozie pewnego styczniowego wieczora r. 1820. Kiedy małżonkowie znają się doskonale i oddawna przywykli już do siebie, kiedy kobieta umie sobie wytłumaczyć najdrobniejszy gest mężczyzny i wnikać w uczucia lub sprawy, które on jej ukrywa, wówczas światło rozbłyska nagle po uprzednich refleksjach lub spostrzeżeniach, wynikłych z przypadku lub czynionych zrazu bezmyślnie. Często kobieta budzi się nagle nad brzegiem lub też na dnie przepaści. Toteż Julja, szczęśliwa że jest od kilku dni sama, zrozumiała nagle przyczynę tej samotności. Niestały czy znudzony, wspaniałomyślny czy wiedziony współczuciem, mąż jej nie należał już do niej. W tej chwili nie myślała już o sobie, o swoich cierpieniach, o swoich ofiarach. Była tylko matkę; widziała majątek, przyszłość, szczęście swojej córki, jedynej istoty która jej dawała trochę szczęścia; Helenki, jedynego skarbu, który ją wiązał do życia. Teraz Julja chciała żyć, aby uchronić swoje dziecko od straszliwego jarzma, pod którem macocha mogłaby zdławić życie drogiej istoty. To nowe widmo złowrogiej przyszłości pogrążyło ją w owej palącej zadumie, której płomień pożera całe lata. Odtąd, między nią a mężem wyrosły całe światy myśli, których ciężar miała dźwigać tylko ona sama. Dotąd, pewna miłości Wiktora, o ile on był zdolny kochać, poświęcała się dla szczęścia, którego nie podzielała; dziś, nie mając już tej świadomości że łzy jej tworzą szczęście męża, sama na świecie, miała jedynie wybór nieszczęścia. W chwili tego zniechęcenia, które w ciszy i pustce nocy odprężyło wszystkie jej siły, w chwili gdy wstając z kanapy od wygasłego prawie ognia miała przy blasku lampy spojrzeć suchem okiem na córkę, wrócił pan d’Aiglemont w doskonałym humorze. Julja ukazała mu z zachwytem śpiącą Helenkę, ale on przyjął entuzjazm żony zdawkową uwagą:
— W tym wieku, rzekł, wszystkie dzieci są ładne.
Poczem, ucałowawszy niedbale czoło córki, spojrzał na Julję, ujął jej rękę, i przyciągnął ją do siebie na tę kanapę, na której zbudziło się w niej tyle bolesnych myśli.
— Piękna jesteś dziś, pani margrabino! wykrzyknął z ową niecierpliwiącą wesołością, której pustkę Julja znała tak dobrze.
— Gdzie byłeś wieczór? spytała obojętnie na pozór.
— U pani de Sérizy.
Wziął z kominka ekranik i przyglądał mu się pod światło, nie spostrzegłszy śladu łez wylanych przez żonę. Julja zadrżała. Słowa nie starczą na wyrażenie potoku myśli, który trysnął z jej serca i który musiała powściągnąć.
— Pani de Sérizy daje koncert w przyszły poniedziałek i marzy o tem żebyś przyszła. Dawno nie pokazywałaś się nigdzie, to wystarczy aby cię chciała mieć u siebie. To dobra kobieta i bardzo cię lubi. Zrobisz mi tę przyjemność i pójdziesz, już prawie obiecałem za ciebie...
— Pójdę, odpowiedziała Julja.
Głos, akcent i spojrzenie miały coś tak przejmującego, tak niezwykłego, że, mimo swej nieuwagi, Wiktor spojrzał na żonę zdziwiony. To było wszystko. Julja odgadła, że pani de Sérizy jest kobietą, która zabrała jej serce męża. Utonęła w rozpaczliwej zadumie, napozór bardzo zajęta wpatrywaniem się w ogień. Wiktor obracał ekranik w palcach, ze znudzoną miną człowieka, który, używszy szczęścia gdzieindziej, przynosi do domu znużenie. Ziewnąwszy kilka razy, wziął jedną ręką świecę a drugą objął leniwie szyję żony chcąc ją ucałować. Ale Julja schyliła się, podała mu czoło i tak przyjęła wieczorny pocałunek, ów machinalny pocałunek bez miłości, który wydał się jej niemal wstrętny.
Kiedy Wiktor zamknął drzwi, margrabina upadła ma krzesło, nogi ugięły się pod nią, wybuchnęła płaczem. Trzeba przeżyć mękę podobnej sceny, aby zrozumieć wszystkie cierpienia jakie kryje, aby odgadnąć długie i straszliwe dramaty jakie rodzi. Te proste i bezmyślne słowa, to milczenie między małżonkami, gesty, spojrzenia, sposób w jaki mąż usiadł przy ogniu, sposób w jaki chciał ją pocałować, wszystko to uczyniło z tej godziny tragiczne rozwiązanie samotnego i bolesnego życia Julji. W szaleństwie swojem uklękła przy kanapie, utopiła w niej głowę aby nic nie widzieć, i zaczęła się modlić. Zwykłe słowa modlitwy miały przejmujący akcent i nowy wyraz, który byłby rozdarł serce męża, gdyby mógł je słyszeć.
Tydzień dumała nad przyszłością, pochłonięta swojem nieszczęściem. Rozważała, w jaki sposób nie skłamać swemu sercu, odzyskać władzę mad mężem i żyć dość długo aby czuwać nad szczęściem córki. Postanowiła walczyć z rywalką, znów pokazać się w świecie, zabłysnąć; kłamać mężowi miłość której już nie czuła, uwieść go, a potem, skoro swemi sztuczkami odzyska władzę, być z nim zalotną jak kapryśna kochanka, która dla przyjemności dręczy swoich niewolników. Ten wstrętny manewr był jedynem możliwem lekarstwem. W ten sposób stałaby się panią swoich mąk, uregulowałaby je wedle ochoty i uczyniłaby je rzadszemi opanowując męża i trzymając go w swem jarzmie. To, że jemu uczyni życie ciężkiem, nie budziło w niej żadnej zgryzoty. Jednym rzutem pogrążyła się w zimnych rachubach. Aby ocalić córkę, przeniknęła w jednej chwili przewrotność, kłamstwa istot które nie kochają, sztuczki ich zalotności, oraz te piekielne wyrafinowania, rodzące tak straszliwą nienawiść do kobiety, w której mężczyzna podejrzewa wrodzone zepsucie. Ambicja kobieca, interes i mgliste pragnienie zemsty skojarzyły się bezwiednie z miłością macierzyńską, aby pchnąć Julję na drogę, gdzie czekały ją nowe cierpienia. Ale miała duszę zbyt piękną, umysł zbyt subtelny, a zwłaszcza była zbyt szczera, aby długo oszukiwać samą siebie. Nawykła czytać w sobie samej; toteż za pierwszym krokiem na drodze zepsucia (bo to było zepsucie), krzyk jej sumienia miał zdławić głos namiętności i egoizmu. U młodej kobiety, której serce jest jeszcze czyste i której miłość pozostała dziewiczą, nawet poczucie macierzyństwa podlega głosowi wstydu. Czyż wstyd to nie jest cała kobieta? Ale Julja nie chciała dostrzec żadnego niebezpieczeństwa, żadnego błędu w swojem nowem życiu. Poszła do pani de Sérizy. Rywalka jej spodziewała się ujrzeć kobietę bladą, cierpiącą; margrabina urużowała się i wystąpiła w stroju, który podniósł jeszcze jej piękność.
Hrabina de Sérizy[1] była jedną z owych kobiet, które chcą w Paryżu królować nad modą i światem. Dyktowała wyroki, przyjmowane przez kółko w którem panowała, będące dla niej całym światem. Miała pretensję do dowcipu, lubiła zwłaszcza wydawać sądy. Literatura, polityka, mężczyźni, kobiety, wszystko przechodziło jej cenzurę; ona zaś sama wyzywała sądy drugich. Dom jej był pod każdym względem wzorem dobrego smaku. W tych salonach, rojących się od wykwintnych i pięknych kobiet, Julja odniosła tryumf nad hrabiną. Dowcipna, żywa, pełna werwy, skupiła najwybitniejszych gości. Ku rozpaczy kobiet, tualeta jej była bez zarzutu, wszystkie zazdrościły jej kroju sukni, fasonu stanika, który przypisywały talentom jakiejś nieznanej modystki. Kobiety wolą wierzyć we wszechmoc szmatek, niż we wdzięk i doskonałość tych, które umieją je nosić. Kiedy Julja wstała i podeszła do klawikordu aby zaśpiewać romancę Desdemony, mężczyźni zbiegli się ze wszystkich salonów, chcąc usłyszeć ten sławny głos, od tak dawna oniemiały. Zrobiła się cisza. Julja doznała żywego wzruszenia, widząc głowy cisnące się we drzwiach i wszystkie te wpatrzone w nią spojrzenia. Poszukała wzrokiem męża, rzuciła mu zalotne spojrzenie i ujrzała z przyjemnością, że połechtała jego miłość własną. Szczęśliwa z tego tryumfu, oczarowała zebranie pierwszą częścią al pie d’un salice. Nigdy Malibran ani Pasta nie zdobyły się na śpiew tak doskonały uczuciem i intonacją. Ale w chwili gdy miała przejść do drugiej części, spojrzała po otaczających i spostrzegła Artura, który nie spuszczał z niej oczu. Zadrżała, głos jej się zmienił. Pani de Sérizy podbiegła.
— Co tobie, drogie dziecko? Och, biedna mała, taka cierpiąca. Drżałam, widząc jak podejmuje rzecz na siły...
Julja przerwała. Nie miała już odwagi śpiewać dalej i musiała znieść obłudne współczucie rywalki. Kobiety zaczęły szeptać; odgadły walkę rozpoczętą między margrabiną a panią de Sérizy, której nie oszczędziły w swoich komentarzach. Dziwne przeczucia, które tak często dręczyły Julję, ziściły się nagle. Myśląc o Arturze, lubiła marzyć, że ten człowiek, z pozoru tak łagodny i delikatny, zastał wiemy pierwszemu uczuciu. Czasami była szczęśliwa, że jest przedmiotem tej pięknej miłości, czystej i szczerej miłości młodzieńca, którego wszystkie myśli należą do ukochanej, wszystkie chwile są jej poświęcone, który nie zna żadnych wykrętów, który rumieńcem odpowiada na wszystko co przyprawia o rumieniec kobietę, który czuje jak kobieta, nie sprzeniewierza się jej ani na chwilę i oddaje się jej cały, nie myśląc o ambicji, sławie ani majątku. Często, w chwili szaleństwa, lub dla ogłuszenia się, marzyła o Arturze i nagle zdało jej się, że marzenie się spełniło. Wyczytała na kobiecej niemal twarzy Anglika też same głębokie myśli, łagodne smutki i bolesne rezygnacje, których ona była ofiarą. Poznała w nim siebie samą. Nieszczęście i melancholja są najwymowniejszemi tłumaczeniami miłości i pośredniczą między dwojgiem cierpiących istot niewiarygodnie szybko. Porozumienie dusz, bliskość uczuć i myśli są u nich zupełne i ścisłe. Toteż, gwałtowny wstrząs, jakiego doznała margrabina, objawił jej wszystkie przyszłe niebezpieczeństwa. Szczęśliwa iż zwykły jej stan usprawiedliwia to pomięszanie, chętnie dała się pognębić udanemu współczuciu pani de Sérizy. Ta przerwana romanca była wydarzeniem, o którem wyrażano się dość rozmaicie. Jedni ubolewali nad losem Julji i żałowali że tak niepospolita kobieta stracona jest dla świata: drudzy chcieli przeniknąć powód jej cierpień i samotności.
— No i cóż, drogi Ronquerolles[2], mówił margrabia do brata pani de Sérizy, zazdrościłeś mi szczęścia kiedyś poznał moją żonę; wyrzucałeś mi, że jestem jej niewierny? Wierzaj, mój los wcale nie wydałby ci się godzien zazdrości, gdybyś, jak ja, żył rok lub dwa obok ładnej kobiety, nie śmiejąc jej ucałować ręki z obawy aby jej nie połamać. Nie bierz nigdy takiego delikatnego cacka, to dobre chyba po to aby postawić za szkłem. Tak kosztowne a tak drogie, że wymaga ciągłego szanowania. Czy często dosiadasz swego pięknego konia, dla którego, jak mi mówiono, obawiasz się ulewy i śniegu? Oto moje dzieje. To prawda, jestem pewien cnoty mojej żony; ale małżeństwo to zbytek; jeśli myślisz, że ja jestem żonaty, mylisz się. Toteż moja niewierność jest do pewnego stopnia uprawniona. Ciekawym, co wybyście zrobili na mojem miejscu, panowie żartownisie? Wielu mężów nie cackałoby się z żoną jak ja. Jestem pewny, dodał pocichu, że ona się niczego nie domyśla. Toteż nie mam prawa się skarżyć, jestem bardzo szczęśliwy... Tylko że niema nic przykrzejszego dla człowieka z sercem, jak patrzeć na cierpienia biednej istoty, do której jest przywiązany...
— Jesteś tedy bardzo sercowy, odparł pan Ronquerolles, bo rzadko siedzisz w domu.
Ten przyjacielski żart obudził śmiech słuchaczy, jedynie Artur pozostał zimny i niewzruszony, jak przystało na gentlemana, którego zasadą jest powaga. Szczególne zwierzenia tego męża obudziły zapewne w młodym Angliku jakieś nadzieje; czekał cierpliwie chwili, gdy znajdzie się sam na sam z panem d’Aiglemont. Sposobność nastręczyła się niebawem.
— Proszę pana, rzekł, z przykrością patrzę na stan pani margrabiny. Gdyby pan wiedział, że, dla braku właściwego postępowania, czeka ją nędzna śmierć, nie żartowałby pan z jej cierpień. Jeśli przemawiam do pana w ten sposób, uprawnia mnie poniekąd to, że potrafiłbym ocalić pańską żonę i wrócić jej radość życia. Rzadko zdarza się, aby człowiek mego stanu był lekarzem; mimo to, traf zrządził, że studjowałem medycynę. Otóż, nudzę się na tyle (rzekł z miną zimnego egoisty dostrojoną do jego zamiarów), iż gotów jestem obrócić swój czas i swoje podróże na rzecz cierpiącej istoty, zamiast je trawić na jakieś niedorzeczne fantazje. Kuracje takich chorób są rzadkie, wymagają wiele starań, czasu i cierpliwości. Trzeba zwłaszcza mieć majątek, podróżować i wypełniać pilnie przepisy, nie dotkliwe zresztą ale zmieniające się codzień. Jesteśmy dwaj gentlemeni (rzekł dając temu słowu angielskie znaczenie), możemy się porozumieć. Uprzedzam pana, że, jeśli pan przyjmie moją propozycję, będzie pan w każdej chwili sędzią mego postępowania. Nie podejmę nic bez pańskiej rady i kontroli i ręczę za skutek, jeżeli pan zechce mnie słuchać. I jeśli pan się zgodzi nie być przez dłuższy czas mężem pani d’Aiglemont, szepnął do ucha margrabiemu.
— To pewna, milordzie, rzekł margrabia śmiejąc się, że tylko Anglik mógł mi zrobić tak osobliwą propozycję. Pozwoli pan, że ani ją odrzucę ani przyjmę; pomyślę nad nią. A przytem, przedewszystkiem, trzeba ją przedstawić mojej żonie.
W tej chwili Julja znów zjawiła się przy fortepianie. Odśpiewała arję Semiramidy: Son regina, son guerriera. Oklaski jednogłośne, ale stłumione, owe grzeczne arystokratyczne oklaski wyraziły zachwyt.
Kiedy d’Aiglemont odwiózł żonę do domu, Julja ujrzała z odcieniem niepokoju i przyjemności rychły skutek swej próby. Mąż, podniecony jej sukcesem, zaszczycił ją swoim kaprysem, zapalił się do niej niby do aktorki. Julję zabawiło to; ona, kobieta uczciwa, mężatka, próbowała igrać ze swą władzą. W tej pierwszej utarczce, dobroć jej sprawiła, że uległa jeszcze raz; ale była to najstraszliwsza ze wszystkich lekcji, jakie jej dał los. Około trzeciej rano, posępna i zadumana siedziała w małżeńskiem łóżku; słaby błysk lampy oświecał pokój, panowała najgłębsza cisza. Od godziny blisko, margrabina, szarpana dotkliwemi wyrzutami, wylewała łzy, których gorycz mogą zrozumieć jedynie te, które znalazły się kiedy w tem położeniu. Trzeba było mieć duszę Julji, aby czuć jak ona ohydę wyrachowanej pieszczoty, aby się czuć równie skalaną zimnym pocałunkiem: przeniewierstwo serca, obciążone bolesną prostytucją! Gardziła sobą, przeklinała małżeństwo, chciałaby umrzeć; gdyby nie krzyk córki, rzuciłaby się może z okna na bruk. Pan d’Aiglemont spał spokojnie obok, nie obudzony gorącemi łzami, które żona na niego roniła.
Nazajutrz, Julja potrafiła być wesołą. Znalazła siły, aby udawać szczęśliwą, i ukryć już nie melancholję ale nieopisany wstręt. Od tego dnia, nie uważała się już za kobietę bez skazy. Czyż nie skłamała samej sobie, czyż nie była zdolna do udania, czyż nie miała później rozwinąć zdumiewającej przewrotności w zdradzie? Małżeństwo jej było przyczyną owego zepsucia a priori, dotąd działającego w próżni. Już wszakże zadawała sobie pytanie, czemu się opierać kochankowi którego kocha, skoro się oddaje, wbrew sercu, wbrew naturze, mężowi którego już nie kocha. Wszystkie błędy, wszystkie zbrodnie płyną może z błędnego rozumowania lub z przewagi egoizmu. Społeczeństwo może istnieć jedynie tylko siłą indywidualnych wyrzeczeń, jakich wymagają prawa. Przyjmując jego dobrodziejstwa, czyż nie zobowiązujemy się dochowywać warunków, któremi istnieje? Otóż, nędzarze bez chleba, zmuszeni szanować prawo własności, nie mniej są godni współczucia, niż kobiety zranione w swoich uczuciach i swej delikatności.
W kilka dni po tej scenie, której tajemnice zostały pogrzebane w łożu małżeńskiem, d’Aiglemont przedstawił żonie lorda Grenville. Julja przyjęła Artura z zimną grzecznością, która przyniosła zaszczyt jej obłudzie. Nakazała milczenie sercu, zgasiła spojrzenia, opanowała drżenie głosu, w ten sposób zdołała być panią swej przyszłości. Następnie, poznawszy, dzięki tym środkom, wrodzonym niejako kobiecie, siłę miłości jaką obudziła, pani d’Aiglemont uśmiechnęła się do nadziei rychłego ozdrowienia. Nie stawiała oporu woli męża, który nalegał aby przyjęła opiekę młodego lekarza. Jednakże nie wprzód zawierzyła się lordowi Grenville, aż, zgłębiwszy jego słowa i myśli, upewniła się, iż będzie natyle szlachetnym aby cierpieć w milczeniu. Posiadała nad nim absolutną władzę i już jej nadużywała: czyż nie była kobietą?

Montcontour jest to starożytny zamek, położony na skale, u stóp której płynie Loara, niedaleko miejsca gdzie zatrzymała się Julja w roku 1814. Jestto mały zameczek w Turenji, biały, ładny, z rzeźbionemi wieżyczkami, haftowanemi jak ma lińskie koronki: śliczny zameczek przeglądający się w rzece wraz ze swemi bukietami morw, winnicami, krużgankami, balustradami, piwnicami kutemi w skale, płaszczem bluszczu i szkarpami. Dachy Montcontour iskrzą się w promieniach słońca, wszystko tam płonie. Tysiące śladów Hiszpanji dodają poezji owej czarującej siedzibie; złote gencjany, dzwoneczki, przepajają wonią atmosferę; wietrzyk jest pieściwy, ziemia uśmiecha się, słodki czar spowija duszę, wprawia ją w omdlenie, czyni ją leniwą, miłosną, rozmarza ją i kołysze. Ta piękna i słodka miejscowość usypia cierpienia i rodzi żądze. Nikt nie może zostać zimny pod tem czystem niebem, wobec tych połyskujących wód. Tam obumiera niejedna ambicja, tam zasypia człowiek ma łonie spokojnego szczęścia, jak co wieczór słońce układa się w pieluchach z purpury i lazuru.
W słodki sierpniowy wieczór roku 1821, dwie osoby pięły się kamienistą drogę wijącą się w skałach, na których wznosi się zamek. Kierowały się ku wyżynom, zapewne aby podziwiać piękne widoki. Te dwie osoby, to była Julja i lord Grenville: ale Julja wydawała się nową kobietą. Tryskała rumieńcem zdrowia. Oczy jej ożywione płodną siłą, lśniły przez wilgotną mgłę, podobną wilgoci, która daje spojrzeniu dziecka jego nieodparty urok. Uśmiechała się jasno, była szczęśliwa że żyje i rozumiała życie. Ze sposobu w jaki stawiała drobne nóżki, łatwo było poznać, że żadne cierpienie nie pęta jak niegdyś jej najlżejszych ruchów, nie wątli jej spojrzeń, ani słów, ani gestów. Pod białą jedwabną parasolką, która ją ochraniała od gorących promieni, podobna była pannie młodej w ślubnym welonie, dziewicy dojrzałej do słodyczy miłosnych. Artur prowadził ją z troskliwością kochanka; prowadził ją tak, jak prowadzi się dziecko; wybierał najlepszą drogę, omijał kamienie, wskazywał widoki, lub też wiódł ją do jakiegoś kwiatu, wciąż natchniony uczuciem dobroci, delikatną intencją, idealną znajomością warunków szczęścia tej kobiety. Uczucia te zdawały się w nim wrodzone; tyleż i bardziej może, co odruchy potrzebne do własnego istnienia.
Chora i jej lekarz szli jednym krokiem, nie zdziwieni tą harmonją, która musiała istnieć między nimi od pierwszego dnia. Byli posłuszni jednej woli, zatrzymywali się pod wspólnem wrażeniem, spojrzenia ich, słowa, odpowiadały wspólnym myślom. Skoro zaszli na szczyt winnicy, chcieli spocząć na jednym z owych długich białych kamieni, jakie wydobywa się przy drążeniu piwnic w skale. Zanim Julja usiadła, spojrzała na krajobraz.
— Piękna okolica! wykrzyknęła. Rozbijmy namiot i żyjmy tutaj. Wiktorze, krzyknęła, chodź, chodźże.
Pan d’Aiglemont odpowiedział z dołu myśliwskim okrzykiem, ale nie przyspieszył kroku: patrzał tylko na żonę od czasu do czasu, skoro zakręty ścieżki pozwalały na to. Julja z przyjemnością wdechała powietrze, podnosząc głowę, rzucając Arturowi owo subtelne spojrzenie, którem inteligentna kobieta umie wyrazić swoją myśl.
— Och, dodała, chciałabym zawsze zostać tutaj. Czy można dość podziwiać tę piękną dolinę? Zna pan nazwę tej ślicznej rzeczki, milordzie?
— To Cize.
— Cize, powtórzyła. A tam, przed nami, co to jest?
— Wzgórza Cher, odparł.
— A po prawej? A, to Tours. Niech pan patrzy, jak pięknie błyszczą wieżyce katedry.
Zamilkła i rękę wyciągniętą ku miastu opuściła na dłoń Artura. Oboje podziwiali w milczeniu krajobraz i piękności tej cudnej przyrody. Szmer wód, czyste powietrze i niebo, wszystko harmonizowało z myślami, które tłumnie napływały do ich młodych i kochających serc.
— Och, Boże, jak ja kocham te strony, powtarzała Julja z naiwnym zachwytem. Czy długo pan tu mieszkał? dodała po chwili.
Na te słowa lord Grenville zadrżał.
— To tam, odparł smętnie wskazując orzechowy gaik przy drodze, tam jako jeniec ujrzałem panią po raz pierwszy...
— Tak, ale byłam wówczas bardzo smutna: ta natura zdała mi się dzika, a teraz...
Urwała: lord Grenville nie śmiał na nią spojrzeć.
— To panu, rzekła wreszcie Julja po długiem milczeniu, zawdzięczam tę przyjemność. Czyż nie byłam jak umarła? Pan mi dał więcej niż zdrowie, nauczył mnie pan czuć jego wartość...
Kobiety mają niezrównany talent wyrażenia swych uczuć bez mocnych słów. Wymowa ich jest zwłaszcza w akcencie, w geście, w ruchu i spojrzeniu. Lord Grenville ukrył głowę w dłoniach, łzy kręciły mu się w oczach. To było pierwsze podziękowanie Julji od wyjazdu z Paryża. Cały rok pielęgnował margrabinę z zupełnem oddaniem. Wraz z panem d’Aiglemont zawiózł ją do wód w Aix, potem nad morze do La Rochelle. Wciąż śledząc zmiany, jakie jego umiejętne a proste przepisy powodowały w wycieńczonym ustroju, pielęgnował Julję tak, jak zapalony ogrodnik może pielęgnować rzadki kwiat Margrabina przyjmowała inteligentne starania Artura z całym egoizmem paryżanki nawykłej do hołdów, lub z obojętnością kurtyzany nieznającej wartości rzeczy ani ludzi i szacującej ich wedle ich pożytku.
Wpływ, jaki miejsce wywiera na duszę, godny jest uwagi. O ile nad brzegiem wód ogarnia nas niechybnie melancholja, o tyle inne prawo naszej wrażliwości sprawia, iż w górach uczucia nasze oczyszczają się. Namiętność zyskuje na głębi to co traci napozór na żywości. Widok szerokiego koryta Loary, położenie wzgórza na którem siedzieli kochankowie, zrodziły może ich luby spokój. Pierwszy raz kosztowali szczęścia, jakiego się doznaje, odgadując ogrom uczucia pod nieznaczącemi na pozór słowami. Gdy Julja kończyła zdanie, które tak silnie wzruszyło lorda, pieściwy wietrzyk poruszył wierzchołki drzew, niosąc chłód od rzeki; lekkie chmury przysłoniły słońce, a miękkie cienie uwydatniły jeszcze piękność tej uroczej przyrody. Julja odwróciła głowę, aby ukryć przed młodym lordem łzy, które zdołała powstrzymać i osuszyć; wzruszenie Artura udzieliło się jej. Nie śmiała podnieść nań oczu, z obawy by nie ujrzał nadmiaru szczęścia w tem spojrzeniu. Instynkt kobiecy mówił jej, iż w tej niebezpiecznej godzinie winna zagrzebać swą miłość na dnie serca. Ale milczenie mogło być równie niebezpieczne. Widząc że lord Grenville niezdolny jest wymówić słowa, Julja podjęła łagodnie:
— Jesteś wzruszony tem co powiedziałam, milordzie. Może w ten sposób pańska szlachetna i zacna dusza stara się naprawić fałszywy sąd o mnie. Brał mnie pan za niewdzięcznicę, widząc mnie chłodną i obojętną, albo drwiącą i nieczułą, w czasie tej podróży która na szczęście niebawem się skończy. Nie byłabym godna pańskich starań, gdybym nie umiała ich ocenić. Milordzie, ja niczego nie zapomniałam. Niestety, nie zapomnę niczego; ani troskliwości, z jaką pan czuwał nademną jak matka nad dzieckiem, ani jawności naszych braterskich rozmów, ani pańskiej delikatności... Wobec tych pokus jesteśmy zawsze bezbronne. Milordzie, nie jest w mojej mocy wynagrodzić pana...
Przy tych słowach Julja oddaliła się szybko. Lord Grenville nie uczynił ani jednego ruchu aby ją zatrzymać. Margrabina udała się na pobliską skałę i stała nieruchoma. Wzruszenia ich były tajemnicą dla nich samych, zapewne płakali w milczeniu. Śpiew ptaków, tak wesoły, tak tkliwy o zachodzie słońca, musiał pomnażać gwałtowne wzruszenie, które kazało im się rozłączyć. Natura wyrażała za nich miłość, o której sami nie śmieli mówić.
— A więc, milordzie, podjęła Julja stając przed nim w pełnej godności postawie, która pozwoliła jej ująć rękę Artura, poproszę pana, abyś zostawił czystem i świętem to życie któreś mi przywrócił. Wiem, dodała widząc że lord Grenville blednie, że, za cenę pańskiego oddania, wymagam od pana ofiary jeszcze większej niż te których wielkość powinnabym lepiej ocenić... Ale tak trzeba... Nie zostanie pan we Francji. Żądać tego, czyż nie znaczy dać panu prawa, które pozostaną święte? dodała, kładąc rękę młodzieńca na swem biijącem sercu.
— Tak, rzekł Artur wstając.
Równocześnie wskazał pana d’Aiglemont, który trzymał w objęciach córkę i pojawił się po drugiej stronie rozdołu na ganku zanikowym. Wdrapał się tam, aby się dać wyskakać Helence.
— Juljo, nie będę ci mówił o mej miłości; dusze nasze rozumieją się zbyt dobrze. Mimo że rozkosze mego serca były bardzo głębokie i bardzo tajemne, podzieliłaś je wszystkie. Czuję to, wiem, widzę. Obecnie zyskuję rozkoszny dowód stałej sympatji naszych serc, ale ucieknę... Wiele razy zbyt spokojnie obliczałem środki zgładzenia tego człowieka, abym się mógł zawsze temu oprzeć, zostając w pobliżu ciebie.
— Miałam tę samą myśl, rzekła z bolesnem zdumieniem na zmięszanej twarzy.
Ale w akcencie i geście, które wydarły się Julji, tyle było cnoty, tyle pewności samej siebie i tyle tajemnych zwycięstw nad miłością, że lord Grenville oniemiał z podziwu. Nawet cień zbrodni pierzchnął z tej szlachetnej duszy. Uczucie religijne błyszczące na tem pięknem czole miało zeń zawsze spędzać mimowolne złe myśli, które rodzi nasza ułomna natura, a które świadczą zarazem o wielkości i niebezpieczeństwach naszej doli.
— Wówczas, dodała, stałabym się przedmiotem twej wzgardy i toby mnie ocaliło, dodała spuszczając oczy. Stracić twój szacunek, czyż to nie znaczy umrzeć?
Bohaterscy kochankowie trwali chwilę w milczeniu, pochłonięci swojem szczęściem. Złe czy dobre, myśli ich były ściśle te same; rozumieli się równie dobrze w swych tajemnych upojeni ach, jak w swoich najskrytszych męczarniach.
— Nie wolno mi szemrać, nieszczęście mego życia jest mojem dziełem, dodała wznosząc ku niebu oczy pełne łez.
— Milordzie, krzyknął ze swego miejsca generał wskazując ręką, tutaj spotkaliśmy się pierwszy raz. Nie przypomina pan już sobie może. O, tam, koło tych topoli.
Anglik odpowiedział nerwowem skinieniem głowy.
— Miałam umrzeć młoda i nieszczęśliwa, ciągnęła Julja. Tak, nie sądź abym żyła. Zgryzota będzie równie śmiertelna co straszliwa choroba, z której mnie pan uleczył. Nie czuję się winna. Nie, uczucia moje dla ciebie są nieodparte, wieczne, ale bardzo mimowolne, i chcę pozostać cnotliwą. Ale pozostanę wierną wraz memu sumieniu żony, obowiązkom matki i ślubom mego serca. Słuchaj, rzekła zmienionym głosem, nie będę już nigdy należała do tego człowieka.
Tu, gestem przerażającym swym wstrętem i szczerością, Julja wskazała męża.
— Prawa świata, ciągnęła, nakazują, abym mu dała szczęście. Będę im posłuszna: stanę się jego służebnicą; moje poświęcenie dlań będzie bez granic; ale od dziś jestem wdową. Nie chcę być prostytutką ani we własnych oczach ani w oczach świata. Nie będę należała do parna d’Aiglemant, ale nie będę należała nigdy do innego. Będziesz miał ze mnie tylko to co mi wydarłeś. Oto wyrok, jaki wydałam na siebie, rzekła spoglądając na Artura z dumą. Wyrok nieodwołalny, milordzie. A teraz, wiedz, że, gdybyś uległ tej zbrodniczej myśli, wdowa po panu d’Aiglemont wstąpiłaby do klasztoru, we Włoszech lub w Hiszpanji. Nieszczęście chciało, żeśmy zeszli na drogę wyznań. Były one może nieuniknione, ale niech to będzie ostatni spazm naszych serc. Jutro udasz żeś otrzymał list, który cię wzywa do Anglji; rozstaniemy się, aby się już nigdy nie ujrzeć.
Ale wyczerpana tym wysiłkiem, Julja uczuła, że kolana się pod nią uginają, chwyciło ją śmiertelne zimno. Wiedziona kobiecym instynktem, usiadła, aby nie paść w ramiona Artura.
— Juljo, wykrzyknął lord Grenville.
Ten przeszywający krzyk rozległ się jak grzmot. Rozdzierający głos wyraził wszystko, czego kochanek, dotąd niemy, nie mógł powiedzieć.
— Co tam takiego? spytał generał.
Słysząc ten krzyk, margrabia przyśpieszył kroku i znalazł się nagle między kochankami.
— To nic, rzekła Julja z owym cudownym spokojem, na który, dzięki wrodzonemu sprytowi, kobiety często umieją się zdobyć w ważnych momentach życia. Chłodny cień tego orzecha omal nie przyprawił mnie o omdlenie: mój lekarz musiał się przerazić. Czyż nie jestem dlań dziełem sztuki jeszcze nie wykończonem? Zadrżał może, że grozi dziełu zagłada...
Ujęła śmiało ramię lorda Grenville, uśmiechnęła się do męża, rzuciła jeszcze okiem na krajobraz i pociągnęła swego towarzysza.
— To najpiękniejszy widok, jakiśmy oglądali, rzekła; nie zapomnę go nigdy. Spójrz, Wiktorze, co za przestrzeń, co za rozmaitość. Tu można zrozumieć miłość.
Śmiejąc się niemal konwulsyjnie, ale tak że mąż niczego nie spostrzegł, skoczyła wesoło w wąwóz i znikła.
— Jakto, więc już tak prędko?... rzekła znalazłszy się daleko od pana d’Aiglemont. Ach, tak, drogi mój, za chwilę nie będziemy mogli być i nie będziemy już nigdy sobą; czyli nie będziemy już żyć...
— Chodźmy powoli, rzekł lord Grenville, powozy są jeszcze daleko. Będziemy szli razem, a jeśli wolno nam będzie przelać słowa w nasze spojrzenia, serca nasze będą żyły chwilę dłużej...
Przechadzali się nad wodą, przy ostatnich blaskach wieczoru, prawie w milczeniu, szepcąc bezładne słowa, łagodne jak szmer Loary, ale przenikające duszę. Zachodzące słońce, nim znikło, spowiło ich czerwonym blaskiem, niby melancholijny obraz tej nieszczęsnej miłości.
Bardzo niespokojny że nie znajduje powozu w oznaczonem miejscu, generał szedł za kochankami lub wyprzedził ich nie mieszając się do rozmowy. Szlachetne i delikatne postępowanie Anglika w czasie tej podróży rozproszyło jego podejrzenia: od jakiegoś czasu zostawiał żonie swobodę, ufając punickiej wierze lorda-doktora. Artur i Julja szli wciąż w smutnej i bolesnej harmonji swych udręczonych serc. Niedawno, wstępując na szkarpy Montcontour, mieli oboje mgliste nadzieje, niepokój szczęścia, z którego nie śmieli sobie zdać sprawy; ale, idąc brzegiem rzeki, zwalili wątłą budowę rojeń nad którą nie śmieli oddychać, jak dzieci przewidujące upadek swego pałacu z kart. Byli bez nadziei.
Tegoż wieczora lord Grenville wyjechał. Ostatnie spojrzenie, jakiem objął Julję, dowiodło niestety, że od chwili gdy sympatja zdradziła im siłę ich namiętności, miał słuszność nie ufając sobie.
Kiedy nazajutrz państwo d’Aiglemont znaleźli się w powozie bez towarzysza podróży, przebiegając szybko drogę, którą w — r. 1814 odbyła margrabina, wówczas nieświadoma miłości i niemal przeklinająca jej stałość, Julja odnalazła tysiąc zapomnianych wrażeń. Serce ma swoją pamięć. Niejedna kobieta niezdolna sobie przypomnieć najdonioślejszych wydarzeń, będzie pamiętała całe życie to co wiąże się z jej uczuciami. Julja pamiętała doskonale rzeczy nawet błahe; poznała z radością najdrobniejsze przygody pierwszej podróży; nawet myśli własne w pewnych momentach. Wiktor, namiętnie rozkochany w żonie od czasu gdy odzyskała młodość i krasę, przycisnął się do niej czule. Kiedy próbował wziąć ją w ramiona, uwolniła się lekko i znalazła jakiś pozór aby uniknąć tej niewinnej pieszczoty. Niebawem bliskość Wiktora, udzielające się ciepło jego ciała obudziło w niej wstręt. Chciała usiąść sama na przedzie, ale miał na tyle względów, że zostawił ją na tylnem siedzeniu. Podziękowała mu westchnieniem, które źle zrozumiał. Ex-uwodziciel garnizonowy, tłómacząc sobie na swój sposób melancholję żony, zmusił ją wieczór do stanowczych wyjaśnień.
— Mój drogi, rzekła, już raz omal mnie nie zabiłeś, wiesz o tem. Gdybym była jeszcze nieświadomą dziewczyną, mogłabym na nowo poświęcić ci życie; ale jestem matką, mam córkę, mam tyleż obowiązków wobec niej co wobec ciebie. Poddajmy się nieszczęściu, które nas jednako dotyka. Ty jesteś mniej godny współczucia. Wszak umiałeś sobie znaleźć pociechy, których mnie wzbrania mój obowiązek, nasz wspólny honor i, bardziej od wszystkiego, natura. Masz, dodała, zapomniałeś przez roztargnienie trzy listy pani de Sérizy, oto są. Moje milczenie dowodzi, że masz we mnie żonę pobłażliwą, nie wymagającą od ciebie poświęceń, na które ją skazuje prawo. Dosyć się zastanawiałam nad tem, aby pojąć, że nasze role nie są jednakie i że jedynie kobieta skazana jest na nieszczęście. Moja cnota wspiera się na niewzruszonych zasadach. Będę umiała żyć bez skazy, ale pozwól mi żyć.
Oszołomiony logiką, jakiej kobiety umieją nabyć przy blasku miłości, margrabia uczuł się bezbronny w obliczu tej godności, również wrodzonej kobietom w owych doniosłych chwilach. Instynktowny wstręt Julji do wszystkiego co urażało jej miłość i chęci jej serca, jest jedną z najpiękniejszych rzeczy w kobiecie i płynie może z wrodzonej cnoty, której ani prawo ani cywilizacja nie zdołają zagłuszyć. Ale ktoby śmiał potępić kobiety? Kiedy nakażą milczenie uczuciu wyłączności, które nie pozwala im należeć do dwóch mężczyzn, czyż nie są niby ksiądz bez wiary? O ile niejeden surowy człowiek potępi ten kompromis zawarty przez Julję między miłością a obowiązkami, namiętne dusze poczytają go jej za zbrodnię. Ta ogólna przygana świadczy albo o nieszczęściu jakie czeka istoty nieposłuszne prawom, albo o smutnej ułomności urządzeń, na których wspiera się nasze społeczeństwo.

Minęły dwa lata, przez które państwo d‘Aiglemont prowadzili życie światowe, bywając każde na swoją rękę, spotykając się częściej w salonach niż w domu. Był to wykwintny rozwód, jakim kończy się wiele małżeństw w wielkim świecie. Pewnego wieczora, osobliwym zbiegiem, małżonkowie znaleźli się razem w salonie. Pani d‘Aiglemont miała na obiedzie przyjaciółkę. Generał, który zawsze jadał gdzieś w mieście, został tego dnia w domu.
— Będziesz szczęśliwa, rzekł d‘Aiglemont, stawiając na stole filiżankę po czarnej kawie.
Spojrzał pół figlarnie pół smutno na panią de Wimphen i dodał do żony:
— Jadę z Wielkim Łowczym na długie polowanie. Będziesz conajmmej tydzień wdową, a to jest twój ideał, jak sądzę...
— Wilhelmie, rzekł do służącego, który przyszedł zabrać filiżanki, każ zaprzęgać.
Pani de Wimphen, była to owa Ludwika, którą pani d‘Aiglemont chciała niegdyś odmawiać od małżeństwa. Dwie kobiety wymieniły porozumiewawcze spojrzenie, które dowodziło, że Julja znalazła w przyjaciółce powiernicę swoich niedoli: powiernicę cenną i współczującą, bo pani de Wimphen była bardzo szczęśliwa w małżeństwie. W tem nierównem położeniu szczęście jej było może rękojmią oddania. W takich wypadkach odmienność losu jest zawsze silnym węzłem przyjaźni.
— Czy to czas polowania? spytała Julja obojętnie.
Był to koniec marca.
— Moje dziewko, Wielki Łowczy poluje kiedy chce i gdzie chce. Jedziemy do królewskich lasów na dziki.
— Uważaj, żeby ci się nie zdarzył jaki wypadek.
— Nieszczęście zawsze jest nieprzewidziane, odparł z uśmiechem.
— Powóz jaśnie pana czeka, rzekł Wilhelm.
Generał wstał, ucałował rękę pani de Wimphen, poczem zwrócił się do Julji.
— Pani, gdybym miał zginąć od dzika! rzekł błagalnie.
— Co to znaczy? spytała pani de Wimphen.
— No, chodź, rzekła pani d’Aiglemont do Wiktora. Poczem uśmiechnęła się jakby mówiąc Ludwice: „Zobaczysz“.
Julja podała szyję mężowi, który podszedł alby ją ucałować, ale margrabina schyliła się w ten sposób, że pocałunek małżeński ześlizgnął się po koronkach.
— Zaświadczy pani przed Bogiem, rzekł margrabia zwracając się do pani de Wimphen, że trzeba mi firmanu, aby uzyskać tę drobną łaskę. Oto jak moja żona rozumie miłość. Doprowadziła mnie do tego, sam nie wiem jakim podstępem. Miłej zabawy!
— Ależ twój biedny mąż naprawdę jest bardzo dobry, wykrzyknęła Ludwika kiedy zostały same. On cię kocha.
— Och, nie dodawaj ani słowa. Nazwisko, które noszę, jest mi wstrętne...
— Ależ Wiktor ulega ci we wszystkiem, rzekła Ludwika.
— Uległość jego, odparła Julja, polega w znacznej części na szacunku, do którego go zmusiłam. Jestem kobietą bardzo cnotliwą wedle praw; umilam mu dom, zamykam oczy na jego miłostki, nie biorę nic z jego majątku, może trwonić dochody jak mu się podoba, staram się tylko ocalić kapitał. Za tę cenę, mam spokój. On nie rozumie, lub nie chce rozumieć mego życia. Ale, jeśli prowadzę tak na pasku męża, to nie znaczy, abym się nie lękała jego wybryków. Jestem jak pogromca niedźwiedzia, który drży aby się któregoś dnia kaganiec nie zerwał. Gdyby Wiktor przypuszczał, że ma prawo mnie nie szanować, nie śmiem przewidywać, coby się mogło zdarzyć: bo on jest gwałtowny, ambitny, a zwłaszcza próżny. Nie ma na tyle inteligencji, aby zachować rozsądek w drażliwej okoliczności, któraby wystawiła na próbę jego złe instynkty; jest słaby. Zabiłby mnie może w pierwszej chwili, choćby na drugi dzień miał umrzeć ze zmartwienia. Ale nie obawiam się tego nieszczęsnego szczęścia...
Nastała chwila ciszy, myśli obu przyjaciółek zwróciły się ku tajemnej przyczynie tego położenia.
— Usłuchano minie bardzo okrutnie, rzekła Julja spoglądając wymownie na Ludwikę. A wszak nie zabroniłam mu pisać... Och, zapomniał o mnie i miał słuszność. To byłoby za wiele, gdyby jego życie miało być złamane; czyż nie dość mego? Czy uwierzysz, droga, że ja czytuję dzienniki angielskie, jedynie w tej nadziei, że ujrzę tam jego nazwisko. I wiesz, dotąd nie pojawił się w Izbie Lordów.
— Więc umiesz po angielsku?
— Nie mówiłam ci? Nauczyłam się.
— Biedne dziecko, wykrzyknęła Ludwika ściskając dłoń Julji, jak ty możesz żyć jeszcze?
— To tajemnica, odparła margrabina z gestem dziecięcej niemal naiwności. Słuchaj. Biorę opium. Historja księżnej N. w Londynie poddała mi tę myśl. Wiesz, Mathurin zrobił z tego romans. Moje krople laudanum są bardzo słabe. Śpię. Żyję ledwie siedem godzin na jawie, i te oddaję córce.
Ludwika spoglądała na ogień, nie śmiejąc popatrzeć na przyjaciółkę, której niedolę ogarniała po raz pierwszy.
— Ludwiko, nie zdradź mnie, rzekła Julja po chwili milczenia.
Naraz wszedł służący i podał margrabinie list.
— Och, krzyknęła blednąc.
— Nie pytam od kogo, rzekła pani de Wimphen.
Margrabina czytała i nie słyszała już nic. Najżywsze uczucia, najniebezpieczniejsze podniecenie malowały się na twarzy pani d‘Aiglemont; bladła i czerwieniła się naprzemian. W końcu rzuciła list w ogień.
— Ten list to płomień! Och, dławię się.
Wstała, przeszła kilka kroków, oczy jej pałały.
— On nie wyjechał z Paryża! wykrzyknęła.
Bezładne zdania, których pani de Wimphen nie śmiała przerywać, przeplatane były straszliwemi pauzami. Po każdej takiej przerwie, zdania wydzierały się z głębszym jeszcze akcentem. Ostatnie słowa miały coś przerażającego.
— Wciąż widywał mnie bez mej wiedzy. Jedno moje spojrzenie, podchwycone co dnia, pozwala mu żyć. Ty nie wiesz, Ludwiko! on umiera i prosi aby mnie mógł pożegnać, wie że mąż wyjechał na kilka dni. Przyjdzie tu za chwilę. Och, ja zginę. Słuchaj, zostań ze mną. Wobec dwóch kobiet nie będzie śmiał... Och, zostań, lękam się samej siebie.
— Ale mój mąż wie, że byłam u ciebie na obiedzie, odparła pani de Wimphen, ma tu wstąpić po mnie.
— A więc nim odejdziesz, wyprawię Artura. Będę katem dla nas obojga. Niestety, będzie myślał, że go już nie kocham. A ten list! wierzaj, tam były słowa, które widzę wypisane głoskami z płomienia.
Powóz zaturkotał pod bramą.
— Ach, zawołała margrabina z radością, przychodzi jawnie bez tajemnicy.
Margrabina stała nieruchoma. Na widok Artura, bladego, wynędzniałego, pierzchła myśl o surowości. Mimo iż lordowi Grenville sprawiło wielką przykrość to że nie zastał Julji samej, zdawał się spokojny i chłodny. Ale na te dwie kobiety, świadome jego tajemnicy, zachowanie jego, głos, spojrzenie, wszystko to działało hipnotycznie. Margrabina i pani de Wimphen stały odrętwiałe na widok tej strasznej boleści. Głos lorda Grenville przyprawiał Julję o tak okrutne drżenie, że nie śmiała mu odpowiedzieć, aby nie zdradzić swego stanu. Lord nie śmiał spojrzeć na Julję, tak że pani de Wimphen sama musiała podtrzymywać obojętną rozmowę. Julja podziękowała jej za tę pomoc spojrzeniem. Kochankowie zadali gwałt uczuciom i trzymali się w granicach obowiązku i przyzwoitości.
Niebawem oznajmiono pana de Wimphen: na jego widok, przyjaciółki wymieniły spojrzenie i zrozumiały bez słowa nową trudność. Niepodobna było pana de Wimphen wtajemniczać w ten dramat, a Ludwika nie miała racji zostać. Kiedy pani de Wimphen włożyła szal, Julja wstała, jakby chcąc pomóc przyjaciółce i rzekła pocichu:
— Będę mężna. Skoro przyszedł jawnie, czegóż mogę się obawiać? Ale gdyby nie ty, widząc go tak zmienionym, od pierwszej chwili padłabym do jego stóp.
— A więc, Arturze, nie usłuchałeś mnie, rzekła pani d‘Aiglemont drżącym głosem, wracając na kozetkę, na której lord Grenville nie śmiał usiąść.
— Nie mogłem oprzeć się dłużej tęsknocie za twoim głosem, za twą obecnością. To było istne szaleństwo, opętanie. Nie jestem już panem siebie. Zważyłem to dobrze, jestem zbyt słaby. Umrę. Ale umrzeć, nie ujrzawszy cię, nie usłyszawszy szelestu twojej sukni, nie uczuwszy twoich łez na mojej twarzy, cóż za śmierć!
Chciał się oddalić, ale przy tym nagłym ruchu wypadł mu pistolet z kieszeni. Margrabina patrzała na tę broń, wzrokiem który nie wyrażał już żadnego uczucia ani myśli. Lord Grenville podniósł pistolet, zmieszany tem wydarzeniem, które mogło robić wrażenie sztuczki.
— Arturze! szepnęła Julja.
— Pani, rzekł spuszczając oczy, przyszedłem tu w stanie rozpaczy, chciałem...
Urwał.
— Chciałeś się zabić u mnie, wykrzyknęła.
— Nie sam, odparł łagodnie.
— Kogóż więc, mego męża?
— Nie, nie, wykrzyknął zdławionym głosem. Ale uspokój się, nieszczęsny mój zamiar rozwiał się. Kiedy wszedłem, kiedy cię ujrzałem, poczułem odwagę aby milczeć, aby umrzeć sam.
Julja wstała, rzuciła się w ramiona Artura, który, mimo szlochów kochanki, podchwycił dwa słowa pełne namiętności.
— Poznać szczęście i umrzeć, rzekła. Więc dobrze!
Całe dzieje Julji mieściły się w tym głębokim krzyku, krzyku natury i miłości, któremu kobiety bez religji ulegają. Artur chwycił ją i zaniósł ma kanapę, z gwałtownością, jaką daje nieoczekiwane szczęście. Naraz, margrabina wyrwała się z ramion kochanka, objęła go spojrzeniem rozpaczy, wzięła go za rękę, chwyciła świecznik i pociągnęła go do sypialni: poczem, podszedłszy do łóżka, gdzie spała Helenka, odsłoniła ostrożnie firanki. Pokazała mu dziecko, zasłaniając ręką świecę, aby blask nie uraził przeźroczystych i ledwie przymkniętych powiek dziewczynki. Helenka miała rozwarte ramiona, uśmiechnęła się przez sen. Julja ukazała spojrzeniem swoje dziecko lordowi Grenville. To spojrzenie mówiło wszystko.
— Męża wolno porzucić, choćby nawet kochał. Mężczyzna jest silny, znajdzie sobie pociechy. Wolno nam wzgardzić prawami świata. Ale dziecko bez matki!
Wszystkie te myśli i tysiąc innych, bardziej jeszcze wzruszających, kryły się w tem spojrzeniu...
— Możemy ją zabrać, szepnął Anglik, ja będę ją kochał...
— Mamusiu! rzekła Helenka budząc się.
Na ten głos, Julja zalała się łzami. Lord Grenville usiadł i siedział z założonemi rękami, niemy i posępny.
Mamusiu! ten śliczny, naiwny wykrzyknik obudził tyle szlachetnych i nieprzepartych uczuć, że potężny głos macierzyństwa zdławił na chwilę miłość. Julja nie była już kobietą, była matką. Lord Grenville nie mógł się długo opierać, łzy Julji udzieliły się mu.
W tej chwili drzwi otwarły się z hałasem. Słowa: „Juljo, jesteś tutaj?“ rozległy się jak odgłos grzmotu w sercach kochanków. Margrabia wrócił. Nim Julja zdołała ochłonąć, generał już szedł ze swego pokoju do sypialni żony. Dwa te pokoje przylegały do siebie. Szczęściem, Julja dała znak lordowi Grenville, który wpadł do alkierza. Margrabina zatrzasnęła aa nim drzwi.
— No i cóż, jestem z powrotem, rzekł Wiktor. Niema polowania. Idę spać.
— Dobranoc, rzekła, ja także. Pozwól mi się rozebrać.
— Jesteś bardzo kwaśna dziś wieczór. Będę ci posłuszny, Juljo.
Generał wrócił do swego pokoju. Julja odprowadziła go by zamknąć drzwi i pobiegła uwolnić lorda Grenville. Odzyskała całą przytomność i uświadomiła sobie że odwiedziny dawnego jej lekarza są zupełnie naturalne: mogła go zostawić w salonie aby położyć córkę spać, powie mu tedy aby się tam udał bez szelestu. Ale, kiedy otworzyła drzwi od alkierza, wydała straszliwy krzyk. Palce lorda Grenville zostały przycięte i zmiażdżone w drzwiach.
— Co tam takiego? spytał mąż.
— Nic, nic, ukłułam się, odparła.
Drzwi od pokoju męża otwarły się nagle. Margrabina myślała, że Wiktor wraca przez wzgląd na nią i przeklinała tę troskliwość, w której serce nie grało żadnej roli. Ledwie miała czas zamknąć drzwi do alkierza, a lord Grenville nie zdołał jeszcze oswobodzić ręki. Generał zjawił się w istocie, ale Julja myliła się, wiodła go osobista troska.
— Czy nie możesz mi pożyczyć fularu? Ten hultaj Karol zostawia mnie bez jednej chustki na głowę. W pierwszych dniach małżeństwa troszczyłaś się o moje rzeczy tak pilnie, że aż mnie tem zanudzałaś. Ale miodowy miesiąc nie długo trwał i dla mnie i dla moich rzeczy. Obecnie jestem zdany na łaskę służby, która kpi sobie ze mnie.
— Proszę cię, masz fular. Nie byłeś w salonie?
— Nie.
— Byłbyś tam może zastał jeszcze lorda Grenville.
— Jest w Paryżu?
— Widocznie.
— Och, idę do niego, poczciwy doktór.
— Ale musiał już wyjść, zawołała Julja.
Margrabia stał w tej chwili na środku sypialni i zawiązywał fular, przeglądając się z upodobaniem w lustrze.
— Nie wiem, gdzie jest cała służba, rzekł. Dzwoniłem na Karola już trzy razy, nie przyszedł. I ty jesteś bez panny służącej? Zadzwoń na nią, chciałbym aby mi dała drugą kołdrę.
— Paulina wyszła, odparła sucho margrabina.
— O północy? rzekł generał.
— Pozwoliłam jej iść do Opery.
— To szczególne, odparł mąż rozbierając się, zdawało mi się, że ją spotkałem na schodach.
— Musiała zatem wrócić, odparła Julja udając zniecierpliwienie.
Poczem, aby nie budzić podejrzenia, pociągnęła za dzwonek ale słabo.
Nie wszystkie wypadki tej nocy są dobrze znane, ale musiały być równie proste i równie okrutne jak pospolite i gospodarskie wydarzenia, które je poprzedziły. Nazajutrz, pani d‘Aiglemont położyła się na kilka dni do łóżka.
— Co się u ciebie stało tak osobliwego, że wszyscy mówią o twojej żonie? spytał pan de Ronquerolles w kilka dni po tej nieszczęsnej nocy.
— Wierzaj mi, zostań kawalerem, rzekł d‘Aiglemont. Zapaliły się firanki u łóżka Helenki, żona moja doznała takiego wstrząsu, że znów na rok jest chora, powiada lekarz. Żenisz się z ładną kobietą, brzydnie; żenisz się z młodą dziewczyną tryskającą zdrowiem, robi się chorowita; myślisz że ma temperament, jest zimna: albo też, zimna napozór, jest w istocie tak gorąca, że albo cię zabije albo shańbi. To znów, najsłodsza istota okazuje się zgryźliwa, a nigdy na odwrót zgryźliwa nie robi się słodka. To znów dziecko, które wziąłeś głupiutkiem i słabem, rozwija przeciw tobie żelazną wolę, piekielną inteligencję. Zmęczony jestem małżeństwem.
— Albo żoną.
— To byłoby trudno. Ale, czy pójdziesz ze mną do kościoła św. Tomasza zobaczyć pogrzeb lorda Grenville?
— Szczególna rozrywka. Ale, rzekł Ronquerolles, czy wiadoma jest ostatecznie przyczyna jego śmierci?
— Służący jego twierdzi, że przestał całą noc na gzymsie za oknem aby ocalić honor kochanki, a mieliśmy w tych dniach wściekłe zimno!
— Taka ofiara byłaby godna podziwu u nas, starych wyjadaczy, ale lord Grenville jest młody i Anglik. Ci zawsze chcą się wyróżniać.
— Ba, odparł d‘Aiglemont, tego rodzaju bohaterstwa zależą od kobiety która je budzi. To pewna, że nie dla mojej żony umarł ten biedny Artur!




  1. Ostatnie wcielenie Vautrina, Fałszywa kochanka, etc.
  2. Ferragus, Księżna de Langeais, etc.





Tekst jest własnością publiczną (public domain). Szczegóły licencji na stronach autora: Honoré de Balzac i tłumacza: Tadeusz Boy-Żeleński.