Geopolityka (Sykulski)/Prekursorzy geopolityki

<<< Dane tekstu >>>
Autor	Leszek Sykulski
Tytuł	Geopolityka
Wydawca	Wydawnictwo Naukowe Grategia sp. z o.o.
Data wyd.	2014
Miejsce wyd.	Częstochowa
Źródło	Skany na Commons
Inne	Cały tekst Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI
Indeks stron

›››

[52]

2.1. Prekursorzy geopolityki

Pierwszą połowę dziewiętnastego stulecia można uznać za okres tworzenia podwalin teoretycznych geopolityki, czas działalności jej prekursorów i tworzenia się zrębów nowoczesnej myśli geopolitycznej. Druga połowa XIX wieku to okres narodzin „właściwej”, tzw. klasycznej geopolityki. Poniżej przedstawiono wybranych prekursorów i przedstawicieli myśli geopolitycznej w krajach europejskich oraz wybranych państwach spoza Europy.
 U źródeł tworzenia nowego paradygmatu badawczego stało wyeksponowanie roli kilku czynników, z których za najważniejsze należy uznać:

• środowisko geograficzne (początki rozwoju determinizmu geograficznego),

• podkreślenie roli siły i rywalizacji w stosunkach międzynarodowych (idee geopolityczne wyprzedzały na tym polu [53]

nawet idee Darwina i Wallace’a; później ekstrapolowały darwinizm na pole nauki o państwie i nauk o polityce),

• kult Realpolitik (podkreślenie roli makiawelizmu i pragmatyki w relacjach międzypaństwowych)^[1].

 W pierwszej połowie XIX wieku fundamenty pod geopolitykę położyła przede wszystkim nauka niemiecka, koncentrująca się m.in. na kształtowaniu „przestrzennej świadomości” społeczeństwa niemieckiego. Poniżej postaramy się pokrótce scharakteryzować najważniejszych przedstawicieli myśli geopolitycznej w nauce niemieckiej w XIX wieku.
 Podwaliny pod koncepcję determinizmu geograficznego jako jednego z paradygmatów geopolityki położyli wybitni niemieccy geografowie Karl Ritter (1779-1859) i Adam Heinrich Dietrich von Bülow (1786-1844). Ritter twierdził, iż kluczowym czynnikiem w powstaniu i rozwoju państw i narodów jest przestrzeń geograficzna. Zajmując się zatem działalnością człowieka, także tą w sferze politycznej, konieczne jest uwzględnienie czynnika środowiskowego, który silnie na nią oddziałuje^[2]. Bülow na łamach swojej książki pt. The Spirit of the Modern System of War (Duch nowoczesnego systemu wojny) zaprezentował tzw. „geometryczną naukę o strategii”, zgodnie z którą w Europie było miejsce tylko na 11 państw, mających wykształcić swoje granice na zasadzie ekspansji. Dokonywać się ona miała poprzez wchłaniania mniejszych organizmów polityczno-przestrzennych przez większe. Tak [54]ukształtowane granice miały mieć charakter naturalny i niemożliwy już do rozszerzenia przez jedne państwa kosztem drugich^[3].
 Teoria determinizmu geograficznego została szybko podchwycona przez niemieckie środowiska polityczne. Jednym z jej najbardziej znanych propagatorów był Ernst Kapp, który twierdził, że to „natura kraju, ukierunkowanie jego gór i rzek nadaje również kierunek historii swego narodu”. Wykorzystując tego typu argumentację usprawiedliwiał ekspansję Niemiec^[4]. Ernst Mortiz Arndt (1769-1860), niemiecki profesor filozofii i historii, a także znany polityk, jeszcze przed upublicznieniem teorii ewolucji i doboru naturalnego stworzył teorię „naturalnej rywalizacji” między narodami, której głównym motywem była walka o przestrzeń. Narody słabsze skazane były na podbój przez silniejsze. Jej celem było tworzenie państw wielkopowierzchniowych. Arndt używając argumentacji geograficznej i historycznej dowodził, że małe państwa skazane są na wchłonięcie lub podporządkowanie mocarstwom. Uważał to za proces „naturalny”. Używając podbudowy geograficznej argumentował, że granice Niemiec powinny sięgać czterech mórz: Adriatyckiego, Bałtyckiego, Czarnego i Północnego^[5].
 Friedrich List (1789-1846) stworzył podwaliny pod geopolityczną koncepcję światowego imperium (określanego we współczesnej literaturze przedmiotu łacińskim określeniem Imperium Mundi). W swoich pracach twierdził, że ekspansja terytorialna jest [55]naturalnym dążeniem i normalnym procesem w życiu każdego narodu. Wyznacznikiem siły miało być zajmowane terytorium,terytorium. Dowodził, że ekspansja może zachodzić stopniowo, nawet bez użycia siły militarnej. Stworzył teorię zakładającą, że wraz z rozszerzaniem się wpływów gospodarczych rozszerzane są także wpływy polityczne. Postulował szeroki dostęp do morza dla Niemiec, co pozwoliłoby im rozszerzyć ekspansję ekonomiczną. Zalecał także rozbudowę linii kolejowych, poprzez które widział również poszerzanie przestrzeni politycznej (swoista „stygmatyzacja przestrzeni”), co znalazło później swoje odbicie choćby w koncepcji linii kolejowej Berlin-Bagdad^[6].
 Osobne znaczenie w kształtowaniu się paradygmatu geopolitycznego miała niemiecka geopolityczna koncepcja Mitteleuropy (niem. Europa Środkowa), której jednym z twórców był List. Dowodził, że stworzenie przez Niemcy takiego tworu geopolitycznego jest pierwszym, niezbędnym etapem do uzyskania przez nie hegemonii światowej. Kluczem do stworzenia Mitteleuropy miał się stać sojusz Niemiec z Węgrami i rozciągnięcie wpływów na Bałkany (wyparcie stamtąd wpływów rosyjskich)^[7]. W koncepcjach Paula de Lagarde (1827-1891) Mitteleuropa podobnie jako u Lista miała być znacznie szerszym projektem geopolitycznym, nie zamykającym się jedynie do formy emanacji militaryzmu i ekspansjonizmu niemieckiego. Miała stać się czymś w rodzaju geopolitycznego [56]zwornika między Zachodem i Wschodem, pojmowanym nie tylko politycznepolitycznie, ale szerzej, cywilizacyjnie. Jako nieuniknione widział wojny z Francją i Rosją, które miały zapewnić optymalne granice dla mocarstwa niemieckiego. Obszar przyszłych Niemiec, jego zdaniem, powinien zamykać się granicami od francuskich miast Metz i Ems na Zachodzie do linii Dźwiny i Bugu na Wschodzie, od Morza Północnego i Bałtyckiego na północy po Morze Adriatyckie i ujście Dunaju na południu^[8].
 Friedrich List czy Paul de Lagarde postulując stworzenie Mitteleuropy wychodzili z założeń nacjonalizmu etnicznego. Myślicielem, który zerwał z takim sposobem myślenia, a jednocześnie postulował koncepcję geopolitycznego zorganizowania „Europy Środkowej” pod egidą Niemiec był Constantin Frantz (1817-1891). W rozumieniu państwa i geopolityki skłaniał się do nacjonalizmu państwowego. Naród traktował bardziej jako pojęcie polityczne niż etniczne. Mitteleuropa, jako przedsięwzięcie geopolityczne miała w jego rozumieniu stanowić rodzaj konfederacji politycznej złożonej z narodów Wschodniej i Południowej Europy pod egidą Niemiec^[9].
 Pojęcie Realpolitik wprowadził w 1853 r. do niemieckiej myśli politycznej August von Roschau (1810-1873). Było ono niejako nierozerwalnie związane z pojęciem siły jako głównego [57]instrumentu rozwiązywania konfliktów w stosunkach międzynarodowych. Roschau wskazywał, że siła nie stanowi ideologii, lecz w pewnym stopniu jest jej antynomią, gdyż w sytuacjach krytycznych ideologia zawsze musi ustąpić pod jej naporem. W tym ujęciu wojna stawała się nie tylko jednym z wielu możliwych, ale wręcz podstawowych narządzi realizacji polityki państwa^[10].
 W Rosji prekursorzy geopolityki reprezentowali przede wszystkim kręgi wojskowe. Już w początkach rozwoju rosyjskiej myśli geopolitycznej obecne było w nich przeciwstawianie potęgi morskiej i lądowej. Ta forma refleksji w rosyjskiej myśli geopolitycznej jest obecna jest ażaż do dziś. W geopolityce często na określenie tych dwóch przeciwstawnych poglądów używa się określeń: tellurokracja i talassokracja. Pierwsze pojęcie odnosi się do dominacji mocarstw lądowych, drugie do dominacji mocarstw morskich. Cały ten paradygmat oparty jest na antynomii Lądu i Morza, z którym utożsamiane są nie tylko poszczególne państwa i bloki państw, ale także konkretna aksjologia. Determinuje to postrzeganie świata przez prymat tylko dwóch cywilizacji: morskiej i lądowej^[11].
 Do teoretyków nurtu morskocentrycznego (talassokratycznego) w badaniach i myśli geopolitycznej możemy zaliczyć takich badaczy, jak wiceadmirał Wasyl Gołowin (1776-1831), który wysuwał koncepcję preponderancji państw morskich w globalnej rywalizacji państw. Teoretyczne podwaliny pod geopolitykę jako osobną [58]dziedzinę badań dał generał Dymitr Milutin (1816-1912). Za głównego geopolitycznego przeciwnika Imperium Rosyjskiego uznał Imperium Brytyjskie. W swoich pracach postulował budowę sojuszu rosyjsko-niemieckiego. Widział konieczność ekspansji rosyjskiej w Azji Centralnej, co miało stać się krokiem ku geopolitycznemu wyparciu Brytyjczyków z Indii^[12].
 Wzorzec myślowy przeciwstawiający mocarstwa morskie lądowym silnie wpłynął na rozwój idei eurazjańskiej, która w dużym stopniu wykorzystywała i nadal wykorzystuje dorobek geopolityki. W omawianym okresie do grona wybitniejszych przedstawicieli tego nurtu myśli geopolitycznej wchodzili: Piotr Sawicki (1895-1968), Mikołaj Danielewski (1822-1885), Mikołaj Trubieckoj (1890-1983), Włodzimierz Łamański (1833-1914), czy Georgij Florowski (1893-1979)^[13]. Silny wpływ geografii na rozwój państw i i cywilizacji dostrzegał Lew Miecznikow (1838-1888), geograf, autor książki pt. Cywilizacja i wielkie historyczne rzeki. Dzielił w niej dzieje ludzkości na okresy: rzeczny (starożytność i średniowiecze), morski (od upadku Kartaginy) i oceaniczny (od odkrycia Ameryki)^[14].
 We Francji jednym z pionierów myśli geopolitycznej był geograf Paul Vidal de la Blache (1845-1918). Był jednym z prekursorów teorii organicznej w geografii i geopolityce w nauce [59]francuskiej. Za niemiecką geopolityką postrzegał państwo jako organizm, zmuszony do nieustannej walki o przetrwanie. Z dwóch podstawowych teorii dominujących w początkowej fazie rozwoju geopolityki: teorii organicznej i determinizmu geograficznego, stanowczo odrzucał tę ostatnią. Dostrzegał rolę człowieka i stawiał ją wyżej od wpływu geografii, której jednak nie deprecjonował. Był przedstawicielem francuskiej szkoły posybilizmu w geopolityce, podobnie jak np. Jacques Ancel czy Jean Brunhes, która przedkłada wolę człowieka nad czysty determinizm geograficzny. Ojciec francuskiej geopolityki zajmował się także szeroko geostrategią. Za głównego przeciwnika geopolitycznego Francji uznawał Niemcy i jego dorobek naukowy był w dużej mierze nacechowany dążeniem do stworzenia naukowych argumentów, umożliwiających osłabienie wschodniego sąsiada Francji^[15].
 Jacques Ancel (1879-1943) był pierwszym badaczem, który we Francji posłużył się terminem geopolityka. Przeciwstawiał go geografii politycznej, którą uznawał za statyczną, nie dostrzegającą „dynamiki przestrzeni” i skoncentrowaną na sprawach wewnętrznych. Jednym z głównych problemów badawczych, które podejmował to polemika z agresywnymi, ekspansjonistycznie nastawionymi tezami geopolityki niemieckiej. W tym samym duchu prowadził swoje badania André Chéradame (1871-1948) który twierdził za Halfordem Mackinderem, że kluczem do panowania nad światem jest opanowanie przez jakieś globalne mocarstwo Europy Środkowej. Jego zdaniem, gdyby Niemcy, które uznawał za [60]największe zagrożenie dla Francji, uzyskały kontrolę nad Mitteleuropą (obejmującą także kraje monarchii austro-węgierskiej) uzyskałyby światową dominację. Wśród pionierów geopolityki we Francji trzeba także wymienić Elisée’a Reclusa (1830-1905)^[16].

1. Por. L. Moczulski, Geopolityka. Potęga…, s. 9-12.
2. A. Wolff-Powęska, E. Schultz, Przestrzeń i polityka w niemieckiej myśli politycznej XIX i XX wieku, [w:] A. Wolff-Powęska, E. Schulz (oprac.), Przestrzeń i polityka. Z dziejów niemieckiej myśli politycznej XIX i XX wieku, s. 21.
3. Z. Lach, J. Skrzyp, Geopolityka i geostrategia, Warszawa 2007, s. 17.
4. Ibidem, s. 24-25.
5. A. Wolff-Powęska, Doktryna geopolityki w Niemczech, Poznań 1979, s. 42-43. Por. E. M. Arndt, Staat und Vaterland. Eine Auswahl aus seinen politischen Schriften, München 1921.
6. Por. S. Pilarz, Kolej Berlin-Bagdad. Wielkie przedsięwzięcie imperializmu niemieckiego w Turcji, [w:] R. Domke (red.), Między historią a geopolityką, Częstochowa 2009, s. 139-157.
7. A. Wolff-Powęska, Doktryna..., s. 48-49; Por. F. Lentz, Freidrich List und Grossdeustchland, Leipzig-Berlin 1943.
8. A. Wolff-Powęska, E. Schultz, Przestrzeń…, s. 26-35; A.Wolff-Powęska, Doktryna..., s. 51-55; F. List, Ein mitteleuropäischer Staatenverband, LepzigLeipzig 1914; Zob. także późniejsza recepcja tej idei: F. Naumann, Mitteleuropa, Berlin 1915.
9. A.Wolff-Powęska, Doktryna..., s. 53; Por. C. Frantz, Das grössere Deutschland, Breslau 1935.
10. A. Wolff-Powęska, Doktryna..., s. 64-65; Por. A. L. Roschau, Grundsätze der Realpolitik angewender auf die staatlichen Zustände Deustchlands, Berlin 1853.
11. Por. A. Dugin, Osnowy geopolityki. Geopoliticzeskoje buduszczeje Rossii, Moskwa 2000; L. Sykulski, Geopolityka. Słownik…, s. 97 (terminy: talassokracja, tellurokracja).
12. J. Potulski, Rosyjska geopolityka jako problem poznawczy współczesnej politologii w Polsce, [w:] A. J. Chodurski, M. J. Malinowski (red.), Problemy badawcze i metodologiczne politologii w Polsce, Gdańsk 2006, s. 344-352.
13. J. Potulski, Współczesne kierunki rosyjskiej myśli geopolitycznej. Między nauką, ideologicznym dyskursem a praktyką, Gdańsk 2010, s. 104-118.
14. L. Miecznikow, Ciwilizacija i wielikije istoriczeskije rieki, Moskwa 1995.
15. Z. Lach, J. Skrzyp, Geopolityka i geostrategia…, s. 23-24.
16. W. Kazanecki, Narodziny geopolityki we Francji, „Geopolityka” 2009, nr 1(3), s. 64-71.

Tekst udostępniony jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0 Polska.