ugór, ugorować, ugorowy i ugorny, o ‘polu leżącem odłogiem’, od gorzeć, gore (p.). Ale ugorzyć komu, ‘ubliżyć, dokuczyć’, od gorze, ‘bieda’ (p.).
ujazd, ‘objazd sądowy dla ustalenia granic’, od 14. wieku; »ujazd czynić albo graniczyć«, r. 1500; bywa, jak Opole, i nazwą miejscową, stąd Ujejski (z *Ujeźdźski); por. Ujazdów.
*uk, tylko we złożeniu: nieuk, niedouk; uczyć, uczony; uczenik (niegdyś ‘uczony’), uczeń; uczyciel w biblji i w 16. wieku, dziś tylko nauczyciel, nauczycielka; nauka, naukowy; przyuczać, wyuczać, pouczający; uczennica, z mylnem nn, zamiast uczenica (do uczenik); uczniowski; spółuczeń. Jest nauka tylko ‘nawykiem’, p. wyk. Prasłowo; u wszystkich Słowian tak samo; prus. jaukint, ‘ćwiczyć’, lit. jaukinti, ‘zwyczaić’, junkti, ‘przyzwyczajać się’ (ale ūkis, ‘gospodarstwo’, ukininkas, ‘gospodarz’, czy nie od niem. Hufe, ‘łan’; k zamiast ch z f?); ind. uczjati, ‘ma nawyk’, niuczjati, ‘podoba sobie’, uczita-, ‘zwykły’, okas-, ‘mieszkanie’ (niby lit. ūkis!), goc. biūhts, ‘przywykły’. P. wyk, zwyczaj.
ukleja, uklejka, nazwa ryby, u nas od 14. wieku ogólna, powtarza się niemal u wszystkich Słowian (i na Litwie, aukszlē?); niem. Uckelei.
ukrutny, częste w biblji (jak w czeskiem), p. kruty; ukrutność i ukrucieństwo.
ukusić, ukuszać, ‘kosztować’, częste w 14. i 15. wieku (psałterz, biblja); p. kusić i kąsać.
ul, pierwotnie tylko ‘dziura, wydrążenie’, stąd jeszcze w 16. wieku i nazwa ‘fistuły, wrzodu’: »noga ulów pełna« (piszą i z h-: hułów), zczasem na ‘pszczeli ul’ (‘kłodę z otworem’) ograniczone; ale ulica, t. j. zdrobniałe od ul, zachowała znaczenie ‘otworu, przejścia, wąwozu, drogi’. Prasłowo; cerk. ulij, rus. ulej, ‘ul’, bułg. ‘kłoda’, i t. d.; lit. aulys i awilys, ‘ul’ (ale i aułas, ‘cholewa’, prus. aulinis, ‘cholewa’, aulis, ‘goleń’); grec. aulos, ‘flet, rura’ (stąd aula!), aulōn, ‘wąwóz, dolina’, łac. alvus, ‘sklepienie, brzuch’, alveus, ‘łożysko, ul’. Por. *uć.
ulegować, ‘łagodzić, zjednywać’, niby ‘czynić uległym, podległym’, do ulec; przestarzałe; uległość, ulegliwość. P. lec, legać.
ulepek, ulep, julepek, jest i ulop, ilop, ‘lek gęsty słodkawy’, łac. julapium, włos. giulebbio, franc. julep, z arabskiego.
ulga, p. lekki.
ulgnąć, p. lgnąć.
ulica, p. ul; pierwotne znaczenie ‘wchodu, wąwozu’, jeszcze r. 1500: »uliczka, fórta«, i »uliczki, drzwi, ulicznik, odźwierny«. Dalej: uliczny, ulicznica. U Węgrów utcza, ‘ulica’, z mylnem t na piśmie, wymawia się uca, z ulca, z stałem ich skróceniem.
ułafa, ‘żołd’, ułafnik, ‘pobierający żołd’, od 16. wieku ogólne, z tur. ulufe; u Reja np.: »na ułafy pogańskie« (w druku ułapy !), ułafka, »ułafę zatrzymaną znając«, »co sami ułafę biorą«, »ułafnikiem był cesarskim«. Znane tylko na Rusi i u nas, a wcześnie skrócone (tu i tam) na łafa i lafa, ‘dochód, zysk’.
ułan, europejskie (ułanka), od nazwy »szlachty« tatarskiej: »Tatarowie celniejszy zacnego rodu, kniaziowie, murzowie, ułanowie i wszyscy co na ziemskich dobrach mieszkają« (są to tak zwane ułusy, ‘udziały’); wymienia ich już Mie-
