Ossolineum/III
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Ossolineum |
| Wydawca | Macierz Polska |
| Data wyd. | 1917 |
| Druk | Drukarnia przy Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich |
| Miejsce wyd. | Lwów |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | Cały tekst |
| Indeks stron | |
Ossolineum ostoją polskości we Lwowie.
Dziwne to było miasto Lwów za czasów Rzeczypospolitej. W samej „paszczęce tatarskiej“ położone i w ciągłej trwodze żyjące, żywiołem obcym a zwykle wrogim otoczone, miało jednak zawsze czas i siłę po temu, aby spełniać rolę „pomnożyciela Polski“, być istotnie wielkiem ogniskiem polskiej kultury i cywilizacyi na całym wschodnim obszarze ziem polskich. Z chwilą jednak, gdy te warunki uległy zupełnej i zasadniczej zmianie, i Galicya popada w zupełne uśpienie, a rządy niemieckie wyciskają swe piętno na mieście, szkołach, urzędach. Lwów robił wrażenie miasta całkiem niemieckiego, gdyż lekarze, profesorowie, kupcy, restauratorowie, nawet szynkarze byli Niemcy; ani jednego polskiego napisu nie widziano na ulicach Lwowa, germanizacya sięgała zaś nawet na cmentarz, bo trzeba było wielkich zachodów i wpływów, aby uzyskać pozwolenie na napis nagrobkowy po polsku. Rzecz oczywista, że i system wykształcenia młodzieży polskiej podobny miał charakter, w szkołach i w uniwersytecie książki polskiej nie widziano, a niemczyzna panowała niepodzielnie. Polskość skrywała się więc przy domowych ogniskach, wypędzona ze szkół, wydalona z urzędów, w dziennikarstwie blada i anemiczna, a w literaturze obumarła. Krzątała się jedynie mała garstka ludzi dobrej woli, aby martwą literaturę do życia pobudzić, a wśród społeczeństwa wskrzesić zamiłowanie do języka i piśmiennictwa polskiego. Grupę wskrzesicieli literatury polskiej we Lwowie tworzyli wówczas: August Bielowski, Jan Nepomucen Kamiński, Mikołaj Michalewicz, Walenty Chłędowski i kilku innych mężów zasłużonych.
W takich warunkach łatwo zrozumieć, jak doniosłe znaczenie miało ustanowienie katedry języka i literatury polskiej na uniwersytecie lwowskim, urzeczywistnione za sprawą Ossolińskiego, a bezwarunkowo jeszcze większej wartości było założenie w roku 1817 Biblioteki Ossolińskich, która miała służyć dla użytku publicznego. Zakład począł działać jednak dopiero po śmierci założyciela. Przedewszystkiem trzeba było przygotować miejsce na pomieszczenie biblioteki, spoczywającej jeszcze w pakach w wiedeńskiem mieszkaniu fundatora. Zadanie to przypadło w udziale Michalewiczowi, pierwszemu profesorowi literatury polskiej na uniwersytecie lwowskim i pierwszemu kustoszowi Zakładu, który też z wielką energią przyprowadził ruiny klasztoru do jakiego takiego porządku. Całą bibliotekę, ułożoną porządnie w skrzyniach, dzięki uczynnej pomocy Gwalberta Pawlikowskiego, wyprawiono dnia 18 kwietnia 1827 roku do Lwowa. Sprowadzono 50 ogromnych skrzyń, które zawierały 10.121 dzieł, a 19.055 tomów, dubletów (t. j. podwójnych egzemplarzy) 456 tomów, 76 wiązek różnych pism, 552 rękopisów w 708 tomach, 133 map, 1.445 rycin, nie licząc rzeczy mniej znacznych. Wtedy też Henryk ks. Lubomirski objął kuratoryę Zakładu, złożył dnia 16 czerwca 1827 roku przysięgę, a w trzy dni później arcybiskup lwowski, hr. Ankwicz, kładł już kamień węgielny pod nowe mury gmachu podnoszonego z ruiny. Zupełne przebudowanie gmachu pociągało za sobą ogromne wydatki, a położenie Zakładu było tem trudniejsze, że kurator ekonomiczny odmawiał wypłat, do których zobowiązywała go fundacya. Na roboty zbrakłoby pieniędzy, gdyby nie pospieszyły z pomocą Stany Galicyjskie i już w roku 1826 Sejm stanowy uchwalił pożyczkę 15.000 złr., później darowaną, i z niej to pokrywano zrazu wydatki. Przystąpiono więc do budowy, a że Ossoliński pozostawił gotowe już plany gmachu pomysłu Nobiliego, więc chciano się zrazu tych trzymać, ale później przyjęto projekt kapitana Józefa Bema, późniejszego dowódcy artyleryi polskiej pod Ostrołęką i Warszawą, z ogólnem zadowoleniem i wdzięcznością; według tych planów dokonano też przebudowy gmachu.
Kierownictwo młodej instytucyi powierzył książę kurator proboszczowi jarosławskiemu, zasłużonemu historykowi i geografowi, księdzu Franciszkowi Siarczyńskiemu. Sądzono, że Siarczyński nie przyjmie bezpłatnej a tak mozolnej posady i będąc w późnych latach, nie podejmie się ogromu zatrudnienia przy powstającym dopiero Zakładzie. Sędziwy starzec dla dobra nauki przyjął z ochotą ten obowiązek i z całą gorliwością zajął się od listopada 1827 roku przeglądaniem i formowaniem katalogów, dozorem budowy, a od roku 1828 wydawaniem „Czasopisma naukowego księgozbioru publicznego imienia Ossolińskich“, w myśl woli założyciela. Nowe czasopismo nie miało powodzenia, bo było za poważne na ogólny stan oświecenia społeczeństwa, które prawie nic nie czytało. A było to jednak najlepsze w owym czasie pismo polskie w Galicyi, cenne i z tego względu, że gromadziło i opracowywało wiele materyałów historycznych. Pracowity dyrektor z wielką gorliwością, w miarę wyłaniania się zbiorów, opisywał je w owem wydawnictwie, które uprzedziło właściwe istnienie Biblioteki, jako instytucyi użytecznej i dostępnej już dla wszystkich.
(Sala rękopisów i gabinet numizmatyczny.)
Po tak długiem zamknięciu, wreszcie w roku 1839 podjął Zakład ponownie swe prace. Kurator Henryk ks. Lubomirski wezwał na dyrektora Zakładu dr. Adama Kłodzińskiego, a na kustosza dr. Jana Szlachtowskiego. Nowy dyrektor objął rządy w bardzo trudnych warunkach, gdyż musiał zaczynać ponownie od zasadniczych podstaw reformy Zakładu. Pewne grona ludzi nie chciały jednak tego wyjątkowego położenia zrozumieć. Przeciwnie, gdy na czele instytucyi naukowej stanął mąż bez głębszej uczoności, bez poważnych zasług na polu literacko-naukowem, znalazła się grupa niezadowolonych, którzy woleliby widzieć kogoś innego na tem stanowisku. Tymczasem Zakład potrzebował na kierownika właśnie takiego człowieka, jakim był Kłodziński. Łączył on dobrą wolę i zamiary szlachetne z energią i gorliwością w wypełnianiu przyjętych obowiązków. Pierwszą myślą Kłodzińskiego było powołać znów do życia zawieszone wydawnictwo „Biblioteki Zakładu im. Ossolińskich“. Po trzyletnich staraniach dopiero, w roku 1842, udało mu się myśl tę urzeczywistnić, i odtąd co kwartał ukazywał się tom pisma, które, według pragnienia Ossolińskiego, miało się stać ogniskiem dla „badaczy rzeczy narodowych, bodźcem do naukowych usiłowań“. Współpracownicy byli pierwszorzędni, jak Bielowski, Pol, Szajnocha, Ujejski i inni, ale mimoto „Biblioteka“ była pismem bez życia i nie zdołała zająć szerszych kół czytelników. Wtedy Kłodziński postanowił ustąpić z redakcyi tego wydawnictwa i powołać do niej Wincentego Pola. Plan został istotnie urzeczywistniony i w roku 1847 Pol rozpoczął redakcyę pisma, przemienionego na miesięcznik. Zgromadził wybitnych autorów i wywołał pewne zajęcie wśród czytającej publiczności. Tymczasem rok 1848 dokonał zupełnego zwrotu w życiu społecznem i politycznem ze szkodą ruchu artystyczno-naukowego. W marcu 1848 roku doznało pismo ponownej przerwy. Wincenty Pol byłby prawdopodobnie dostał posadę w Ossolineum, ale ówczesne władze sprzeciwiały się temu. Kłodziński starał się nie tylko o wskrzeszenie i utrzymanie fundacyjnego pisma, na które łożył z własnych funduszów, ale dbał też o zorganizowanie Zakładu w innych jego działach. Wzięto się wtedy na nowo do przerwanego przebudowywania gmachu. W roku 1842 urządzono galeryę obrazów, gabinet starożytności i rzeźb, gabinet numizmatyczny i nową czytelnię, której wszakże rząd otworzyć nie pozwolił. Celem zabezpieczenia przed pożarem, pomieszczono książki w dawnym kościele. Zajęto się dobudowaniem nowego skrzydła i obmyślono jak najlepsze sposoby wyzyskania obszernych, ale niezdarnych murów. Starania o ciało instytucyi niewiele zostawiały czasu, sił i środków na właściwe bibliotekarstwo; porządkowanie i katalogowanie zbiorów szło powolnie i nie odpowiadało należycie celom, wymaganiom i potrzebom. Mimoto w roku 1844 ukończono inwentarze i zabrano się do systematycznych i alfabetycznych katalogów, a po dwu latach ogólny katalog alfabetyczny doprowadzono do końca. Po kilkunastoletniem zamknięciu dawnej czytelni wyjednano u rządu wiedeńskiego ponowne otwarcie jej dnia 1 kwietnia 1848 roku. Kłodziński poświęcał się zupełnie Zakładowi, bo gdy wypadki krwawe roku 1846 pozbawiły instytucyę dochodów, a kurator ekonomiczny Broniewski został zabity, zacny dyrektor z własnej kieszeni łożył na budowę.
Ossolineum istotnie starało się w owych latach, by stanąć na czele naukowego postępu w kraju, stać się jego ogniskiem i kierownikiem. Więc przedewszystkiem w myśl statutów Zakładu, odbywają się w dniu 12 października posiedzenia doroczne ku uczczeniu pamięci założyciela. Ponieważ były to jedyne wówczas publiczne posiedzenia we Lwowie, więc zajmowano się niemi bardzo żywo, a wielka sala Zakładu zapełniała się zawsze wielką ilością osób. Na posiedzeniach tych bywali zwykle arcybiskupi wszystkich trzech obrządków, wszyscy dostojnicy miejscowi, literaci i artyści. Przybywała też licznie młodzież uniwersytecka, a wstęp miały także kobiety. Posiedzenia zagajał zastępca kuratora Gwalbert Pawlikowski, przedstawiając ogólne czynności Zakładu, poczem któryś z uproszonych literatów odczytywał swą rozprawę naukową.
Obok tych zebrań corocznych, skupiało się w domu Kłodzińskiego istotnie całe ówczesne życie literackie i artystyczne i towarzyskie. „Wtorki“ u dyrektora Zakładu narodowego im. Ossolińskich należały do najbardziej znanych i uczęszczanych wówczas zebrań we Lwowie. Co tydzień zgromadzali się artyści, uczeni, literaci, wszyscy, co oświatą lub talentem mieli prawo zaliczać się do umysłowych znakomitości, i podejmowani uprzejmie przez gospodarza, znajdowali tutaj pole do wzajemnej wymiany myśli i chwilę wytchnienia. Na wieczory te zbierało się także grono pań, ożywiających towarzystwo i dających mu cechę bardziej towarzyską, co nie przeszkadzało bynajmniej swobodzie wymiany myśli w najważniejszych nieraz kwestyach naukowych, literackich i publicznych. Kiełkowały rozmaite projekta, rozjaśniały się pojęcia, powstawały plany literackie, z których jedne rozwijały się później i urzeczywistniały, inne upadały. Najnowsze dzieła i wydawnictwa stanowiły zazwyczaj główny przedmiot rozmowy. Na każdym prawie z tych wieczorów czytał ktoś z obecnych jakiś swój nowy utwór, najczęściej przeznaczony do „Biblioteki“, zaczem rozwijała się następnie dyskusya krytyczna; udzielano autorowi rozmaitych uwag, a rozmowa, snowana z tego wątka, przenosiła się następnie na najrozmaitsze pola i różne przedmioty. Na jednym z takich wieczorów czytał n. p. Maurycy Dzieduszycki najnowszy utwór Ujejskiego, pierwszy akt „Samsona“, przyjęty z uniesieniem przez całe zebranie. Tutaj przyjeżdżający z zagranicy uczony lub artysta zapoznawał się odrazu z całym światem literackim stolicy i cześć gościnną odbierał. Nie dziw, że zebrania te wzrastały coraz bardziej, licząc po kilkadziesiąt osób. W salach Zakładu narodowego im. Ossolińskich urządzali Pol wraz z Dobrzańskim uroczyste przyjęcie na cześć bawiącego we Lwowie znakomitego muzyka Franciszka Liszta, w kwietniu 1847. Podobnie, gdy dnia 16 października roku 1851 przybył do Lwowa cesarz Franciszek Józef I., z całego szeregu uroczystości na przyjęcie monarchy najświetniej udał się bal wydany przez Stany galicyjskie w sali Zakładu narodowego im. Ossolińskich. Ale nie tylko pod względem kulturalnym, lecz również i pod względem politycznym Ossolineum było w owych czasach najważniejszą placówką. Na dziedzińcu Ossolineum zbierała się stale na swe musztry szósta kompania gwardyi narodowej, a na kilka godzin przed wybuchem zamieszek w dniu 1 listopada roku 1848 dwie kompanie gwardyi narodowej odbywały ćwiczenia w gmachu Zakładu narodowego im. Ossolińskich; zaś po zbombardowaniu Lwowa, wśród trzech wysłanników miasta do generała Hammersteina był także dyrektor Adam Kłodziński. Czem było zresztą Ossolineum we Lwowie w owych czasach, dowodzi chyba najlepiej następująca notatka Wincentego Pola: „Generał Hammerstein oświadczył w dni parę po bombardowaniu Lwowa, iż bardzo żałuje tego, że zapomniał o Bibliotece Ossolińskich podczas bombardowania, bo byłby ją spalił“.
(Wnętrze książnicy.)
Śmierć pierwszego kuratora Zakładu zagroziła chwilowo nowem niebezpieczeństwem dla Zakładu. Ks. Henryk niewiele wprawdzie bywał w kraju, albowiem ciągle podróżował, ale mimoto był rzetelnym opiekunem, obrońcą i orędownikiem powierzonej sobie instytucyi. W podróżach swych zawsze o Zakładzie pamiętał i zbierał dlań liczne cenne zabytki. O sprawach Ossolineum musiał mieć zawsze dokładne sprawozdanie co parę tygodni, poczem dawał natychmiast odpowiednie instrukcye. W ostatnich latach, po ustąpieniu Gwalberta Pawlikowskiego, wyręczał się książę Henryk swym synem Jerzym. Książę Jerzy zamierzał oddać się pracy gorliwie, z zapałem, cechującym zawsze postępowanie jego, zwłaszcza w sprawach dobra publicznego. Tymczasem po śmierci ojca spotkał go zawód, tamujący zamierzoną działalność. Rząd odebrał mu kuratoryę do czasu, dokąd nie przeprowadzi ustanowienia ordynacyi przeworskiej, do czego brakło jeszcze dopełnienia niektórych prawnych formalności. Akt fundacyjny Zakładu narodowego imienia Ossolińskich łączył, na mocy umowy zawartej między ś. p. Ossolińskim a Henrykiem ks. Lubomirskim, kuratoryę Zakładu z ordynacyą przeworską. Wobec tego więc, że akt ordynacyi przeworskiej nie był dotąd przeprowadzony, posłużyło to za pozór usunięcia księcia Jerzego od kuratoryi. Książę Jerzy w drodze sądowej upominał się o swe prawa, ale minęły dwa dziesiątki lat, nim zdołał przełamać trudności, wyjednać ostateczne zatwierdzenie ordynacyi i odzyskać napowrót kuratoryę Zakładu. Na razie rządy w Zakładzie objęli nowi ludzie.
