Wspomnienia z martwego domu/VIII
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Wspomnienia z martwego domu |
| Podtytuł | w Katordze |
| Wydawca | Spółka Wydawnicza Polska |
| Data wyd. | 1897 |
| Miejsce wyd. | Kraków |
| Tłumacz | Józef Tretiak |
| Tytuł orygin. | Записки из мёртвого дома |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | Cały tekst |
| Indeks stron | |
Nadchodziły Święta Bożego Narodzenia. Aresztanci oczekiwali ich w jakiemś uroczystem usposobieniu i patrząc na nich, ja sam zacząłem oczekiwać czegoś nadzwyczajnego. Na cztery dni przed Świętami poprowadzono nas do łaźni parowej. W moich czasach więziennych, szczególnie w pierwszych latach, rzadko się kiedy to działo, więc wszyscy się ucieszyli i ochoczo gotowali do tej wyprawy. Wyznaczono na to czas poobiedni i tego dnia nie było już po obiedzie roboty. Z pomiędzy wszystkich w naszej kazarmie najwięcej krzątał się i najwięcej objawiał radości Isaj Fomicz (Izajasz syn Tomasza) Bumsztein, żyd zesłany do katorgi, o którym już przedtem wspominałem. Lubił on parzyć się w łaźni do utraty zmysłów, i ile razy teraz, rozpatrując dawne wspomnienia, przypomnę sobie naszą łaźnię (która zasługuje na to, aby jej nie zapomnieć) zaraz na pierwszy plan obrazu występuje przedemną twarz uszczęśliwionego Isaja Fomicza, towarzysza mojej katorgi i współmieszkańca w kazarmie.
Boże! co to za nieskończenie śmieszna była figura! Lat pięćdziesięciu, chudy, cherlawy, pomarszczony, o skórze oskubanego kurczęcia i ze straszliwemi piętnami na policzkach i na czole. A przecież na twarzy jego widać było nieustanne, niczem niezmącone zadowolenie z siebie, a nawet uszczęśliwienie. Zdawało się, że on wcale nie żałuje tego, iż dostał się do katorgi. Ponieważ był jubilerem, a w mieście innego nie było, więc miał dużo roboty jubilerskiej, którą wyłącznie był zajęty i za którą mu coś przecież płacono. Żył stosunkowo, jak bogacz, a pieniądze zarabiane pożyczał na zastaw. Miał swój samowar, dobry materac do spania, szklanki, całe naczynie do obiadu. Żydzi w mieście mieli z nim stosunki i otaczali go opieką. Co sobota chodził pod konwojem do bożnicy (na co prawo pozwalało). Była w nim najkomiczniejsza mieszanina naiwności, głupoty, chytrości, zuchwalstwa, dobroduszności, lękliwości, samochwalstwa i natręctwa. Bardzo mię to dziwiło, że katorżnicy wcale go nie wyśmiewali, a chyba tylko dla zabawy z lekka żartowali z niego. Isaj Fomicz widocznie był tylko przedmiotem rozrywki dla wszystkich. „My jego jednego tylko mamy, nie wolno ruszać Isaja Fomicza“, mawiali aresztanci, a Isaj Fomicz, choć wiedział, o co chodziło, przecież pysznił się swojem znaczeniem, co bardzo bawiło aresztantów.
Pierwsze jego zjawienie się w katordze było niezmiernie zabawne (jeszcze przed mojem przybyciem, ale mi opowiadano). Pewnego razu ku wieczorowi rozbiegła się nagle wieść w ostrogu, że przyprowadzono żydka, że golą go w kordegardzie i że niebawem się zjawi. Nie było jeszcze wtedy ani jednego żyda w kazarmie. Aresztanci oczekiwali go niecierpliwie i jak tylko wszedł na dziedziniec, natychmiast obstąpili. Podoficer poprowadził go do cywilnej kazarmy i wskazał miejsce na narach. W ręku Icek Bumsztein trzymał worek z danymi sobie rzeczami kaziennemi i zeswojemi własnemi. Przyszedłszy do nar, wlazł na nie, położył worek koło siebie, podgiął nogi pod siebie i siedział, nie śmiejąc podnieść oczu na nikogo. Dokoła niego rozlegał się śmiech i aresztanckie żarty, których przedmiotem było jego żydowskie pochodzenie. Nagle przez tłum przecisnął się młody aresztant, niosąc w ręku jakieś brudne, stare, porwane spodnie letnie z dodatkiem kaziennych onuczek. Usiadłszy koło Icka, uderzył go po ramieniu.
— No, przyjacielu, ja już tu szósty rok czekam na ciebie. Popatrz-no, wiele dasz za to? I rozłożył przed nim przyniesione łachmany.
Icek Bumsztein, który przy wejściu do ostroga tak był przelękły, że nawet oczu nie śmiał podnieść na tłum, co go szczelnie otoczył, na szydercze, straszne, piętnami oszpecone twarze, i który z przelęknienia nie zdołał jeszcze słowa przemówić — ujrzawszy zastaw, ocknął się i zaczął żwawo palcami przebierać w łachmanach. Wysunął je nawet ku światłu. Wszyscy czekali, co powie.
— Cóż, rubla srebrem dasz przecie? Wszak warto! — ciągnął dalej zestawiający, mrugając w stronę Icka.
— Rubla srebrem nie dam, a siedm kopiejek dać można.
I oto były pierwsze słowa, wypowiedziane przez Icka w ostrogu. Wszyscy aż się zatoczyli od śmiechu.
— Siedm! No, dawaj choć siedm! Ale pamiętaj, strzeż zastawu; głową mi za niego odpowiesz.
— Procentu trzy kopiejki, razem dziesięć — urywanym i drżącym głosem mówił dalej żydek, sięgając ręką do kieszeni po pieniądze i bojaźliwie spoglądając na aresztantów. I tchórzył straszliwie i chciało mu się interes załatwić.
— Trzy kopiejki procentu? co? chyba na rok?
— Nie, nie na rok, ale na miesiąc.
— Tęgiś, żydzie. A jakże cię tytułować?
— Isaj Fomicz.
— No, Isaj Fomicz, daleko ty u nas zajdziesz! Bądź zdrów.
Isaj Fomicz jeszcze raz obejrzał zastaw, złożył i porządnie wsunął go do swego worka, wśród ciągłego śmiechu aresztantów.
Zdawało się nawet, że go wszyscy lubili, i nikt go nie obrażał, choć każdy był mu coś winien. Sam on był niezłośliwy, jak kura, i widząc powszechne dla siebie dobre usposobienie, udawał niekiedy zucha, ale z tak naiwnym komizmem, że to mu się natychmiast wybaczało. Jeden ze zbrodniarzy, Łuczka, który znał dobrze żydów, drażnił go często, ale nie ze złości, tylko tak dla zabawy, podobnie jak się bawią z pieskiem, papugą, z uczonemi zwierzątkami. Icek wiedział o tem dobrze, ale się wcale nie obrażał i nadzwyczaj zręcznie odpierał żarty.
— Ej, żydzie, walnę cię!
— Ty mnie raz uderzysz, a ja ciebie dziesięć, zuchowato odpowiadał Icek.
— Parch przeklęty.
— Niechaj będzie parch.
— Żyd parszywy!
— Niech i tak będzie. Choć parszywy, ale bogaty, ma pieniądze.
— Chrystusa sprzedał.
— Niechaj będzie.
— Dzielnie, Isaj Fomicz, zuch! Nietykajcie go, on u nas jeden! — wołają ze śmiechem aresztanci.
— Ej żydzie, pokosztujesz knuta, pójdziesz na Sybir.
— Ja już i tak na Sybirze.
— Jeszcze dalej poszlą.
— A czy tam Pan Bóg jest?
— No, Pan Bóg jest.
— To niechaj poszlą; byle był tylko Pan Bóg i pieniądze, a wszędzie będzie dobrze.
— Zuch Isaj Fomicz, widać, że zuch — wołają dokoła, a Icek chociaż widzi, że drwią z niego, nadrabia miną: ogólne pochwały sprawiają mu widoczne zadowolenie i zaczyna śpiewać na cały głos cieniutkim dyszkantem: la-la-la-la-la! jakąś koszlawą i śmieszną melodyę bez słów, jedyną jaką śpiewał w ciągu całej katorgi. Potem, zaznajomiwszy się ze mną bliżej, zapewniał mię pod przysięgą, że to jest ten sam motyw, który śpiewali żydzi od najmłodszego do najstarszego w liczbie sześciuset tysięcy, przechodząc Morze Czerwone i że jest nakaz, aby każdy żyd śpiewał tę melodyę w chwili zwycięstwa i tryumfu.
W wigilię każdej soboty, w piątek wieczorem, przychodzili do nas z innych kazarm aresztanci, aby popatrzeć, jak Isaj Fomicz będzie odprawiał szabas. A on był do tego stopnia naiwnie chełpliwy i próżny, że ta powszechna ciekawość sprawiała mu zadowolenie. Z pedantyczną, umyślną powagą nakrywał w kąciku swój maleńki stoliczek, otwierał księgę, zapalał dwie świeczki i mrucząc jakieś tajemnicze słowa, zaczynał oblekać się w modlitewną szatę. Była to kraciasta chustka z wełnianej materyi, którą starannie chował w swoim kufrze. Obie ręce przystrajał w rękawki a na środku czoła przymocowywał jakieś drewniane pudełeczko, tak, iż zdawało się, że Ickowi z czoła jakiś róg śmieszny wystercza. Potem zaczynała się modlitwa. Czytał ją ze śpiewną modulacyą głosu, krzyczał, opluwał się, obracał się w około, robił dzikie i śmieszne ruchy. Naturalnie, wszystko to było według przepisów obrzędowych i nic w tem nie było śmiesznego i dziwnego, ale to było śmiesznem, że Icek jakby umyślnie z tem wszystkiem popisywał się przed nami. Bywało nagle zakryje rękami głowę i zaczyna czytać łkając. Łkanie wzmaga się, Icek jakby w omdleniu, niemal z wyciem chyli głowę, uwieńczoną arką przymierza na księgę; gdy w tem nagle, pośród najsilniejszego łkania zaczyna chichotać i wyśpiewywać jakimś słodko uroczystym, jakby od zbytku szczęścia osłabionym głosem „Widzisz go, jak go rozbiera“, mawiali, przypatrując mu się, aresztanci Spytałem raz Isaja Fomicza, co znaczą te łkania i te nagłe potem przejścia w ton szczęścia i błogości? Icek niezmiernie był rad, gdy o takie rzeczy zapytywałem. Natychmiast objaśnił mię, że płacz i łkania oznaczają myśl o utracie Jerozolimy i że zakon nakazuje przy tej myśli jak najgłośniej płakać i bić się w piersi. Ale wśród najsilniejszego łkania, on, Isaj Fomicz, powinien nagle, jakby mimowolnie przypomnieć sobie (to nagle jest także zakonem przepisane), że jest przepowiednia o powrocie Żydów do Jerozolimy. I tuż natychmiast powinien wybuchnąć radością, pieśniami, śmiechem, i odmawiać modlitwy w taki sposób, żeby samym głosem wyrazić jak najwięcej szczęścia a w twarzy jak najwięcej tryumfu i szlachetności. To nagłe przejście i konieczny obowiązek tego przejścia nadzwyczaj podobały się Ickowi; widział w tem jakiś szczególny, niezmiernie dowcipny kunszt, i z chełpliwym wyrazem twarzy mówił mi o tym przepisie obrzędowym.
Pewnego razu, wśród najgorętszej modlitwy Icka, wszedł do izby placmajor w towarzystwie karaulnego oficera i straży wojennej. Wszyscy aresztanci stanęli u swoich nar, wyciągnięci, jak struny, jeden tylko Icek jeszcze silniej zaczął krzyczeć i gestykulować. Wiedział on, że modlitwa dozwolona, że przerywać jej nie wolno, i krzycząc wobec majora na nic się, naturalnie, nie narażał. Sprawiało mu to wielką przyjemność, że może wobec majora zucha udawać i popisać się przed nami. Major podszedł ku memu i stanął na krok przed nim: Icek obrócił się tyłem ku swemu stolikowi i prosto w twarz majorowi zaczął wyśpiewywać swoje uroczyste proroctwo, wymachując przytem rękami! Ponieważ i w tej chwili według przepisów religijnych należało mu wyrazić w twarzy bezmiar szczęścia i szlachetności, więc uczynił to niezwłocznie, przymykając oczy, śmieąc się i kiwając do majora głową. Major był zdziwiony; wreszcie parsknął mu w oczy śmiechem, nazwał głupcem i odszedł, a Icek jeszcze z większem wytężeniem począł krzyczeć. W godzinę potem, kiedy wieczerzał, zapytałem go:
— A cóżby się stało, gdyby plac major przez głupotę obraził się na was?
— Jaki plac-major?
— Jakto jaki? czyście go nie widzieli?
— Nie!
— A przecież on stał tuż przed wami, wprost twarzą w twarz.
Ale Isaj Fomicz zaczął mię najpoważniej upewniać, że stanowczo nie widział żadnego majora, że w takiej chwili przy podobnych modlitwach wpada w ekstazę i nic już wtedy nie widzi, co się wkoło niego dzieje.
Jak dziś widzę Isaja Fomicza, jak bywało w sobotę wałęsa się po całym ostrogu, usiłując jak najgorliwiej nic nie robić, stosownie do przepisów zakonu. Jakie mi niemożliwe anegdoty opowiadał za każdym razem, gdy powracał ze swojej bożnicy; jakie nieprawdopodobne przynosił wieści z Petersburga, upewniając, że ma je od swoich żydków, a ci z najpierwszych rąk.
Ale już za wiele rozwodzę się nad Isajem Fomiczem.
W całem mieście były tylko dwie publiczne łaźnie parowe. Pierwsza, należąca do jakiegoś żyda, miała numery po 50 kopiejek i urządzoną była dla grubych ryb. Druga, przeznaczona przedewszystkiem dla pospólstwa, była stara, błotnista, ciasna i tam to poprowadzono nasz ostróg. Było mroźno i słonecznie; dla aresztantów już to było uciechą, że wyjdą z fortecy i popatrzą na miasto. Żarty i śmiechy nie ustawały w drodze. Pół roty żołnierzy z nabitą bronią prowadziło nas na podziw całemu miastu. W łaźni natychmiast podzielono nas na dwie zmiany: druga czekała w chłodnej sieni łaziebnej, dopóki się pierwsza myła, co było rzeczą konieczną z powodu ciasnoty łaźni. Ale nawet pomimo tego podziału, trudno było sobie wyobrazić, jakim sposobem połowa naszych mogła się w niej pomieścić. Pietrow nie odstępował mnie; bez wezwania z mojej strony poskoczył, aby mi usługiwać i ofiarował się nawet wymyć mię.
Kiedyśmy otworzyli drzwi z sieni do łaźni, zdawało mi się, że jestem w piekle. Wyobraźcie sobie izbę dwanaście kroków długą, tyleż szeroką, w której ścisnęło się do stu może ludzi, a już z pewnością niemniej ośmdziesięciu, ponieważ aresztanci podzieleni byli na dwie tylko zmiany, a wszystkich nas przyszło do dwustu ludzi. Para, zasłaniająca oczy, swąd, brud, ciasnota taka, że nie ma gdzie postawić nogi. Przeląkłem się i chciałem wracać, ale Pietrow dodał mi zaraz ducha. Z wielkim trudem przedostaliśmy się do ławek przez głowy siedzących na podłodze ludzi, prosząc ich, aby się naginali i przejść nad sobą pozwolili. Ale i na ławach miejsca były zajęte. Pietrow oświadczył mi, że miejsce trzeba kupić i natychmiast rozpoczął targ z aresztantem, który się usadowił był koło okienka. Ten za kopiejkę ustąpił swego miejsca, otrzymał natychmiast zapłatę od Pietrowa, który ją niósł w ściśniętej pięści, zawczasu ją przygotowawszy i zaraz ukrył się pod ławą, tuż pod mojem miejscem, gdzie było ciemno i błotno. Ale i pod ławkami miejsca były zajęte i tam roiło się od ludu więziennego. Nigdzie na podłodze nie było ani na dłoń miejsca wolnego, gdzieby nie siedzieli, skurczywszy nogi, aresztanci, opluskując się wodą z koneweczek. Pomiędzy siedzącymi niektórzy myli się, stojąc z konewkami w rękach, a brudna woda spływała z nich wprost na golone głowy obok siedzących. Na wzniesionym pomoście i stopniach, prowadzących do niego, wszędzie także siedzieli myjący się, skurczywszy się i najeżywszy. Ale mycia było niewiele; lud prosty mało się myje wodą gorącą i mydłem, straszliwie się tylko parzy i oblewa potem zimną wodą — otóż i cała łaźnia. Pięćdziesiąt mioteł na górze podnosiło się i spadało naraz; chłostano się bez pamięci. Co chwila dodawano pary: to już nie gorąco było, ale piekło. Zewsząd słychać wołania, krzyki, piski, śmiechy, i dźwięk stu łańcuchów, wleczonych po podłodze.... Niektórzy, chcąc przejść z jednego miejsca w drugie, zaplątywali się w cudzych łańcuchach, i sami zaczepiali łańcuchami o głowy siedzących niżej, padali, klęli i ciągnęli za sobą zaczepionych. Brud lał się ze wszystkich stron. Wszyscy byli w stanie szczególnego ożywienia, jakby pijani. Przy okienku, zkąd podawano wodę z sieni łaziebnej, był natłok, łajano się, kłócono, popychano. Gorąca woda, którą ztamtąd otrzymywano, rozlewała się na głowy siedzących w dole, zanim ją do miejsca przeznaczonego doniesiono. Co chwila przez okna lub drzwi przymknięte zaglądała wąsata twarz żołnierza z bronią w ręku, aby się przekonać, czy nie ma nieporządku. Ogolone głowy i rozparzone do czerwoności ciała aresztantów wydawały się jeszcze potworniejszemi. Na rozparzonych grzbietach jaskrawo zazwyczaj występują blizny po otrzymanych knutach i kijach, i teraz więc wszystkie te grzbiety wydawały się na nowo pokrwawionemu. Straszliwe blizny! Mróz przeszedł mi po skórze, gdy patrzałem na nie.
Dodadzą pary — i gęsty jej obłok zakryje całą łaźnię; wszystko zahuczy i zawyje. w obłoku pary migają zranione grzbiety, ogolone głowy, skurczone ręce i nogi, a nad tem wszystkiem, na najwyższym stopniu łaźni Isaj Fomicz wrzeszczy na całe gardło. Parzy się on bez pamięci, ale zdaje się, że nie ma gorąca, któreby mogło go nasycić za kopiejkę najmaje łaziebnika, który go miotłą ćwiczy, ale i łaziebnik w końcu wytrzymać nie może, rzuca miotełkę i biegnie oblać się zimną wodą. Isaj Fomicz nie daje za wygranę i najmuje drugiego, trzeciego; w takim razie postanawia już nie oglądać się na wydatki i zmienia do pięciu łaziebników. „Dobrze się parzy, zuch Isaj Fomicz,“ wołają doń z dołu aresztanci. Icek czuje, że w tej chwili przewyższył wszystkich, wszystkich zostawił za sobą; tryumfuje i jak szalony, ostrym, krzykliwym głosem wyśpiewuje swoją aryę: la-la-la-la-la, wybijającą się nad wszystkie głosy. Przyszło mi na mysl, że jeśli kiedy znajdziemy się tak razem w piekle, to ono będzie bardzo podobne do tego miejsca. Nie wytrzymałem, żeby nie udzielić mego domysłu Pietrowowi; ten popatrzył tylko dokoła i nic nie odpowiedział.
