Krzyżacy (Samsonowicz, 1988)/W poszukiwaniu swego miejsca w Europie
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Krzyżacy |
| Rozdział | W poszukiwaniu swego miejsca w Europie |
| Wydawca | Polskie Towarzystwo Historyczne; Agencja Omnipress |
| Data wyd. | 1988 |
| Miejsce wyd. | Warszawa |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | Cały tekst |
| Indeks stron | |
Pierwszy wielki mistrz krzyżacki Walpot von Basenheim podobnie jak jego dwóch następców nie zapisał się niczym szczególnym w dziejach Zakonu. Miał bliskie powiązania z dworem szwabskim Hohenstaufów. Niewiele wiemy jak czynny udział Krzyżacy brali w IV krucjacie, nie są też zbyt jasne próby wielkich mistrzów zmierzające do zdobycia terytorialnego oparcia na obszarach Królestwa Jerozolimskiego. Przełom w dziejach Krzyżaków nastąpił w 1209 r., kiedy to rządy w Zakonie na 30 lat objął jeden z najwybitniejszych polityków swego czasu Herman von Salza (1209–1239). Pochodził on z Turyngii i bliżej był związany z dworem landgrafów turyńskich niż ze środowiskiem dworu szwabskiego. Bystry, inteligentny, o szerokich horyzontach intelektualnych, „człowiek tak potężny w działaniu jak w myślach” – określali go współcześni. Potrafił stać się bliskim doradcą cesarza Fryderyka II, a jednocześnie zdobył zaufanie skłóconego z nim papieża Honoriusza III. Całe swe długoletnie rządy poświęcił dla stworzenia zakonowi krzyżackiemu szerokich perspektyw działania. Jego dziełem były i próby usadowienia się w Siedmiogrodzie, i uzyskanie terytoriów ziemskich koło Akkonu w 1201 r., i znaczący udział Krzyżaków w bezkrwawej krucjacie Fryderyka II (1228–1229), zakończonej opanowaniem Jerozolimy. On też związał Zakon z dworem Turyngii. Należał do elity Królestwa Niemieckiego. Siostra Fryderyka Barbarossy poślubiła landgrafa Ludwika. Wśród jej wnuków znaleźli się: kolejny władca Turyngii Ludwik IV, Elżbieta królowa Węgier, później uznana za świętą, Henryk Raspe, antykról niemiecki w czasach panowania Fryderyka II oraz kolejny wielki mistrz zakonu krzyżackiego – Konrad. Ścisły związek Zakonu z dworem turyńskim miał istotne skutki w zakresie i stosunków politycznych, i uposażenia majątkowego Krzyżaków, podobnie jak (w mniejszej mierze) ich związek z hrabiami von Reichenbachami.
Nie ulega wątpliwości, że w XIII w. w wielu środowiskach dworskich zaczęły się próby poszukiwania ideologii wywodzącej się z modelu głoszonego przez zakony żebrzące, związanej z ascezą, umartwianiem się. Święta Elżbieta, św. Kunegunda, św. Jadwiga – przedstawicielki najwyższych warstw dworskich były reprezentantkami tego nurtu. Pokaźne fundacje stanowiły stały element religijności dworskiej. Połączenie jej z ideologią rycerską doprowadziło do licznych fundacji na rzecz Krzyżaków, którzy na obszarze całej niemal Rzeszy uzyskiwali rozległe włości. Zakładano w nich kapituły, budowano szpitale, niekiedy zamki, fundowano kościoły, w których Zakon sprawował patronat. Już w I połowie XIII w. utworzono tzw. baliwaty – zespoły dóbr krzyżackich, głównie na obszarze Niemiec. Po raz pierwszy wzmiankowano baliwat Bolzano w 1229 r., Czechy i Morawy w 1233 r., Alzację i Burgundię w 1235 r., Austrię w 1236 r., Turyngię-Saksonię w tymże roku, Lotaryngię w 1245 r., Koblencję w 1256 r., baliwat w Marburgu w 1258 r. Były też krzyżackie dobra w Niderlandach (Partes Inferiores) w 1228 r., w Grecji, Italii; w dalszych latach uzupełniano i rozbudowywano je na obszarze Turyngii (dwa baliwaty w 1287 r. – Turyngii i Saksonii) i Hesji. W XIV w. ośrodek mistrza krajowego niemieckiego Marburg, a także Reinach, Heilbronn, Würzburg, Mühlhausen – obok innych zamków stały się reprezentacyjnymi siedzibami Zakonu posiadającego wsie, młyny, folwarki, kuźnice. Rzutkość Krzyżaków była rzeczywiście imponująca. W pierwszych trzech dziesiątkach XIII w. byli już znani na obszarach między Akkonem i Metzem, między Niderlandami, Śląskiem, Achają, Włochami północnymi i Szwajcarią. Niektóre dobra z czasem przechodziły w inne ręce, inne były poszerzane i zaokrąglane przez kupno lub darowizny. W rezultacie Zakon uzyskał około 200 włości, które pozwoliły mu na zajęcie poczesnego miejsca w gronie wielkich europejskich posiadaczy ziemskich.
W 1211 r. Krzyżacy przyjęli nadanie ziemi Borza w Siedmiogrodzie od króla węgierskiego Andrzeja II i uzyskali znaczne wpływy u tego władcy. Obie strony wzięły udział w piątej rycerskiej wyprawie krzyżowej: Andrzej II na czele wojsk węgierskich, Krzyżacy w liczbie kilkunastu braci i kilkudziesięciu zaciężnych. Po wylądowaniu w Palestynie Andrzej wrócił do domu, a Krzyżacy pod wodzą króla jerozolimskiego Jana de Brienne zaatakowali w 1218 r. Damiettę w Egipcie. Akcja zakończona została błyskotliwym sukcesem i zdobyciem twierdzy leżącej w delcie Nilu. Rozpoczęły się wówczas niesnaski. Część krzyżowców – z legatem papieskim Pelagiuszem, domagała się dalszej akcji zbrojnej, część – z królem Janem i Krzyżakami, popierała plany zmierzające do zawarcia obiecującego układu z sułtanem Al-Kamilem. Wbrew zdaniu Jana i Krzyżaków przeważył pogląd o celowości dalszej walki. Krzyżowcy ruszyli na Kair, gdzie zagrożeni przez wylew Nilu i otoczeni przez wojska sułtana musieli zrezygnować i z dalszych planów krucjaty, i z Damietty. W 1221 r. dalszy byt państw łacińskich na Bliskim Wschodzie został zagrożony. Wtedy to Herman von Salza zaczął rozbudowywać władztwo krzyżackie w Siedmiogrodzie. Udało mu się zagospodarować spore obszary i zabezpieczyć je przed najazdami budując i fortyfikując Sybin (Kronstadt), Sibiu (Hermannstadt) i kilka innych ośrodków. Wtedy doszło do wspomnianego wcześniej konfliktu, który w roku 1225 doprowadził do usunięcia siłą załóg krzyżackich z Siedmiogrodu. Z doświadczeń tych wyciągnęli Krzyżacy praktyczne wnioski dla dalszej działalności. Podobnie, idea powiązania Zakonu z głównymi siłami ideologicznymi i politycznymi ówczesnego świata (zapoczątkowana w 1220 r. wyjednaniem przywilejów od papieża Honoriusza III i cesarza Fryderyka II, zapewniających niezależność Zakonu od władzy świeckiej i cenne świadczenia majątkowe) stała się podstawą późniejszej polityki Krzyżaków.
Sądzić można, że śledzenie stosunków w Europie już od dłuższego czasu kierowało uwagę polityków zakonnych w stronę Bałtyku. W oparciu o miasta niemieckie z Lubeką na czele, o liczne rzesze szukających szczęścia emigrantów z Westfalii i Nadrenii rozpoczęła się ekspansja na obszary zamieszkałe przez plemiona bałtyjskie (Prusów, Litwinów, Łotyszów, Jaćwięgów) i ugrofińskie (Finów, Estów, Liwów). Plemiona te znajdowały się jeszcze na etapie rozbicia, ale właśnie na przełomie XII i XIII w. zaczęły się konsolidować i podczas wypraw łupieżczych pustoszyć pobliskie tereny. Już w 1198 r. kanonik z Bremy Albert podjął plan założenia enklawy państwa kościelnego nad dolną Dźwiną, na obszarach stanowiących ważny etap drogi handlowej z Lubeki do Nowogrodu Wielkiego. Zjednał dla swych zamierzeń papieża Innocentego III (który mianował go biskupem inflanckim) i wraz z kupcami lubeckimi założył w 1201 r. miasto Rygę. Jako zbrojne ramię Kościoła stworzył też w 1202 r. zakon rycerski kawalerów mieczowych – Fratres Militiae Christi de Livonia i rozpoczął podbój ziem inflanckich. Prędko doszło do niesnasek między biskupem a zakonem zasilanym przez drobne rycerstwo niemieckie, ale państwo kościelne nad Dźwiną stało się faktem dokonanym. W 1207 r. Albert poddał Inflanty królowi niemieckiemu Filipowi Szwabskiemu, a w 1224 r. uzyskał potwierdzenie swej władzy od Fryderyka II, jako zwierzchnika wszystkich ziem chrześcijańskich. Eksperyment inflancki zwrócił uwagę Krzyżaków, bez porównania bogatszych i bardziej wpływowych na dworach europejskich od rycerzy znad Dźwiny. Jednocześnie niemal z zakończeniem działalności Krzyżaków w Siedmiogrodzie, książę Mazowsza i Kujaw Konrad zaproponował osadzenie ich na granicy prusko-mazowieckiej. Herman von Salza szybko podjął decyzję. W 1226 r. Konrad Mazowiecki nadał Krzyżakom ziemię chełmińską, opanowaną wówczas zresztą przez Prusów, jako bazę wypadową przeciwko plemionom bałtyjskim. Zakon znalazł obszar swojej głównej działalności na okres 300 lat.
