Kiermasy na Warmji/Dodatek gramatykalny
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Kiermasy na Warmji |
| Data wyd. | 1923 |
| Druk | „Gazeta Olsztyńska“ |
| Miejsce wyd. | Olsztyn |
| Źródło | skany na commons |
| Inne | Cały tekst |
| Indeks stron | |
Ponieważ „Kiermasy na Warmji“ po części pisane są w trzech djalektach, mianowicie w mazurskim i warmijskim a- i e-djalekcie, nadto w nieutartej, co do a-djalektu, może po raz pierwszy ukazującej się pisowni, więc potrzebne są niektóre dopiski i objaśnienia, zwłaszcza, że wszystkie trzy djalekty po szczególnych wsiach, miastach i okolicach w różnych przedstawiają się formach i odbrzękach.
Na przykład nie zachodzący w piśmiennej mowie odbrzęk ang: „w rangku“ (w ręku) „psiuł z rangki woda“ nie da się chyba inaczęj wyrazić w piśmie, jak przez zestawienie liter ang, ażeby wydostać brzmienie jak w wyrazach: angelus, Angoulême, Angst. Dalej a-djalekt ma wyraz: ksiąjżka (książka). Odbrzek ą nie jest jak w wyrazie ksiojżka i nie ksiójżka lecz ąj. Wyraz gęsi przedstawia się w a-djalekcie jak: gajsi i gasi, w e-djalekcie: gejsi i gesi, po miastach gensy, po rosyjsku gusy — więc ten sam wyraz w różnych odbrzękach. Sprawa dla językoznawców bardzo ciekawa i dochodzeń godna.
Liczba pojedyńcza.
| 1. gniady koń | dobry brat | ksiądz |
| 2. gniadego konia | dobrego brata | ksiandza |
| 3. gniade(a)mu koniozi | dobre(a)mu bratu | ksiandzu |
| 4. gniadego konia | dobrego brata | ksiandza |
| 5. gniady koniu | dobry bracie | ksiajże |
| 6. z gniadam koniam | z dobram bratam | ksiandzam |
| 7. w gniadam koniu | w dobram bracie | ksiandzu |
Liczba mnoga.
| 1. gniade konie | dobre braty (bracia) | ksiaża |
| 2. gniadych koni | dobrych bratów | ksiajży |
| 3. gniadam koniom | dobram bratom | ksiajżom |
| 4. gniade konie | dobrych bratów | ksiajży |
| 5. gniade konie | o dobre braty | ksiajża |
| 6. z gniadami koniami | z dobrami bratami | ksiajżmi |
| 7. w gniadych koniach | w dobrych bratach | ksiajżach |
W drugim przypadku używają na Warmji często formy przymiotnika zamiast rzeczownika na zapytanie czyje? na prz. koniowe, bratowe, księdzowe i ksiajże. Zachodzą też i formy: ksiandze, ksiandzów, ksiandzom, ksiandze, ksiajża i ksiandze, z ksiandzami, w ksiandzach — w e-djalekcie także obie formy: ksiejża i ksiendze, nawet — ksindze.
Słowo: Niemiec brzmi w a-djalekcie Mniamniec, Mniamca, Mniamcozi, Mniamce, Mniamców, w Mniarncach (naród i kraj), w e-djalekcie: Mniemniec.
Liczba pojedyncza.
| 1. głambokie morze | jedno jepko (jabłko) |
| 2. głambokiego morza | jednego jepka |
| 3. głambokamu morzu | jednaniu jepku |
| 4. głambokie morze | jedno jepko |
| 5. o głambokie morze | jedno jepko |
| 6. z głambokam morzam | z jednam jepkam |
| 7. w głambokam morzu | w jednam jepku |
| 1. głambokie morza | dwa jepka |
| 2. głambokich morzów | dwuch jepk (jepków) |
| 3. głambokam morzom | dwom jepkom |
| 4. głambokie morza | dwa jepka |
| 5. o głambokie morza | dwa jepka |
| 6. z głambokami morzami | z dwoma jepkami |
| 7. w głambokich morzach | w dwuch jepkach |
Liczba pojedyńcza.
| 1. psiangkná dusza | liwá rangka, | e-dj. | rengka |
| 2. psiangkny duszy | liwy rangki | „ „ | rengki |
| 3. psiangkny duszy | liwy rance | „ „ | rence |
| 4. psiangkná dusza | liwá rangka | „ „ | rengka |
| 5. psiangkná duszo | liwá rangko | „ „ | „ o |
| 6. z psiangkną duszą | liwą rangką | „ „ | „ ą |
| 7. w psiangkny duszy | w liwy rance | „ „ | rence |
| 1. szcześliwe dusze | rance | w e-djal. | rence |
| 2. szcześliwych dusz | rąk, ranców, rangków, | e | |
| 3. szcześliwam duszom | rangkom | w e-djal. | rengkom |
| 4. szcześliwe dusze | rance | „ „ | rence |
| 5. o szcześliwe dusze | o rance | „ „ | „ |
| 6. z szcześliwami duszami | rangkoma, rangkami, | eng | |
| 7. w szcześliwych duszach | w rangku, rangkach, | „ | |
W czwartym przypadku liczby pojedyńczej w a-djalekcie nieznana forma ę ani ą; „mojá dusza“ zamiast „moję (ą) duszę“ lub „psiękną duszę“.
W drugim przypadku liczby mnogiej zachodzi częste forma ów — duszów, żonów, rzeczów i rzeczy.
Bziáły, bzielszy, nábzielszy; wysoki, wyższy, náwyższy; duży, ziangkszy, náziangkszy (w e-djalekcie: ziengkszy i zienkszy); zły, gorszy, nágorszy; mniantki (mnientki), mniantszy, námniantszy. Zieski (wiejski), mnieski, kamianny, drewnianny, płócianny, angelski — bez stopniowania; także: warszawski, łolstyński, bartęzki, bartajski, jondorfski, sząwałdzcy, sząfałdzcy, dyz(w)iccy, sętalscy; także: ziołnianny (wełniany), glinianny, śćklanny (szklany), skórzanny, słomianny, blaszanny i blachowy, różanny i różowy.
W liczbie mnogiej:
1. my, wy, łoni, łone (oni, one),
2. náju, wáju (was), jech, do niech,
3. námá, wáma (wam), jam, ku niam, jem, niem,
4. náju, wáju, jech, je (łone),
5. wy (wyście, wyśta są),
6. z náma, wáma, z niami, niemi (e-djal.),
7. w náju, wáju, niéch.
„Z wáju nicht nic ni má.“ Chto, chtóry, jeki, czyjéch — są ustawiczne formy warmijskich djalektów, mazurski djalekt używa ich tylko na pograniczu warmijskiem, dalej ku Polsce, ma czyste kto, który (nie który), jaki (nie jeki), choć wszędzie scypie czyli sycy, jak mówią na Śląsku.
Odrębne formy djalektów warmijskich są: jedan, sztery (Mazur ma ctery), psiańć (psieńc, psienc), sietom (sietem), łosiom (łosiem), dzieziańć (dziezieńć w e-djal.), szternáście, psiantnáście (psientnáście), psiantnáście tysiancy. Dalej: dwaj, w 3. przyp. dwoma, dwa nie dwie, ale łobzie (obie), w 3. przyp. łobom i łoboma w wszystkich rodzajach, obydwaj nie znane tu, jak obydwie. Trzy i t. d. ma w 3. przyp. trzoma, szteroma, w 6. przyp. z trzoma, psiańcioma, w 7. prz. w trzech, w psięciu, w psiańciu.
Ułamki: pół, półtora, dwie trzecie zachodzą tu w formach: pu, putora, dwa trzecie, ale: o godzinie pu do trzeci i w pu do trzeci, czwarty, psiąty.
| psisza | cytám | mám | banda (bende) |
| psiszesz | cytász | mász | bańdziesz (eń) |
| psisze | cytá | má | ban(eń)dzie |
| psiszewa | cytáwa | máwa | bandziewa |
| psiszeta | cytáta | máta | bańdzieta (eń) |
| psiszą | cytáją | mają | ban(en)dą |
| Psisałam (m.), | cytáłam (m.), | mniáłam (m.), | bułam |
| psisałam (f.), | cytałam (f.), | mniałam (f.) | — m., f., n. |
| psisáłeś, psisałaś | mniáłeś, inniałaś, | bułeś (aś, oś) |
| psisáł, psisała, psisało | mniáł (a, o) | buł, buła (o) |
| psisalim (łym) | mnielim, mniałym | bylim, byłym |
| psisaliśta (łyśta) | mnieliśta (ałyśta) | byliśta (łysta) |
| psisali (ły) | mnieli (ały) | byli, były |
| łumer, łumerła, pomer (umarł), po rosyjsku: umer. | ||
Banda cytáł i cytać, mniáł i mnieć. Puda (pójdę) od jida, szetam, szeteś, szłeś rodz. męski, r. żeński szłam, szłaś r. nijaki szłom; szedłem(am), pudziewa, pudzieta, pudą. (U nas jak na Górnym Śląsku.)
Bezokolicznik: być-ma w trybie rozkazującym: bądz (nie bądź), bądzwa, bądzta, niech bań(en)dzie.
Niegodno i niegodnie, daleko i dalece, ciasam (czasem), po pańsku, na razie, corocznie, codziańnie, łukradkam, milczkam. Jednakowo, setnie, po mniamniecku i po mniecku, po czesku (ciesku).
Ná, puda ná wody (po wodę, dla w łu (u) wáju), ku dźwerzom (drzwiom), przez płot (tu słyszy się często mylnie: bez płot, to pochodzi z podobnego odbrzęku: przez — bez. Nadto bez używa się poprawnie np.: bez łojca, matki), mniandzy i miedzy (między), w miastach Wartemborku i Olsztynie — mnendzy, m. nama, ku tobzie.
Abo – abo (albo), jek (jak), mantelki (motyle) jek ksiaty; niż, tyś ziangkszy niż łona; kiedyby (gdyby).
Warmjacy używają drugiego przypadku przy negacji, genit. partit, np.: nie jam mniajsa w psiątki, kupuja chleba, codziań; przy czasownikach wyrażających strach, żądanie, chęć, jak: boja sia grzniotu, dolewać łoleju do łognia, narwać, jepk, grochu, i błędnie jak np.: prósić Matki Boski ło przyczyna (przyczynienie się).
Bziáłka (starop. białogłowa) kobieta zamężna lub wdowa; na stryja (brata ojca) mówią tu zwykle wuj (jak na brata matki), na żonę stryja: stryjna i wujna, na żonę wuja: wujna, na obie: ciotko! jak na niezamężne ciotki; na męża siostry matki: sfák; dzieci od braci i sióstr mianują się: pubracia (półbracia) i pusiostry, jak dzieci od jednego ojca a różnych matek albo tejże matki a różnych ojców. Mazurzy mówią na każdego rówieśnika: bracie, bratku, siostro, siostrzycko. Człek = człowiek, grubasa = grubas, Jakubasa (nazwisko). Ruchla, ruchełka = bukiet czyli równianka; chojina = sosna; chojniak = mały las mazurski; jeglija, jeglijka, po maz. jeglaska (na Gody) = jegła, świerka, w Zakopanem: smerek; jerzba = wierzba; jebłonka = jabłoń; kruszka = grusza; ziśnia = wiśnia; śwaczki, plomy = śliwki; jerzambzina = jarzębina. — Chmara (chmura) = wiele; gwáłt (gewaltig) = mnóstwo, dużo; siuła (siła) wiele, ile?; gráj (u psa) = wścieklizna; puścian (pościan) = cień; zupan = żupan (staropolska długa suknia); grzniotowa = niezdarna duża czapka; wanik i kaftan = kaftanik; portki, na Mazurach buksy = spodnie; skorznie = buty. Cias = czas; zietr = wiatr; siułka, siułeczka = chwilka; párowa = parów; łonaczyć, onaczyć = kręcić w słowach, wymawiać się; ciećwerzyć = symulować, udawać. Rangka, mangka (męka), szczangka (szczęka), stangká (stęka), łusina (czoło).
Podobny odbrzęk jak nasze „ń“ znajdujemy na niemieckiej Warmji w narzeczu dolnoniemieckiem (plattdeutsch), np Hánd, Huńd. W kalendarzu I. Pohla na r. 1923 piszą ten w wysokiej mowie niezwykły odbrzęk: Haingd (ręka), Huingd (pies), wuniaszën, wuingascheen (wunderschön, cudownie), runia, ruinga (herunter), na dół), kuń, kuing (konnte, mógł), sztunie, schtuinge (standen, stali i Stunden, godziny); ańre, aingre (andere, inne), mänjet (manches, nie jedno); verschwuinge (verschwunden, zginął); bekańtlich, bekaingtlich (bekanntlich, znajomo).
„R“ ginie na końcu zamieniając się na „a“, np: Pead (Pferd, koń), hia, hea (hier, tu), foats (sofort, zaraz), mea (mehr, więcej), woa wymaw. woła (war, był); wyją (wir, my) stąd chełpliwe: hija saja (wym.: zaja) wyja Herras (tu my [Niemcy] panami!).
Na niemieckiej Warmji także zachodzi a — i e-djalekt, np.: es raingt (wym.: rańt) i es reingt (reńt) es regnet, pada; śnieg kurzy — es schnajt i es schnejt (schneet); idziesz znowu: gajsst allwedda i geest allwedda (allwieder).
