KNIAZIOWIE.
Następca Zygmunta w. ka. Kazimierz powrócił niektórym z wydziedziczonych kniaziów ich dzielnice (Kijowscy, Pińscy, Macisławscy) ale już nie na prawach dziedzicznych, które zastąpiło lenno; to też po śmierci każdego kniazia wielki książe zatwierdzał synom jego dożywotnie posiadanie dóbr ojcowskich (Koreccy it.d.). Ostatnie ślady udzielnych praw kniaziów spotykamy jeszcze w pierwszej połowie XVI-go wieku (Mścisławscy, Pińscy).
Wydziedziczeni kniaziowię zaliczeni byli do stanu rycerskiego i choć nie mieli ezczególnych przywilejów, nominalnie jednak stanowili klasę arcyuprzywilejowaną, gdy początkowo w bierarchii państwowej szli zaraz po panującym, przed najwyższymi dygnitarzami; jako świadkowie dokumentów wydawanych przez wielkiego księcin, podpisy awe kładli na pierwszem miejscu, przed panami rady wielko-książęcej, senatorami i dyguitarzami ¹). Monarchowic Litewecy, posłania“ swoje do samej unii 1569 r., a nawet niekiedy i później jeszcze, adresowali do kninziów, panów it.d. 2). Tak adresowany w czasie unii przywilej Wołyński ³), a posłowie Litewscy jadący na unię byli ze stanu iski “), a posłowie Litewscy kniaziów i panów *).
Kninziowie na Litwie byli to więc potomkowie albo panujących książąt Litewskich, albo panujących książąt Ruskich, przez Litwę podbitych lub zholdowanych n z czasem wydziedziczonych. Na pierwszych złożył się ród Gedimina i potomkowie keiążąt przed dynastyą Gediminowską udzielnie na Litwie panujących. Drugich zowią pospolicie Rurykowiczami; czy jednak wszyscy byli potomkami jednego Ruryka? czy tak znaczna liczba rodzin jak w niniejszej pracy wyliczonych i daleko większa jeszcze liczba w Rossyi osiedlonych, może pochodzić od wspólnego praojca? Prawdopodobnie należy tu rozumieć Ruryka i przybyłych z nim krewnych i powinowatych, którzy w obec reszty drużyny (szlachty) i podbitego narodu (ludu), odegrywali rolę arystokracyi, to jest kniaziów.
Będąc li tylko potomkami panujących, kniaziowie stanowili stan zamknięty w sobie; kto nie był kniaziem, nie mógł nim zostać. To też kontyngens kuiaziów na Litwie powiększeli tylko przybysze z analogicznem pochodzeniem z Moskwy i od Tatarów. Pierwsi osiedliwszy na Litwie, niczem się nie różnili od miejscowych kuinziów, z którymi mieli wspólne pochodzenie. Inaczej rzecz się miała z ostatnimi. Od czasów Witowda mnóstwo Tatarów przybywałć na Litwę a między nimi wielu ze krwi,,panujących chanów, którzy nn Litwie zwali się kniaziami“. Ci którzy przyjęli chrzest, zrównuli się z resztą kniaziów 5), pozostali, nie będąc chrześcijanami, stanowili wraz z wszystkimi Tatarami ceobny stan, w lonie którego odegrywali względnie rolę tą samą, co kniaziowie w stanie rycerskim, to jest stanowili nrystokracyę. Kniaziami w tym czasie zwano również głowy osad, które na Rusi czerwonej pozakładali wychodźcy z Wołoszczyzny. Jak w Niemieckiej wsi głową był wójt, tak w Wołoskiej,,knia“. Kniaziów Tatarskich (nie chrześcijan) i Wołoskich nie należy mięszać z rzeczywistymi kniaziami, alhowiem używali oni tytułu tego w innem znaczeniu.
Z czasem kniaziowie wydziedziczeni i licznie rozrodzeni podupadli; tytuł spowszednint i powoli tracił na uroku. Już pod rokiem 1507 r. znajdujemy wzmiaukę, że,,kniaziów pospolitych na Litwie jest mnóstwo z tak licznem potomstwem, że majątki,,ich, dawniej za przodków większe, obecnie na wyżywienie ich nie wystarczają; zamiesz.,,czeni w stanie rycerskim nie mają żadnej władzy, ale zarówno z inną szlachtą służą,,wielkiemu księciu, chociaż ubodzy dla dawnego rodu tytuł zatrzymują“). Powoli zaczęli ustępować pierwszego miejsca dygnitarzom. Już w 1528 r. w popisie ile koni kto ma stawic na wojnę, zamieszczeni kolejno:,,Panowie rady (senatorowie), urzędnicy i dwo,,rzanic hospodarscy, niektóra znaczniejsza szlachta, kniaziowie, panie i wdowy wojewo,,dów i wiele innych kniahiń i pań, szlachta“ ¹).
Dawna formula, do ksiątąt, panów it.d. od unii ostatecznie uległa zmianie na formułę zaczynającą się od słów: senatorowie, książęta, dygnitarze it.d.“ “).
¹)Liczne dokumenty, drukowane w wydawnictwach aktów. Liczne dokumenty; wspomnijmy tylko pod r. 1658 (Antonowicz, Hramoty str. 190), 1662 (tainże 921, 1567 (tamże 107), 1688 (tamżə 146), 1688 (Bielorriaki, Archiw I 50), 1592 (tamże str. 71). ³) Vol. leg. I 754. ) Tamże 646. ) Hlińscy, Jogildejewowie, Berdiabinkowicze, Petyhorsey.) Acta Tomiciana I 15.) P. k. 1-9. ) Bartoszewicz, Kniaź str. 31.
