„Kniaź“, słowo pochodzące podobno od normańskiego „konung“, było w Słowiańszczyżnie synonimem władzcy kraju i wodza naczelnego[1], a więc odpowiadało w zupełności łacińskiemu „princeps“, „dux“, po polsku „książę“. Tytuł ten służył na dawnej Rusi panującym i ich potomkom i w takiem znaczeniu znalazł zastosowanie w średniowiecznej Litwie, wzorującej się podług sąsiedniej Rusi. Wszyscy więc kniaziowie, jakich pierwiastkowo na Rusi i Litwie spotykamy, byli to członkowie dynastyj, potomkowie udzielnych książąt niegdy w tych stronach panujących, a przez zabory i wydziedziczenia, stopniowo udzielności swej pozbawionych. Wprawdzie rodosłowne Ruskie każą protoplastom niektórych kniaziów wyjeżdżać z zagranicy 2), ale to widocznie późniejszy wymysł, wynaleziony niby dla uświetnienia rodu.
Między kniaziami, którzy się prędko rozrodzili, byli więcej i mniej potężni, bogatsi i biedniejsi. Najpotężniejsi, monarchowie, tytułowali się „wielkimi kniaziami“, dopiero po wydziedaiczeniu z udzielności kniaziowewej ziemi, wielki książę Moskiewski przybrał tytuł cara.
Kniaziowie byli to więc najezlachetniejsi między szlachetnymi. W ówczesnem zrozumieniu, słowo kniaź oznaczało to, co jest najprzedniejszego między ludźmi, tytuł ten więc przez uszanowanie dla stanu duchownego chrześcijańskiego przenoszono, w XV-tym i XVI-tym wiekach na Litwie i Rusi, na biskupów, prałatów, a nawet prostych księży ³). Chciano tem świadczyć, że księży należy tyle szanować, co książąt. Podobno nawet Błowo,,ksiądz“ było w owym czasie jednoznaczne ze słowem książę, którego ma być formą dawniejszą, to też Bielski i Stryjkowski używali jej, tytułując panujących na Litwie „wielkimi księdzmi“.
Po zawojowaniu przez Litwę mnóstwa. niezależnych księstewek, kniaziowie ich podlegając Litwie, zachowali jednak pierwotnie swę niezależność, będąc z centralną władzą powiązani niejako zaczepno-odpornemi przymierzami. W tych stosunkach pozostawały w XV-tym wieku księstewka położone na kresach ówczesnej Litwy, mianowicie grupy kaiaziów Czernihowekich, Polockich, Smoieńskich, Prońscy, Solomereccy, Winzemacy itd, Podobnych przywilejów jak tamci musieli używać za Witowda na Litwie kniaziowie Czetwertynecy, Dolscy, Holazańscy, Horodeccy, Kobryńsoy, Korecoy, Kroszyńsoy, Łukomscy, Mácieławsey, Nieświccy, Östrogscy, Pińscy, Polubenscy, Rużynacy, Sanguszko, Słucey itd. W. ke. Zygmunt karząc kniaziów, szczególniej Litewskich, za sprzyjanie Szwitrigajle i separatystyczno-ruskie dążności, pierwszy zadał cios temu położeniu. Wówczne potracili swe dzielnice knieziowie Horodeccy, Pińscy, Sanguazko i niezawodnie Kroszyńscy, Połubeńscy itd. i odtąd ujawnia się wyraźnie system ograniczania kniaziów w ich prawach udzielnych.
¹) ) Patrz wyżej str. 291. Liczne dokumenty, takie Bartoszewicz, Kniaź str. 26-27.
- ↑ Dal, Tołkowyj Słowar żiwawo wolikorusskaho jazyka 4 tomy, 8-Petersburg 1880-1882.
