Strona:William James - Pragmatyzm plus Dylemat determinizmu.pdf/71

padkach zachował dla siebie... Jest ona zawsze oparta na właściwości i czyni zadość nietylko stronie pokrzywdzonej, lecz także wszystkim mądrym widzom ze strony w ten sam sposób, w jaki piękna muzyka, lub wytworne dzieło architektury zadawalnia dobrze zorganizowany umysł. „W taki to sposób męki potępionych trwają nadal, chociaż nie służą już dla odstraszenia grzesznika, a nagroda błogosławionych trwa w dalszym ciągu, chociaż już nikogo nie utrwala w dobrych czynach. Potępieńcy ściągają nawet na siebie nowe kary, przez to, że grzeszą nadal, a błogosławieni zyskują sobie nowe rozkosze przez nieustanny postęp w dobrem. Oba te fakta spoczywają na zasadzie właściwości... gdyż Bóg, jak to już nadmieniłem, uczynił wszystkie rzeczy harmonijnemi w najwyższym stopniu“.
 Zbyt widocznem jest słabe poczucie rzeczywistości, cechujące myśl Leibniza, abyśmy potrzebowali je podkreślać. Widocznem jest, że realistyczny obraz tego, co przeżywać musi dusza potępiona nie zbliżał się nigdy do podwoi jego umysłu. Ani też nie przyszło mu na myśl, że im mniejsza jest liczba „próbek“, należących do rodzaju „dusz potępionych“, które Bóg rzuca, jako datek dla wieczystej właściwości, tembardziej niesprawiedliwie uzasadniona jest chwała błogosławionych. To, co nam daje, jest oziębłem ćwiczeniem literackiem, którego zabawnej istoty nie rozgrzewa nawet ogień piekielny.
 A nie sądźcie, że dla wykazania płytkości filozofii racyonalistycznej zmuszony zostałem cofnąć się aż do płytkiego, ubranego w perukę stulecia. Optymizm dzisiejszego racyonalizmu brzmi również płytko dla umysłów kochających fakta. Wszechświat rzeczywisty jest czemś szeroko otwartem, racyonalizm zaś tworzy systemata, a systemata muszą być zamknięte. Dla ludzi życia praktycznego doskonałość jest czemś odległem i będącem wciąż w stanie wykańczania. Dla racyonalisty jest to tylko złudzenie skończoności i względności: bezwzględna istota rzeczy jest doskonałością odwiecznie wykończoną.