Strona:William James - Pragmatyzm plus Dylemat determinizmu.pdf/66

członków naszego duchowieństwa protestanckiego. Jest ona panteistyczna i niewątpliwie stępiła już ostrze tradycyjnego teizmu w szerokich warstwach protestanckich.
 Teizm ten jednakże pozostaje przy życiu. Jest on potomkiem w prostej linii, przez szereg stopniowych ustępstw, dogmatycznej szkoły scholastycznego teizmu, którego wciąż jeszcze uczą z całą ścisłością w seminaryach katolickich. Przez długi czas nazywano go u nas filozofią szkoły szkockiej. Ją to miałem na myśli, gdy mówiłem o filozofii, odbywającej obronne cofanie się. Pomiędzy uzurpacyami heglistów i innych filozofów „absolutów“ z jednej strony, a wycieczkami ewolucyonistów i agnostyków z drugiej, ludzie, którzy dali nam ten rodzaj filozofii: Jakób Martineau, profesor Bowne, prof. Ladd i inni, muszą czuć się mocno ściśniętymi. Dobrze usposobiona i szczera, jeśli Wam się tak podoba, filozofia nie ma temperamentu radykalnego. Jest ona eklektycznym wynikiem kompromisu, szukającego nadewszystko modus vivendi. Akceptuje ona fakta darwinizmu, fakta fizyologii mózgowej, lecz nie czyni z nich nic aktywnego, ani się do nich entuzyazmuje. Brak jej nuty zwycięzkiej agressyjnej. Brak więc także uroku (préstige), który posiada w pewnej mierze absolutyzm, dzięki swemu bardziej radykalnemu stylowi.
 Te dwa systemata stanowią jedyny wybór dla tego, kto się zwraca ku szkole umysłów miękkich. A jeśli jest on miłośnikiem faktów, jak to przypuściłem na początku, znajdzie ślad ogona węża racyonalizmu i intellektualizmu na wszystkiem, co leży po tej stronie kreski. Unikamy oczywiście materyalizmu, idącego w parze z panującym empiryzmem; lecz opłacamy tę ucieczkę utratą styczności z konkretnemi dziedzinami życia. Co więcej, filozofowie absolutyści zamieszkują tak wysoki poziom abstrakcyi, że nawet nigdy nie usiłują zejść na dół. Umysł absolutny, którym nas częstują, umysł, który stwarza nasz wszechświat myśląc o nim, mógłby (jeśli nie dowiodą nam przeciwności) stworzyć jeden z miliona innych wszechświatów również dobrze, jak obecny.