waszego Boga, którego nazywa kręgowcem w stanie gazu; bądź taki Spencer, traktujący historyę świata jedynie jako zmianę materyi, miejsca i ruchu, a z grzecznym ukłonem wypraszający religię przez drzwi frontowe; może ona oczywiście istnieć nadal, lecz nigdy nie powinna pokazywać oblicza swego w obrębie świątyni.
W ciągu 150 lat ostatnich postęp wiedzy oznaczał, jak się zdawało, rozszerzenie się świata materyalnego, a zmniejszenie się znaczenia człowieka. Wynikiem jest to, co można, nazwać wzrostem poczucia naturalistycznego czyli pozytywistycznego. Człowiek nie jest prawodawcą przyrody, jest jej wchłaniaczem. Ona jest tem, co spoczywa na trwałym fundamencie; on tym, który się musi do niej przystosowywać. Winien stwierdzać prawdę, jakkolwiek nieludzką jest ona i winien jej się poddawać! Romantyczna samorzutność i odwaga minęły, wizya jest materyalistyczna i deprymująca. Ideały przedstawiają się, jako nieczynne wytwory fizyologii; te rzeczy wyższe tłumaczą się przez niższe i traktowane są zawsze, jako „nie będące niczem więcej“ — tylko czemś zgoła niższego gatunku. Krótko mówiąc, stoimy wobec wszechświata materyalistycznego, w którym tylko twarde umysły czują się jak w domu.
Jeśli z drugiej strony zwrócicie oczy do obozu religijnego, szukając tam pocieszenia, i zasięgniecie rady filozofów o czułych umysłach, cóż tam znajdziecie?
Filozofia religijna dziś i wśród pokolenia naszego należy do dwóch typów, jeśli mamy na myśli ludzi mówiących po angielsku[1]. Jeden z nich jest bardziej radykalny i agressyjny, drugi wygląda raczej na to, jakby powoli cofał się obronnie. Radykalniejszem skrzydłem filozofii religijnej nazywam t. zw. trancsendentalny idealizm angielsko-hegeliańskiej szkoły, ludzi jak: Green, Caird’owie, Bosanquet i Royce. Filozofia ta wpłynęła w znacznej mierze na najpilniejszych
- ↑ „Englisch reading people“ — wyrażenie używane w języku angielskim, jako zbiorowa nazwa anglików i amerykanów.
