wet nie wiara w prawdy wiary objawionej, lecz tylko ufność w Bogu i pewność osiągnięcia zbawienia. Od tej nauki Lutra różni się kalwinizm, widząc w usprawiedliwieniu wprawdzie zupełne i rzeczywiste odpuszczenie grzechów ale ograniczone w skutkach, to jest co do zbawienia, przez predestynację (ob. Przeznaczenie). Nauka o usprawiedliwieniu była w łonie protestantyzmu już za czasów Lutra przedmiotem sporów (ob. Synergizm) i pozostała nim dotychczas, przyczem luteranizm skandynawski zbliża się w ostatnich czasach do poglądu katolickiego.
Utrakwiści, zwolennicy nauki Husa, żądający udzielania komunji pod dwiema postaciami (ob. Husyci).
Utrechcka schizma, ob. Schizma.
Utylitaryzm, teorja, wedle której pożytek jednostki lub korzyść społeczna jest jedynym celem i normą postępowania etycznego. Etycznem, wedle tej teorji, nazywa się postępowanie, które wywołuje najwięcej zadowolenia a najmniej niezadowolenia, gdyż celem etyki jest „maksymacja szczęścia“ i „minimacja zła“. Teorję utylitaryzmu w etyce angielskiej rozwinęli szczególnie Bentham i John Stuart Mili (ob. Etyka i Eudemonizm).
Wadliwość, ob. Irregularitas.
Wahabici, sekta mahometańska, ob. Islam.
Wajdeloci (wejdeloci), staropruscy kapłani, u pogańskich Litwinów i Żmudzinów wróżbici, ofiarnicy i znachorzy.
Waldensi, sekta, powstała we Francji w XII w. Nazwa sekty pochodzi od kupca z Lyonu, Piotra Valdez (Valdes, Waldus), który w r. 1176 pod wrażeniem nagłej śmierci przyjaciela począł studjować Pismo św. i powziął postanowienie przywrócić na świecie czystość życia pierwszych chrześcijan przez dobrowolne ubóstwo. Naukę swą głosił wraz ze swymi zwolennikami, których zwano „ubogimi z Lyonu“ (pauperes de Lugduno), lionistami albo humiliatami (ob.). Wkrótce popadł w konflikt z władzami kościelnemi z powodu samowolnego głoszenia kazań i sprzecznego z nauką Kościoła wykładu biblji. Ponieważ, mimo zakazu, on i jego zwolennicy nie przestawali głosić kazań, zostali przez papieża Lucjana III w r. 1184 oraz przez Inocentego III na soborze lateraneńskim w r. 1215 wyklęci jako heretycy. Valdez, wygnany z Francji, przeniósł się do Włoch, następnie do Czech, gdzie umarł w r. 1197. Mimo prześladowań ze strony inkwizycji sekta waldensów szerzyła się we Włoszech, Francji i w Czechach. Główną jej siedzibą pozostały dotychczas doliny alpejskie w Piemoncie na granicy Francji. Reformacja protestancka z XVI w.
wzięła waldensów pod opiekę, uważając ich za pierwszych głosicieli protestantyzmu. Odrzucają katolicką naukę o sakramentach i wszelki kult zewnętrzny z wyjątkiem kazania i Wieczerzy Pańskiej, nie uznają czyśćca, potępiają modlitwy za zmarłych, przysięgę i służbę wojskową. Obecnie we Włoszech stanowią odłam protestantów (ewangelików) i liczą około 12,000 wyznawców. Poza Włochami gminy waldensów znajdują się w Urugwaju, Argentynie i Karolinie północnej.
Walentynjanie, sekta helleńskoaleksandryjska, ob. Gnostycyzm i Demiurg.
Wallombrozjanie, zgromadzenie zakonne, założone ok. r. 1038 na podstawie reguły benedyktynów przez św. Jana Gwalberta w miejscowości, zwanej Valle Ombrosa, w Toskanji.
Prowadzą życie zakonno-pustelnicze, oddane kontemplacji i nauce. W XV w. zreformowali ten zakon papieże Eugenjusz IV i Pius II. W czasie największego rozwoju zakon posiadał przeszło 60 klasztorów we Włoszech i Francji. Obecnie ma ich zaledwie 7 z opactwem generalnem przy kościele św. Praksedy w Rzymie. Główną ich siedzibę Vallombrosa zrabowali i spalili w r. 1527 żołdacy Karola V; w XVII wieku odnowiona, stała się w r. 1808 pastwą
