Strona:Stanisław Piekarski - Prawdy i herezje. Encyklopedja wierzeń wszystkich ludów i czasów.pdf/337

stantyzmu, dążenie do praktykowania pobożności w życiu codziennem. Przyczyną, powstania pietyzmu była reakcja przeciwko racjonalizmowi oraz przeciwko pojęciom ortodoksów protestanckich, że dobre uczynki nie są potrzebne do zbawienia i że życie bez grzechu jest niemożliwe. Ruch pietystyczny rozpoczął się w XVII wieku w kościele reformowanym w Holandji, a stamtąd dostał się do Niemiec. W Frankfurcie nad Menem rozpoczął go senjor duchowieństwa ewangelickiego Filip Jakób Spener (1635 — 1705), urządzając w swym domu zgromadzenia, zwane Collegia pietatis, których celem była wspólna modlitwa i objaśnianie Pisma św. W r. 1675 Spener wydał dzieło p. t. „Pia desideria, oder herzliches Verlangen nach gottgefälliger Besserung der wahren evangelischen Kirche“, w którem wypowiedział swe dążenia ku zreformowaniu protestantyzmu. W Lipsku w tym samym kierunku działali docenci tamtejszego uniwersytetu Francke, Springer i Schade, odbywając od r. 1686 tak zwane Collegia philobiblica, czyli wykłady, przeznaczone dla studentów i ludzi świeckich, w których nauczano, że reformacja Lutra nie jest jeszcze skończoną, że należy wiarę ożywić i wprowadzić w czyn naukę Lutra o powszechnem kapłaństwie. Słuchaczów tych wykładów nazywano pietystami. Ortodoksyjny luteranizm w Lipsku pod wodzą Carpzowa uważał ruch pietystyczny za niezgodny z nauką Lutra i zmusił wspomnianych docentów do opuszczenia Lipska. Przenieśli pole działalności do uniwersytetu w Halle, gdzie wkrótce pod wodzą Franckego i Breithaupta powstało centrum nauki pietystycznej, z którego rozchodziła się na całe protestanckie Niemcy. Ortodoksi zarzucali im indyferentyzm w sprawach dogmatycznych i powrót do katolickiego ideału życia ascetycznego. W istocie Francke i Breithaupt stawiali w pierwszym rzędzie jako cel chrześcijaństwo żywotne, czynne i ożywione pobożnością. Pewien właściwy im eklektycyzm religijny, wynikający z obojętności dla różnic dogmatycznych, doprowadził ich uczniów do odchyleń w przeprowadzaniu ich myśli, do szablonowej formalistyki i fałszywej pobożności, objawiającej się w wizjonerstwie, potępianiu zabaw, gier, tańca, teatru i wszelkiej wesołości. W nowszych czasach pietyzm przez swą opozycję w stosunku do racjonalizmu stał się sprzymierzeńcem wrogiej sobie pierwotnie ortodoksji protestanckiej.
 Podobny ruch wszczęli w Szwajcarji momiersi (ob.), a w Anglji i Ameryce metodyści.

 Pięcioksiąg mojżeszowy, ob. Pentateuch.

 Pięćdziesiątnica (Quinquagesima), 1) niedziela, poprzedzająca środę Popielcową, zwana w Polsce niedzielą zapustną. 2) Okres czasu od tej niedzieli do Wielkanocy. 3) Okres czasu od Wielkanocy do Zielonych Świątek (greckie pentekosté). 4) Święto żydowskie pięćdziesiątnicy (ob. Żydowskie święta).

 Pijarzy, oficjalnie „regularni klerycy Matki Bożej od szkół pobożnych“, stowarzyszenie założone w r. 1597 przez św. Józefa Kalasantego (1556 — 1648), zatwierdzone w r. 1617 przez papieża Pawła V jako „paulińska kongregacja szkolna“, a przez Grzegorza XV jako zakon ze ślubami posłuszeństwa, czystości, ubóstwa i pracy nad wychowaniem młodzieży. Św. Józef Kalasanty założył osiedla pijarów w Genui, Toskanji, Neapolu, Sycylji i Sardynji. Poza Italją zakon ten rozpowszechnił się na Morawach (1631), w Czechach (1641) i w Polsce (1642). Wskutek nieporozumień w łonie zakonu św. Józef Kalasanty został w r. 1643 usunięty ze stanowiska generała zakonu, a zakon zdegradowany do rzędu stowarzyszeń bez ślubów zakonnych. W r. 1656 papież Aleksander VII przywrócił pijarom prawa kongregacji, a Klemens IX w r. 1669 uznał ich znowu jako zakon. Działalnoćś pijarów, pierwotnie ograniczona do zakresu szkół początkowych dla ubogiej młodzieży, rozszerzyła się ok. r. 1700 na szkolnictwo średnie w gimnazjach i konwiktach. Zwłaszcza po zniesieniu zakonu jezuitów w r. 1773 objęli pijarzy liczne ich zakłady naukowe.
 Na czele zakonu stoi prepozyt generalny, czyli generał z 4 asystentami i prokuratorem generalnym w