Strona:Stanisław Piekarski - Prawdy i herezje. Encyklopedja wierzeń wszystkich ludów i czasów.pdf/147

ziemi, ale przyćmione i smutne. Ulisses, zwiedziwszy Hades, powiada, że woli być na ziemi sługą, żebraka, niż królem wszystkich zmarłych w podziemiu.
 Poematy Hezjoda (800 — 700 przed Chr.), a przedewszystkiem przypisywana mu Theogonia zawiera zestawienie mitów o powstaniu świata i o pochodzeniu bogów. Na początku był Chaos, Gaja, Tartar i Eros. Uranos wraz z Gają rodzą Kronosa, ojca bogów i bogiń: Demetry, Hestji, Hery, Hadesa, Posejdona i Zeusa. Hezjod opowiada mit o Tytanach i o Prometeuszu.
 Religja grecka obywa się zupełnie bez dogmatyzmu. Mity greckie nie były nigdy zebrane w jakieś księgi święte, będące przedmiotem wiary. Kapłani greccy nie byli teologami ani nauczycielami wiary, lecz tylko kierownikami obrzędów religijnych i misterjów (ob. Misterja i Orfizm). Święta i uroczystości miały charakter lokalny i ludowy, a większość ich odpowiadała zmianom pór roku, jako okresom życia rolniczego i pasterskiego. Charakter uroczystości religijnych nosiły igrzyska olimpijskie, pytyjskie, nemejskie i istmijskie. Związki społeczne: rodzina, ród, szczep, gmina, miasto, państwo miały na sobie sankcję religijną, a nie przestawały mimo tego być świeckiemi. Tak samo mity, opowiadane przez poetów, roztrząsane przez filozofów, miały cechę świecką, choć zawierały treść religijną.
 Zeus (Dzeus) jest najwyższem bóstwem helleńskiem, panem nieba, zamieszkującym eter ponad chmurami. Z tej sfery światłości rządzi zjawiskami nieba: sprawuje deszcze i burze, rzuca pioruny, sypie śniegiem. Jest opiekunem ogniska domowego, rodziny i miasta, jest mądry i wszechpotężny. Mity ludowe zawierają wiele opisów jego przygód miłosnych, wybitnie niemoralnych. Wyobraźnia poetów i filozofów idealizuje go mimo tego tak dalece, że w hymnie Kleanta (w III w. przed Chr.) Zeus jest jedynym bogiem filozofji stoików. Żona jego i siostra, Hera, jest opiekunką małżeństw. Atena (Pallas Athene), córka Zeusa, wyskoczyła z jego głowy w pełnej zbroi. Jest protektorką miast i zamków, opiekuje się państwem, handlem, przemysłem i sztuką. Apollo, syn Zeusa i Latony, posiada różne właściwości, stosownie do miejsca, gdzie jest czczony. W Arkadji i Lakonji jest bogiem pasterzy, u Jończyków bogiem poezji i sztuki, mistrzem Muz i Gracyj, w Delfach prorokiem Zeusa. Łączą go z wyobrażeniem Heljosa, boga słońca. Artemis, jego siostra, jest w Grecji bóstwem dziewiczem i oddaje się myślistwu. W Azji Mniejszej zaś pod wpływem Wschodu Artemis z Efezu staje się boginią płodności, a kult jej odznacza się zmysłowością. Ten wpływ Wschodu na religję grecką jest jeszcze wyraźniejszy w kulcie Afrodyty, bogini miłości, którą utożsamiają z Astartą Fenicjan i Babilończyków. Ares jest bogiem wojny, Hermes bogiem pasterzy i przewodnikiem dusz, wędrujących w świat zagrobowy, posłańcem Zeusa. Hades i Persefona (Prozerpina) królują w świecie podziemnym. Demeter jest boginią ziemi żywicielki, jej córka Kora (Persofona), porwana przez Hadesa, władcę podziemia, powracająca co pół roku na ziemię, symbolizuje obudzenie się natury na wiosnę. Dionysos jest bóstwem wegetacji roślinnej, a w szczególności winobrania. Morzami rządzi Posejdon. Oprócz tych głównych bóstw jest mnóstwo podrzędnych, jak bóstwo leśne Pan z orfszakiem Sylenów i Satyrów, Nimfy, Nereidy, Oceanidy i Furje.
 W VII wieku przed Chr. powstaje kult herosów, z których najsławniejszym jest Herakles, bohater narodowy Doryjczyków. Cały ten panteon podlega w ciągu wieków zmianom wyobrażeń, czy to pod wpływem Wschodu, czy to skutkiem przeobrażeń społecznych. Solon widzi w Zeusie bóstwo, które wynagradza za dobro, a zło karze, ale już Theognis (545 — 500) skarży się, że kara Zeusa dotyka złoczyńców dopiero poza grobem. Poeci Eschylos (525 — 456) i Sofokles (496 — 405) uważają również bogów za mścicieli zła. Euripides (480 — 406) zrywa z tradycją: tłumaczy namiętności ludzkie w sposób naturalny, krytykuje mity o bogach i ich historje skandaliczne i posuwa się aż do pytania, czy sprawami ludzkiemi