bek kulturalny obcy. Upodobniając się do innych, naród nic jednak nie traci z własnych odrębności.
oczywistą chyba jest rzeczą, że tarcie między temi dwoma dążeniami bytu narodowego: odśrodkowem i dośrodkowem—będzie jeszcze trwało długo i wywoływało liczne niesnaski i nieporozumienia, zarówno teoretycznej, jak i praktycznej natury. Ta okoliczność właściwie tworzy dwa, przeciwne sobie, złudzenia: jedno—to usankcjonowanie antagonizmów narodowych, jako naturalnego porządku rzeczy, wyższej formy walki o byt; złudzenie drugie, — to mniemanie, jakoby narody były przejściową formą bytowania ludzkości i miały zaniknąć w miarę postępu kultury. Tymczasem w rzeczywistości, w miarę, jak coraz większą rolę odegrywa w życiu społeczenem świadomość, i antagonizmy narodowe łagodnieją, — zasada solidarności narodów (nie jednostek, wyzutych z uczuć i cech narodowych, ani też grup klasowych), — jedna z zasadniczych idej mesjanizmu, — nie będąc łatwą do zrealizowania, coraz więcej jednak zdobywa uznania w społeczeństwach europejskich. Jaką zaś rolę i wpływ posiada ideał w kształtowaniu się życia — o tem nas uczy psychologja i socjologja współczesna.
Idea posłannictwa narodowego istnieje w duszy każdego człowieka, w którym zarówno religijność, jak i patryjotyzm są żywe i twórcze. Dzięki wszechobecności tych obydwuch uczuć w duszach dwu pierwszych pokoleń w. XIX-go w Polsce — życie polskie poszło po linji postępu i prawdy, tak że do dziś dnia prawdziwy interes polski jest identyczny ze zwycięstwem prawdy i postępu, zaś to zwycięstwo jest najważniejszym naszym interesem. Odchylenie od tego, poniekąd rzeczywiste, w większym jednak stopniu pozorne dokonało się w czasach późniejszych przez tendencje wrogie duchowi polskiemu. Przy sądzeniu jednak o tem sprzeniewierzeniu się prawdzie i polskości, pamiętajmy, by uchodząc od Scylli nie wpaść na Charybdę romantyzmu i sentymentalizmu.
Oto są cztery kamienie węgielne, na których się wznosi budowa mesjaniczna. Są to: 1) nakaz realizacji; 2) katolicyzm; 3) spirytualizm i 4) zasada narodowości.
Czynniki te, w takim zespole, dałyby się odszukać w literaturze polskiej od jej pierwocin. Niezawodnie Kochanowskiemu np. jest bliższy „Pan Tadeusz“, „Król-Duch“ czy pisma Norwida, niż cały romantyzm czy pozytywizm. Męski i dojrzały duch Kochanow-
