Strona:PL Zieliński Rzeczpospolita Rzymska.pdf/530

Cezara mogli ogłosić w danej chwili to uzupełnienie jako nieważne.
 W ten sposób, po dziesięcioletnich nieporozumieniach, odbyło się pogodzenie Pompejusza z nobilitetem. Wszyscy rozumieli, że ofiarą tego pogodzenia miał paść Cezar. Jego położenie było nieświetne: śmierć Julji, klęska Krassa, a w dodatku powstanie Wercyngetoryksa, które groziło utratą wszystkich owoców sześcioletnich mądrych i tęgich rządów w Gallji.
 Wypadki zmierzały niepowstrzymanie ku końcowi, którym mogło być tylko zerwanie między Cezarem a Pompejuszem i — druga wojna domowa. Który z nich miał słuszność, a który był winien? Ludzie krótkowzroczni osądzają i potępiają jednostki — bądź Cezara, bądź Pompejusza, wyliczając błędy i bezprawia jednego lub drugiego; ludzie o umyśle głębszym wskazują na ogólne położenie państwa rzymskiego, polityczne i ekonomiczne, które się zachwiało od czasu — choć zapewne nie z winy — Grakchów i tylko powierzchownie zostało naprawione zapomocą surowych środków Sulli. Ale może jeszcze głębiej sięga myśl tych, którzy, nie podzielając ani jednego, ani drugiego zapatrywania, korzą się przed niewymowną potęgą Fatum, właśnie teraz tworzącego dla człowieczeństwa nowe ciało: monarchję Cezarów, aby je ożywić nowym duchem — religją chrześcijańską. Miało nastąpić wielkie zamarcie i wielkie odrodzenie; my zaś, nie próbując tłumaczyć rzeczy niepojętych, opowiemy poprostu, jak działali i cierpieli ludzie, którzy bezwiednie stali się narzędziem tych mocy.
 W walce, jaka miała nastąpić, cała przewaga była po stronie Pompejusza; miał wszystkie atuty, prócz jednego. Pompejusz znajdował się w Rzymie i miał w ręku organy prawodawcze, senat, z którym się pogodził, oraz zgromadzenie ludowe, które wyzwolił od teroru ulicy. Posłuszną jego rozkazom była Italja z siłami wojennemi, które chociaż od czasu Sulli nie przedstawiały armji gotowej, to jednakże na pierwszy sygnał mogły odzyskać wojenną gotowość. Pompejusz, bohater trzech kontynen-