Strona:PL Zieliński Rzeczpospolita Rzymska.pdf/450

cjałów. Nie można z taką samą pochwalą wyrazić się o innych środkach, zastosowanych względem ludności italskiej. Najsurowiej obszedł się z temi gminami, które jeszcze w r. 82 popierały wrogich mu popularów, gnębił zwłaszcza Samnitów i Etrusków. Samnium ostatecznie zrujnował, wielu Etruskom odebrał ziemię i rozdał swoim weteranom, zamieniając ją tem samem na osiedla wojskowe. Sądził, że w ten sposób stworzy oddaną sobie i senatowi armję rolniczą; ale niesforni żołnierze wojen mitrydatowych byli złymi gospodarzami, w szybkim czasie doszli do ruiny i zamiast być podporą porządku, stali się narzędziem bezładu, co ujawniło się zwłaszcza w dwadzieścia lat potem. Chcąc stworzyć taką samą armję dla senatu w samym Rzymie, wypuścił na swobodę 10.000 najlepszych niewolników, których skonfiskował swoim «proskryptom». Niestety brak nam pewnych danych, by stwierdzić, czy owi świeżo upieczeni «Cornelii» ziścili pokładane w nich nadzieje.
 Taką w głównych zarysach była ustawa restauracji Sullańskiej. Skrytykować ją nietrudno, wskazując, że nie usunęła ona bynajmniej głównych chorób, na które cierpiało państwo — o czem nas przekona następny rozdział. Ale jeżeli nie można od rozumu ludzkiego wymagać rzeczy przerastających jego siłę, jeżeli nie wolno nam zapominać, że po dwóch tysiącach lat — również nie zdołano choćby w sposób jako tako zadawalający rozwiązać wielkich zadań, zaprowadzających lad we współżyciu ludzkiem — będziemy zmuszeni powiedzieć, że skoro przejście do demokracji parlamentarnej było niemożliwe, to z republikańskiego punktu widzenia konstytucja Sulli była najlepszem wyjściem z powstałej anarchji. — Niewątpliwym plusem było to, że Sulla przywrócił elicie optymatów stanowisko prawne, korzyść elity pieniężnej, i że złagodził położenie wyzyskiwanych przez nią prowincjałów. Minusem zaś było, że zaniedbał troski o należyty poziom moralny przywróconego senatu i że napełnił go wielu ludźmi wątpliwej naruszone na wartości.