teraz można wspomnieć o takim fenomenie: mieszkańcy Pompei byli plemienia kampańskiego, t. j. samnickiego; mówili więc najbardziej rozpowszechnionym w Italji językiem oskim. Wszystkie napisy na murach miasta z przed r. 89-ego są w języku oskim; ale od owego roku język oski poczyna być wypierany przez łacinę. Taki skutek przyniosło uzyskanie praw obywatelstwa rzymskiego, czyli sprawy, dla której Italczycy wszczęli wojnę. Skutek w istocie zdumiewający. Zazwyczaj narody powstają w obronie swej mowy rodzinnej przed językiem ciemiężycieli; Italczycy zaś, przeciwnie, powstali, aby swój rodowity język zastąpić językiem zwycięskich Rzymian.
Jak wytłumaczyć tę osobliwość? — Oto Rzymianie nigdy nie narzucali podbitym ludom swej mowy. Mając bardzo wysokie mniemanie o swym języku, uważali posługiwanie się nim za zaszczyt, o który należało się ubiegać zapomocą zasług — albo, jak w tym wypadku, miecza. I możnaby tylko żałować, że nowa Europa nie naśladowała tego dalekowidzącego i mądrego przykładu. Gdyż jest rzeczą niewątpliwą, że Pompeja — to tylko dowód, jeden z wielu. Od r. 89-ego wszystkie narzecza italskie poczęły zamierać, wszędzie zamiast nich pojawia się język latyński, czyli łacina.
Italja latyńska — oto doniosły rezultat wojny sojuszniczej.
Opowiadając o dziejach Wschodu Greckiego, ograniczyliśmy się do tej części Azji Mniejszej, która stanowiła państwo Attalidów, później zaś, pod panowaniem rzymskiem, prowincję «Azję». Teraz zwrócimy uwagę na dalszy Wschód; pomijając znaną nam już Galatję koło dzisiejszej Angory, ujrzymy szereg krajów i narodów, których helleńskie zabarwienie jest coraz mniejsze — aż do Armenji. Z krajów tych na największe zainteresowanie zasługuje Pont, który od miasta greckiego Synopy rozciągał się na wschód i na zachód nad morzem Czarnem.
