Strona:PL Zieliński Rzeczpospolita Rzymska.pdf/270

 Położenie Italji było bardziej skomplikowane. Zjednoczona politycznie w ręku Rzymu, nie zjednoczyła się bynajmniej ani pod względem języka, ani pod względem jednolitości zarządu. Mowy łacińskiej Rzym nikomu nie narzucał. Z pośród ludów północno-italskich — jeżeli nie liczyć Gallów na równinie Padu — Etruskowie na zachodzie mówili językiem zupelnie dla Rzymian niezrozumialym, po dziś dzień zagadkowym, a na wschodzie Umbrowie, pokrewni Latynom, tworzyli bądź co bądź plemię dosyć odrębne. Na wschód zaś od Lacjum i na całej południowej połaci półwyspu Samnici i inne ludy «sabelskie» mówiły po osku, i mowa ta tym sposobem była w ltalji bardziej rozpowszechniona, niż łacina; w licznych kolonjach greckich utrzymał się oczywiście język grecki. Po łacinie; prócz bezpośrednio przylegającego do Rzymu Lacjum, mówiono jedynie w «rzymskich» i «latyńskich» kolonjach, rozrzuconych po całym półwyspie. Kolonje te, założone w celach wojskowych, stały się z czasem ogniskiem romanizacji półwyspu.
 Co się tyczy administracji, to, w miarę podboju miast italskich, Rzym zawierał z niemi sojusze, których treść sprowadzała się do tego, że pozostawiano im samorząd, a ich zależność od Rzymu ograniczała się do wystawiania rekruta dla rzymskich legjonów; owe kontyngenty były w normalnych warunkach równie liczne, jak legjony. Ogromna przewaga liczebna «sprzymierzeńców» w zaludnieniu Italji wywołała następnie proporcjonalną ulgę dla ich powinności wojskowej w porównaniu z takąż powinnością wojskową obywateli rzymskich. Raz jeszcze powtórzyło się to, co mieliśmy w ustroju ateńskiego Związku Morskiego: państwo naczelne dochodziło do władzy nie za darmo, ale za cenę dość bolesnej daniny krwi.
 Z tego, co się powiedziało, jasne jest, czem był Rzym w porównaniu naprzykład z Nolą albo z Teanum: bynajmniej nie tem, czem jest w dzisiejszej Francji Paryż w porównaniu z Lugdunem. Dla Paryżanina fakt, że w jego mieście znajdują się centralne władze rządowe,