Jeżeli teraz obejmiemy jednym rzutem oka treść tego, co pisał od czasu Improwizacji i listu do Lelewela aż do napisania ostatniego artykułu w Pielgrzymie, zauważymy w tych wszystkich płodach jego ducha jeden wspólny wszystkim ton, jedno zgodne dążenie, świadczące o tem, że myśli te nie powstawały w nim pod wpływem chwilowego wrażenia lub usposobienia przejściowego, a były wynikiem przekonań, które istotę i dobytek ducha jego stanowiły. Obracał się już teraz więcej niż od roku w śród Francuzów i Polaków rozpolitykowanych, kłócących się o formy rządu, o taką lub inną konstytucją, o porządek społeczny, o coraz to nowe programaty polityczne, które szczęście narodom i ludzkości przynieść mają, — nie widzimy dotąd, ażeby on był coś z tych teoretycznych rozpraw przejął, żeby był je sobie przyswoił. Nie znajdujemy tym czasem nigdzie śladu głębszego zajęcia sie
naukami społecznemi, które wtenczas właśnie zdobywały sobie coraz to wyraźniej prawo obywatelstwa wśród umiejętności; zbyt silny był w nim wstręt do teorji, które i tak szczęścia nie wyrozumują. Trwał na swojem stanowisku; i on chciał ludzkość uszczęśliwić, ale szczęście to upatrywał w uszlachetnieniu dusz i charakterów, wierząc, „że reszta sama się przez się znajdzie.“ Nie widzimy także, aby był się już rozpatrzył w owczesnem położeniu Francji, któreśmy na w stępie szkicowali, i spokojnym sądem je oceniał. Tylko w dwóch artykułach rozwodzi się nieco (V 28 — 32 i VI 5) nad stosunkami francuskiemi, ale i z tych ustępów nie widać, aby był sprowadzał położenie Francji do jej społecznych i politycznych elementów i kłótnie tamtejsze nie tak wyłącznie z polskiego stanowiska pojmował.
Skłonny zaś do mistycyzmu rozczytywał się w dziełach Saint-Martina, Baadera i Kernera[1], lektura tych dzieł, wśród mistyków i okultystów do dziś jeszcze cenionych mogła wprawdzie umysł jego
- ↑ Tytuł dziełka Kernera cały brzmi: »Die Seherin von Trevorst, (nie zaś Prevost, jak mylnie drukują korespondencje i P. Chmielowski) Eroffnungen über das innere Leben des Menschen und fiber das Hineinragen einer Geisterwelt in die unsere. Co do lektury zob. koresp. I. 113, 120, 135, 143, 154 Pod względem jego ówczesnego usposobienia wielce informującym jest list pisany do Kajsiewicza i Rettla I, 133—135. i I 155—7.
