one na dalszym planie, a jest to wielki błąd, gdyż one właśnie stanowią istotnie doniosłą część składową bogactwa narodowego... Fabryka zjednoczona (fabriąue reunie) może bajecznie wzbogacić jednego lub drugiego przedsiębiorcę, ale robotnicy są w niej tylko najmitami, lepiej lub gorzej wynagradzanymi i nie biorą żadnego udziału w, dobrobycie przedsiębiorcy. Natomiast w fabryce oddzielnej (fabrique séparée) nikt się nie wzbogaca, lecz mnóstwo robotników znajduje byt dostatni.... Wzrasta liczba robotników pilnych i gospodarnych, gdyż w rozumnym i pracowitym trybie życia widzą oni środek istotnej poprawy bytu, odmiennej niż błaha podwyżka płacy, nie dająca nigdy poważnej rękojmi na przyszłość i co najwyżej pozwalająca narazie na lepszy kęs strawy. Oddzielne, indywidualne warsztaty, najczęściej połączone z małem gospodarstwem rolnem, są wolne“[1]. Gdy Mirabeau pojedyńcze warsztaty uważa również za oszczędniejsze i produkcyjniejsze od „połączonych“, i gdy w tych ostatnich widzi tylko cieplarniane rośliny, wyhodowane przez państwo, to tłumaczy się to ówczesnym stanem większej części rękodzielni na kontynencie Europy.
Wywłaszczenie i wypędzenie części ludności wiejskiej nietylko zwalnia dla kapitału przemysłowego robotników wraz ze środkami żywności i z surowcem, ale ponadto otwiera mu rynek wewnętrzny.[2]
W istocie, te same wydarzenia dziejowe, które chłopa małorolnego przekształcają w najmitę, a jego środki pracy i utrzymania w rzeczowe składniki kapitału, stwarzają zarazem rynek wewnętrzny dla przemysłu. Przedtem rodzina chłopska wytwarzała i obrabiała środki utrzymania i surowce, które potem po większej części sama spożywała. Obecnie te surowce i środki utrzymania stały się towarami; wielki dzierżawca[3] sprzedaje je masowo, a rękodzielnie są dlań rynkiem zbytu. Zato przędza, płótno, grube sukna — rzeczy, których surowce znajdowały się w obrębie gospodarstwa każdej rodziny chłopskiej, i które ona przędła i tkała na własny użytek — obecnie zamieniają się w artykuł rękodzielniczy, znajdujący zbyt właśnie w okręgach rolniczych. Dotychczasowa klientela liczna i rozproszona, złożona z mnóstwa drobnych wytwórców, pra-
- ↑ Mirabeau: „De la Monarchie Prussienne. London 1788“, tom III, str. 20—109, passim.
- ↑ Zdanie opuszczone w wydaniu Kautsky‘ego. Tł.
- ↑ W wyd. Kautsky‘ego błędnie: chłop.
