niezbędny dla istnienia samego robotnika. Wartość dodatkowa bezwzględna jest względna, gdyż wymaga rozwoju wydajności pracy, pozwalającego ograniczyć niezbędny czas pracy do pewnej części dnia roboczego. Jeżeli jednak uwzględniany ruch wartości dodatkowej, to znika ów pozór tożsamości. Z chwilą, gdy kapitalistyczny tryb produkcji ustala się i upowszechniła różnica pomiędzy wartością dodatkową bezwzględną a względną daje się odczuć, ilekroć chodzi o to, aby wogóle podnieść stopę wartości dodatkowej. Wychodząc z założenia, że siła robocza jest opłacana według swej wartości, stajemy wobec następującej alternatywy: jeżeli siła wytwórcza pracy i normalny stopień jej natężenia są dane, to stopa wartości dodatkowej może być podniesiona jedynie zapomocą bezwzględnego przedłużenia dnia roboczego; z drugiej stromy, przy danych granicach dnia roboczego, stopa wartości dodatkowej może być podniesiona jedynie zapomocą zmiany wielkości stosunkowej jego części składowych, pracy niezbędnej i pracy dodatkowej, a to ze swej strony, o — ile płaca nie ma spaść poniżej wartości siły roboczej, wymaga zmiany wydajności lub natężenia pracy.
Jeżeli robotnikowi cały jego czas jest potrzebny na to, aby wytworzyć środki utrzymania, potrzebne dla niego samego i dla jego rodzimy, to nie ma on ani chwili czasu poto, aby bezpłatnie pracować dla osób trzecich. Bez pewnego stopnia wydajności pracy robotnik nie ma takiego czasu rozporządzalnego, a bez takiego czasu rozporządzalnego mierna pracy dodatkowej, a więc mierna kapitalistów, jak zresztą niema właścicieli niewolników ani baronów feudalnych, jednem słowem niema klasy wielkich posiadaczy[1].
Można więc mówić o przyrodzonej podstawie wartości dodatkowej, ale tylko w tym zupełnie ogólnikowym sensie, że żadna bezwzględna przeszkoda przyrodzona nie powstrzymuje nikogo od zwalania z siebie na kogo innego pracy, niezbędnej dla własnego utrzymania, podobnie jak niema bezwzględnych
- ↑ „Samo istnienie przedsiębiorców kapitalistycznych, jako odrębnej klasy, zależne jest od wydajności pracy“ (Ramsay: „An essay on the distribution of wealth, London 1821“, str. 206). „Gdyby praca każdego wystarczała tylko na to, aby wytworzyć jego własne środki utrzymania, to własność nie mogłaby istnieć“ (Ravenstone: „Thoughts on the fundnig system, London 1824“, str. 14, 15).
