Strona:PL Marx Karl - Kapitał. Krytyka ekonomji politycznej, tom I, zeszyty 1-3.pdf/578

 Wystarczy wzmianka tylko o formach mieszanych, w których ani praca dodatkowa nie jest wyciskana z wytwórcy pod bezpośrednim przymusem, ani też nie nastąpiło jeszcze formalne podporządkowanie wytwórcy kapitałowi. Kapitał nie owładnął tu jeszcze bezpośrednio procesem pracy. Obok samodzielnych wytwórców, uprawiających ziemię lub też rzemiosło tradycyjnym, pradziadowskim sposobem, występuje pasorzytujący na nich lichwiarz lub kupiec, kapitał lichwiarski lub handlowy. Panowanie w danem społeczeństwie tej formy wyzysku wyklucza kapitalistyczny tryb produkcji, choć z drugiej strony może stanowić przejście doń, jak to było w późnem średniowieczu. Wreszcie przykład nowożytnej pracy chałupniczej wskazuje, że pewne formy mieszane odradzają się gdzieniegdzie na podłożu wielkiego przemysłu, choć w zupełnie zmienionej postaci.
 Jeżeli do wytwarzania wartości dodatkowej bezwzględnej wystarcza formalne tylko podporządkowanie pracy kapitałowi, polegające na tem naprzykład, że rzemieślnicy, którzy przedtem pracowali na własny rachunek lub też jako czeladź majstra cechowego, obecnie, jako robotnicy najemni, przechodzą pod bezpośrednią kontrolę kapitalisty, to z drugiej strony widzieliśmy już, jak metody wytwarzania wartości dodatkowej względnej są zarazem metodami wytwarzania wartości dodatkowej bezwzględnej. Nieograniczone przedłużanie dnia roboczego okazało się nawet najwłaśniejszym wytworem wielkiego przemysłu. Wogóle specyficznie kapitalistyczny tryb produkcji przestaje być tylko środkiem wytwarzania wartości dodatkowej względnej z chwilą, gdy opanuje całą gałąź produkcji, a tem bardziej — gdy opanuje wszystkie podstawowe gałęzie produkcji Staje się wtedy ogólną, społecznie panującą formą procesu produkcji. Jako szczególna forma wytwarzania wartości dodatkowej względnej, działa jeszcze tylko: po pierwsze, dopóki ogarnia gałęzie przemysłu, dotychczas formalnie tylko poddane kapitałowi, a więc dopóki się coraz bardziej rozszerza; powtóre, dopóki wciąż jeszcze rewolucjonizuje opanowane przezeń dziedziny przemysłu zapomocą zmian metod produkcji.
 Z pewnego punktu widzenia różnica pomiędzy wartością dodatkową bezwzględną a względną wydaje się wogóle ułudną. Wartość dodatkowa względna jest bezwzględną, gdyż wymaga bezwzględnego przedłużenia dnia roboczego poza czas pracy,