Później dopiero będziemy mogli przedstawić rewolucję, którą, wielki przemysł wywołuje w rolnictwie i w społecznych stosunkach producentów rolnych. Tu wystarczy krótka wzmianka, uprzedzająca niektóre wyniki. Jeżeli stosowanie maszyn w rolnictwie po większej części nie pociąga za sobą tych ujemnych skutków fizycznych, które są udziałem robotnika fabrycznego[1], to zato maszyna w rolnictwie intensywniej jeszcze niż w przemyśle, i przytem bez żadnej przeciwwagi, czyni robotników „zbytecznymi“, jak to później zobaczymy bardziej szczegółowo. Naprzykład w hrabstwach Cambridge i Suffolk obszar gruntów uprawnych wzrósł bardzo w ostatniem dwudziestoleciu, podczas gdy ludność wiejska w tym samym okresie zmalała nietylko względnie, ale nawet bezwzględnie. W Stanach Zjedno-
- ↑ Szczegółowy opis maszyn, stosowanych w rolnictwie angielskiem, znajdujemy w dziele d-ra W. Hamma: „Die landwirtschaftlichen Geräte und Maschinem Englands, 2 Auflage, 1856“. W swym zarysie rozwoju rolnictwa angielskiego pan Haram nazbyt bezkrytycznie kroczy śladami pana Léonce de Lavergne. [Już Engels w r. 1890 zauważył, że uwaga ta jest przestarzała, co dziś jest oczywiste. K.].
szcze rozszerzane na mocy umyślnego zezwolenia ministra spraw1 wewnętrznych. 3) Workshops (warsztaty), określone naogół podobnie, jak w poprzedniej ustawie. Warsztaty są mniej więcej przyrównane, w tem co tyczy zatrudnienia (kobiet, młodzieży i dzieci, do fabryk niiewłótoienmlczych, ale znowu w szczegółach poczynione są ułatwienia. 4) Workshops, w których nie pracują dzieci ani, robotnicy młodociani, lecz jedynie osoby płci obojga powyżej łat 18. Dla tej kategorii istnieją dalsze ułatwienia. — 5) Domestic workshops (warsztaty domowe), gdzie tylko członkowie rodziny pracują u siebie w domu. Tu przepisy są jeszcze rozciąglejsze, oraz zastrzeżenie, że inspektor, bez umyślnego ministerjalne-go lub sądowego upoważnienia, może wkraczać tylko do takich lokalów, które nie są jednocześnie mieszkaniami. Dodajmy do tego bezwzględną wolność wyplatania ze słomy, koronkarstwa i rękawiczniotwia domowego. — Pomimo wszelkich braków wciąż jeszcze ustawa ta, narówmi z federalną ustawą szwajcarską z 23 marca 1877 r„ jest najlepszą z ustaw w tej dziedzinie. Porównanie tych dwóch ustaw, angielskiej i szwajcarskiej, jest bardzo pouczające, gdyż uwydatnia braki i korzyści obu metod ustawodawczych: angielskiej metody „historycznej“, wkraczającej w każdym wypadku oddzielnie, i metody kontynentalnej, bardziej uogólniającej, opartej na tradycjach Rewolucji Francuskiej. Niestety kodeks angielski w? zastosowaniu do warsztatów jest wciąż jeszcze martwą literą, z powodu niewystarczającego personelu inspektorskiego“. [Odkąd Engels to napisał, w Anglji wydano szereg dalszych ustaw ku ochronie robotników, w tej liczbie (niezmiernie ważną ustawę z r. 1901, która zabroniła zatrudniania w fabrykach i warsztatach dzieci do lat 12 i skróciła czas pracy w fabrykach włókienniczych w sobotę o 1 godzinę, co redukuje tygodniowy czas pracy do 55½ godzin. K.].
