pracy w skali wielkiej, społecznej, a więc koncentrację kapitału i wyłączne panowanie ustroju fabrycznego. Niszczy ono wszelkie formy staroświeckie i przejściowe, które częściowo przesłaniają jeszcze panowanie kapitału, i na ich miejsce wprowadza jego panowanie bezpośrednie i jawne. Upowszechnia przez to również i walkę bezpośrednią, z tem panowaniem. Narzucając oddzielnym warsztatom pracy jednostajność, prawidłowość, porządek i oszczędność, zarazem dzięki potężnym bodźcom, któremi dla techniki stają się unormowanie i ograniczenie dnia roboczego, wzmaga anarchję i katastrofalność produkcji kapitalistycznej, jako całości, natężenie pracy i konkurencję pomiędzy maszyną a robotnikiem. Niwecząc dziedziny drobnego przemysłu i pracy chałupniczej, wypiera „zbytecznych“ robotników z ich ostatnich schronisk, a przez to pozbawia całokształt mechanizmu społecznego jego dotychczasowej klapy bezpieczeństwa. Wraz z materjalnemi warunkami i społecznym układem procesu produkcji przyśpiesza ono też dojrzewanie przeciwieństw i sprzeczności jego formy kapitalistycznej, a więc jednocześnie dojrzewanie twórczych pierwiastków nowego społeczeństwa i przewrotowych czynników starego[1].
- ↑ Robert Owen, ojciec sklepów i fabryk spółdzielczych, który jednak, jak wspominaliśmy już o tem, bynajmniej nie dzielił złudzeń swych naśladowców co do doniosłości tych odosobnionych czynników przekształcenia, nietylko w praktyce swych eksperymentów opierał się na systemie fabrycznym, ale również teoretycznie przyjmował go za punkt wyjścia rewolucji społecznej. Zapewne coś podobnego wyczuwa i pan Vissering, profesor ekonomii politycznej w uniwersytecie leydejeklm, skoro w swtem dziele p. t. „Handboek van praktische Staatshuishoudikunde, Amsterdam 1860—1862“, które w najstosowniejszej formie wykłada komunały ekonomji wulgarnej, kruszy kopję w obronie produkcji rzemieślniczej przeciwko wielkiemu przemysłowi.
Przypis Engelsa do 4-go wydania.: „Nowa „łamigłówka prawnicza“ (str. 295), którą ustawodawstwo angielskie powołało do> życia zapomocą wzajemnie przeczących sobie Faotory Acts, Factory Extension Act i Workshops’ Act, stała się wreszcie nie do zniesienia; dzięki temu doszła do skutku, w r. 1878, kodyfikacja całego odnośnego ustawodawstwa pod nar zwą Factory and Workshops’ Act. Nie możemy oczywiści© dać tu wyczerpującej krytyki tego kodeksu przemysłowego, obecni© będącego w mocy. To też musimy poprzestać na następujących wiadomościach: Ustawa obejmuje 1) fabryki włókiennicze. Tu prawie wszystko pozostaje po staremu. Dozwolony czas pracy dla dzieci powyżej lat 10 wynosi 5½ godzin dziennie, lub też 6 godzin, lecz wtedy sobota jest wolna; dla młodzieży i kobiet 10 godzin w ciągu 5 dni, a najwyżej 6½ godziny w sobotę. — 2) Fabryki niewłókiennicze. Tu przepisy bardziej niż.poprzednio zbliżają się do podanych pod 1). Istnieją jednak wciąż jeszcze liczne wyjątki na rzecz kapitalisów, które w pewnych wypadkach mogą być je-
