jące wyrabiać dla nich taką a taką sumę płacy tygodniowej... Dzieci i młodociani mają prawo do ustawodawczej ochrony przed nadużyciami władzy ojcowskiej, które niszczą przedwcześnie ich siłę fizyczną, a zarazem spychają je na najniższe szczeble rozwoju umysłowego i moralnego“[1].
Jednakowoż wcale nie nadużycie władzy ojcowskiej stworzyło bezpośredni lub pośredni wyzysk niedojrzałych sił roboczych przez kapitał, lecz wręcz przeciwnie, wyzysk kapitalistyczny, pozbawiając władzę ojcowską jej naturalnej podstawy gospodarczej, uczynił ją nadużyciem.
Jakkolwiek przerażającym i odrażającym jest obraz rozkładu dawnego bytu rodzinnego w ustroju kapitalistycznym, niemniej jednak wielki przemysł, który kobietom oraz młodzieży i dzieciom płci obojga wyznacza, poza sferą życia domowego, rozstrzygającą rolę w społecznie zorganizowanym procesie produkcji, stwarza w ten sposób nowe podłoże gospodarcze dla wyższej formy rodziny i stosunku między płciami. Byłoby oczywiście równą niedorzecznością uważać germańsko-chrześcijańską formę rodziny za absolutną, jak uważać za nią formę starorzymską, lub starogrecką, lub wschodnią, które to formy są zresztą kolejnemi ogniwami rozwoju dziejowego. Jest rzeczą niemniej oczywistą, że formowanie zbiorowego personelu pracy z jednostek różnej płci i różnego wieku, choć w swej żywiołowej, brutalnej, kapitalistycznej formie, gdzie robotnik istnieje dla procesu produkcji, a nie proces produkcji dla robotnika, jest niewątpliwie rozsadnikiem zepsucia i niewolnictwa, to jednak w odpowiednich warunkach musi przeciwnie stać się podstawą dalszego rozwoju człowieka[2][3].
Konieczność rozszerzenia ustawy fabrycznej, która powstała jako ustawa wyjątkowa, tycząca jedynie przędzalń i tkalń, owych pierwowzorów produkcji maszynowej, na całość produkcji społecznej wynika, jak widzieliśmy, z rozwoju dziejowego wielkiego przemysłu, na którego podwalinach tradycyjne formy rękodzielnictwa, rzemiosła i chałupnictwa rewolucjonizują
- ↑ „Children’s Employment Commission, 5th report“, str. XXV. n. 162, oraz „2nd report“, str. str XXXVIII, n. n. 285, 289, str. XXXV, m. 191.
- ↑ „Praca fabryczna mogłaby być również czystą i wyborną, jak praca domowa, a może nawet bardziej“ („Reports of insp of fact. for 31st october 1865“, str. 127).
- ↑ W wyd. franc. następuje zdanie: „W historji, podobnie jak w przyrodzie, gnicie jest laboratorium życia“. Tł.]
