niczej, rzemieślniczej i chałupniczej w przemysł fabryczny. Lecz już przedtem wszystkie owe formy produkcji pod. wpływem Wielkiego przemysłu zupełnie się zmieniły, rozłożyły, wypaczyły i już dawno przejęły, a nawet prześcignęły, wszelkie okropności systemu fabrycznego, bez jego dodatnich czynników rozwojowych[1].
Rozciągnięcie ustaw fabrycznych na wszystkie gałęzie przemysłu, w których pracują kobiety, młodzież i dzieci, przyśpiesza sztucznie tę żywiołową rewolucję przemysłową. Przymusowe normowanie dnia roboczego pod względem długości, przerw, momentu rozpoczęcia i momentu ukończenia, system zmian dla dzieci, wyłączenie wszystkich dzieci poniżej pewnego wieku i t. d. wymagają z jednej strony zwiększonego stosowania maszyn[2] i zastępowania siły napędowej mięśni przez siłę pary[3]; z drugiej strony chęć zyskania na przestrzeni tego, co się traci na czasie, doprowadza do rozszerzenia środków produkcji, używanych zbiorowo, np. pieców, budynków i t. d., a więc jednem słowem do większego skupienia środków produkcji i do odpowiednio większego stłoczenia robotników. W każdej gałęzi rękodzielnictwa, której zagrażało wprowadzenie ustawy fabrycznej, główny i namiętnie powtarzany argument polega w istocie na tem, że przy stosowaniu usta-
- ↑ „Dążność do produkcji fabrycznej“ (tamże, str. LXVII). „Cała ta gałąź produkcji jest dziś w stanie przejściowym i przeżywią te samą zmianę, która już nastąpiła w koronkarstwie, tkactwie i t. d.“ (tamże, n. 405). „Zupełny przewrót“ (tamże, str. XLVI, n. 318). W okresie „Children’s Employment Commission“ z r. 1840 pończosznictwo było jeszcze pracą ręczną. Poczynając od r. 1846 wprowadzono różnorodne maszyny, obecnie pędzone parą. Ogólna liczba osób obojga płci i różnego wieku (poczynając od trzyletnich dzieci), zatrudnionych w pończosznictwie angielskiem, wynosiła w r. 1862 około 129 tysięcy. Z tej liczby według Parlimentary Return [sprawozdania parlamentarnego] z 11 lutego r. 1862, tylko 4.063 podlegało ustawie fabrycznej.
- ↑ Naprzykład firma Cochrane, „Britain Pottery“ w Glasgow, tak mówi w swem sprawozdaniu o stosowaniu maszyn w garncarstwie: „Aby utrzymać produkcję na dawnym poziomie, chwyciliśmy się w bardzo szerokim zakresie stosowania maszyn, obsługiwanych przez robotników niewykwalifikowanych, i każdy dzień przekonywa nas o tem, że możemy obecnie wytwarzać większą ilość produktów, aniżeli przy dawnym systemie“ („Reports of insp. of fact. for 31st october 1865“, str. 13). „Ustawa fabryczna stała się bodźcem do dalszego wprowadzania maszyn“ (tamże, str. 13, 14).
- ↑ Naprzykład po rozciągnięciu ustawy fabrycznej na garncarstwo wzrosła bardzo liczba kół garncarskich, poruszanych siłą mechaniczną zamiast ręką.