W koszarach angielskich przepisowa przestrzeń na każdego żołnierza wynosi 500—600 stóp sześciennych; w lazaretach wojskowych — 1.200 stóp. Lecz w owych norach, w których się gnieżdżę, warsztaty pracy, wypada po 67 do 100 stóp sześciennych na osobę. Przytem również światło gazowe pochłania tlen z powietrza. Aby utrzymać koronki w czystości, dzieci często muszą, zzuwać obuwie zimą nawet, choć podłoga bywa kamienna lub ceglana. „W Nottingham jest to rzecz zwykła, że w małej izbie, liczącej może nie więcej niż 12 stóp w kwadracie, stłoczonych jest 14—20 dzieci, przez 15 godzin na dobę zatrudnionych pracą, wyczerpującą już przez samą swą nudę i jednostajność, a przytem wykonywaną w jak najgorszych warunkach zdrowotnych... Nawet najmłodsze dzieci pracują z natężoną uwagą i ze zdumiewającą szybkością, ani na chwilę niemal nie przerywając i nie zwalniając ruchu swych paluszków. Gdy im zadajemy pytania, to nie odrywają oczu od roboty, z obawy, że stracą chwilę pracy“. Im bardziej czas pracy się przedłuża, tem częściej „mistresses“ posługują się „długim prętem“, jako środkiem napędzania dzieci do pracy. „Dzieci męczą się stopniowo i stają się niespokojne, jak ptaki, pod koniec długiego okresu, podczas którego są przykute do pracy zbyt długiej, monotonnej, męczącej oczy, nużącej jednostajną pozycją ciała. Jest to istna praca niewolnicza“ („Their work is like slavery“)[1]. Tam zaś, gdzie kobiety wraz ze swemi dziećmi pracują w domu, mianowicie w nowożytnem znaczeniu tego wyrazu, t. j. w wynajętym pokoju, często na poddaszu, warunki pracy są bodaj jeszcze gorsze. Tego rodzaju robota bywa dawana do domu w okręgu Nottingham, w promieniu 80 mil angielskich. Gdy dziecko, zatrudnione w magazynie, wychodzi o 9-ej lub 10-ej wieczór, często dają mu jeszcze węzełek na drogę, do wykończenia w domu, a faryzeusz kapitalistyczny, reprezentowany przez jednego ze swych płatnych pachołków, żegna je obłudnym frazesem: „To dla matki“ — lecz bardzo dobrze wie, że biedne dziecko będzie musiało zasiąść do roboty i pomagać matce[2].
Koronkarstwo uprawiane jest głównie w dwóch rolniczych okręgach Anglji: w koronkarskim okręgu Honiton, który cią-
