nicznych w angielskim przemyśle bawełnianym, spowodowanych przez wojnę domową, w Ameryce:
| Liczba fabryk. | |||
| 1858. | 1861. | 1868. | |
| Anglja i Walja | 2.046 | 2.715 | 2.405 |
| Szkocja | 152 | 163 | 131 |
| Irlandia | 12 | 9 | 13 |
| Zjednoczone Królestwo | 2.210 | 2.887 | 2.549 |
| Liczba krosien mechanicznych. | |||
| 1858. | 1861. | 1868. | |
| Anglja i Walja | 275.590 | 368.125 | 344.719 |
| Szkocja | 21.624 | 30.110 | 31.864 |
| Irlandja | 1.633 | 1.757 | 2.746 |
| Zjednoczone Królestwo | 298.847 | 399.992 | 379.329 |
| Liczba wrzecion. | |||
| 1858. | 1861. | 1868. | |
| Anglja i Walja | 25.818.576 | 28.352.152 | 30.478.228 |
| Szkocja | 2.041.129 | 1.915.398 | 1.397.546 |
| Irlandja | 150.512 | 119.944 | 124.240 |
| Zjednoczone Królestwo | 28.010.217 | 30.387.494 | 32.000.014 |
| Liczba osób zatrudnionych. | |||
| 1858. | 1861. | 1868. | |
| Anglja i Walja | 341.170 | 407.598 | 357.052 |
| Szkocja | 34.698 | 41.237 | 39.809 |
| Irlandja | 3.345 | 2.734 | 4.203 |
| Zjednoczone Królestwo | 379.213 | 451.569 | 401.064 |
Od roku 1861 do 1868 znikło więc 338 fabryk bawełnianych, co oznacza, że maszyny, których wydajność i rozmiary wzrosły, skupiły się w ręku mniejszej liczby kapitalistów. Liczba krosien mechanicznych zmniejszyła się o 20.663, lecz jednocześnie wytwór ich wzrósł, gdyż ulepszony warsztat mechaniczny wytwarzał obecnie więcej od dawnego. Wreszcie liczba wrzecion wzrosła o 1.612.541, podczas gdy liczba robotników zatrudnionych zmniejszyła się o 50.505. A zatem „przejściowa“ nędza, która dzięki kryzysowi bawełnianemu gnębiła robotnika, wzrosła i utrwaliła się dzięki szybkiemu i ciągłemu postępowi maszyny.
Jednakże maszyna występuje nietylko w roli groźnego spółzawodnika, wiecznie czyhającego na to, aby robotnika najemnego uczynić „zbytecznym“. Kapitał posługuje się maszyną, jako po-
