Chociaż więc inspektorowie fabryczni wychwalają, ustawicznie i zupełnie słusznie pomyślne rezultaty ustaw fabrycznych z lat 1844 i 1850, jednak przyznają, że skrócenie dnia roboczego wywołało już natężenie pracy, zgubne dla zdrowia robotników, a więc dla samej siły roboczej. „W większej części fabryk bawełny, wełny czesankowej i jedwabiu wyczerpujący stan podniecenia, nieunikniony przy pracy na maszynach, których bieg w ostatnich latach został tak bardzo przyśpieszony, zdaje się być jedną z przyczyn nadmiernej śmiertelności z powodu chorób płucnych, jak to wykazał dr. Greenhow w swem niedawnem wybornem sprawozdaniu“[1].
Nie ulega najmniejszej wątpliwości, że dążność kapitału, od chwili gdy ustawa odebrała mu raz na zawsze możność przedłużania dnia roboczego, do powetowania tego sobie systematycznem podnoszeniem stopnia natężenia pracy i do przekształcania wszelkich ulepszeń maszyn w środek coraz większego wysysania siły roboczej, — że dążność ta dojść musi niebawem do punktu zwrotnego, gdzie już koniecznem się staje ponowne skrócenie dnia roboczego[2]. Z drugiej strony raptowny rozwój przemysłu angielskiego od r. 1848 do chwili obecnej (r. 1866), a zatem z okresu dziesięciogodzinnego dnia roboczego, o wiele bardziej jeszcze przewyższa rozwój z lat 1838—1847, t. j. z, okresu dwunastogodzinnego dnia roboczego, aniżeli ten ostatni wyprzedził rozwój przemysłu w poprzedzającem półwieczu, biegnącem od zarania systemu fabrycznego i stanowiącem okres nieograniczonego dnia roboczego[3].
Na początku tego rozdziału rozpatrywaliśmy „ciało“ fabryki, rozczłonkowany zespół maszyn. Potem widzieliśmy, jak maszyna, wchłaniając pracę kobiecą i dziecięcą, pomnaża materjał ludzki, będący przedmiotem wyzysku: jak, przedłużając bez ograniczeń dzień roboczy, zagarnia cały żywot robotnika; jak doskonaląc się, wytwarza w coraz krótszym czasie potężnie
- ↑ „Reports of insp. of faet. for 31st october 1861“, str. 25, 26.
- ↑ Śród robotników fabrycznych Lancashire’u rozpoczął się teraz właśnie (r. 1867) ruch za ośmiogodzinnym dniem roboczym.
- ↑ Poniższe skąpe liczby ilustrują postęp właściwych „fabryk“ Wielkiej Brytanii i Irlandii, poczynając od r. 1848 (p. tabl. na str. 428):
