Pomimo, że granice dnia roboczego ac są danie, odcinek bc można przedłużyć, jeżeli nie zapomocą przeciągania go poza końcowy punkt c (będący zarazem końcowym punktem dnia roboczego ac), to zapomocą przesunięcia punktu początkowego b w kierunku przeciwnym, ku a.
Załóżmy, że b’b na prostej ac równa się połowie bc, czyli jednej godzinie pracy. Jeżeli teraz w dwunastogodzinnym dniu roboczym ac przesuniemy punkt b do b’, to rozciągniemy bc do rozmiaru b’c, t. j. praca dodatkowa wzrośnie o połowę, z 2 do 3 godzin, chociaż dzień roboczy liczy, jak przedtem, tylko 12 godzin. Ale to powiększenie pracy dodatkowej z bc do b’c, z 2 godzin do 3, jest oczywiście niemożliwe bez jednoczesnego skurczenia pracy niezbędnej z ab do ab’, z 10 do 9 godzin. Przedłużeniu pracy dodatkowej niechaj odpowiada skrócenie pracy niezbędnej; innemi słowy część czasu pracy, który robotnik dotychczas faktycznie zużywał dla siebie, zamienia się w czas pracy dla kapitalisty. A zatem zmieniłaby się nie długość dnia roboczego, lecz jego podział na. pracę niezbędną i pracę dodatkową.
Z drugiej strony sama wielkość pracy dodatkowej jest oczywiście dana, jeżeli dane są wielkość dnia roboczego i wartość siły roboczej. Wartość siły roboczej, to znaczy czas pracy, potrzebny do wytworzenia siły roboczej, określa czas pracy, niezbędny dla odtworzenia wartości siły roboczej. Jeżeli godzina pracy wyraża się w ilości złota, równej połowie szylinga, czyli 6 pensom, jeżeli przytem wartość dzienna siły roboczej wynosi 5 szylingów, to robotnik musi pracować 10 godzin dziennie, aby odtworzyć wartość dzienną swej siły roboczej, wypłaconą mu przez kapitał, czyli wytworzyć równoważnik wartości swych niezbędnych dziennych środków utrzymania. Wartość tych środków utrzymania określa wartość jego siły roboczej[1], a war-
- ↑ Wartość przeciętnej, płacy dziennej określona jest przez to, czego potrzeba robotnikowi, „aby żył, pracował i rozmnażał się“ (William Petty: „Political anatomy of Ireland“, 1672, str. 64). „Cena pracy odpowiada zawsze cenie niezbędnych środków utrzymania”. Robotnik nie otrzymuje należnej płacy, „jeżeli... płaca jego nie wystarcza, aby rodzinę, tak liczną jak to u wielu z nich bywa, utrzymać na stopie, odpowiadają-
