tość jego siły roboczej określa, wielkość niezbędnego czasu pracy.
Ale wielkość pracy dodatkowej otrzymujemy, odejmując niezbędny czas pracy od całkowitego dnia roboczego. Gdy od 12 godzin odejmiemy 10 godzin, to pozostają dwie godziny, i nie widać wcale, jak w danych warunkach można przedłużyć pracę dodatkową ponad dwie godziny. Coprawda kapitalista może zapłacić robotnikowi zamiast 5 szylingów tylko 4 szylingi i 6 pensów, lub jeszcze mniej. Dla odtworzenia wartości tych 4 szylingów i & pensów wystarczyłoby 9 godzin pracy, to też z dwunastogodzinnego dnia roboczego przypadłoby na pracę dodatkową już nie dwie, lecz trzy godziny, a sama wartość dodatkowa wzrosłaby z 1 szylinga do 1 szylinga i 6 pensów. Ale rezultat ten byłby osiągnięty tylko dzięki zepchnięciu płacy robotnika poniżej wartości jego siły roboczej. Robotnik, mając 4½ szylinga, które wytworzył w ciągu 9 godzin, rozporządza ilością środków utrzymania mniejszą o 1/10 niż poprzednio, to też odtworzenie jego siły roboczej ulega redukcji. Praca dodatkowa zostałaby tu przedłużona jedynie przez przekroczenie jej normalnych granic, przez rozszerzenie jej dziedziny kosztem uzurpatorskiego zagarnięcia części niezbędnego czasu pracy. Pomimo doniosłej roli, jaką metoda ta odgrywa w rzeczywistym ruchu płac robotniczych, tutaj musimy ją wyłączyć, ze względu na założenie, że wszystkie towary, a więc i siła robocza, są kupowane i sprzedawane według — swej pełnej wartości. Przy tem założeniu czas pracy, niezbędny dla wytworzenia siły roboczej lub dla odtworzenia jej wartości, nie może się zmniejszyć wskutek spadku płacy robotnika poniżej wartości jego siły roboczej, lecz jedynie wskutek spadku samej wartości siły roboczej. Skoro długość dnia roboczego jest dana, to przedłużenie pracy dodatkowej musi wynikać ze skrócenia niezbędnego czasu pracy, a nie odwrotnie skrócenie niezbędnego czasu pracy z przedłużenia pracy dodatkowej.
cej jego niskiemu stanowi“ (J. Vanderlint: „Money answers all things. London 1734“, str. 15). „Prosty robotnik, który nic n’ie ma prócz swych rąk i swego rzemiosła, może coś nabyć jedynie za cenę swej pracy, jeżeli uda mu się ją sprzedać... Tak się musi dziać i tak się dzieje w każdej gałęzi pracy, że płaca robotnika starcza jedynie na to, co jest niezbędne dla jego utrzymania“ (Turgot: Reflexions sur la format i on et la distribution des richesses“, Oeuvres, éd. Daire, tom I, str. 10). „Cena niezbędnych środków utrzymania faktycznie wyobraża koszt wytworzenia pracy“ (Malthus: „Inquiry into etc. Rent. Lond. 1815“, str 48, przyp.).
